Өлеңнің соңында

Презентация қосу

Ө.Тұрманжанов, М. Әлімбаев,
Қадыр Мырза Әлі, Қ. Баянбаев,
М. Жаманбалинов, Ж. Смақов
шығармашылығы.

Орындаған: Молдағали Н.К.
Өтебай Тұрманжанов (1905–1978) – Оңтүстік Қазақстан облысы, Бөген
ауданы, Жалғыз ағаш деген ауылда туған.

Өтебайдың балаларға арналған шығармалары да өз алдана бір төбе. 1952
жылы «Қарлығаш», 1959 жылы «Сұңқар түлектер» деген балаларға арналған
өлеңдер жинағын шығарды. Мұнда «Қызыл құмның құпиясы», «Қарлығаш,
дәуіт, жылан», «Жолбарыс», «Төрт өгіз туралы ертегі», «Жолаушы мен жеті
қасқыр», «Аю мен аралар», «Қарлығаш, көкқұтан», «Құмырсқалар, аралар –
қиыспас дос құдалар», «Көктем көріністері» тағы басқа толып жатқан
ертегілер, поэмалар, мысалдар, өлеңдер бар.

Өтебай Тұрманжановтың балалар әдебиеті саласында көтерген екінші үлкен
тақырыбы – балаларды еңбекке баулитын, еңбек зейнетін суреттейтін
өлеңдері. Еңбекке деген әркімнің әр қилы көзқарасын және соған тікелей
қатысуын Өтебай әр алуан тәсілдермен суреттелетін кішкентай кейіпкерлері
арқылы танытады. Балалар әдебиеті ерекшеліктерінің бірі әрқашан белгілі
бір оқиға айналасында ақиқатты дәл, нақтылы суреттеу. Сондықтан да
Өтебай өлеңдері жас өспірімдерге ерекше жақын әрі түсінікті.
Өтебай өлеңдеріндегі тағы бір өзгешелік – балаларға үлгі — өнеге ету үшін шығарманың ең соңында
барлық оқиға желісінен, айтылған ойдан белгілі бір қорытынды жасап, естерінде қаларлықтай түйін
түйеді. Өлеңнің соңында:
Аралардан бал жедім,
Ондай тәтті көрмедім ,
Құмырсқадан нан жедім,
Ондай дәмді көрмедім, —
деп, ойын – сауық, күлкіден тұрмысты түзерлік ешнәрсе таппай, өмір тетігі деп табылған еңбектен онан
тиісті жемісін көргендігін оқушыға дәлел етіп ұсынады.
Өтебайдың бұдан басқа Қазақстан миллиардына арналған «Сабан той», «Ащы терден, тәтті нан», «Бір
кезде», «Нан туралы баллада» тәрізді өлең жырларында еңбекпен табылған ел ырысын, астықты нанды
ысырап етпеуді, төгіп шашпауды, талан-таражға түсірмеуді, аяққа баспауды, оларды көздің
қарашығындай сақтап, қадір тұта білуді үйретеді.
Қорыта келгенде Өтебай аударған мысал өлеңдердің бәрі де балалараға үлгі-өнеге боларлық, өмір
танытарлық жанды көріністер арқылы бері леді. Өтебай Тұрманжанов балалар әдебиетін жазу жолында
50 жылдан аса үздіксіз еңбек етіп келеді. Қазақ балалар әдебиеті поэзиясының өсуі мен даму жолдары
Өтебайдың атымен тығыз байланысты.
Қазіргі қазақ поэзиясының Оның «Менің ойыншақтарым» (1953),
көрнекті өкілі, аудармашы, «Орақ - олақ» 1962, «Шынықсаң шымыр
Ұлы Отан Соғысына қатысқан. боласың» (1969), «Балдаурен,
әдебиетші, балалар
Армиядан оралған соң, шіркін, балалық» (1973), «Ақсерек те
ақыны, Абай атындағы көксерек» (1977) , «Аспандағы әпке»
С.М.Киров атындағы Қазақ
мемлекеттің сыйлықтың иегері, (1982) , «Екі тақтай бір көпір» (1992)
университетін бітіреді. «Қоянның құлағы неге ұзын?»
Қазақстан халық жазушысы
«Пионер» журналының бөлім (1996), сияқты т.б. жинақтары кішкентай
Мұзафар Әлімбаевтың балалар оқырмандардың сүйікті кітаптарына ,
бастығы, «Қазақ әдебиеті»
поэзиясында орны ерекше. Ол ұстаздардың, тәрбиешілердің балалар
газетінің бас редакторының тәрбиесінде, олардың ой- өрісін
кісі 1923 жылы Павлодар
орынбасары қызметін атқарып, дамытудағы көмекшісіне айналды. 1984
облысы Шарбақты ауданы жылы «Аспандағы әпке» жинағы үшін М.
КПСС мүшесі болған.
Маралды селосында дүниеге Әлімбаев Абай атындағы мемлекеттік
келеді. сыйлық иегері атанды.
Ақын өз ізденімпаздылығы мен еңбекқорлығын осы арада да танытады. М. Әлімбаевтың
кішкентай оқырмандары оның кейіпкерлерінен өздерін таниды, себебі ақын кейіпкері
«жанды», әр қырынан көрінеді. Ал, М. Әлімбаев өз кейіпкерлеріне «түсіністікпен қарап ,
олармен бірге қуанып, ренжиді де».

Кейде өзінің кішкене кейіпкерлерінің балалық қылықтарына суйсінеді, зілсіз мысқылмен қағытып
қояды, әзілдеп қояды, енді бірде пәк бала көңілін жағымсыз мінездермен сақтандырады, адамдық
қасиеттерге шақырады. Алайда ақын бүлдіршіндерді жақсы қасиеттерге шақырса да, жағымсыз
қылықтан сақтандырса да, ол мақсаттарын құрғақ уағыз негізінде емес, жанды бейнелер арқылы
танытады, оқырмандарына ой салады, қорытынды жасатады, ойландырады.

Автордың балаларға арналған өлеңдері қысқа болғанмен, белгілі сюжетке тартымды ойға, терең пікірге
құрылған. Ақын балалардың қызығып та қуанып оқуын көбірек ойланады. Сондықтан да Мұзафар
өмірдің кішкене көріністеріне үлкен мән беріп, түйінді ойлар айтуды өзіне зор мақсаи етіп қояды.

«Еңбектен асқан есті ұстаз жоқ» деп М. Әлімбаевтың өзі айтпақшы, еңбек адамды
ширатады, өмірге дағдыландырады, жалқаулық, жатыпішерлік, еріншектік тәрізді мінездегі
міндерден ада етеді, адамгершілікке, адалдыққа еңбексүйгіштікке баулиды.

Қорыта келгенде, М. Әлімбаевтың еңбек тақырыбындағы өлеңдері бүлдіршіндерді игі
қасиеттерге тәрбиелеудегі бірден – бір құнды құрал.
Қадыр Ғинаятұлы Мырза Әли, 1935 жылы 5 қаңтарда Орал облысының
Жымпиты кентінде туған. Ақын, Қазақстанның халық жазушысы (1995), ҚР
Мемлекеттік сыйлығының иегері.
1970 жылы Қадыр Мырза Әлидің балаларға арналған өлең-жырларының
таңдамалысы «Күміс қоңырау» деген атпен жарық көрген.

Содан кейін осы атпен 1985 жылы «Шымыр жаңғақ», «Ғаламдағы ғажап» атты жаңа
кітаптарынан ашылған өлеңдерімен толықтырылып, ақын таңдамалысы екінші рет басылып
шықты.
Ал «Сабақ» деп аталған жинағында тұтас қарағанда ана үлгісі, ата тәрбиесі тәрізді ғибратты
сабақ, азамат атануға, адал болуға, еңбекті сүюге, табиғатты анаңдай аялауға шақыратын,
көркем сөзбен баурайтын өлеңдері болып табылады. Осы орайда В. Белинский айтқан белгілі
қағида бойынша балалар ақыны болып туу керек. Қадыр Мырза Әли – сондай перзент. Оның
сондықтан да жүз мыңдаған, бәлки, миллиондаған оқырман, жанашыры, жеткіншегі бар.
Сондықтан Қадыр Мырза Әлидің бар өлеңі ғибрат ала білген балаға ана тілінің ақ уызынан
кем түспесі анық.

Ақын Қадыр Мырза Әлидің шығармалары жас ұрпақты тапқырлыққа, аз сөйлеп, көп аңғара
білуге, айтылған ойдың астарын түсіне білуге, өзінше ойлай білуге үйретеді. Әбіш
Кекілбайдың Қадыр Мырза Әлидің балаларға арналған шығармалары хақында: «Қадыр
Мырза Әлидей қадау талантқа ғана айтылар бағаның салмағын ешбір сөзбен жеткізе
алмайсың. Балдырған бөбектің тілашар тақпақтары бала көкірегіне ұялаған бала бал
сөздердің қорғасыннан құйғандай етіп, дөп түсіп жатқан салмақтысы, оңай айтып, қиынды
ұқтырар салмақтысы, тал бойында бір мін жоқ көркемі мен жинақысы Қадыр қаламынан
шыққан болып шығары даусыз» деген еді.
Қадыр ақынның балаларға айналған “Жаңғалақтар”, “Кішкене Қожанасырлар”, “Данышпан”, “Ноян
қоян”, “Алуан палуан”, “Сабақ”, сынды кітаптары бар. Барлығы да ақындық жолының бастауы,
негізі деуге болады.
Балалар әдебиетінн зор үлес қосу, балалар тілін сезіну, бала санасына кіру, “бір мезеттік бала болу”
әркімнің қолынан келер шаруа емес. Орақ тілді, от жүректі Қадыр ақынның шығармашылығында
балаларға базарлықтар өте көп. Күнделікті оқиғалар, қызықты жайттарды, қарапайым
жағдайдарлардың барлығын тілдік нормаға негіздеп, үлкен шеберлік танытқан. Мәселен:
Көзім түсті апамның
Көзіндегі жасына.
“Белгісі ме қапаның?”
Деп келдім мен қасына
Сұрамақпын, білмекпін
Жанына не батқанын.
Байқамаппын, көрмекпін,
Пияз турап жатқанын.
Өлең түсінікті жеңіл орамдармен, балаларға қызықты тілмен жеткізілген. Қара өлең негізінде
жазылған, көркемдеуіш құрал жоқ, жеңіл оқылып, тез сіңіріледі. Өлең бастамасы ой қалдыру, сұрақ
туындату мәселесінен басталып, оқушыны бірден ойға қалдырары хақ. Артынша, сол түйіннің
шешімін тез, жеңіл шешіп тастаған.
Қастек Баянбай (15 қараша 1936 жыл, Алматы облысы Алакөл ауданы
Талдыбұлақ) - балалар жазушысы, ақын. Қазақ мемлекеттік университетінде
білім алған. 1960 жылдан бастап Алакөл аудандық, 1965 жылдан бастап Алматы
облыстық газет редакцияларында әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі болып
істеген. 1971 — 1995 жылдары «Жазушы» баспасында редакция
меңгерушісі, «Жалын» баспасында Бас редактор қызметтерін атқарған.

Балаларға арналған «Арғымақ» атты алғашқы жинағы «Жазушы» баспасынан
жарық көрген. Өлеңдері бастауыш сынып оқулықтарына, көмекші құралдарға еніп,
кейбіріне әндер жазылған, ертегілері бойынша мультфильмдер түсірілген, орыс,
украин, белорус, өзбек, болгар, молдован, түрікмен, әзірбайжан, литван және басқа
тілдерге аударылған.

Жарты ғасырлық шығармашылық ғұмырында автор қаламынан отызға тарта кітап
туса, солардың ішінен оқырман қауымның жадында қалғаны – «Атай неге солақай»
(«Жазушы» баспасы 1964), «Қол шатыр көтерген он батыр» («Жазушы» баспасы
1975), «Тәтті сабақ» («Жалын» баспасы 1984), «Бір қоржын жаз» («Жалын»
баспасы 1991), «Асар» («Балалар әдебиеті» баспасы 2000) сияқты жинақтары.
• Жасөспірімдер мен балаларға арналған кітаптар шығаратын «Жалын», «Балауса»
баспаларында қызмет істей жүріп, баспагерлердің салмақты жүгін таразылап,
бағалай білді. Сонымен қатар «балаға тек қана жақсы кітап шығаруымыз керек»
деген ұстанымды талап ретінде қойды. Шындықты бетке айтатын «қатал аға» кейін
бала деп қалам тербейтін тұтас бір қауымды өз соңынан ерткен «қамқор аға» атанды.
• «Қазақ балалар әдебиетінің антологиясы» тікелей Қаскеңнің ұсынысымен,
басқаруымен іске асты. Бәрін шешкен осы кісі, бірақ «мен өстідім» деп бір
айтпайды, үндемейді, мақтанбайды. Балалар әдебиетінің ең шоқы биігінде отыратын
адам осы Қаскең.
• Балалардың жанын түсінетін, миын, ойын, психологиясын, әдет-ғұрпын түсінетін
адам осы Қаскең. Оның тәрбиесінен шыққан ақын-жазушылар баршылық. Бүкіл
адалдығымен, білімімен қызмет жасаған адам.
Жаманбалинов Мүбәрәк 1924 жылы 7
қарашада Павлодар облысындағы
Тәттімбет ауылында дүниеге келген.
Орта дәрежелі агрономдық білім алып,
Новосибирдегі Татар МТСнда учаскелік
агроном болып істейді. Одан соң Омбы
орысқазақ педучилищесін бітіріп, ұзақ
жылдар мектепте ұстаздық етеді. Павлодар
облыстық «Қызыл ту» газетінің Ертіс
ауданындағы меншікті тілшісі болған.
Әдебиетке елуінші жылдардан араласты.
«Айна бұлақ» атты алғашқы өлеңдер
жинағы 1956 жылы жарық көрді. Содан
бері әлденеше жыр жинағын шығарған ол
негізінде балалар ақыны ретінде танымал.
М.Жаманбалиновтың балалардың түрлі
психолгиясын ашатын, бейнелейтін өлеңдері көп. әсіресе, с
атиралық, юморлық бейнелер
Оның қазақ балалар әдебиетіне қатысты сомдалған өлеңдері басым. Олар: «Сығыз», «Бармақтай бас ал
дады-ау», «Мақтаншақ», «Таң
құнды өлеңдері, тақпақтары, ертегілері, по қалды», «Жылауық», «Қап!», «Қаратөбеде», «Өзі кінәлі»,
эмалары, жұмбақтары, жаңылтпаштары, са «Есербек», «Екі сумка»,
намақтары, шарадалары, «Күнделіктің өкпесі», «Қоңырау кетті үзіліп» өлеңдері. Аталм
ыш өлеңдерінің бәрінде уытты,
мақал- сатиралық ой, жылы, юморлық күлкі бар. Мұның бәрі түр
мәтелдері мазмұндылығымен, бейнелілігі лі-түрлі мінезді баланың
психологиясын жете меңгерген ақынның шеберлігінің дәле
мен, ойлылығымен, ойнақылығымен, лі. Автор балалар лирикасының
ықшамдылығымен ерекшеленеді. тақырып ауқымы кең. Әсіресе, табиғат көркін, жыл мезгілдері
н, әр жыл мезгіліне тән табиғат
құбылыстарын, жан-
жануар, аңдар, құстар, өсімдіктер әлемін айрықша суреттеген.
• Табиғаттың қызықты құбылыстарының
бірі – дауыл. Автор табиғаттың осы бір құбылысының өзіндік ерекшелігін «Дауыл» атты
өлеңінде бейнелейді.

Дауыл,
Дауыл,
Дауылда,
Тыныштық бер ауылға.
У-шу қылып теректі,
Шаң-шаң қылып жер-көкті,
Жұлып-жұлқып қақпаны,
Бар ма сонда тапқаны?
• Өлеңнің ерекшелігі: еліктеуіш және бейнелеуіш сөздерді образ жасауда сәтті қолдануы,
риторикалық сұрақ қойып, баланы ойландыру, дауылдың екпінін динамикалы өрнектелуі.
Теректі у-шу қылуы, жер-көкті шаң қылуы, қақпаны жұлқуы көріністерін жинақтау арқылы
автор баланың көз алдына жан бітіре «дауылдың бейнесін» жасайды. Табиғат көркін бала
қабылдауына жеткізуде өзен, көлдің, бұлақтың ағысын образды суреттеген өлеңдері жеке бір
шоғыр құрайды.
• Түйіндер болсақ, ақын өлеңдерінің ерекшелігі: бала психологиясын ұзынсонар
суреттеп жатпай-ақ, бірер әрекеті, бірер қимылы, мінезі арқылы ықшамды да жинақы
оқиғаны жеткізіп, бала бейнесін ашады. Бала бойында кездесетін олқы мінезді біресе өткір
жеткізсе, енді бірде шуақты күлкімен көмкереді. Ақын өлеңдерінде бала бейнесін өрнектеуде
де өзіндік көркемдік ізденістердің молдығын байқадық. Әрбір баланың ішкі жан-дүниесіне
терең үңілетін ақын тұлғасы танылды.
Жақан Смақов (1932–1975) Бұрынғы
Ақынның «Арамшөп пен бидай» атты
Жезқазған облысы, Жаңаарқа
алғашқы өлеңі 1953 жылы «Пионер»
Оның «Белқараған» әні қазақ
ауданындағы Ынталы деген жерде радиосының алтын қорына
(«Ақ желкен») журналында
дүниеге келген. Қазақ мемлекеттік
университеті филология факультетінің
жарияланды. Содан бері Ж. Смақовтың енді. Ол балалар әдебиетінің
балаларға арналған «Сәбилерге дамуына үлкен үлес қосты,
журналистика бөлімін бітірген соң,
сәлемдеме», «Кішкене балаларға
«Советтік Жетісу» (қазіргі «Жетісу»),
сыйлық», «Қаз-қаз бас», «Жастықтың ұзақ жылдар балаларға
«Қазақстан пионері» (қазіргі «Ұлан»)
газеттерінің бөлім меңгерушісі, Қазақ
сыры», «Ойындар мен жұмбақтар», арналған «Балдырған»
«Күлдірген», «Сылдырмақ», «Біздің журналының редакциясында
телевизиясында редактор болып істеді.
атай Түсекең», «Көктем күні көңілді»
Ақының алғашқы өлеңі «Пионер»
өлеңдер жинақтары жарық көрді. қызмет атқарды.
журналында жарық көрді.
Балалар поэзиясына тың, соны көркем бейнелер әкелді.
(“Бұршақ”, “Тамшы”, “Су”, “Жел”, “Ұзын аяқ”,
“Мамалақ аю”, “Бала ара”, “Бөкен”, “Бұғы”, “Зебр”).
Кері құрып жырлау тәсілі арқылы антоним өлең әкелді.
Бұған “Ғажайып бұлттар” деген өлеңін айтсақ болады.
Ертегі-поэмалары: “Тамшы”, “Бұршақ”, “Ұзын аяқ”,
“Кім күшті, кім мықты”.
Ақын поэзиясының айрықша бір саласы - жұмбақтары.
Бұларда мәнді мазмұн, тапқырлық, көркемдік сырлары
бар.
Құрғақ жерде сақтайсың,
Менсіз тамақ татпайсың
(Тұз)
Бір ағашта бес тармақ,
Бес тармақта бес жаңғақ.
(Қол)
Сонымен қатар, балалардың бейнесін ашатын «Жылауық», «Аяншақ», «Маубас» және
фольклорлық «Санамақ», «Сылдырмақ» тәрізді өлеңдері бар.
Ж.Смақовтың қазақ балалар әдебиетіне енгізген тағы бір жаңалығы – әсерлі, әрекетті
ойындар. Бұл ретте халықтың «Соқыр теке», «Талапай» сияқты ойындарын да шебер
жандандыра білген.
Ақын жұмбақ, жаңылтпаш, ойын өлеңдерінде балдырғандарға тіл үйрету жағын қатты
қадағалаған, мақсатты мағына беріп жазған.

Ұқсас жұмыстар

Таудан мен жаратылғам

Баяндауыштың жасалу жолдары

Қазақ тілі пәнінен сұрақ

Бағалау таксономиясы (Б.Блум)белгілері, сатылары

Қасым Аманжолов (1911-1955)

Ұлттық әдебиеттегі Мағжан ( Сәбит Мұқанов және Дүкенбай Досжан шығарлары)

Мағжан бала тәрбиесінде қиялдың алатын орны зор екенін дәлелдеп

Қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында мәтін арқылы оқушылардың тілін дамыту

Ұлттық әдебиеттегі Мағжан (Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов және Дүкенбай Досжан шығарлары)

Ғылым таппай мақтанба”

Пәндер