Фонетиканың зерттелу тарихы

Презентация қосу

Фонетиканың зерттелу тарихы, обьектісі, салалары
• Касымбаева Улдай КЯЛ – 23\1 | Бүркітбаева Анар |
1.Ғылыми жоба тақырыбының өзектілігі. «Фонетиканың зерттелу тарихы, обьектісі
салалары» атты ғылыми зерттеу жұмысына қазақ тілі сабақтарында және сабақтан тыс
уақытта дыбыстар туралы сөздердің дұрыс айтылу, жасалу, жазылу жолын меңгерту мен
жалпы қолданысының жолдарын көрсету жатады.

2.Ғылыми жобаның мақсаты
• фонетика жүйесін зерттеу
• дыбыстардың айтылуы мен жазылуындағы ерекшелігін қалыптастыру
• сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдіру
3. Зертеу нысаны:
Бұл ғылыми жоба қазақ тіл біліміндегі дыбыстардың құбылыстарын айқындауға арналады.
Жоспар
• Қазақ тілінің тарихи даму жолы.
• Қазіргі қазақ тілінің фонетикалық жүйесі
• Сөйлеудің фонетикалық жақтан мүшеленуі.
Қазақ тілінің тарихи даму жолы.
Қазақ тілі – сан ғасырдан бері ата-бабадан мирас болып келе
жатқан киелі дүние. Ол халықтың алтыннан да қымбат кені. Тіл
– адам баласының әлем бейнесін тану жолындағы түсінігінің,
ойының, сезімнің, идеясының, дүниетанымының көрінісі. Тілде
қазақ халқының барлық құнарлы ойы, құнды қиялы көркем сөзбен
кестеленген. Сондықтан да тілдің болашағын бағамдау үшін, оның
кешегі өткен тарихын білу – қажеттілік. Алғашқы зерттелулерде
қазақ тілі дыбыс жүйесі туралы, қазақ тіліндегі дыбыстардың
саны мен сапасы туралы бірізді пікір де, қазақша терминдер де
жасалған жоқ. Нағыз ғылыми зерттеу А. Байтұрсынов пен Қ.
Жұбанов еңбектерінен басталады деп білеміз. Қазақ тілінің дыбыс
жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті Н.И. Ильминскийдің 1860
жылы Қазан қаласында шыққан «Материалы к изучению
киргизского наречия» («Ученые записки Казанского
университета») деген еңбегінен кездестіре аламыз. Ильминский
қазақ тіліндегі дыбыстарды екі топқа жіктеп, дауыстылардың
сегіз түрін (а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ), дауыссыздардың он тоғыз түрін (п,
м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨, ѓ, к, г, ң) атап өтеді (дыбыстарды
өзара артикуляциялық жуықтығына қарай жіктеп көрсеткен).
Қазіргі қазақ тілінің фонетикалық жүйесі
Фонетика (грек. phônçtіkуs –дыбыстық, дауыстық) – тіл
білімінің тілдің дыбыстық жағын зерттейтін саласы. Тіл
білімінің басқа салаларымен салыстырғанда фонетика өз
нысанының тілдік қана емес, материалдық жағын да –
дыбыстарды жасайтын адамның дыбыстау (артикуляция)
жүйесін, яғни айтылым базасын, дыбыстың айтылымын
(акустикасын), естілімін (перцепциясын) қарастырады.Осыған
байланысты қазіргі фонетиканың нысаны ретіндегі тіл
дыбыстары тілдік (функционалдық), жасалымдық, айтылымдық,
естілімдік жағынан қарастырылады.Өмірде кездесетін
дыбыстар көп. Жел соқса да, дыбыс шығады, бормен тақтаға
жазсақ та дыбыс шығады. Бұл – зат пен екінші заттың
соқтығысуынан болып жатқан физикалық дыбыстар. Ал
фонетиканың тексеретіні – тіл дыбыстары, сөйлеу дыбыстары.
Адам баласы бірімен-бірі сөйлесу арқылы қатынас жасайды, пікір
алысады. Ал осы қатынас жасау, пікір алысу сөйлеу арқылы іске
асады. Буын жеке дыбыстардан, сөз буыннан, сөйлем сөздерден
құралады. Демек, сөз дыбыстардан тұрады, ол – тіл дыбыстары.
Фонетиканың зерттелу тарихы
Н.И.Ильминский «Материалы к В.В.Радлов «Солтүстік түркі М.Мелиоранский «Краткая
изучению киргзского наречия», тілдерінің фонетикасы», 1882 граматика казах-киргизского
1860 жылы Қазан жылы Лейпциг языка», 1894-1895
Н.И.Ильминскийдің сөздігі — Түркітанушы еңбегінде казақ Еңбекте қазақ тілінің дыбыстык
тұңғыш казакша-орысша сөздік тілінің дыбыстык жүйесін 9 жүйесі 9 дауыстыдан (а, ә, е, о, ө, ұ,
болуымен кұнды жэне автор өзінің дауыстыдан (а, ә, е, о, ө, ы, і, ұ, ү) ү, ы, і) және 20 дауыссыздан
еңбегі аркылы осы күнгі орыс жэне 20 дауыссыздан тұратынын тұратындыгын аныктайды (б, п, м,
графикасына негізделген казак аныктаған. Дауыстыларды ашық (а, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, қ, ғ, к, г, ң, й,
жазуының негізін ә, е, о, ө), қысаң (ы, і, ұ, ү), жуан (а, в). Дауыстыларды жуан, жіңішке,
салды.Н.И.Ильминский казак о, ұ, ы), жіңішке (ә, е, ө, ү, і), еріңдік ашық, қысаң деп жіктейді. Сонымен
тіліндің дыбыстык құрамы 8 (о, ө, ұ, ү), езулік (а, ә, е, ы) деп катар казақ тілінде сингармонизм
дауыстылардан жэне 19 жіктейді. Ал дауыссыздарды да заңы жаксы сакталғанын, соган
дауыссыздар: а (ә), е, ы, і, в, ү, ү, д , п, іштей қатаң (қ, к, т, п, с, ш), ұяң (г, байланысты сөздер бірыңгай жуан
б, м, у, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, й, қ, г, г, д, б, з, ж), үнді (н, ң, м, р) жэне не жіңішке болып келетінін, еріндік
к, г, ң дыбыстарынан тұратынын аралық немесе жарты дауысты (у, дауыстылардың үшінші буыннан
жазады. Н.И.Ильминский а жэне ә й) дыбыстар деп бөлген. В.В.Радлов кейін әлсірейтіндігі туралы пікір
дыбыстарын бір фонема деп л дыбысын әрі жуан, әрі жіңішке айтады.
карастырған. айтылатын екі дыбыс деп караған.
Фонемалар жүйесі жайлы ұғым
Фонема – сөздер мен олардың дыбыстық формаларын
ажырататын , ары қарай бөлшектеуге келмейтін дыбыстық
единица.
Тіл білімінде фонема туралы ұғымның сыр-сипатын ашып
айқындау фонетиканың тарихында жаңа үлкен белес болды және
оның мазмұнына тіл дыбыстарын лингвистикалық аспектіде
қарастыратын ілім – фонологияны енгізіп, фонетиканың шеңберін
кеңейте түсті. Енді, сол фонемалардың табиғатын ашып
айқындау мәселеріне келейік.
Фонема дегеніміз де – тіл дыбыстары , бірақ ол тіл дыбысы
болғанда , сөздердің жігін ажырататын дыбыс . Фонема тіл
дыбыстарынан бөлек тұрмайды , қайта , олармен тығыз
байланыста болады. Фонема да – тілдің материалдық единицасы.
Фонемаларды зерттейтін фонология мен тіл дыбыстарын
зерттейтін фонетика екеуі екі түрлі пен емес , тіл туралы
ғылымның бір түтін саласының екі түрлі жағы . Сонымен ,
фонема деген ұғым сөз мағынасын , сөздің жігін және
морфемаларды ажырататын дыбыстар деген ұғымен
байланыстырылады.
Фонема, сондай-ақ морфема туралы
ілімнің алғаш(1870) негізін салған-орыс
және поляк тілін зерттеуші
И.А.Бодуэн де Куртенэ. Фонеманың
көршілес келген әр түрлі фонемалардың
тигізген әсеріне пайда болған реңкі к о
м б и н а т о р л ы р е ң к деп
аталады. Тіл білімінде фонема
туралы мәселенің өзіне тән тарихы
бар.Фонема туралы ілім орыс
лингвистикасында өткен ғасырдын
жетпісінші жылдарында пайда
болған.Фонема теориясының алғаш
негізін қалаған лингвист – орыс ғалымы
и. Бодуен де Куртанэ (1845-1929). Оның
ғылыми – зерттеу жұмыстарының әр
дәуірінде фнема туралы түсінік өзгеріп
отырды.Мысалы, Бодуан де Куртанэ
алғашында фонеманы этимология –
морфологиялық құбылыс деп
қараса,кейінгі кездерде фонемаға
психологиялық анықтама береді.
Қорытынды
Мемлекеттік ұлттық тіліміздің баршаға ортақтығы белгілі бір
заңдылықтардың, нормалардың болуын талап етеді. Ол
нормалардың тіл білімінің барлық салаларында болатыны анық.
Тілдің дыбыстық және мағыналық табиғаты мен таңбалануы,
сандық ерекшеліктерінің үйлесімді болып келуі. Сауатты жазудың
кепілі орфографиялық ережелерді мұқият сақтап отыруда. Қазақ
тілі мен әдебиетіне қатысты мәселелерді жылдар бойы ғалымдар
мен әдебиеттанушылар қауымы зерттеп, халыққа үздіксіз қызмет
етуде. Дегенмен де қазіргі қазақ тіл білімінде тілдік
құбылыстардың бірқатары терең зерттелінгенімен зерттеуді одан
әрі қажет ететін құбылыстар немесе зерттелген құбылыстардың
зерттей түсетін тұстары да баршылық. Қазақ тілі түркі тілдес
халықтардың ішіндегі сөздік қоры жағынан өте бай, дамуы
жағынан да көш озық тұрған тіл. Кезінде түрколог В.Радлов «Әлем
тілдерінің ішінде мен үш тілді ұлы деп білемін. Ол―орыс, француз,
қазақ тілдері»―деп баға берсе, тағы бір әйгілі түрколог С.Е.Малов:
«Түркі халықтары ішіндегі ең суретшіл образды тіл―қазақ тілі.
Қазақтар өзінің шешендігімен де, әсем ауыз әдебиетімен де
даңқты»―деген болатын.
Қолданылған әдебиеттер:
• Терентьев М. «Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская».-Книга І, СПб., 1875.

• Радлов В.В. «Фонетика северных тюрксих языков» (Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы).
Неміс тілінде жазылған. – Лейпциг, 1882.

• Аралбаев Ж.А. «Қазақ тілі фонетикасының зерттелуі жайында»// Кітап: Фонетика казахского
языка. – Алматы, 1969. – 27-42 б.

• Байтұрсынов А. «Қазақ тілінің дыбыстары»// «Жаңа мектеп» журналы, №2; «Дыбыстардың
жіктелуі». «Төте оқу» 1936, желтоқсан айы, №30; «Сөз үндістігі». «Төте оқу» 1937, 5 март, №7.
(Байтұрсынов А. Шығармалары, Алматы, «Жазушы», 1989; «Қазақстан әйелдері», №4, 1989).

• Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық
сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 ж

Ұқсас жұмыстар

Салыстырмалы фонетика

ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕЖЕЛУІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ

Психолингвистика тарихы

Миссионерлік бағыттағы қазақ фонетикасының зерттелуі

Африка материгі жағалауындағы мұхиттар мен теңіздер. Зерттелу тарихы

Қазақ тілі білімі қазақ тілін зерттейтін ғылым саласы

Оңтүстік Қазақстан, Талас пен Шу аймағындағы қалалар мен қорымдар

Ғалым жазған Қазақ тілі грамматикасының арнаулы фонетика бөлімі - осыған айқын дәлел

Еуразияның географиялық орны

Географиялық орны

Пәндер