Өсімдік жамылғысының антропогендік факторлардан өзгеруі

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
әл – Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Ботаникалық-географиялық
аудандастыру. Өсімдік жамылғысының
антропогендік факторлардан өзгеруі.
Шөлдену проблемалары
Еуразияның ботаникалық - географиялық аудандастыруларының әлемдік нұсқасы
бойынша Қазақстан жері екі ірі ботаникалық-географиялық облыста орналасқан:

• Қазақстанның далалық
бөлігі 3 жазық провинцияға
Еуразиялық бөлінеді: Батыс Сібір
орманды - далалық, Еділ
далалық сырты - Қазақстандық
далалық, Оңтүстік Алтай
таулық.

• Шөлді облыстың шөлді
жерлері: Солтүстік-Тұрандық,
Оңтүстік-Тұрандық,
Сахара- Жоңғарлық (Жетісу), ал
тауларда Жетісу Алатауы-
Гоби шөлдік Солтүстік Тянь-Шань және
таулы Орта Азиялық
провинцияларға бөлінеді.
Провинциялар кіші провинцияларға бөлінеді:

• Каспий маңы
• Батыс-Солтүстік Тұрандық
• Солтүстік Қазақстандық орманды • Орталық-Солтүстік Тұрандық
Солтүстік
Батыс Сібір дала Тұрандық • Шығыс-Солтүстік Тұрандық
орманды –
далалық

• Жоңғарлық
Жоңғарлық
• Батыс Қазақстандық (Жетісу)
• Орал сырты-Торғайлық
• Орталық Қазақстандық
Еділ сырты- • Шығыс-Орталық Қазақстандық • Батыс-Оңтүстік Тұрандық
Қазақстандық • Ертіс-Құлындылық • Шығыс-Оңтүстік Тұрандық
далалық Оңтүстік
Тұрандық

• Солтүстік Тянь-Шань маңы
• Ілетаулық
• Батыс Алтайлық
Жетісу Алатауы- • Солтүстік-Жетісу Алатаулық
• Қалба-Оңтүстік Алтайлық Солтүстік Тянь-
Шаньдық
• Күнгей-Теріскей-Ұзынқара-Оңтүстік Жетісу Алатаулық
Оңтүстік Алтай • Сауыр-Тарбағатайлық (
таулық
• Батыс Тянь-Шань маңы
• Қаратаулық
Таулы Орта • Батыс Тянь-№шаньдық
Азиялық
Өсімдіктердің жазық жерлерде таралуы ендік
заңдылығына бағынады. Бұл ендік түрінің орманды дала,
дала жəне шөлге бөлінуіне əкеледі. Қазақстанның тек
солтүстігінде кездесетін орманды далаға қайың жəне
көктерек, қайыңды ормандар мен шоқ-шоқ орманды,
шалғынды шөптесін тəн, олар ендіктің солтүстік бөлігінде
дақылдық əртүрлі шөп жəне əрүрлі шөптесінді-астық
тұқымдас шалғынды дала мен ал оңтүстік бөлігінде əртүрлі
бай шөптесінді-қызғылт бидайықты даламен ауыса орын
алады (Есіл өзенінінің шығысына қарай сəбізшөп басым
келеді).
Қазақстанның дала зонасында даланың мынадай ендік
зоналар түрлері кездеседі: қоңыржай қуаң əртүрлі бай шөпті-
дала; қуаң шымды əртүрлі бай шөпқаулы дала; қоңыржай
құрғақ шымды-дақылды; құрғақ ксерофитті-əртүрлі шөп
шымды-дақылды; шөлденген жусанды-шымды-дақылды дала
Өсімдіктер бірлестігінің шөлдік типі бұтатектес өсімдіктер мен бұталардан қалыптасқан.
Қазақстанның шөлдік өсімдіктерінің экологиялық-физиологиялық негізгі бірлестігі жусанды,
көпжылдық сораңды ксерофиттік бұталы, сексеуілді жəне галофиттік шырынды сораңнан
тұрады.

ЖУСАН СЕКСЕУІЛ
• Құмды шөлдердің
өсімдіктері бай жəне əртүрлі
– қара сексеуіл, ақ сексеуіл,
аралас сексеуіл, жайсаң
сексеуілі (Жоңғар қақпасы
мен Зайсан
қазаншұңқырында). ЖҮЗГІН
ТАСПА
Псаммофитті (жылжымалы
құмдарды бекітетін
өсімдіктер) бұталы шөлдер
өсімдігі жүзгін, таспа,
алақоржын түрлерінің
бірлестігінен құралады.
• Тау алды шөлдері Қазақстанның
барлық тау жүйелерінің төңірегінде
кездеседі. Тау алды өсімдіктер
бірлестігінің құрамын бұтатектес, бұта
бірлестіктері жəне жақсы дамыған көп
қабатты көктемдік көпжылдықтар –
жуашықты қоңырбас, шөлдік қияқөлең
құрайды. Солтүстік Тянь-Шань тау ЖУАШАҚТЫ ҚОҢЫРБАС
алдына көпжылдықтыдақылды-
жусанды (негізінде Жетісу жусаны), ШӨЛДІК ҚИЯҚӨЛЕҢ
сиректеу көктемдік көпжылдықты-
жусанды бірлестіктер тəн. Батыс Тянь-
Шань айналасында көктемдік
көпжылдықты-жусанды бірлестік
(негізінен бұтақты жусаннан тұратын)
кездеседі.
Қазақстанның жазықтары климаты жағынан ерекше үш шағын зонаға
бөлінеді: солтүстік, орталық, оңтүстік шөлдер. Солтүстік бұтатектес өсімдіктерге
(Лерх, жартылай қуаң, лессинг түсті, жартылай лессинг түсті), сиректеу далалық
дақылдармен (сарепт қауы, қырғыз қауы, Рихтер қауы) аралас көпжылдық
сораңды бірлестіктер тəн. Орталық шөлдерде көпжылдық сораңды өсімдіктер
басым – бұйырғын, қара баялыш, тасбұйырғын, шығыс сораңы, ал жусандардан
– боз жəне тұран жусандары өседі. Оңтүстік шөлдерде бұтатектес өсімдіктер
мен бұталар басым келеді, бірақ олардың түрлері өзгереді. Бұл жерлерде
бүршікті сораң жəне кемурд жусаны басым.
Тау аралық қазаншұңқырларға өсімдіктердің ерекше шоғырланған
зоналық түрлері тəн (Іле, Зайсан, Жоңғар қақпасы). Бірлестіктер флоралық
құрамына қарай Қытай мен Моңғолияның Гоби шөліне жақын (ақсырқындар,
шөпжыңғылдар, қатты ақсораңдар, түкжапырақтылар бірлестіктері). Сор
өсімдіктері – шөл өсімдіктері құрамына тəн. Сор өсімдіктері ішінде көп
тараған бірлестіктер: сарсазан, обион, қарабарақ, сарқаңбақ жəне
біржылдық сораңдар
Баялыш (Salsola arbuscula)
– алабұталар тұқымдасына жататын
бұта. Қазақстанда Каспий, Арал
теңіздері маңында, Маңғыстауда
кездеседі. Биіктігі 40 – 100 см. Ақшыл
сұр қабықты, ретсіз бұтақтанған
сабағы бар. Гүлшоғыры масақ тәріздес,
қызғылт түсті келеді. Шілде-
қыркүйек айларында
гүлдейді. Баялыш шөлді
аймақтарда мал азығы
және отын ретінде пайдаланылады.
Сарсазан (Halocnemum) — алабұталар тұқымдасына
жататын бұта. Қазақстанда Шығыс
Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда, Оңтүстік
Қазақстан облыстарындағы өзен аңғарларында,
сортаң топырақты ылғалды жерлерде, тұзды
көлдердің жағалауларында өсетін 1 түрі — төмпек
Сарсазан (H. strobіlactum) бар. Кейде оны тентек
сораң не мырза сораң деп те атайды. Оның биікт. 5
— 40 см, сабағы көп бұтақты, төм. бөлігі ағаш
тәрізді сүректенген. Жас өркендері шырынды,
бунақты келеді. Жапырақтары жетілмеген қабыршақ
тәрізді, қарама-қарсы орналасқан. Гүлдері
қосжынысты, бір-біріне үш-үштен (кейде екіден)
тығыз орналасқан масақ гүлшоғырына топталған.
Тамыз — қыркүйек айларында гүлдеп, жеміс береді.
Жемісі — тұқымша, ұзындығы 0,5 — 0,75 мм, екі
бүйірінен қысыңқы, қоңыр түсті. Сарсазан өсімдік
зиянкестері үшін улы өсімдік. Оны әсіресе түйе
сүйсініп жейді, кейде отын үшін де пайдаланылады
Қарабарақ (Halostachys) – алабұталар тұқымдасына жататын бұта
немесе ағаш.

Еуропаның, Алдыңғы, Орта және Орталық Азияның сазды
жерлерінде кездесетін 1 түрі белгілі. Қазақстанда Каспий маңы
ойпаты, Сарыарқа, Үстірттің солтүстік және оңтүстік бөлігі, Зайсан
алабы, Бетпақдала, Арал маңы, Мойынқұм, Балқаш-Алакөл
ойысының сортаңды жерлері мен тұзды көлдердің жағалаулары,
сондай-ақ өзен бойларында өсетін – төбесораң қарабарағы (H.
belangeriana) бар.
Қарабарақты кейде түйесораң деп те атайды. Оның биіктігі 3,5 м-
дей, көп бұтақты өсімдік. Ұсақ жапырақтары үш бұрышты, сабаққа
қарама-қарсы орналасқан. Гүлі қос жынысты, аталығы – 1, аналығы
– екеу. Шілде – қыркүйек айларында гүлдеп, жемістенеді. Тұқымы
майда (0,75 мм). Қарабарақтан негізінен сақар алынады. Өсімдіктің
құрамында алкалоид бар (итсигектің құрамындағы алкалоидқа
ұқсас), одан өсімдік зиянкестеріне қарсы қолданылатын заттар
алынады.
Тау өсімдіктері əртүрлі жəне көптеген өсімдіктер құрамы түрлерінен тұрады. Негізгі
түрлерінің ішінде кең тарағаны, Еуразияда жиі кездесетіні – тундралық, шалғындық,
ормандық (күңгірт қылқанжапырақты, ашық қылқанды жапырақты, ұсақ жапырақты
жəне жалпақ жапырақты ормандар) бұталық, далалық жəне сирек кездесетін Орта
Азия тауларына тəн тек батыс Тянь-Шаньға тараған түрлері. Олардың ішінде құрғақ
сирек арша ормандары, умбеллялар, саванойдтар, фриганоидтар (тікенді бұталы
жəне тау жусанды) өсімдіктер түрлері бар. Тек Орталық жəне Оңтүстік Алтайдың биік
тауларында таулық тундра өсімдіктері кездеседі. Ылғал сүйгіш мезофильдік
дақылдардан жəне əртүрлі өсімдіктерден тұратын шалғындық бірлестіктер альпі жəне
субальпі белдеулерінің өсімдіктерін құрайды жəне олар таудың орта белдеулерінде
кеңінен тарап, ормандармен араласады. Альпілік аласа шөпті, əртүрлі дақылды –
түрлі шөпті шалғындар ылғалды биік тауларда дамиды (Солтүстік Алтай, Батыс Тянь-
Шань). Суыққа төзімді криофиттік аласа шөпті альпілік ерекше шалғын түрі –
сарыкүйік (жиі алаңқы деп атайды) құрғақ жəне биік тауларда кездеседі (Оңтүстік
Алтай, Сауыр, Тарбағатай, Жетісу Алатауы, т.б.). Субальпілік орта шөпті шалғындар
барлық тауларда кездеседі. Олардың ішінде əртүрлі шөпті-дақылды жəне
теңгежапырақ, қызтамақ шалғындықтары арша бұталарымен араласа кездеседі.
Қазақстан тауларында қылқан жапырақты ормандармен қатар
жапырақты ормандар тараған. Күңгірт қылқан жапырақты самырсын,
майқарағай тек Солтүстік-Батыс Алтайда кездеседі. Күңгірт қылқанды
жапырақты Шренк шыршалы ормандар Солтүстік Тянь-Шаньның орта
тауларының беткейінде тараған.

Самырсын Майқарағай
Орман белдеулерінің жоғарғы жағында аласа бойлы шырша, ал орталық бөлігінде
шыршалы ормандар мен шөп пен мүк аралас өседі. Орман белдеуінің төменгі жағында
жапырақты-шыршалы ормандар тараған. Сібір балқарағайынан тұратын ашық қылқанды
жапырақты ормандар қоңыржай ылғалды жағдайда Орта, Оңтүстік Алтайда жəне Сауырда
тараған. Қарағайлы ормандар жəне селдір ормандар тастақты дала өсімдік түрлерімен Қалба,
Алтай тауларында жəне Орталық Қазақстанның гранитті аласа тауларында кездеседі. Бұдан
басқа қарағайлы ормандар Торғай аймағындағы құмдарда жəне Ертіс бойында кездеседі.
Таулық далалар Алтайдан Қаратауға дейін Қазақстанның барлық
тауларында кездеседі. Олар үш типтен тұрады:
Биік таулардағы суыққа төзімді дала

Орта таулардағы нағыз шымды – дақылды
далалар

Аласа таулардағы биік шөпті-шымды-дақылды
жəне таулық құрғақсүйгіш-дақылды далалар.
Аршалы сирек ормандар тек Батыс Тянь-Шанның орта белдеулерінде, Қырғыз
жотасының шатқалдарында кездеседі. Зеравшан аршасынан тұратын аршалар жылы
жерлерде, ал Сауыр аршасы орташа қоңыржай салқын жерлерде өсуге икемделген.
• Зеравшан аршасы – мәңгі жасыл қылқан жапырақты • Сайрам-Өгем мемлекеттік
ағаш. Батыс Тянь-Шаньның мәңгі жасыл,ланшафт ұлттық табиғи паркінде
ағашы.Қазақстанда Қаратаудың оңтүстігінде, Талас Түлкібас, Төле
Алатауында ғана кездеседі. Зеравшан аршасы – сыртқы би және Қазығұрт аудандарында
пішіні шарға ұқсас биік әдемі ағаш. Қабығы қызғылт, өседі. Мұнда ірі аршалардың
қоңыр қызыл. Жас және шөптесін бұтақтары жіңішке әрі кейбіреуі 700 жылдан бері өсіп
қысқа болады. Жапырақтары ромб пішінді, бас жағы тұрғандығы анықталған
үшкірлеу келеді. Жақсы жетілген жеміс бүрі шарға
ұқсайды, ені 10 – 12 мм. Зеравшан аршасы өте баяу өседі,
1000 жылдай тіршілік етеді. 50 жылдан кейін жеміс бере
бастайды. Тұқымынан көбейеді.
Зеравшан Сауыр
аршасы аршасы
Екпелі ормандардың ерекше түрі – жылу сүйгіш понтий доланасынан тұратын сирек
орман Батыс Тянь-Шань жотасының барлық өңіріндегі биік тауалды жондары мен
таулардың төменгі бөлігінде тараған. Қаратау тауларында өсімдіктің өзіндік ерекше түрі
– қаратау жусанынан тұратын таулық жусандықтары басым. Олар Қаратауда өсімдіктің
ерекше белдеуін құрайды. Олардың флоралық құрамында ерекше біржылдық өсімдіктер
мен биік шөптер, далалық дақылдар жəне таулық құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер
кездеседі.
Биік шөпті дала Батыс Тянь-Шаньның, биік тау алды кең алқабын алып жатыр.
Олардың айырмашылығы біржылдық дақылдардың (түкті бидайық, жаман арпа)
басымдылығы мен биік шөптердің 329 (сасыр, жалбызтікен, шырыш, əрем)
кездесуінде. Аласа тау беткейлерінде олардың ішінде бадам, раушан, шие
бұталары кездеседі. Аласа шөпті өсімдіктер шуашықты қоңырбастың, көктемдік
біржылдық жəне көпжылдықтардың басымдылығымен Батыс ТяньШанның
төменгі тау алды аймақтарында кездеседі. Өзен аңғарлары, көл жағалары жəне
бөген бойларының өсімдіктері əртүрлі болады. Өзен аңғарларының
далаларындажалпақ жапырақты-теректі (қара жəне ақ терек), еменді (Жайық
өзені бойы), ұсақ жапырақты көктеректі-қайың ормандары жəне тал тоғайлары
кездеседі. Шөлдегі өзен аңғарларында ерекше жайылымдық ормандар –
тоғайлар (түрлі жапырақты терек, жиде), ағаш-бұталы жəне бұталы бірлестіктер
кездеседі. Шарын өзенінің құзды арнасында реликті шаған орманы өседі. Дала
жəне шөл өзендерінің аңғары мен атырауларында, көл жағаларында шөптесінді
батпақтар (қамыс, қоға, түйнекөлең, өлеңшөп), əртүрлі нағыз шалғындар
(бидайықты, айрауықты, арпабасты, мысыққұйрықты) жəне галофитті (əжіректі,
ақмамықты, қияқты, арпалы) шалғындықтар кездеседі. Оңтүстіктің дала мен
шөлдерде шиден тұратын ірі астық тұқымдас шалғындар таралған.

Ұқсас жұмыстар

Жоғарғы атмосфераның антропогендік ластануы

Техногендік шөлейттену

Антропогендік физикалық факторларға анықтама

Биосферадағы антропогендік факторлардың әсерінен туындаған тұрақсыздық

Ғаламдық экологиялық мәселелер

Табиғи ортаның сапасы мен халық денсаулығы

Пәндер