Аралық тұтыну шығындары

Презентация қосу

9 Тақырып : Ұлттық
есеп жүйесі
Дәріскер: Шегір Ғазиза Бөкенбайқызы
Ұлттық шоттар жүйесi – қоғамдық құбылыстар мен процестерді сипаттайтын және
экономикалық цикл теориясына негізделген халықаралық статистикалық үлгі. Экономикалық өмірдің
сандық көрінісін неғұрлым кең көлемде, көрнекі түрде қамтып көрсету ұлттық шоттар жүйесінің негiзгi
міндеті болып саналады. ҰШЖ экономиканы макродеңгейде сипаттау, талдау үшiн қолданылатын қазiргi
заманғы әдiстемелiк және ақпараттық жүйе болғандықтан экономикалық саясаттың барлық сферасында
кеңінен қолданылады. Құрылымдық, конъюнктуралық саясат мәселелерін шешу үшін, экономикалық
өсуді, табысты реттеу үшін, әлеуметтік және қаржы саясатын дұрыс жүргізу үшін алғашқы ақпарат
ретінде ҰШЖ-ның негізгі көрсеткіштері пайдаланылады.
ҰШЖ даму тарихын екi кезеңге бөлуге болады. Бiрiншi кезең екiншi дүние жүзiлiк соғысқа дейiнгi
жылдарды қамтиды. Бұған 1929–1933 жылдардағы ұлы экономикалық тоқырау себеп болды. Нарықтық
экономикадағы инфляция, жұмыссыздық, өндiрiстiк қуатты толық пайдаланбау сияқты құбылыстармен
күресу үшiн мемлекеттiк басқару органдарына статистикалық ақпараттар өте қажет болды. Дамудың
алғашқы кезеңiнде ақпараттарды интеграциялауға қадам жасалды, ұлттық табысты есептеу әдiстерi
жетiлдiрiлдi. Ақпараттарды интеграциялау анықтамаларды, жiктемелердi үйлестiру арқылы iске
асырылады.
Дамудың екiншi кезеңi екiншi дүние жүзiлiк соғыстан кейiн басталды. Бұл кезде дамыған
капиталистiк елдердiң үкiметтерiне соғыстан кейiнгi жағдайда экономикалық саясаттың бағытын
анықтау керек болды, сондықтан экономикалық процестердiң әр түрлi аспектiлерiн қорытындылап
баяндауды қамтамасыз ететiн макроэкономикалық статистикаға деген қажеттiлiк туды.
ҰШЖ дамуының екiншi кезеңiнiң ерекшелiгi болып ұлттық байлық, қаржы ресурстарының қозғалысы, сыртқы
экономикалық байланыстар, салааралық баланс сияқты экономикалық статистиканың бөлiмдерiнiң ұлттық табыс
туралы мәлiметтермен үйлестiрiлуi, аталған блоктардың бiр жүйеде интеграциялануы саналады. БҰҰ-ның ұлттық
шоттар саласындағы бiрiншi стандарты 1953 жылы, екiншi стандарты 1968 жылы, үшiншi версиясы 1993 жылы
қабылданды. Қазақстанда ұлттық шоттар 1994 жылдан бастап құрылады.
Қазіргі заманғы ұлттық шоттар жүйесін
мынадай ақпараттар жиынтығы түрінде
қарауға болады:
-тұтас экономиканың жиынтық шоттары;
-экономика секторларының шоттары;
- экономика салаларының шоттары;
- «Қалған әлем» секторының шоттары.
Ұлттық шоттарды

Ағымдағы Қор жинау

қор жинау шоттарына
Ағымдағы шоттарға
капиталға
өндіріс, табыстардың
байланысты
пайда болуы,
операциялар, қаржы,
алғашқы табыстарды
активтер мен
бөлу, табыстарды
пассивтерді қайта
қайта бөлу,
бағалау, активтер мен
табыстарды
пассивтердегі басқа
пайдалану шоттары
өзгерістер шоттары
Енді негізгі ұлттық шоттардың мазмұнына, оларды құру принциптеріне тоқталайық.

1. Өндiрiс шоты резиденттердiң өндiрiстiк әрекеттерiн сипаттау мақсатында құрылады. Бiрақ бұл
шотта өндiрiстiк процеске байланысты барлық операциялар қамтылмайды. Шот өнiм өндiруге
байланысты болған шығындарды және экономикалық әрекет нәтижесiн көрсетедi. Тұтас экономика
үшiн құрылған өндiрiс шотының ресурстар бөлiгiнде негiзгi бағамен есептелген жалпы шығарылған
өнiм, өнiмге және импортқа салынатын таза салықтар көрсетiлсе, пайдалану бөлiгiнде аралық тұтыну
шығындары және нарықтық бағамен есептелген жалпы iшкi өнiм болады

Пайдалану бөлiгi Ресурстар бөлiгi
4. Аралық тұтыну шығындары 1. Жалпы шығарылған өнiм
5. Нарықтық бағамен 2. Өнiмге салынған таза
есептелген жалпы iшкi өнiм салық
(5=1+2+3-4) 3. Импортқа салынған таза
салық

Барлығы Барлығы
Жалпы шығарылған өнiм барлық институционалдық бiрлiктердiң есептi мерзiмдегi өндiрiстiк
әрекеттерiнiң нәтижесiн көрсетедi. Шығарылған өнiмдi өндiрiс процесi аяқталған кезде есепке
алады және оны сатуға, негiзгi капиталдың қорын, айналым қорларын көбейту үшiн
пайдалануға болады

жалпы шығарылған
тауарлар

нарықтық Нарықтық емес

нарықтық емес
Нарықтық қызметтерге
шығарылым өзi тұтынуы
барлық ақылы
үшiн шығарылған өнiмдi,
қызметтердi жатқызады.
сол сияқты басқа
Нарықтық емес
институционалдық
қызметтер қоғамның,
бiрлiктерге тегiн берiлген
жеке адамның
тауарлар мен тегiн
қажеттiлiктерiн
көрсетiлген қызметтердi
қанағаттандыру үшiн
қамтиды.
тегiн кһрсетiледi
ҰШЖ-да таза салық деп салықтан субсидияны шегергеннен кейiнгi қалдықты
айтады. Өнiмге салынатын салықтар шығарылған немесе сатылатын өнiм
көлемiне, өнiмнiң құнына пропорционалды түрде төленедi. Қосылған құн салығы,
акциздер, сатуға салынатын салықтар өнiм салықтары болып есептеледi.
Қосылған құн салығы деп тауар өндiру, қызмет көрсету және олардың айналымы
процесiнде қосылған құнға салынатын салықты, сол сияқты Қазақстан
Республикасының аумағына әкелiнген тауарларға салынатын салықты айтады.
Импортқа салынатын салықтар деп елдiң экономикалық аумағына әкелiнген
тауарларға және резидент емес бiрлiктердiң резидент бiрлiктерге көрсеткен
қызметтерiне салынатын салықтарды айтады. Импортқа салынатын салықтардың
құрамында баж салықтары, акциздер, арнайы қызметтерге салынатын салықтар,
фискалды монополия пайдасы, сыртқы экономикалық операцияларға салынатын
салықтар болады.
Өнiмге бөлiнген субсидияның мысалы ретiнде мемлекеттiк сауда ұйымдарының
шығындарының орнын толтыруды, экспорт, импорт операцияларын
қаржыландыруды, валютаның арнайы курсын пайдалануға байланысты болған
шығындардың орнын толтыруды қарауға болады.
Аралық тұтыну шығындары – есептi мерзiмде өндiрiс процесiнде тұтынылған
тауарлар (негiзгi капиталдан басқа) мен нарықтық қызметтердiң құны. Аралық
тұтыну шығындарын материалдық шығындар, материалдық емес қызметтер
ақысы және басқа шығындар деп бөледi.
2.Табыстардың пайда болу (құрылу) шотында өндiрiс үдерісiне тiкелей қатысты бөлу
операциялары қамтылады және өндiрiстiк әрекет нәтижесiнде институционалдық бiрлiктердiң
алған алғашқы табыстары көрсетiледi. Бұл табыстарды қосылған құннан төлейдi

Пайдалану бөлiгi Ресурстар бөлiгi
2. Еңбекақы 1. Жалпы iшкi өнiм (жалпы
3. Өндiрiске салынған таза салық қосылған құн)
4. Импортқа салынған таза салық
5. Жалпы пайда / жалпы аралас табыс
(5=1-2-3-4)
Барлығы Барлығы

3. Алғашқы табыстарды бөлу шотында өндiрiс нәтижесiнде алынған табыстардың,
сол сияқты меншiктен түскен табыстардың институционалдық бiрлiктер арасында
қалай бөлiнгенi қарастырылады

Пайдалану бөлiгi Ресурстар бөлiгi
5. Берiлген меншiктен 1.Жалпы пайда / жалпы аралас
түскен табыстар табыс
6. Жалпы ұлттық табыс 2. Еңбекақы
(6=1+2+3+4 – 5) 3. Өндiрiске және импортқа
салынған таза салық
4. Қабылданған меншiктен түскен
табыстар
4. Табыстарды қайта бөлу шоты табыстарды бөлу үдерісiнiң екiншi кезеңiн қамтып
көрсетедi. Бұл шоттың мақсаты – ағымдағы трансферттердi қабылдауға, төлеуге байланысты
алғашқы табыстар сальдосының қалай қолда бар табысқа айналатынын көрсету

Пайдалану бөлiгi Ресурстар бөлiгi
3. «Қалған әлемге» берiлген 1. Жалпы ұлттық табыс
ағымдағы трансферттер 2. «Қалған әлемнен»
4.Қолда бар жалпы ҧлттық қабылданған ағымдағы
табыс (4=1+2-3) трансферттер
Барлығы Барлығы

5. Заттай табыстарды қайта бөлу шоты. Табыстарды қайта бөлу үдерісiнде ақшалай
трансферттермен қатар заттай берiлетiн әлеуметтiк трансферттер де қамтылады.
Әлеуметтiк трансферттердi мемлекеттiк мекемелер, үй шаруашылығына қызмет
көрсететiн коммерциялық емес ұйымдар (қоғамдық ұйымдар) үй шаруашылығына
төлейдi

Пайдалану бөлiгi Ресурстар бөлiгi
заттай берiлген қолда бар жалпы ұлттық
әлеуметтiк табыс
трансферттер заттай қабылданған
ҥзетiлген қолда бар әлеуметтiк нсферттер
жалпы ұлттық табыс
(4=1+2-3)
Барлығы Барлығы
6. Қолда бар табыстарды пайдалану шотының мақсаты – үй шаруашылығы, үй
шаруашылығына қызмет көрсететiн коммерциялық емес ұйымдар және
мемлекеттiк мекемелер секторларының бiрлiктерi қолдарындағы табысты ақырғы
тұтыну мен сақтық қорына (жинаққа) қалай бөлгенiн көрсету.

Пайдалану бөлiгi Ресурстар бөлiгi
Ақырғы тұтыну қолда бар жалпы ұлттық
табыс
Жалпы ұлттық жинақ (3 =
1 - 2)
Барлығы Барлығы

7. Капиталға байланысты операциялар шоты қор жинау шоттарына жатады. Қор
жинау шоттары актив құрамында, көлемiнде ағымдағы мерзiмде болған өзгерiстердi
сипаттайды. Бұл шотта резидент институционалдық бiрлiктердiң қаржылық емес
активтерiне байланысты операциялар есепке алынады, сол операцияларды
қаржыландыру көздерi көрсетiледi.
Пайдалану бөлiгi Ресурстар бөлiгi
3. Негiзгi капиталдың жалпы қор 1. Жалпы ұлттық жинақ
жинауы 2. «Қалған әлемнен» қабылданған
4. Материалдық айналым капиталының күрделi трансферттер
өзгерiстерi
5. Құнды заттарды таза сатып алу
6. Жердi, материалдық емес активтердi
таза сатып алу
8. Қаржы шоты қаржы құралдарымен болған операцияларды қамтып көрсету үшiн құрылады.
Қаржы шотында қаржы активтерi мен қаржы мiндеттемелерiнiң мөлшерi емес, олардың есептi
мерзiмдегi өзгерiстерi көрсетiледi. Бұл шоттың баланстық статьясы болмайды
9.Сыртқы экономикалық байланыстар шоттарында осы елдiң институционалдық бiрлiктерi мен
басқа елдердiң резиденттерiнiң арасында ағымдағы мерзiмде болған сыртқы сауда операциялары,
шетелге берiлген және олардан қабылданған табыстар, несие операциялары көрсетiледi. Сыртқы
экономикалық байланыстарды есепке алу үшiн iшкi экономика секторларымен қатар «Қалған әлем»
секторы шартты түрде қарастырылады. Бұл сектор үшiн мына шоттар құрылады:
-ағымдағы операциялар шоты;
-капиталға байланысты операциялар шоты; - қаржы шоты.
10. Тауарлар мен қызметтер шотында өндiрiс үдерісiнiң нәтижесiнде жасалған өнiмдердiң, сол
сияқты импорт өнiмдердiң ресурстары және оларды пайдалану бағыттары көрсетiледі.

Пайдалану бөлiгi Ресурстар бөлiгi
5. Аралық тұтыну 1. Жалпы шығарылған
6. Ақырғы тұтыну тауарлар мен қызметтер
7. Негiзгi капиталдың жалпы 2. Тауарлар мен қызметтер
қор жинауы импорты
8. Материалдық айналым 3. Өнiмге салынған таза
қорларының өзгерiстерi салықтар
9. Тауарлар мен қызметтер 4. Импортқа салынған таза
экспорты салықтар
№ Көрсеткіш Шартты Есептеу алгоритмі
белгілеу

1 Жалпы шығарылған өнім ЖШӨ

2 Аралық тұтыну шығындары АТШ

3 Жалпы қосылған құн ЖҚҚ ЖҚҚ = ЖШӨ - АТШ

4 Өнімге салынған таза салық ӨТС

5 Импортқа салынған таза ИТС
салық
6 Жалпы ішкі өнім ЖІӨ ЖIӨ = ∑ЖҚҚ + ӨТС +
ИТС
7 Негiзгi капиталды тұтыну НКТ

8 Таза iшкi өнiм ТІӨ ТІӨ = ЖІӨ - НКТ
9 Өндіріске салынған таза салық ӨнТС

10 Еңбекақы Е

11 Жалпы пайда ЖП ЖП= ЖІӨ - Е – ӨнТС - ИТС

12 Шетелден алынған факторлық ШФТС
(алғашқы) табыстар сальдосы

13 Жалпы ұлттық табыс ЖҰТ ЖҰТ= ЖІӨ + ШФТС

14 Таза ұлттық табыс ТҰТ ТҰТ= ЖҰТ - НКТ

15 Шетелден алынған ағымдағы ШАТС
трансферттер сальдосы

16 Қолда бар жалпы ҚБЖҰТ ҚБЖҰТ= ЖҰТ + ШАТС
ұлттық
табыс
17 Ақырғы тұтыну шығындары АқТШ

18 Жалпы ұлттық жинақ ЖҰЖ ЖҰЖ = ҚБЖҰТ - АқТШ
Салааралық баланс (САБ) – ұлттық шоттар жүйесiнiң негiзгi тарауларының бiрi. Теориялық
тұрғыдан қарағанда САБ ұдайы өндiрiс процесiнiң экономикалық-математикалық үлгiсi болып
саналады. Бұл үлгiде өнiмдi өндiру, бөлу, тұтыну, қор жинау арасындағы байланыс толық
қамтылып көрсетiледi, сондықтан салааралық баланс экономика салаларының арасындағы
байланысты талдауға, негiзгi экономикалық пропорцияларды айқындауға, баға белгiлеудегi
ерекшелiктердi зерттеуге мүмкiндiк бередi.
Салааралық балансты интеграциялау екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн iске асты.
Интеграция нәтижесiнде ұлттық шоттар жүйесiндегi негiзгi шоттарды құру ережелерiне өзгерiстер
енгiзiлдi. Мұндай өзгерiстер салааралық баланс көрсеткiштерi мен ұлттық шоттар
көрсеткiштерiнiң мазмұндарының сәйкес келуiне ықпал жасады. САБ ұлттық шоттар жүйесiнiң
өндiрiс, табыстың пайда болуы, тауарлар мен қызметтер сияқты шоттарын қамтиды және осы
жүйенiң әдiстемесi бойынша үш бөлiктен тұрады. Бұл бөлiктердi квадрант деп атайды.
Салааралық баланстың жалпы үлгiсi төмендегiдей:

Аралық Ақырғы
тұтыну (I пайдалану (II
квадрант) квадрант)
Жалпы қосылған
құн (III квадрант)

Ұқсас жұмыстар

Шығын және аралық тұтыну статистикасы

Ұлттық есепшот жүйесіндегі негізгі макрокономикалық көрсеткіштер арасындағы өзара байланыстар

Әлемдік нарықта баға құрудың ерекшеліктері

Ағымдық тұтыну шығындары

Жиынтық сұраныс жəне оның құрауыштары

Ғимараттар мен құрылыстардағы энергия үнемдеу

Халықаралық сауда ұғымы

Өндіріс тиімділігі көрсеткіштерінің жүйесі

Штандорт теориясы

Бағалардың түрлері және оларды реттеу

Пәндер