Азотты тыңайтқыштар

Презентация қосу

КҮРДЕЛІ ТЫҢАЙТҚЫШТАР
ЖӘНЕ АЗОТТЫ
ТЫҢАЙТҚЫШТАР
Азотты тыңайтқыштар
Азотты тыңайтқыштар

Азотты тыңайтқыштар — құрамында өсімдікке қорек болатын азоты бар органикалық
(көң, шымтезек тағы басқалар) және минералдық заттар. Азоттың табиғи қосылысы —
натрий селитрасы (NaNO3) тек Чилиде ғана кездеседі. Азотты тыңайтқыштардың көп
тараған түрі: аммиак селитрасы, аммоний сульфаты, мочевина (карбамид), азотты
сұйық тыңайтқыштар. Аммоний сульфаты — (NH4)2SO4 дүние жүзінде ең көп мөлшерде

шығарылатын тыңайтқыш. Аммоний нитратының [(NH4)NO3] құрамында өсімдікке сіңімді
азоттың мөлшері басқа азотты тыңайтқыштарға қарағанда көбірек келеді. Сұйық аммиак
және онымен қанықтырылған аммоний тұздарының ерітінділері де құрамында азоты көп
тыңайтқыштар болып табылады. Ал жоғары концентрлі азотты
тыңайтқыштарға карбамид (мочевина) жатады. Карбамидті жануарлар жеміне де қосып
пайдаланады. Ол көмір қышқыл газы мен аммиактың үлкен қысымда әрекеттесуі
нәтижесінде алынады: CO2+2NH3= CO(NH2)2 + H2O.
Азот топыраққа күрделі минералдық тыңайтқыштар түрінде де көптеп
беріледі. Фосфор қышқылын аммиакпен әрекеттестіру арқылы аммофос алынады.
Оның қышқылын бейтараптандыру дәрежесіне байланысты моноаммонийфосфат
(NH4H2PO4) немесе диаммонийфосфат [(NH4)2HPO4] өндіріледі.

Нитрофоска — құрамында қоректік азот, фосфор және калий бар күрделі
тыңайтқыш. Оны өндірісте аммоний гидрофосфатының [(NH4)2HPO4] аммоний

нитратының (NH4NO3) және калий хлоридінің (немесе сульфатының) қоспасын
балқыту арқылы алады.

Қазақстанда азотты тыңайтқыштар Ақтаудағы “КазАзот” Акционерлік Қоғамында
(аммиак селитрасы, нитрофоска), Степногорск кен-химия комбинатында
(нитрофоска), Тараз минералды тыңайтқыштар зауытында (аммофос) өндіріледі.
Құрамында азот бар тыңайтқыштардың түрлері

Азот тыңайтқыштары - құрамында азот қосылыстары бар заттар. Жалпы азот
тыңайтқыштарының бірнеше негізгі топтары бар.

♦ нитраттық тыңайтқыштар (кальций және натрий нитраты),

♦ аммоний тыңайтқыштары (аммоний хлориді және аммоний сульфаты),

♦ аммиак селитрасы тыңайтқыштары (аммоний нитраты),

♦ амидті тыңайтқыштар (мочевина)

♦ сұйық азот тыңайтқыштары (аммиакты су немесе сусыз аммиак).
Азот тыңайтқыштары, нитрат тобы

Кальций нитраты, - оның химиялық
формуласы Ca (NO₃). Сыртқы жағынан,
кальций нитраты - ақ түйіршіктер, онда
құрамында 18% -ға дейін азот бар. Бұл
тыңайтқыш жоғары қышқылды
топыраққа жарамды. Топыраққа жоғары
қышқылдығы бар кальций нитратының
жүйелі және жылдық енгізілуімен оның
қасиеттерінің жақсаруы байқалады.
Кальций нитраты суда өте жақсы ериді,
сондықтан тыңайтқышты судың өтуіне
жол бермейтін сөмкелерде сақтау керек.
Натрий нитраты. Оның химиялық формуласы NaNO₃.
Бұл тыңайтқыш кристалды, құрамында сәл аз - 17% азот
бар. Натрий нитраты суда ериді және өсімдіктердің
тамырымен жақсы сіңеді. Бұл тыңайтқыш жан-жақты және
әртүрлі дақылдарға жарамды. Бұл тыңайтқышты күз
мезгілінде қолдануға болмайды: ондағы азот белсенді
түрде жер асты суларына жуылады.
Суда өте жақсы еритіндігін және гигроскопиялықты
ескере отырып, бұл тыңайтқышты құрғақ жерлерде сақтау
керек.
Аммоний тыңайтқыштары

Келесі топ - аммоний тыңайтқыштары. Бұл топта бірінші
орында аммоний сульфаты, оның химиялық формуласы
(NH)4)2SO4. Сыртқы жағынан, бұл тыңайтқыш - бұл ақ түсті
ұнтақ, құрамында 20% азот бар.
Аммоний сульфатын негізгі азот тыңайтқышы ретінде де,
қосымша байыту ретінде де қолдануға болады. Бұл
тыңайтқышты күз мезгілінде қолдануға болады: одан шыққан
азот жер асты суларына жуылмай топырақта бекітіледі.

Топыраққа аммоний сульфатының жыл сайынғы және
жүйелі енгізілуімен топырақтың қышқылдануы мүмкін, ол үшін
бұл тыңайтқышты бір-екіден қатынасында әк немесе бормен
араластыру керек.

Аммоний сульфаты гигроскопиялық емес, сондықтан оның
проблемаларын сақтау әдетте туындамайды. Есте сақтау
керек нәрсе - бұл тыңайтқышты кез-келген сілтілі қабықпен
бірге қолдануға болмайды, өйткені азот белсенділігін басу
қаупі бар.
Аммоний хлориді, - оның химиялық формуласы NH₄Cl. Бұл
тыңайтқышта шамамен 26% азот бар. Сыртқы жағынан,
аммоний хлориді - бұл ақ-сары түсті ұнтақ. Аммоний хлориді
жасалған кезде, ол топырақтан жуылмайды, сақтау кезінде бұл
тыңайтқыш торт емес және көптеген жылдар бойы сақтағаннан
кейін де ұнтақтауды қажет етпейді.
Аммоний хлоридінен топыраққа шығарылған азот
өсімдіктермен жақсы сіңеді.Бұл тыңайтқыштың басты кемшілігі
- оның құрамындағы хлор. Сонымен, топыраққа 10 кг азот
енгізілгенде, белсенді зат жағынан топыраққа шамамен екі есе
көп хлор түседі және ол көптеген өсімдіктер үшін улы болып
саналады. Осыны ескере отырып, аммоний хлориді тек күзде
ғана хлор компонентін залалсыздандыру үшін жүргізілуі керек,
алайда азоттың 2% дейін жоғалады.
Аммоний нитратының тыңайтқыштары

Келесі санат - аммоний нитратының тыңайтқыштары,
осы топта көшбасшы - аммоний нитраты. Химиялық
формула аммоний нитраты мынаған ұқсас - NH₄NO₃.
Бұл тыңайтқышта ақ түсті түйіршікті ұнтақ пайда болады.
Тыңайтқышта шамамен 36% азот бар. Аммиак селитрасын
негізгі тыңайтқыш ретінде немесе қосымша байыту ретінде
пайдалануға болады.
Бұл тыңайтқыш балластсыз зат санатына жатады,
сондықтан оның негізгі қолданылуы су ылғалының
жетіспеушілігі бар аймақтарға жатады. Артық ылғалдылығы
бар топырақтарда тыңайтқышты қолдану тиімділігі іс
жүзінде азайтылған, өйткені тыңайтқыш құрамындағы азот
жер асты суларына толығымен жуылады.

Гигроскоптылықтың жоғарылауына байланысты
аммоний нитраты ылғал бөлмелерде сақтауға төзбейді,
онда ол тез қатып, торт тез піседі. Әрине, бұл тыңайтқыш
жарамсыз болады дегенді білдірмейді, оны топыраққа
салмас бұрын сізге тұздалған ұнтақты ұнтақтау қажет
болады, кейде бұл өте қиын.
Мочевина, - мочевина басқаша деп аталады -
(NH₂)₂CO мочевина, бұл тыңайтқыш тиімді болып
саналады. Несепнәрде шамамен 47% азот бар, кейде 1%
аз. Сыртқы жағынан, бұл ақ түсті түйіршіктер. Бұл
тыңайтқыш топырақтың қышқылдану қабілетінің
жоғарылауымен сипатталады, сондықтан оны тек
бейтараптандыратын заттармен - доломит ұны, бор,
әкпен қолдануға болады. Несепнәр негізгі тыңайтқыш
ретінде өте сирек пайдаланылады, ол көбінесе
жапырақты үстіңгі қабықтың қосымша жабыны ретінде
қолданылады. Бұл тамаша тамырдан тыс тыңайтқыш,
өйткені ол жапырақ пышақтарын күйдірмейді, бірақ
өсімдіктер жақсы сіңіреді.
Жалпы, А және В деп аталатын мочевинаның екі
маркасы белгілі, олар А тиімділігі жоғары категорияға
жатпайды және өсімдік шаруашылығында сирек
қолданылады. Әдетте А маркалы мочевина жануарларға
жем қоспасы ретінде қолданылады, мысалы, ешкі, сиыр,
жылқы. B атауы бар мочевина бренді - бұл қоспалармен
өңделген және арнайы тыңайтқыш ретінде қолданылатын
мочевина.
Сұйық азотты тыңайтқыштар

Аммиак гидраты, немесе аммиакты гидроксиді
(су немесе сұйық аммиак). Аммоний гидроксидінің
химиялық формуласы NH4ОН. Шындығында,
аммиак суы суда ерітілген аммиак болып
табылады. Жалпы алғанда, сұйық аммиактың екі
түрі бар, біріншісінде азот 19% -дан және 26% -дан
аспайды, ал екіншісінде 15% -дан 21% -ға дейін
болуы мүмкін. Әдетте, аммиак суы тыңайтқышты
топыраққа шамамен 14-16 см тереңдікке қосуға
болатын арнайы жабдықтың көмегімен енгізіледі.
Сұйық тыңайтқыштардың артықшылығы олардың
өте төмен бағасы, өсімдіктердің тез игерілуі, ұзақ
уақыт әрекет етуі және топырақта
тыңайтқыштардың біркелкі таралуы болып
табылады. Кемшіліктері де бар - бұл тасымалдау
мен сақтау өте күрделі, тыңайтқыш олардың бетіне
түскен кезде жапырақтарда қатты күйіп қалу
мүмкіндігі және сұйық тыңайтқыштарды қолдануға
арналған арнайы жабдықтың қажеттілігі
Органикалық азот тыңайтқыштары

Өздеріңіз білетіндей, азот органикалық қосылыстарда болады, бірақ оның мөлшері аз.
Мәселен, мал қоқысындағы азот 2,6% -дан аспайды. Уытты улы құстардың үйінділерінде ол
2,7% құрайды. Азот компостта да болады, бірақ оның құрамы компосттың «ингредиенттеріне»
байланысты әр түрлі. Компост құрамындағы азоттың көп бөлігі көл шөгінділерінен,
жапырақтардан, арамшөптердің жасыл массасынан және ойпатты шымтезектен жасалады.
Органикалық тыңайтқыштардағы азот мөлшерінің тұрақсыздығын ескере отырып, оны негізгі
тыңайтқыш ретінде пайдалану қажет емес және өсімдіктердің қоректік жетіспеушілігі мен азот
аштығына қауіп төндіреді. Сонымен қатар, мұндай тыңайтқыштар баяу болса да, топырақты
қышқылдандырады

https://youtu.be/GyHpiIGE
kLs
ФОСФОР ТЫҢАЙЫТҚЫШЫ
Фосфор — барлық тірі организмнің құрамына кіретін
маңызды элемент. Фосфор ферменттердің, дәрумендердің
кұрамында болады.
Фосфорсыз хлорофилл түзілмейді, онда өсімдік
жапырағы көмірқышқыл газын сіңіре алмайды. Өсімдікте
фосфор жетіспесе, жапырақта қара қошқыл жасыл, қара дақ
пайда болып, өсімдіктің гүлденуі мен пісуі баяулайды. Фосфор
тыңайтқышын топыраққа енгізу арқылы алынатын жемістің
сапасы жақсарып, өнімі артады. Фосфор тыңайтқыштары
суда еритін, ерімейтін болып бөлінеді.
Қазақстан жеріндегі бай фосфор қорын өңдеу жолын іздеу
фосфорлы қосылыстар химиясын дамытуға негіз болды.
Академик Ә.Б. Бектұров Қаратау фосфоритінен әртүрлі
фосфор тыңайтқыштарын алудың ғылыми негізін қалады.
Фосфор қосылыстары мен фосфор тыңайтқыштарын зерттеуде
Ә.Б. Бектұров және оның шәкірттері көп еңбек сіңірді. Қаратау
бассейнінің фосфорит
кенінен Тараздың және Шымкенттің өндірістік бірлестіктері
және басқа химия кәсіпорындары фосфор тыңайтқыштарын
өндіреді.
МИНЕРАЛДЫ ТЫҢАЙЫТҚЫШТАРДЫ
ӨСІМДІКТІҢ СІҢІРУІ
• ФОСФОРИТ ҰНЫ — МАЙДАЛАНҒАН КАЛЬЦИЙ ФОСФОРИТІ СА 3(РО4)2 АҚ НС СҰР ТҮСТІ ҰНТАҚ.
ОНЫҢ ҚҰРАМЫНДА 16 — 35% Р2О5 БАР. ӨТЕ АРЗАН ТЫҢАЙТҚЫШ.

• ФОСФОРИТ ҰНЫ СУДА НАШАР ЕРИДІ. СОНДЫҚТАН ОНЫ ҚЫШҚЫЛДАҒЫ ЖОҒАРЫ ТОПЫРАҚҚА
ПАЙДАЛАНҒАН ЖӨН.

• ЖАЙ СУПЕРФОСФАТ — СА(Н2РО4)2 + 2СА3О4. ОНЫ ФОСФОРИТКЕ НЕ АПАТИТКЕ КҮКІРТ
ҚЫШҚЫЛЫН ҚОСУ АРҚЫЛЫ АЛАДЫ:

• СА3(РО4)2 +2Н2SO4 =СА(H2РO4)2 + 2САSO4

• ЖАЙ СУПЕРФОСФАТ

• МҰНЫҢ ҚҰРАМЫНДА 14 — 20% Р2О. БОЛАДЫ. БҰЛ ТОПЫРАҚТА, СУДА ЖАҚСЫ ЕРІП, ӨСІМДІККЕ
ЖАҚСЫ СІҢІРІЛЕДІ. АЛАЙДА ҚҰРАМЫҢДАҒЫ ЕРІМЕЙТІН КАЛЬЦИЙ СУЛЬФАТЫ ТЫҢАЙТҚЫШТЫҢ
ҚҰНЫН АРТТЫРАДЫ.

• ҚОС СУПЕРФОСФАТ СА(H2РО4)2 — КҰРАМЫНДА Р2O5 МӨЛШЕРІ ЖАЙ СУПЕРФОСФАТҚА
ҚАРАҒАНДА ЕКІ ЕСЕ ЖОҒАРЫ, ЯҒНИ 40 — 50%. ОНЫ АЛУ УШІН ФОСФОРИТТІ ФОСФОР
ҚЫШҚЫЛЫМЕН ӨНДЕЙДІ:

• СА3(РО4)2+4Н3РО4 = 3СА(Н2РО4)2

• ПРЕЦИПИТАТ САНР04 •2Н2О. ОНЫ КАЛЬЦИЙ ГИДРОКСИДІМЕН ФОСФОР ҚЫШҚЫЛЫН ҚОСЫП
• ПРЕЦИПИТАТТЫҢ СУДА ЕРІГІШТІГІ ТӨМЕН БОЛҒАНЫМЕН, ОЛ ҚЫШҚЫЛ ТОПЫРАҚТА ҒАНА ЕРІП
ӨСІМДІККЕ ЖАҚСЫ СІНІРІЛЕДІ.
• ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ҚҰРАМЫНДА ӨСІМДІККЕ ҚАЖЕТ ЕКІ-ҮШ ЭЛЕМЕНТ БАР (КОМПЛЕКСТІ) ТЫҢАЙТҚЫШТАР
КЕҢІНЕН ҚОЛДАНЫЛАДЫ.
• АММОНИЙЛЕНГЕН СУПЕРФОСФАТ NН4Н2РO4 + САНРO4 — СУПЕРФОСФАТТЫ АММИАКПЕН
ӘРЕКЕТТЕСТІРГЕН КЕЗДЕ ТҮЗІЛГЕН ӨНІМ:

• NН3 +СА(H2РO4)7 = NH4Н2РO4 +САНРO4

• МҮНЫҢ ҚҮРАМЫНДА 20 ПРОЦЕНГГЕЙ Р2O3 ЖӘНЕ 23% АЗОТ БАР.

• АММОФОС NН4Н2РO4 — ҚҰРАМЫНДА АЗОТ ЖӘНЕ ФОСФОР БАР КҮРДЕЛІ ТЫҢАЙТҚЫШ. ОНЫ АММИАК
ПЕН ФОСФОР ҚЫШҚЫЛЫН ӘРЕКЕТТЕСТІРІП АЛАДЫ:
• NН3 + H2РO4= NH4Н2РO4

• БҰЛ ТЫҢАЙТҚЫШ ҚҰРАМЫНДА 11% АЗОТ, 44% P2O3 БАР. ОЛ ӘДЕТТЕ

• ГРАНУЛА ТҮРІНДЕ ШЫҒАРЫЛАДЫ. ФОСФОР ҚЫШҚЫЛЫМЕН АММИАК ӘРЕКЕТТЕСКЕНДЕ ЕКІ АТОМ
СУГЕГІ АЛМАССА, ДИАММОФОС (NН4)2НРO4 ТҮЗІЛЕДІ:

• 2NН3+Н3РO4=(NН4)2НРО4

• БҰЛ ӨТЕ ҚҰНДЫ ТЫҢАЙТҚЫШ. ҚҰРАМЫНДА 52% Р2О5 ЖӘНЕ 20% АЗОТ БОЛАДЫ
Енгізу нормасы
Дақыл Қолдану мерзімдері
Тыңайтқышын бойынша ұсыныстар Фосфорлы [л/га]

Дәнді дақылдар НАНОВИТ Күз (3-4 өркен)
1-2
Түптену - түтікке шығу
Күз (6-8 жапырақ)
Рапс 1-2
Өсіп-өну жаңаруының басталуы
6-8 жапырақ
Қант қызылшасы 1-2
10-12 жапырақ
5-7 жапырақ
Жүгері 1-2
10-12 жапырақ

3-үштік жапырақ
Соя Шанақтану 1-2
Тұқымдардың толысуға бастауы

5-7 жапырақ
Күнбағыс 1-2
Шанақтанудың басталуы

Өсе бастағаннан қауашақ
Мақта 1-2
қалыптасқанға дейін 2-3 рет бүрку

Көкөністер Көктегеннен соң 2-3 аптадан кейін 1-2

Өркендердің ұзындығы 20 см ге жеткенде
Жүзім 1-2
Гүлдеу алдында

Жұмыс ерітіндісінің мөлшері[л/гa]:
150-300 – егістік дақылдар;
400-1000 – жеміс көшеттері
• ЕГІННІҢ БІТІК ШЫҒУЫНА МИНЕРАЛДЫҚ ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ МАҢЫЗЫ ЗОР
ЕКЕНДІГІ ҚАЗІРДЕ ЖҰРТТЫҢ БӘРІНЕ МӘЛІМ. ӨСІМДІК ӨСКЕНДЕ ЖЕРДЕН
ТҮРЛІ ЕРІГЕН ЗАТТАРДЫ(ТҰЗДАРДЫ) ТАМЫР АРҚЫЛЫ БОЙЫНА ТАРТЫП
ҚОРЕК ЕТЕДІ, ЕГІНДІ ЖИНАҒАНДА ЖЕРДЕН АЛЫНҒАН ЗАТТАР БІРГЕ КЕТЕДІ,
МЫСАЛЫ МЫНА ӨСІМДІКТЕРДІҢ ӘРБІР ТОННАСЫ, ӨЗІМЕН МЫНАДАЙ
МӨЛШЕРДЕ ФОСФОРДЫ АЛЫП КЕТЕДІ: КАРТОП 3КГ, ЖАЗДЫҚ БИДАЙ-
10,5КГ, ҚАРА БИДАЙ-11КГ. ЖЕР ЖҮЗІНДЕ ЖЫЛ САЙЫН ОНДАҒАН
МИЛЛИОН ТОННА ФОСФОРДЫ (Р2О5ЕСЕБІМЕН) ЕГІН ӨЗІМЕН ЖЕРДЕН АЛЫП
КЕТЕДІ ЕКЕН, СӨЙТІП ТОПЫРАҚТЫҢ НӘРІ АЗАЙЫП ҚҰНАРСЫЗДАНАДЫ.
• АҚ ФОСФОР КӨП ҚОЛДАНЫЛМАЙДЫ. ОНЫҢ ЖАНАТЫН ЖӘНЕ ТҮТІНДЕЙТІН
СНАРЯТТАРДА ПАЙДАЛАНЫЛАДЫ. ҚАРА ФОСФОР ӨТЕ СИРЕК
ҚОЛДАНЫЛАДЫ. ФОСФОРДЫҢ КӨП МӨЛШЕРІ ӘР ТҮРЛІ ЗИЯНДЫ
НАСЕКОМДАРҒА ҚАРСЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ХЛОРОФОС, ТИОФОС СИЯҚТЫ
ПЕСТИЦИДТЕР ДАЙЫНДАУҒА ЖҰМСАЛАДЫ.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

• BIGOX.KZ САЙТЫ
• ADILET.ZAN.KZ САЙТЫ
• WIKIPEDIA.KZ САЙТЫ
• DIPLOMDIK.KZ САЙТЫ
• HTTPS://YOUTU.BE/OHDSIBTIJ8W
• HTTPS://YOUTU.BE/KYMEEEKJZXM
НАЗАР АУДАРҒАНДАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!!!

Ұқсас жұмыстар

АЗОТТЫҚ ТЫҢАЙТҚЫШ

Минералды тыңайтқыш - Азот

Калий тыңайтқышы

Азот тыңайтқыштары

Фосфор Азот Калий

КОМПЛЕКСТІ ТЫҢАЙТҚЫШТАР

Органикалық тыңайтқыш

Агроэкожуйеде тыңайтқыштарды қолдану

Питомник

Топырақ экологиясы

Пәндер