Көшпелі мәдениет

Презентация қосу

«Қазақстан тарихы және әлеуметтік-қоғамдық пәндері» кафедрасы

КОНТЕНТ-ТАЛДАУ
Тақырыбы: Ұлы Жібек жолының ежелгі дәуірі мен
ортағасырдағы маңызы

Орындаған:Қуанышбек З.
Тобы:ВМ-СҚБ-03-23
Қабылдаған:Қабыл А.Ә.
Шымкент – 2024 ж.
Ұлы Жібек жолы - «Жібек
Жолы» (Ұлы «Жібек Жолы»)
— Қытайдың Ши-ан деген
жерінен басталып, Шыңжаң,
Орталық Азия арқылы Таяу
Шығысқа баратын керуендік
жол бағыты. Атауды
алманиялық ғалымдары Ф.
фон Рихтһофен (F. von
Richthofen) бен А. Һерман (А
Hеrman) 19 ғасырда ұсынған.
ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ТАРИХЫ
Жол бұдан 3-4 мың жыл бұрын болған. Ол Қытайдың Хан патшалығы кезінде ғана өркендей
бастаған, себебі Хан патшалығының Хан Уди патшасы Жаң Чянды батыс өңірге екі рет жіберіп,
Орталық Азиядағы елдермен достасуға пейілді болған. Жаң Чян қазіргі Ферғана, Самарқан және
Балқаш көлі сияқты жерлерге барған. Жаң Чянның сапары бұл жолды шығыс пен батыс
үкіметтері арасындағы байланыс жолына айналдырған. Осыған орай саудагерлер де «Жібек
жолында» ат ізін суытпаған. Жаң Чян батыс өңірге және Орта Азияға Қытайдың жібек өнімдерін
ала барған ； ал, елге қайтарында барған жерлерінің тауарлары және батыс өңірінің музыкасы
сияқты алуан түрлі мәдениетті алып қайтқан. Жаң Чянның сапары қытайлықтардың батыс өңір
мен Орта Азияны түсінуіне мүмкіндік берді. Ал Жаң Чян барған жерлердегі халық та Қытайдың
өнімдері мен мәдениетіне қатысты түсінігін анағұрлым тереңдетті. Осылайша, бұл жол гүлденіп,
көркейе бастады. Шығыс пен батыстың аралығындағы дәнекерге айналып, өркениеттерді өзара
тоғыстырды. Осы жолды қорғау және дамыту мақсатында, Қытайдың әр дәуірдегі патшалары
жол бойына қарауыл қойып, әскер тұрғызды.
ҚАЛА-ДАЛА
БАЙЛАНЫСТАРЫ
IX—XII ғасырларда қалыптасқан қала мәдениеті
жағдайында қолөнер мен сауда дамыған кезде
отырықшы өркениет көшпелілердің экономикалық
қарым-қатынастарының қажетті құрамды бөлігіне
айналды. Бұл кездегі көшпелілер мен
отырықшылардың қарым-қатынасы қалаларды
жаулап алудан бастап, қарапайым айырбаска дейін
түрлі сипатта болды. Бұл кездегі қала мәдениетінің
өсуі, мүлік теңсіздігінің күшеюі көшпелілерді
қызықтыра түсті.
Жүздесу мен тілдесу және алыс-беріс байланыстары
б. з. дейінгі III—ІІ-мыңжылдықтарда басталған.
Бадахшан тауынан лазурит және Хотан маңындағы
Яркендария өзенінің жоғарғы жағынан нефрит кен
орындары табылып, оларды өндіре бастауға сәйкес
бұл байланыстар реттеліп, жөнге келтіріледі. Б. з.
дейінгі І-мыңжылдықтың орта кезінде Қара теңіз
өңірінен Дон бойына, содан Онтүстік Орал
өңіріндегі савроматтарға, Ертіске, одан әрі созылып
Алтайға, жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлі алқабын
мекендеген агрипейлер еліне кететін Дала жалы
жұмыс істей бастаған еді.
КӨШПЕЛІ ЖӘНЕ ОТЫРЫҚШЫ МӘДЕНИЕТТЕРДІҢ ӨЗАРА
БАЙЛАНЫСЫ
Отырықшы мәдениет

• Отырықшы елдерге жылқы малы, оны мініске, жегуге үйрету көшпелі малшы
тайпалардан келді. Атты әскер дәстүрі, садақтың түрлері, қылыш, ат әбзелдері де
көшпелілерден келген. Мысалы,VIғасырда түркі тайпалары пайдаланған темір үзеңгілі
ертоқым келесі ғасырларда бүкіл Еуропаға таралды. Отырықшы елдер көшпелілердің
қару-жарағына, киіміне еліктеді. Мысалы,VII—VIIIғасырлардағы түркілердің кісе
белдіктері Қытайдан Иракқа дейінгі аралықта пайдаланылған. Таң әулеті кезіндегі
Қытайда көшпелілердің киімі кең таралды, Еуропада орыс, поляк, венгр ақсүйектері киім
киісінде, шаш қоюында көшпелілер үлгісіне еліктеді. Көшпелілерде б.з.д. 1-
мыңжылдықта пайда болған өнердегі ;аң стилі; Қытайдан Дунайға дейінгі аралықтағы
отырықшы елдерге де кең таралды
Көшпелі мәдениет

• Көшпелілердің өзіндік саяси мәдениеті болды. Олар ел басқарушыларын ерекше қасиетті
адам, Тәңірдің жердегі өкілі деп түсінді, ерекше басқару жүйесі, империялық қызмет
шендері, рәміздері, ел басқарудағы ерекше мұрагерлік дәстүрі болды. Осы мемлекеттік
басқару тәртібін көшпелілер кейбір жаулап алған отырықшы елдердің саяси жүйесіне
орнықтырып та отырды.
МӘДЕНИЕТІ
Жібек жолы бойынан әртүрлі жердегі ескерткіштерді қазған кездері
мәдениеттердің дамуын және өзара бірін-бірі байытуын дәлелдейтін көптеген
материалдық дәйектер табылған: бишілер мен биші әйелдерді, маскалы
актерлерді, түйе үстіне жайғасып отырған музыкалық ансамбльдерді
бейнелейтін Тан дәуірінің терракот пен лекциясы – осының айғағы. Мұнда
көптеген артистердің бет-бейнесінен Орта Азия халықтары өкілдері екені
көрініп тұрады.Пенджикенттің, Варахша мен Топырақ қаланың және Шығыс
Түркістанның қалаларындағы салтанат залдарында сақталып қалған қабырға
суреттерде азшылар мен актерлер бейнеленген
САУДА
Жібек жолы әуелгі кезде қытай жібегін шетелдерге шығаруға
қызмет еткен. Сосын реті келген кезде Рим мен Византиядан,
Үндістан мен Ираннан, Араб халифатынан, кейінірек Еуропа
мен Русьтен оснау күре жолмен мирри мен ладан, жасмин суы
мен амбра, кардамон мен мұсқат жаңғағы, женьшень мен
питонның өті, кілемдер мен маталар, боялар мен минералдық
шикізат, гаухар мен яшма, янтар мен кораллдар, пілсүйегі мен
балық сояулары , құйма мен алтын, ұлпандар мен теңгелер,
садақ пен жебелер, семсеп мен сүңгілер т.б. көптеген заттар
әрлі-берлі тасылып жатқан. Жібек жолымен сауда салу үшін
Ферғананың атақты тері қан болып шығатын сәйгіліктері мен
араб арғымақтарын, түйелері мен пілдерін, мүйізтұмсықтар мен
арыстандарды, ілбіс пен жайранды, қаршығалар мен тауықты,
тоты құстар мен түйеқұстарды алып жүрген.
Жібек жолы арқылы жүзім, шабдалы мен қауындар, бұрыш,
қалампырлар, қант, көкіністер мен жемістер, түрлі көктер әлемгі
таратылған.
Дегенмен сауданың басты жиһазы жібек екен. Алтынмен бірге
ол халықаралық алюта болған, оны хандар мен елшілерге тарту
еткен, жалдамалы әскерге жалақы етіп берген, мемлекеттік
қарызды сонымен төлеген.
Керуен жолымен тасылатын жібек пен басқада тауарлардың
бір бөлегі қазақ даласының қалаларында қалып отырған.
Археологиялық олжалар — соның айғағы.
ҚОЛӨНЕР
Қолөнер айтарлықтай дамыды.
Қолданбалы өнер – дәстүрлі тұтыну
және сәндік бұйымдарын жасайтын
ұсақ өндіріс. Қолөнершілер негізінен
табиғи шикізаттарды пайдаланып,
қарапайым еңбек құралдарының
көмегімен көркем композицияның
шешімімен тұрмысқа қажетті
мүліктер, музыкалық аспаптар, қару-
жарақ, құрал-саймандар жасайды.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҮРКІ ДӘУІРІНДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ
СӘУЛЕТ ЕСКЕРТКІШТЕРІ

Қазақстанның Түркі дәуіріндегі сәулет ескерткіштері архитектуралық
қызығушылықты ғана емес, сонымен қатар терең тарихи және мәдени
маңызға ие. Олар осы жердің бай және көп қырлы тарихының айғағы болып
табылады және әртүрлі мәдени және діни ағымдардың қазақстандық
мәдениеттің қалыптасуына әсерін көрсетеді. Сонымен қатар, олар болашақ
ұрпақ үшін мәдени мұраны сақтау мен құрметтеудің маңыздылығын атап
көрсетеді.
МӘДЕНИ МҰРАЛАР
• Қорқыт ата кесенесі (VIII-IX ғ-да Сыр бойында өмір
сүрген) - ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Қорқыт өз
өмірінде үш хан тұсында (Инал, Көл-Еркен,
Қаңлықожа) уәзірлік қызмет атқарған. Қорқыт
әлеуметтік заң негізін жасап, ата-баба мекенін ұйық
деп білу, оны сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер-
суды белгілі бір тәртіппен пайдалану, т.б. салаларға
бөліп қарап, халық арасында туындаған кикілжіңдерді
әділ шешіп отырған. Сырдария жағасында 1950 жылға
дейін жергілікті халық қобыз атасы Қорқытқа теліген
мазар тұрғызған. Қорқыт мазарын 19 ғасырда Ә. А.
Диваев пен И. А. Кастенье зерттеді. 19 ғасырдың
аяғында Қорқыттың сүйегі басқа жерге көшірілген.
Сырдария арнасының ауытқуынан Қорқыт мазарының
қалдығы 1960 жылы шайылып кетті. 1980 жылы
Қызылорда облысындағы Жосалы ауылынан 18 км
жердегі байырғы Қорқыт ата мазары орнынан Қорқыт
ата ескерткіші қайта тұрғызылды.
МӘДЕНИ МҰРАЛАР
• Түркі дәуірінің тағы бір керемет сәулет ескерткіші-Түркістан қаласында
орналасқан Маузолей Ахмет Ясауи. 12-14 ғасырларда салынған бұл
маузолей Орталық Азиядағы мұсылмандар үшін ең керемет және
Ахмет Ясауи қасиетті орындардың бірі болып саналады. Ол Культ қайраткері мен
рухани ұстаз-Ахмед Ясауиді құрметтеуге негізделген және исламдық
сәулет элементтері бар керемет архитектураның үлгісі болып табылады.
Ахмет Ясауи маузолейі ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра тізіміне
енгізілген және әлемнің түкпір-түкпірінен мыңдаған қажылар мен
туристерді тартады.

• Атырау қаласынан 55 шақырым жерде, Жайықтың оң жақ
жағасында бір кездегі атақты Сарайджук (Сарайшық)
қаласының қираған орны жатыр. Қаланың іргесі XI ғасырда
Сарайшық қаланған, гүлденген дәуірі XIII-XIV ғасырлар аралығы. Қала
Еуропа мен Азияны жалғастыратын керуен жолы бойында
орналаскан. Мұнда салтанатты сарайлар, керуен-сарайлар,
моншалар, мешіт-медреселер салынған. Қала Алтын Орда
хандары жерленген қасиетті орынға айналған .
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі Сарайшық кесенесі
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ЖЕТІСУ
ҚАЛАЛЫҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ГҮЛДЕНУІ
VI ғасыр екінші жартысында Жетісу мен Оңтүстік
Қазақстан, Кореядан Қара теңізег дейін созылып
жатқан орасан зор көшпелі империя Түрік
қағанатының құрамына енеді. VI ғасырдың соңғы
кезеңінде Ұлы Жібек жолының Жетісу мен
Оңтүстік Қазақстанды қамтитын учаскесі өзгеше
жанданып, осы аймақтың қалалық мәдениетін
өркендетуге көп көмегін тигіеді. Жетісуда ол
бірқатар қалалық ортаоықтардың тууына әсер
етсе, Қазақстаннның оңтүстігінде қалалардың тез
көркеюіне себепші болады. Орта Азия арқылы
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға келген сауда
жолы ХІV ғасырға дейін, қашан ішкі қырқыстар
мен соғыстар қала мәдениетін аздырып-
тоздырғанға дейін, Қытайға баратын теңіз жолы
игеріліп, бұрынғы көне жолдың жұлдызы сөнгенге
дейін жұмыс істейді.
ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ТРАССАЛАР
Ұлы Жібек жолы Қытайдан басталып, Римге барып аяқталған. Ұлы Жібек
жолы – Шығыс пен Батысты байланыстырып, Жерорта теңізінен Қытайға дейін
Еуразияны қақ жарып өтетін керуен жолының жүйесі. Ұзындығы — 7 мың
шақырымнан астам. Орта Азия мен Қазақстан территориялары арқылы өтеді.
Егер Жібек жолымен батыстан шығысқа қарай жүрсек, оның Қазақстандағы
учаскесі Шаштан (Ташкент) шығып, Тұрбат асуы арқылы Исфиджабқа, Сайрам
(Сарьямға) келеді. Ежелгі қаланың осы күнге дейін сақталған. Шымкент
түбіндегі бір қыстақ тап осылай аталады, оның дәл кіндік тұсында Жібек
жолындағы бір кездегі ең ірі орталықтардың бірі болған орта ғасырлық қала
жұртының қалдығы сақталған. Исфиджабтан құлдарды, бөз маталарды, қару-
жарақты, семсерлерді, мыс пен темірді әкетіп жатқан. Испиджабтан шыққан
керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және Будухкент қалалары арқылы
Таразға барады екен.
.
АҚША АЙНАЛЫМЫ
Сирек кездесетін және халықаралық
сауданы зерттеуге аса қажет
олжаның қатарына Отырардың күміс
көмбесі жатады екен. Ол өзінің
құрамы жағынан ақшалы-заттық
олжа екен. Осынау теңгелер қоймасы
шар-тараптан жиналыпты. Оның
ішінде: Шығыс Түркістанндағы
Алмалық, Пулад, Емил (Омыл) Орда
әл-Азам теңге сарайлары,
еуропалықтан – Қырымның,
кішіазиялықтан – Сиваси, Кония,
Тебриздің, Қазақстаннан – Жент
теңге сарайларының өнімдері бар.
Теңгелерді шекіген кез – ХІІІ ғ.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ұлы Жібек жолы - адамзат
өркениеті жасағын тарихи
ескерткіштердің бірі.
Ортағасырда Қазақ жері жақсы
дамып мәдени мұралар салынып.
Қазақ жерінен Ұлы Жібек жолы
өтті. Соның әсерінен сауда дамып
біршама пайдасын алып келді.
Отырықшылық пен егіншіліктіңде
белең алып тұрған уақыты болды.
Қорыта келе негізгі басты айтарым,
Ұлы Жібек жолы саяси дипломатия
айнасы болды десем қателеспейміз.
Пайдаланылған әдебиеттер
• 1.История Казахстана [Электронный ресурс] : учебное пособие / А. Б. Долгополов. -
Электрон. текстовые дан. (273Мб). - М. : "
Литтерра", 2016. - 343 с.
• 2.Қазақ елі тарихы.Примбетова Е.У., 2019 оқу құрал. Примбетова Е.У / ЦБ
Aknurpress /https://aknurpress.kz/login

Пайдаланылған интернет ресурстары
• https://kk.wikipedia.org/wiki/Ұлы_Жібек_жолы
• https://kk.wikipedia.org/wiki/
Көшпелі_және_отырықшы_мәдениеттердің_өзара_байланысы

Ұқсас жұмыстар

Қазақ көшпелілер мәдени мұрасы

Көшпенділер туралы түсінік

Көшпелілік мәдениет түрі

Ізгілікті қоғам

ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА

МЫҢДАҒАН ЖЫЛДАР БОЙЫ ҚАЗАҚ ДАЛАСЫМЕН КӨШПЕЛІЛЕР

Мәдениеттің белгілер әлемі типологиясы

Түркілердің мәдени мұрасы

Көшпелілер өркениетін зерттеу

Қазақ және түркі мәдениеттің рәміздері мен архетиптері

Пәндер