Қала мәдениетінің дамуы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Оңтүстік Қазақстан
Денсаулық сақтау министрлігі Медицина Академиясы АҚ

“Қазақстан тарихы және әлеуметтік – қоғамдық пәндер “ кафедрасы

Презентация
Тақырыбы:XIV ғасыр – XVIII ғ.ғ . бас кезіндегі Қазақстанның қалалық мәдениеті

Орындаған:Қуанышбек Заңғар
Тобы: ВМ-СҚБ-03-23
Қабылдаған:Қабыл А.Ә.

Шымкент -2023жыл.
Жоспар:

І. Кіріспе. Қала мен даланың өзара байланысы
ІІ. Негізгі бөлім:
1.Қала мен дала мәдениеті
2.Қазақстанның түрлі аймақтарындағы қалалардың құрылымы
3.XVIIғ.-XVIII ғ. басында мәдениеттің кері кетуі
ІІІ.Қорытынды:
ІV. Пайдаланған әдебиеттер.
Қала мен даланың өзара байланысы.

Көшпелілер мен отырықшы халықтардың арасында тығыз
байланыс болған. Бұл байланыс бірде жаугершілік, бірде
арагүдік қақтығыстар, алым-салық түрінде болса, ал
көпшілік жағдайда бейбіт қарым-катынас, сауда, айырбас
түрінде іске асты. Көшпелі мәдениет пен отырықшы
өркениеттердің жиі, тығыз араласуына Ұлы Жібек сауда
жолындағы калалар үлкен әсер етті. Көшпелі және
отырықшы шаруашылық-мәдени тұрпаттың өзара әсері,
әсіресе олардың шекаралық аймақтарында күшті жүрді.
Көшпелілер мен отырықшылар шаруашылық-
экономикалық, мәдени байланыстары арқылы бір-бірінің
мәдениетін байытты.
Қала мәдениетінің дамуы

Қалаларда діни мекемелер үшін құрылыстар, ел билеушілеріне арналған үйлер, су құбырлары
салынды. Қалалар өсті, олардың өзіндік ерекшеліктері болды. Қала үш бөліктен тұрған:
Қамал(Бекеніс)-қаланың орталық бөлігі.Онда патшаның және әкімшілік басқару орындары, қала
билеушісінің сарайы орналасқан.
Шаһарстан-билеушілер, ақсүйектер, діни қызметкерлер және қаланың бай халқы мен
қолөнершілері тұрған бөлік.
Рабат-қолөнер шеберханалары орналасқан қала бөлігі. Осы кезде салынған көне қалалар бір-
біріне ұқсамайды.
Қазақстан қалалары әкімшілік, қолөнер, сауда-экономикалық орталық болумен қатар, ғылым мен
мәдениет ордасы қызметін атқарған. Бұл қалаларда әлемге әйгілі Әбу Насыр әл-Фараби, Махмұд
Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи сияқты ғалымдар өмір сүріп, еңбектерін жазған.
Қалаларда сәулет өнері дамып, архитектуралық ескерткіштер, мешіттер, медреселер, кесенелер
көптеп салынды. Х-ХІІ ғасырлар аралығында салынған Бабаджа Хатун, Айша бибі кесенесі,
Қарахан кесенесі, Сырлытам кесенесі, Тараз, Отырар, Баласағұн қалаларындағы моншалар -
сәулет өнерінің тамаша туындылары болып табылады.
Дала мәдениетінің дамуы

Энеолит кезеңінде шаруашылық-мәдениеттің далалық
түрлері қалыптасып, мыңдаған жылдар бойы сақталып
келді. Жылқышылардың мекені бірнеше аумаққа
бөлінеді. Олар алғаш рет ерекше сәулет тәсілдерін
қолдана отырып ағаш құрылыстар сала бастаған.
Жартылай жертөле үйлер ағаштан, балшықтан, ат
сүйектерінен, ағаш қабықтарынан, жер қыртысынан
тұрғызылған. Үйлердің ауданы 120 шаршы метрге дейін
жетеді. Олар көп бұрышты әрі тіреусіз өте мығым етіп,
бір-біріне қабыса бой көтереді. Бұдан ботайлықтардың
құрылыс ісіндегі шебер әрі тапқыр әдістерін көреміз.
1983 жылдың жазында ежелгі тұрғынжайдың үстіне
ежелгі Ботай тұрғынжайы салынды.
Қазақстанның түрлі аймақтарындағы қалалардың құрылымы

VI ғасырдан бастап Қазақстанның оңтүстігінде егіншілікпен айналысқан халықтар өздері тұрған
мекен-жайларының орнына қалалар сала бастады. Қазақ жеріндегі алғашқы қалалар Оңтүстікте,
Жетісу өңірінде және Орталық Қазақстанда пайда болған. Қалалар қолөнер, зат айырбастау және
сауданың дамуына байланысты пайда болды. VІІ-XIII ғасырларда жол бойында Аспара, Талхиз,
Мерке, Құлан, Исфиджаб және басқа қалалар салынды. Қала қамалдарының жеке билеушісі әсем
оюлы өрнектермен, ағаш, бедерлі қыш суреттермен әшекейленген кең сарайларда тұрған. Қалалар
қолөнер мен сауданың орталығы болды. Қалалар шет елдермен, қала маңындағы дала
көшпенділерімен алыс-беріс саудамен айналысты. Қалаларда жүргізілген археологиялық қазба
жұмыстарынан теңгелер табылды. Яғни, саудада теңгелердің пайдаланылғанын көрсетеді.
ІХ-ХІІІ ғасырдың бас кезінде аталған аймақтар мұсылман мәдениетінің ықпалына түсті. Осы
өңірлерде көптеген жаңа қалалар салынып, құрылысында өзгерістер байқалады. Жетісу
маңындағы Талғар қаласы орман және мұнаралы жолдармен қоршалып, орам-орам болып
салынған. Талғар қаласында жүргізілген қазбадан сүйектен жасалған шахмат фигуралары
табылған.
Отырардың құрылымы
Отырар – бесбұрыш тәріздес төбе. Өлшемдері: оңт.
жағы – 380 м, оңт.-батысы – 145 м, батысы – 400 м,
солт.-шығысы – 380 м және шығысы – 350 м. Төбенің
ең биік жері іргесінен 18 м. Жалпы аумағы 200 га.
Қала дуалмен қоршалған. Оның солт.-шығыс және
шығыс жақтағы құрылыстары жақсы сақталған.
Негізгі төбені айналдыра қазған орлардың орны бар.
Қаланың үш қақпасы болған. Орт. қақпа оңт. жағына
орналасқан. Археологиялық қазба жұмыстары қала
орнындағы мәдени қабаттарды анықтап, олардың қай
уақытта болғанын, құрылыс орындарын кезеңге
бөліп, талдау жасауға мүмкіндік берді. Қаланың
мәдени қабаты 16 м. Ол 7 мәдени қабаттан тұрады.
XVIIғ.-XVIII ғ. басында мәдениеттің кері кетуі
XVII-XVIII ғасырларда қазақ халқы мәдениетінің өркендеп, дамуына феодалдық
соғыстар кедергі болды. Бұл феодалдық талас-тартыстар мен соғыстар кесірінен қалалар
мен егіншілік алқаптар талқандалып, іске жарамсыз болып қалды. Бұл жағдайлар мәдени
дамудың да біршама бәсеңдеуіне әкелді. Әсіресе XVII-XVIII ғасырлардағы Жоңғар
шапқыншылығы қазақ халкының мәдениетіне ауыр зардабын тигізген болатын.
Далалықтардың көші-қон бағдарламаларының быт-шыты шықты. Қазақтар шұрайлы мал
жайылымдарынан айырылды. Жетісудағы және Қазақстанның оңтүстік аймақтарындағы
бір кезде гүлденіп тұратын жасыл жазиралар енді қараусыз қаңырап бос жатты.
Көршілес мемлекеттермен сауда-саттық байланысы да уақытша үзіліп қалды.Бірақ ең
ауыр азапты қайғы-қасірет туған-туыстар мен жақын жандардың қазасы болды. Шәкәрім
Құдайбердіұлының келтірген деректері бойынша, қазақтардың үштен екі бөлігі
қырғынға үшыраған. Енді бір бөлігі құлдыққа сатылып кеткен. Халық ашаршылыққа
душар болды. Өлмей аман қалу үшін қайыңның сөлін ішкен. «Қайың сауған» деген сөз
содан қалған. Тірі қалғандар басқыншыларға шектен тыс ауыр алым-салық төлеп тұрған.
Қазақ хандығының халқы елдің әр түрлі алыс аймақтарына, тіпті шекаралас жатқан шет
мемлекеттерге де тарап, босып кетті..
XVIIғ.-XVIII ғ. басында мәдениеттің кері кетуі
Қорытынды:

Қорыта келгенде, бұрынғы қала мен дала мәдениетінің әртүрлі даму
саласындағы жақсы жағы мен дамытылған тұстары қазіргі кезде
біздің заманымызға да көптеген септігін тигізіп жатыр. Сонымен
қатар,ол әрі қарай да ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып заман талабына
сай өзгеріп отырады. Оған мысал келтіретін болсақ, көне замандағы
монша құрылыстары сол заманның бейнесі болғанымен оны әрі қарай
дамыту,сақтау мәдениеттік дамудың бір бөлігі болып табылады.Сол
мәдениеттік дамудың арқасында тарихымыз ешқашан жоқ болып
кетпейді. Дегенмен, XVIIғ.-XVIII ғ. басындағы Жоңғар шапқыншылығы
нәтижесінде мәдениеттік дамуымыз ұзақ мерзімде кідіріп қалды.
Бірақ қазақ хандарының ықпалымен тарихымыз бен мәдениетіміз осы
кезеңге дейін жетіп отыр.
Пайдаланған әдебиеттер:
"Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы«

Тлеужанова М. К. Қазақстан тарихы. Т.2 : оқу-әдістемелік
кешені / М. К. Тлеужанова, А. Ж. Садуақасова. - Алматы :
ЭСПИ, 2023. - 312 бет.

Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005.3.
Қазақ мәдениеті.

Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылу тарихы. – Алматы:
«Сардар» баспа үйі, 2014. – 520 б.

Жұмақаева Б.Д. Қазақстан тарихы 65-бет
Тест сұрақтары

1) Мал бағудың көшпелі түрі қалыптасты:
А) Тас дәуірі
В) кейінгі палеолит
С) мыс-тас дәуірі
D) темір дәуірі
Е) қола дәуірінде;

2) Жер – жерде даладағы дәстүр бойынша кімдердің өкілдерін хан сайлаған?
А) Қарапайым халық
В) Ақсүйектердің
С) Ұлы Жүздердің
D) Кіші Жүздердің
Е) Орта Жүздердің

3) Отырар қаласы орналасқан Фараб аймағы бай өңірлер қатарына қосылған уақыт:
А) XIX ғасыр
В) Х ғасыр
С) XXI ғасыр
D) XI ғасыр
Е) IX ғасыр
4) Орта ғасырлық қалалардың құрылыс жүйелері тұрған бөлігі;
А) Рабад, Шахристан, Цитадель
В) Шахристан, Цитадель, Фараб
С) Фараб, Ферғана, Рабад
D)Йасы, Шахристан, Шаш
Е)Цитадель, Шаш, Ферғана

5) Қалалар мен қала мәдениетінің дамуын бұзған жағдай:
А) Сұлтандардың ауызбіршілігі
В) Ішкі ыдырау
С) Жоңғар шапқыншылығы
D) Хандыққа талас
Е) Моғолстаннан келген қауіп
Глоссарий
Көпес – кәсіпкерлікпен, негізінен, сауда-саттықпен айналысатын әлеуметтік топ өкілі.
Тауарды екінші бір мемлекетке апарып сатып немесе сол жердегі халықтың қолөнер
бұйымдарына айырбастап отыратын меншігінде сауда жасайтын кәсіпорны бар бай
саудагер.

Рабад – ортағасырлық қалалардың қарапайым халық тұратын шеткі бөлігі. Қаланың
шетіндегі мекенжай.

Пайза – моңғол қағандарының куәлікке беретін ерекше белгісі.

Цитадель – қаланы қорғайтын бекініс. Кей кездері өз бетінше қорғанысы болған және
бекіністің негізгі бекіністері құлаған жағдайда гарнизон үшін соңғы тірек пункті болған
бекіністің ішкі бекінісі.

Шахристан — ортағасырлық қаланың қоғамдық ғимараттар мен сауда және мәдени
мекемелер орналасатын бөлігі
Архитектура, сәулет өнері – құрылысты жобалау, салу, оған
көркемдік бейне беру өнері

Мәдениет – адамзаттың даму кезеңінде пайда болатын тарихи құбылыс

Мал шаруашылығы — ауыл шаруашылығының мал өнімдерін өндіру
үшін мал өсірумен айналысатын саласы.

Археологиялық қазбалар - көне заман мен орта ғасырлардан қалған
мәдениет ескерткіштерін, жан-жануарлардың сүйектерін қазу, зерттеу
жұмыстары.

Қала, шаһар — тұрғындары өнеркәсіп,сауда, қызмет
көрсету орындарында және ғылыми, мәдени, басқару мекемелерінде
жұмыс жасайтын, халқы тығыз орналасқан ірі елді мекен.

Ұқсас жұмыстар

Орхон ескерткіші

Көне түріктердің рухани мәдениеті және Ұлы Жібек жолы

Отандық мәдениеттің даму тарихы

Ежелгі Тараз қаласы

Қалалық мәдениеттің дамуы

ХV ғ. екінші жартысы – ХVІІІ ғ. бас кезіндегі қалалық мәдениеті

Орталық Азияның өзіндік мәдениеті

ХІІІ ғ-ХУ ғ. бірінші жартысында қалалық мәдениеттің дамуы

Жетісудың қалалары туралы

Қауыншы мәденитеті

Пәндер