Абай жолы роман

Презентация қосу

«АБАЙДЫҢ ЖҰМБАҒЫ“ РОМАН-ХАМСАСЫ МЕН
"АБАЙ ЖОЛЫ" РОМАН-ЭПОПЕЯСЫНЫҢ ҮНДЕСТІГІ

«Абай жұмбағы» роман-хамса 5 кітаптан тұрады.
“Абай жолы” роман- 1. Толғақ (Кенесары – Құнанбай – Қодар).
эпопея 2. Жұлдыз құрбандық
4 томнан тұрады. (Шоқан, Достоевский, Құдайберді).
І том - 1942 жылы 3. Қызғаныш (Халиолла, Михаэлис, Шәкәрім).
4. Хақиқат мекені
ІІ том – 1947 жылы (Саққұлақ шешен, Мұса мырза, Дологополов).
ІІІ том – 1952 жылы 5. Нұрсипат
ІҮ том – 1956 жылы (Мәшһүр Жүсіп, Әлихан Бөкейханов, Мағауия).
Роман-эпопея мен роман-хамсаның
айырмашылығы
Эпопея (грек – тудыру, жазу) –белгілі Хамса (бестік, бес
бір немесе бірнеше тарихи дәуірдің дастан деген мағына береді)
типтік оқиғаларын кең көлемде — Шығыс әдебиетінде,
суреттейтін, бірнеше ұрпақ өкілдерінің іс- соның ішінде түркі тілдес
әрекеттерін ортақ идея мен бір халықтар әдебиетінде
тақырыптың арнасында, көркемдік ертеден орныққан дәстүр
тұтастықта баяндайтын прозалық кесек бойынша бір-бірімен
туынды. Эпопея 4 кітаптан тұратын жалғас, сабақтас жазылатын
шығарма. бес дастан.
М.Әуезовтің “Абай жолы” роман- Рамазан Тоқтаровтың
эпопеясы қазақ әдебиетінің биік “Абай жұмбағы” роман-
идеялық-көркемдік жетістігі саналады. хамсасы.
«АБАЙДЫҢ ЖҰМБАҒЫ“ РОМАН-ХАМСАСЫНЫҢ
"АБАЙ ЖОЛЫ" РОМАН-ЭПОПЕЯСЫМЕН ҮНДЕСТІГІ

Мұхтар Әуезов Рамазан Тоқтаров
Туған күні 28 қыркүйек 1897 Туған күні 13 қыркүйек 1935
Туған жері (қазіргі - Абай ауданы, Абай облысы, Туған жері Павлодар қаласы,
Қазақстан) Павлодар облысы
Қайтыс болған 27 маусым 1961 (63 жас)
күні Қайтыс 13желтоқсан 2000
болған күні (65 жас)
Азаматтығы Ресей империясы → КСРО
Азаматтығы Қазақстан
Ұлты Қазақ
Мансабы прозаик, ақын, драматург, жазушы, Ұлты Қазақ
ғалым Мансабы Жазушы, филолог,
Жанры роман журналист
Марапаттары КСРО Мемлекеттік сыйлығы (1949) Жанры проза, публицистика
Лениндік сыйлықтың лауреаты (1959)
Қазақстан ғылым академиясының Марапаттары "Абайдың жұмбағы»
тұңғыш академигі (1946), кітабы үшін ҚР
филология ғылымдарының докторы мен Мемлекеттік сыйлығы
профессоры (1946), (2002)
Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым
қайраткері (1957
Сыйлықтары Халықаралық «Алаш»
әдеби сыйлығы
Сыйлықтары 1957 жылы Ленин орденімен
«АБАЙДЫҢ ЖҰМБАҒЫ“ РОМАН-ХАМСАСЫ МЕН "АБАЙ
ЖОЛЫ" РОМАН-ЭПОПЕЯСЫНЫҢ ҮНДЕСТІГІ
Рамазан Тоқтаров. 1957 жылы Алматыдағы шет 1915 жылы училищені аяқтап, Семей
тілдер институтының француз тілі факультетін, 1985 қалалық мұғалімдер семинариясына түседі. 1922 жылы
күзде Ташкенттегі Орта Азия университетіне тыңдаушы
жылы Мәскеудегі Әдебиет институтының жоғары
болып оқуға түседі, 1923 жылы маусым айында Ленинград
курсын бітірген. Павлодар облыстық газетінде (қазіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік университетінің
қызмет істеген. 1960 жылы «Лениншіл жас» (қазіргі қоғамдық ғылымдар факультетінің тіл-әдебиет бөліміне
«Жас Алаш»), «Қазақ әдебиеті» газеттерінде, оқуға ауысады. 1928 жылы Орта Азия мемлекеттік
«Мәдениет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат») университетінің аспирантурасына қабылданды. Проза
Абай жолы (Роман–эпопея)
журналында жұмыс істеген. Қазақстан Жазушылар
Өскен өркен (Аяқталмаған роман)
одағының проза секциясының кеңесшісі, «Жұлдыз» Қараш-қараш оқиғасы (Повесть)
журналы редакторының орынбасары, «Жазушы» Қилы заман (Повесть)
баспасында редактор болып қызмет атқарған. Барымта (Әңгіме)
Бүркітші (Әңгіме)
Шығармалары: 10 роман жазған Ескілік көлеңкесінде (Әңгіме)
1. Ертіс перзенті. Повестер мен әңгімелер. А., Жетім (Әңгіме)
«Жазушы», 1960; Жуандық (Әңгіме)
2. Бақыт. Роман. А., «Жазушы», 1965; Қаралы сұлу (Әңгіме)
Қорғансыздың күні (Әңгіме)
3. Ертіс мұхитқа құяды. Роман. Дилогия. А., Қыр әңгімелері (Әңгіме)
«Жазушы», 1968, 1969; Қысқы түн (Әңгіме)
4. Иртыш впадает в океан. А., «Жазушы», 1972; Көксерек (Әңгіме)
Кім кінәлі (Әңгіме)
5. Терістік шұғыласы. Повесть. А., «Жазушы», 1974;
Кінәмшіл бойжеткен (Әңгіме)
6. Тұлпардың сыны. Роман. А., «Жазушы», 1975; Оқыған азамат (Әңгіме)
7. Жердің үлгісі. Роман. А., «Жазушы», 1983; Сөніп жану (Әңгіме)
8. Сусамыр. Роман. А., «Жазушы», 1985; Түнгі ауыл (Әңгіме)
Үйлену (Әңгіме)
9. Таңбалы жарғақтың құпиясы. Роман. А., Асыл нәсілдер (Әңгіме)
«Жазушы», 1990; Татьянаның қырдағы әні (Әңгіме)
10. Абайдың жұмбағы. Роман. А., «Жазушы», 2000. Хасеннің құбылыстары (Әңгіме)
ХХ ғасырдың 60-жылдары ұлттық əдебиетіміздегі жаңа бір кезеңнің
бастауы болды. Бұл кезеңде əдеби жанрлар барынша дамыды. Проза
жанрындағы елеулі ізденістер өз жемісін бергеніне осы кезеңде жазылған
əр түрлі тақырыптағы романдар мысал. Проза жанры бүгінгі күн тақырыбы
мен тарихи дəуір шындықтарын игере отырып, ұлт өмірінің шежірелі
болмысын бейнелеп берді. Бұл салада 60-жылдары əдебиет əлеміне келген
Ə.Кекілбаев, О.Бөкей, М.Мағауин, Т.Əбдіков, Қ.Жұмаділов, Д.Досжанов,
Р.Тоқтаров есімдерін ерекше атауға болады.

Филология ғылымының докторы, əдебиет сыншысы Бақытжан
Майтановтың айтуынша, жазушы Рамазан Тоқтаровтың шығармалары
жаңашылдық сипатымен ерекшеленеді. Ендеше, Рамазан Тоқтаров
«Абайдың жұмбағын» жазуға үлкен дайындықпен келген. Тоқтаров
жазушы Мұхтар Əуезовтен шыққан «Абай жолы» романын негізге ала
отырып, бес кітапты біріктіріп, жаңалығымен «Абайдың жұмбағы» атты
роман-хамсасын қалың оқырманға ұсынды. Бұл шығарманы жазуда үлкен
мəн бар. Себебі, туындыны оқи отырып, «Абай жолында» жазылмай
қалған кейбір тұстарын байқаймыз жəне Абайдың өміріндегі айтылмай
қалған маңызды оқиғаларды анық аңғарамыз.
Сол себепті де Абай жұмбағын
ашу үшін қаламгерге Мұхтар
Әуезовтің «Абай жолы» роман-
эпопеясы негізінде ғылыми
еңбектер мен мұрағат құжаттарына
сүйене отырып, ақын өміріне
байланысты жаңа материалдарды
іздестіру, жұртшылыққа мәлім
Абай – ұлт тірегі, сарқылмас бай қазына. Біз мағлұматтардың өзін қайта тексеріп,
Абайдың әлі де жұмбағы көп ғұлама жаңа заман биігінен көз жіберу
қасиеттері мен құдіретін толық танып қажет болды. Бұл батыл қадамымен
болған жоқпыз. Жазушы Рамазан Тоқтаров Р. Тоқтаров бүгінгі ұрпаққа
«Абайдың жұмбағы» роман-хамсасында роман-эпопеяда түрлі себептерге
ұлы ақын өмірі мен поэзиясының әлі байланысты айтылмаған деректерді,
ашылмаған қырларына, шетсіз, шексіз уақыт тасалаған қаншама
әлеміне бойлай отырып, Абайдың жұмбақ шындықты, ғасырлар тереңінде
болуының кілтін, сырын, себебін іздейді. қалған оқиғалар мен тағдырлар
Ғұлама ақынның «Мен бір жұмбақ сырын ашып, сол заманның ел
адаммын» деп кейінгі ұрпаққа үн қатып, өміріне әкелген өзгерісін, Абай
өзінің жай адам емес екендігін айтып өмірінің әлеуметтік, қоғамдық
кеткені белгілі. көріністерін кең қамтуға тырысқан.
Автор осы роман-хамсаны
жазардан бұрын өзіне:
«Ұйқысынан жаңа оянған марғау
қазақ даласында Ибраһим
Құнанбайұлындай теңдесі жоқ
кемеңгердің дүниеге келуі
кездейсоқтық па, әлде
заңдылық па?
Бір Абайда сан кісінің саралы Ал енді: қалай көрді,
өмірі тұр. Абай қазынасы – қалай сезінді, түсінік-
біздің қолымызда болса, дана түйсігі, қай дәрежеде
адамның өзінің өмірден не қалыптасты?
алғаны, қалай алғаны – жұмбақ. Не нәрселерге көбірек
Ол жұрт көрмегенді көрді, жұрт әсерленді?» [1, 4] - деген
сезбегенді сезінді. сұрақтар қояды.
2. Ұлы ақынды заман туғызады. Абай туралы сөз
қозғағанда, ол өмір сүрген орта, қоғам, қоғамдық-
әлеуметтік жағдайға міндетті түрде назар аударылады.
Өйткені, Абайдың өмір тарихына, заманына, өскен
ортасына зер салмай шындық шешілмейді.
3. З.Ахметов осы мәселеге байланысты ұлы Абай
1. Осы сауалдарға жауап іздеу туралы: «Адамзаттың перзенті» атты мақаласында:
барысында Рамазан Тоқтаров «Заман, қоғамдық жағдай – ақын, жазушы
өзіне дейін жазылған творчествосының өмірлік негізі, түп тамыры» дей келіп,
шығармаларға, зерттеулерге келесі бір тұста: «Ақын үлкен шығармашылық тұлға
көңіл аудармай қойған жоқ. Бұл болып қалыптасып, жетіліп, кемеліне келуі үшін тиісті
ретте, әрине, Мұхтар Әуезовтің қоғамдық жағдай, аса зор дарын мен даналық, үздіксіз
«Абай жолы» роман-эпопеясы еңбек, ізденіс, міне, осылардың түйісіп келуі шарт» –
мен ғылыми еңбектері бірінші деп пайымдаған еді [2, 420].
орында тұрды. Ең бастысы –
дүние жүзіне әйгілі шығарманы
Р. Тоқтаров Абайдың өмірге келген уақыты мен өмір
қайталамау, ұлы ақын өміріне сүрген дәуірін тарихи шындыққа сай суреттеуді
байланысты материалдарды көздеген. Романнан Абайдай дананың дүниеге келуінің
іздестіру, жұртшылыққа мәлім өзі уақыты жетіп, әбден толысып, піскен толғақ екенін,
мағлұматтардың өзін қайта ол бір ғана Ұлжан ананың емес, ол – заман мен дәуір
тексеріп, жаңа заман биігінен толғағы, сол кезеңнің толғағы деп есептеуге болатынын
көз жіберу қажет болды. Бірақ байқаймыз. Романдағы «Халық қасиетін жоймау үшін
бұдан Мұхтар Әуезов дәстүрін дана тууы керек» деген Кенесарының сөзі Абайдай
мүлде ескермеді, аяқ асты етті дананың дүниеге келуінің өзін кездейсоқ құбылыс емес,
деген ұғым тумайды. тарихи заңды құбылыс екенін көрсетеді.
Роман-хамсаның ұзақ сонар оқиғалары маң далада уақытша тіккен шатырын
жығып, Арқадан ауғалы тұрғанда айтқан Кенесарының қоштасу сөзімен ашылады.
• – Уа, кір жуып, кіндік кескен туған елім! Сарыарқа сары белім! Абылай атам ту
тіккен, алты Алашқа кең жазира қоныс болған алтын босағам... Кер миықтым
кеңестен, керторы атым жүрістен қалып барады. Жасанған жаудан емес,
жағадан алған өз иттерімнен жеңіліп, мен кетіп барамын. Қош-қош, енді
айналып келгенше. Жеңсек — қазы, өлсек — шейітпіз. Шашылған күлің мен
жапырылған шалғының кейінгі өсіп-өнетін ұрпағыма көрінсін. Боз інгенім
ботасынан, боздауық бура жетесінен қалып бара жатса да, үйелменім аман
болсын! Абылайдай атағы жер жаратын ұл тусын Сарыарқамда. Сол бастасын
халқымды салқар ұлы көшке. Есіңде сақта осы сөзімді, қайран ел-жұртым,
қазағым! Мен кетпеспін біржола. Тірі болсам өзім, өлсем аруағым қайтып кеп
қалар. Қош-қош енді... [2; 22].
Осыдан сəл ғана бұрынырақ Кенесары ел тағдырын ойлап қамығып
отырғанда, өзін-өзі жұбату үшін болса да жəне бір ауыз сөз айтып еді: «Халық
қасиетін жоймау үшін дана тууы керек», — деген ол. Жаңағы қоштасу сөзінде сол
ойын жаңғырта қайталап айтқан.
Хан Кененің жаңағы бір таусылып тұрып тəуба қылғандай көрегендік сөзі
айна-қатесіз дəл келгендей екен. Дəл сол күні, Кенесарының қалың қолы қазақ
даласының төскейінен төмен қарай жылжыған сəтте, Құнанбайдың екінші
бəйбішесі Ұлжан ана қатты толғатып, үш күн, үш түн қиналғаннай кейін, шекесі
торсықтай бір ұл туыпты. Қазақтың маңдайына біткен болашақ данагөйі ұлы Абай
дүниеге осылай келген екен.
• М.Әуезов роман-эпопеясында Абайдың балалық бейнесін он үшке шыққан
кезінен бастап суреттесе, Роман-хамсада Абайдың нəресте сəби күнінен
бастап, ес кіріп есейген жасөспірім кезіне дейінгі балғын балалық шағы
соншалықты сүйкімді де тосын мінез-қылық ерекшеліктерімен, ешбір
əсірелеусіз, ғажайып ертегі, аңыздарда кездесетіндей алып-қашпа
қоспарларсыз, мамыражай маңғаз көңілдің ұстамды тілектестігімен əсерлі
етіп баяндалады.
• Міне, ол қырқынан шығар-шықпас шарана күйінде, тал бесікте үстіне төне
еңкейген ананың ақ омырауын мейірлене еміп жатып, сол бір жылы жүзді
кісінің бет-ажарынан көз айырмай, қас қақпай, қадала қарайды. Əлгі тəтті
сусыннан ауық-ауық өзі татырмаса, бұл қыңқ деп дыбыс білдірмейді.
Қасында анасы жоқ болса, жоғарыда шаңырақтан дөңгелектеніп көрінген
көк аспанға немесе киіз үйдің жабығынан түскен жарық сəулеге қарап, тағы
да тып-тыныш жатады.
• Сегіз айдан аса бергенде ол бесіктен шығып, құйрығынан отырған кезде өз
аяғынан тұратын болыпты. Бірақ ілгері қарай еңкейіп еңбектемепті. Бір
халықтың болашақ данышпанын тағдыр жер бауырлап жорғалатқысы
келмеген болар, ол бесігіне сүйеніп тік түрегелген бойда қаз басып ілгері
қарай аттап кеткен дейді. Тілі жаңағыдай аяқтағаннан едəуір кешеуілдеп
шыққан сияқты. Сондағы тағы бір оқшау мінезі — ол үйге келген адамның
бет-жүзіне көз тоқтата қадалып, ұзақ уақыт қарайды екен [2; 23].
• Осыдан секем алған анасы Ұлжан бір күні оны Зере енесіне сыр қылып
айтады ғой. Сонда өмірден түйгені көп ақылды қария бұл құбылысты
өзінше түсіндіреді. Немересінің ақыл-есі кермей тұрғанда кісіге əуелі
екі көзін тоқтатып алып қарайтын əдетін ол да байқап жүреді екен.
«Мыйға қонатын ақыл ішке сəулемен, көз арқылы енеді. Сəуле —
ақылдың азығы. Баланың есі кіре бастағаннан жыламайтыны, кісі
жатырқамайтыны да содан, күнім!».
• Соңғы кездері бала мінезінің бəрінен де күштірек таңырқатып жүрген
тағы бір қылығы бар. Ол — кешкісін ауыл шетінен қып-қызыл боп
туатын дөңгелек ай. Күндіз жоқ еді, жер шегінде кетпей қонақтап
тұрып алған бұл не қылған жұмбақ шар. Өзі мұны «кел-кел» деп өзіне
шақырғандай бола ма, қалай?
• Толған айды бар ғажайып сəнімен тұңғыш көріп тұрған əсершіл сəби
кішкентай саусақтарын көкжиекке созып:
• « – Апа... əпе... əпе... », — дыбыс білдіреді. Соны əркім əрсаққа
жүгіртіп, өздерінше жорамалдап жатқанда, анасы былай деп тоқтау
айтады:
• «Толған ай — баланың көңіліне орнаған тұңғыш жұмбағы. Аманат
жаны аман болса, оны да түбі өзі шешеді» [2; 24].
• Осындай ерекше зерек зейін-зердесі арқасында ол бес жасында
ауыл молдасының алдынан дəріс алып, тез арада хадим əліппесін
игереді. Көп ұзамай Құранға түседі. Оның сыртында «Бозжігіт»,
«Құламерген мен Жоямерген» сияқты ертегі-хиссаларды да
зуылдатып оқи беретін болады.
• Бұл жасөспірім баланың сегізден тоғызға қараған шағы еді. Бір күні
оған пейілі түсіп отырған əкесі қасына шақырып алып:
• Балам, сені алдағы жаз оқуға апарам, — дейді. Содан кейін сəл
кідіріңкіреп, толғанып отырып сөзін жалғастырады: — Ендігі жерде
білекті емес, білімді алатын заман келе жатыр. Сен Семей
шаһарындағы үлкен мешіт қасынан ашылған Ахмет-Риза хазіреттің
медресінен оқып білім аласың.
• Əке сөзі екі болмайды. Келесі жылдың жазында Құнекең Абайды
Семей қаласындағы медресеге алып барып, оның хазіретіне өз
қолынан тапсырған. Кетіп бара жатқанда əке өсиеті мынадай
еді: »Балам он қой жарысса, біреуі озып келеді, ол емес жүйріктік.
Қатарыңнан жарысып озба, бойыңнан өнер шығарып
оз. Өнбейтін нəрселерге ұмтыламын деп, отыңды өшіріп алып
жүрме» [2; 25, 26].
Абай мен Шоқанның кездесуі
Роман-хамсада Шоқанмен Абайдың алғаш кездесуі жасы сегізден тоғызға аса
бергенде, өзінің айтуы бойынша, ақыл-есі кірген кезде, Құнанбай ауылында болған еді.
Ат аяғы жетер жердегі игі жақсылардың біразы бас қосқан үлкен жиынға Шыңғыс
Омбыдағы оқуын бітіріп, генерал- губернатордың қарамағында қызмет істеп жүрген
баласы Шоқанды ерте келген. Сонда ол ауыл молдасынан сабақ алып, хат танып қалған
бала Абайды ұнатып қалып, бойына үйір еткен. Оған өзі білетін біраз хиссалардан
жатқа үзінділер айтқызып, өте риза болған. Оның келер жаз Семейге барып оқитынын
естігенде, соған шын ниетімен қуанып, ағалық тілектестігін білдірген.
Келесі жылы қызмет бабымен Гасфортқа еріп, Семейге барған сапары кезінде,
қасында Достоевский бар Шоқан Ахмет-Риза медресесіне шəкірт Абаймен екінші рет
кездесті. Өзін алғаш көргеннен бері бір бүйірінен шықпай қойғанын айтып:
-Қалай оқуың көп пе, əлде тоқуың көп пе? — деп сұрағанда, Абай іркілместен:
-Сол екеуі де аздық етпесе, көптік қылмас деп ойлаймын, Шоқан аға, — деп ұшқыр
жауап беретіні бар.
Сонда Шоқан оның қолынан алып, салалы ұзын саусақтарына сүйсіне қарап тұрып:
-Аздық етеді, бауырым! — дейді. Мұндағы оқуының үстіне орыстың оқуын қоса
оқуға кеңес береді. Жарты əлемнің сонда тұрғанын айтады жəне соған Абайдың өз
аузынан уəдесін алып кетеді [2; 29, 30].
• Жазушы, əуезовтанушы-ғалым Тұрсын Жұртбайдың айтуы
бойынша: «Негізі «Абай жолы» роман-эпопеясындағы кейіпкер
Абай мен кейіпкер Құнанбайдың өмірі бір басқа да, тарихтағы
Абай Құнанбайұлы мен Құнанбай Өскенбайұлының жеке өмірі бір
басқа. Романды оқып отырып «егер, Құнанбай бөгет болмаса,
Абай көксеген арманына жететін еді», деп ойлайсың. Бірақ бұл
өмірлік те, тарихи да шындық емес. Абай, өзге балаларына
қарағанда, еркін өссе де, əкесі орнатқан тəртіпке бағынған. Олар
бір-бірімен өштесіп өмір сүрмеген. Абай сынды адам Құнанбайдай
əкеге қарсы шыға ма? Мұндай қылық біздің ұлттық қасиетімізде
жоқ. Бірақ Əуезов əке мен бала арасындағы тартысқа саналы
түрде барған. Өзінің «Абай жолын» ақтап алу туралы
мақалаларында: «Мен өзімнің романымда əке мен бала
арасындағы қақтығысты негізгі тартыс етіп алдым. Абай — жаңа
заман, Құнанбай — ескі заман. Екі заман тартысын əке мен
баланың тартысы арқылы суреттедім», — дейді.
• Бұл орайда жазушыны кінəлаудың реті жоқ. Өйткені Кеңес
үкіметінің ол тұстағы идеологиясы сондай еді.
• Абайдай дананың әкесінің де жай адам болуының
мүмкін емес екендігі өзінен-өзі белгілі. Құнанбай
баласының терең білім алуын, жастайынан ел ісіне
араласып, алғыр, зерек болып өсуіне көп үлес қосқан.
Қатал әке Абайды кішкентайынан өз жанынан тастамай,
дау-дамайларға қатыстырып, әділ баға беруін, жеке ойы
мен жеке көзқарасын қалыптастырып, би болуын
қалайды, осылай ұлынан үлкен үміт күтеді. Сондықтан
да Р.Тоқтаров өз туындысында Құнанбайды жан-жақты
білгір, ақылды би етіп суреттейді.
• Абайдың әдеби бейнесін толығырақ аша түсу үшін, сол
заманда өмір сүрген игі жақсылар мен халық даналарының
тигізген әсерлері де нанымды суреттеледі. Тарихи
тұлғалардың өз есімдерімен енуі – «Абайдың жұмбағы»
роман-хамсасының негізгі ерекшелігі. М.Әуезовтің «Абай
жолы» роман-эпопеясының бастапқы «Ақын аға»
нұсқасында Долгов, кейін Павлов деп түрлі себептерге
байланысты өзгертіліп берілсе, «Абайдың жұмбағында» аты-
жөндері ешқандай өзгертусіз сол қалпы сақталған. Р.
Тоқтаров романында Долгополов бейнесі Абайдың пікірлесі,
қамқоршысы, ақыл-кеңесшісі, бағыт берушісі ретінде
суреттеледі. Дулат ақынның есімі де осындай тоталитарлық
идеологияның салдарынан М. Әуезовтың «Абай жолы»
эпопеясында Барлас есімімен берілгені бәрімізге де аян.
Роман-эпопеяда кездесетін таныс бейнелермен қатар, жаңа
бейнелерді және тарихи шындыққа сәйкес келетін
фактілерді суреткер тиімді пайдаланады.
• Ұлы ақын айналасындағы халық мұңын жоқтаған ақын-
жырауларымыз жайында, қол бастаған батырлар, ел басқарған
хандар, сол кезеңде өмір сүрген ғалымдар мен ірі дарын иелері
турасында Р.Тоқтаров өз романының «Толғақ», «Жұлдыз»,
«Құрбандық», «Қызғаныш», «Хақиқат мекені», «Нұрсипат» деген
бес кітабында кеңінен суреттеп, заман бейнесін толық ашып
көрсетуді мақсат еткен. Аты-жөндері кезінде аталмай қалған,
немесе тоталитарлық саясат желеуімен бұрмаланған, өмірде болған
адамдар жөнінде көптеген мағлұматтармен қатар, көркем
суреттелген шындықты көруге болады. Қаламгер өз шығармасын
жазу үстінде жинаған, оқыған, зерттеген, қорытқан фактілерін,
тарихи деректерді көңіл елегінен, талғам таразысынан өткізіп
барынша мол қамтыған. Соған орай жаңа кейіпкерлер санаты да
романда мейлінше көп. Кенесары хан, Наурызбай, Ағыбай батыр,
Үмбетей жырау, Тәттімбет күйші, сұлтан Шыңғыс Уәлиұлы, Мұса
Шорманов, Ахмет-Риза хазрет, Абаймен тұстас өмір сүрген
замандастары – Шоқан, Ыбырай, Достоевский, Құдайберді,
Долгополов, Михаэлис, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, Әлихан
Бөкейханов, тағы да басқа тарихи тұлғалар “Абайдың жұмбағы”
роман-хамсасының кейіпкерлері болып табылады.
• Белгілі әдебиеттанушы-ғалым, филология ғылымдарының
докторы, профессор Ш. Елеукенов М.Әуезов пен Р.Тоқтаров
романдарының ұқсастықтарын санамалай отырып: «Абай туралы
роман-эпопея мен роман-хамсаның айырмашылықтары да
жетерлік. Соңғысы энциклопедия өресіне ұмтылмаса да, ұлы
ақын өмір сүрген дәуірдің бұған дейін көркемдік зерт назарына
ілікпеген тұстарына ден қойған. Тек бұл шығармада тарих кілтінің
бұрауын өз қолында сезінетін халықтан гөрі оның маңдайға
басқан перзенттерін суреттеуге көбірек күш салынғанын айту
керек» [3, 55] - дейді. Шынында да екі жазушы романдарын
салыстыра қарастырсақ, ұқсастық, үндестік мотивтерін байқау
қиын емес. Қазақ халқының тұрмысы, табиғат әлемі, қазақ
халқының рухани дүниесінің кеңдігі, әдет-ғұрыптары, құсбегілік,
той-думандары, ән-жырлары, айтыскерлер, жөн-жоралғылары,
махаббат мәселелері, тағы да басқа мотивтер үндес келеді.
Роман-эпопеядағы кейбір сарындар роман-хамсада қайта өрбіп,
дамып, өрлеп отыруының себебі – ортақ сипаттың болуы.
• «Абай жолы» роман-эпопеясындағы бір боранды күнді адам
тағдырындағы, қазақ тағдырындағы боран деп ұқсақ, «Абайдың
жұмбағы» роман-хамсасындағы күннің тұтылуын қазақ
халқының басына төнген қауіп-қатер деп түсінеміз. Бұл көріністі
бейнелеуде автор неліктен жаңбыр немесе құйын, табиғаттың
басқа да сан түрлі құбылыстарын емес, дәл осы күннің тұтылуын
таңдап алды? Біздіңше, Кенесары ханның қаза болып,
Сарыарқада күннің тұтылуы – жайбарақат жатқан қазақ
халқының басына қара бұлттың үйіріліп, бұғаулықтың
салынғанын, өз бостандығынан, өз елдігінен, тәуелсіздігінен
айырылғандығын, сол сәтте табиғаттың да қара жамылып, аза
тұтқан күйзелісін көрсетеді. Бұл жерде Абай мен Кенесары
заманының тұспа-тұс келіп, қазақ халқының бір елеулі кезеңін,
дәуір ақиқатын ашуға бағытталғанын көреміз. Суреткер бұрын
атын атауға тыйым салынған Кенесарының бейнесін аша
отырып, оның ел тағдырын ойлап, патшалықтың ашық отарлау
саясатына қанша қарсы қайрат көрсетсе де, төтеп бере алмай,
қамыққанын көрсетуге тырысқан.
• Ұлы ақын өмір сүрген заман, қоғамдық жағдай Ресей
империясының дәуірлеу кезеңімен тұстас келді. Осы тұста
патшалық билік орындарының тапсырмасымен келген
немесе патша үкіметіне қарсы шығып қазақ даласына
айдалып келгендер романда кеңінен көрініс табады.
Қазақтардың жан басы мен мал санының есебін алу үшін
келген Виктор Ивашкевич пен Адольф Янушкевич, шекара
бастығы генерал-майор Вишневский, Батыс Сібір генерал-
губернаторы Г.Х. Гасфорт, П.Я. Измаилов, Абай өмірінде
елеулі орын алған ұстазы Е.П. Михаэлис, пікірлес
достарына айналған Н.И.Долгополов, С.Гросс, романда
кездесетін т.б. тарихи тұлғалар Абай төңірегін, көркемдік
аясын кеңейте түседі. Осы шығармадан Абайдың қуғын-
сүргінге ұшырап келген шет ел ғалымдарымен
байланысын, олардың тигізген әсерлері мен көмектерінің
қандай дәрежеде болғанын айқын байқай аламыз.
• Абайдың бойындағы аса зор дарыны мен даналығын, үздіксіз еңбегі мен
ізденісін, ақынның үлкен творчестволық тұлға болып қалыптасып,
жетіліп, кемеліне келгенін, ұлы тұлғаның мінез даралығын, қайталанбас
келбетін бейнелеу қаламгер үшін оңайға тимегенін көреміз. Роман-
хамсаның өн бойында данышпан Абайдың ақыл-парасатының тереңдігі
мен ойының ұшқырлығы, даналық қасиеті, асқан ақындығы, әділ төрелігі
айқын көрсетіледі. Р. Тоқтаров Абай дәуірі мен сол заман адамдарының
тарихи шындыққа сай өзіндік бейнелерін жасайды. Романдағы
кейіпкерлердің мінез ерекшеліктері сол суреттелініп отырған дәуір
шындығына сәйкес келеді. Мысалы, уақыт шындығын суреттеуді мақсат
тұтқан қаламгер Қодар оқиғасының Абайдың он үш жасында емес,
кішкентай кезінде болған оқиға екенін тарихи шындыққа сай суреттеп өз
көркемдік шешімін береді.
• Суреткер мұрағат құжаттарында кездесетін құрғақ деректерді
қайталаумен шектеліп қалмай, Абай өміріндегі тарихи шындыққа
сәйкес келетін фактілерді шеберлікпен көркемдік өреге көтерген. «Абай
және архив» деген кітапта ұлы ақын өмірбаянына қатысты деректер үш
кезеңге бөлініп жүйеленеді: “Бірінші кезең – Абайдың ел басқару ісіне
араласқан, соған байланысты дау-шар, сот-тергеуге тартылған 1866-
1884 жылдар арасын қамтиды. Екінші кезең – 1885 жылы Шар бойында
Қарамола дейтін жерде өткен съезд және сонда Абайдың қатысуымен
жазылып, қабылданған Заң Ережесі төңірегіндегі құжаттар мен
деректерге қатысты. Үшінші кезең – 1898-1903 жылдар арасын
қамтитын құжаттар” [4, 8]. Романда осы тарихи шындықтар да орынды
көрініс тапқан. Қарамолада жазылған заңнамалық ереже-жобаны
Абайдың өзі отырып жазып, оған негіз ретінде Шоқанның Сот
реформасын пайдаланғанын роман желісінен нақты байқаймыз.
• Сонымен қатар, «Абайдың жұмбағы» романына арқау болған
мұрағат архив құжаттары мен деректері бойынша, 1898 жылғы
маусымда, Семей уезі начальнигінің қатысуымен Мұқыр
болысының лауазымды адамдарының 1899-1902 жылдардағы
үш жылдық болыс сайлауы кезінде болған оқиға кейін
Абайдың Петербургтегі патшалық Сенатқа жазған арыз хатына
дейін барады. Романдағы бұл келеңсіз оқиғаның ақиқат
шындығына, берілген мағлұматтардың бұлтартпас
нақтылығына осы құнды құжат арқылы көзімізді жеткіземіз.
Деректегі оқиғалардың көпшілігі өзгеріссіз сол қалпында осы
романда көрініс тапқан. Оқиғаның өткен мезгілі, мекені тарихи
болған ақиқат күйінде суреттеледі.
• Абайдың ақындық бейнесімен қатар ел ісіне араласқан бейнесін ашуға
бағытталған Р.Тоқтаровтың роман-хамсасы жайлы белгілі әдебиеттанушы-
ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Ж.Ысмағұлов:
«әрқайсысы жеке-жеке кітап түрінде ұсынылған бес бөлімнен тұратын бұл
іргелі туынды ұлы Абайдың жарық дүниеге келген күнінен бастап бақиға
аттанғанға дейінгі бүкіл өмірін қамтиды. Онда өзінен бұрынғы айтулы
эпопеяның егініне түсіп еркінсу де, онымен бой теңестіремін деп
тыраштық білдірген әдепсіздік те жоқ, өз тынысы мен өз әуені өзінде –
дара туынды» [5, 21] деп әділ бағасын берген болатын.
• Рамазан Тоқтаров «Абай жолы» романындағы Абайдың бейнесі әлі талай
ғасыр өз шұғыласын шашып тұратынын, Абай өмір сүрген қатпары мол
дәуір санада ол роман бойынша өзгермей сақталғанымен, заман озған
сайын сан түрге еніп, әр жайда құбыла көрінетінін, көп сөздеріне уақыт
ыңғайымен басқа түсініктер енетінін айтады. Сол себепті, автор мейлінше
Абайдың жұмбағын ашуға, Абай өмірден не алды деген сұрақтарға жауап
беруге, көп жылдар ізденген еңбегінің нәтижесін көрсетуге барынша
тырысады. Жалпы алғанда, жазушының Абай туралы жаңа жанрда
жазылған бұл туындысы қалың оқырман қауымның көңілінен шығып,
қазақ әдебиетіне сүбелі үлес болып қосылған шығарма ретінде ұрпақтар
зердесінде қала береді.
• Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-
эпопеясынан соң араға жарты ғасырдай
уақыт салып жарық көрген танымал
қаламгер Рамазан Тоқтаровтың «Абайдың
жұмбағы» (1999) роман-хамсасы бес
кітаптан тұрады. Аталмыш шығарма Абай
өмір сүрген заманның бұған дейін көркемдік
зерттеу назарына ілікпеген тұстарына ден
қойғандығымен ерекшеленеді.
• Рамазан Тоқтаров туындысында ақынның
ғұмырбаяндық деректері шығармаларының
туу тарихымен қоса бір сюжетте өрбиді.
Әсіресе романның екінші бөлегінде
Абайдың әр өлеңінің дерлік туу тарихы
сюжеттегі оқиға желісінің негізін құрайды.
Оқырман кейіпкерлер қарым-қатынасының
қыр-сырына қаныға түседі.
• «Жұлдыз құрбандық» аталатын екінші кітап Шоқан, Достоевский,
Құдайберді секілді ойшылдарға арналғанда, бүгінгі тәуелсіз
Қазақстанымызда ел боп, жұрт боп ойласатын арман-
тілектерімізге қозғау салынатын сан алуан салиқалы пікірлер
ағытылады. Халиолла, Михаэлис, Шәкәрім «Қызғаныш» атты
үшінші кітап ұлттық идеяны қаулатса, «Хақиқат мекені» дейтін
төртінші кітап ұлы Абайдың интеллектуалды, ойшыл ортасын
кеңейте түседі (Саққұлақ шешен, Мұса мырза, Долгополов).
Бесінші кітап аты – «Нұрсипат». Бұл кітапта бұрын кеңес
цензурасы ауызға алуға тыйым салған Әлихан Бөкейханов секілді
боздақтарға орын берген. Абай айналасында жоғарыда аталған
есімдермен бір лекте сұлтан Шыңғыс, хазрет Ахмет Риза, Мәшһүр
Жүсiп жүреді.
• Рамазан романы – тәуелсiздiк дәуiрiнiң ұлттық мәдени мұрамызды
қайта қарап, жоғын жоқтап, барын түгендеп жинақтау, жүйелеп
тәртiпке келтiру талабының өзiнше бiр жемiсi. Роман-хамса Абайдың
бұған дейiн ақтаңдаққа саналған ортасын, «интеллект тынысын»
кеңейттi, адамгершiлiк биiк парасатының жаңа беттерiн ашты. «Абай
өмiрiнiң соңында өзiне қастық ойлаған жауларының бәрiн досы етiп
кеткен» [1, 8 б.] - деген тұжырымды біз роман прологынан
кездестіреміз. Абайдың: «Бiрiңдi қазақ, бiрiң дос Көрмесең iстiң бәрi
бос» деп өсиет айтып қана қоймай, сол ұстаным үдесінен табылып,
шыға білгенінің өзі – романның үлкен жаңалығы. Ел тәуелсiздiгін
нығайтудың басты алғышарты – ұлттың береке-бiрлiгiн сақтау болса,
бұл iске Рамазан Тоқтаровтың роман-хамсасының қосқан үлесі сүбелi
деп ауыз толтырып айтуға негiз толық.
•

Ұқсас жұмыстар

Есімдікті құрама баяндауышты есімді сөйлемдер

Дарынды балаларға арналған Жамбыл атындағы арнайы мектеп-гимназия интернаты

Мұхтар Әуезов - қазақ әдебиетінің классигі

Абай жолы

М. Әуезовтің Абай жолы роман – эпопеясындағы кейіпкерлер келбет

Абай жолы. Сабақтың түрі

БІЗ ҮШІН ӘУЕЗОВ – ЕКІНШІ АБАЙ

МҰХТАР ӘУЕЗОВТЫҢ АБАЙ ЖОЛЫ РОМАН - ЭПОПЕЯСЫ ҚАЙ ЖЫЛЫ ЖАРЫҚҚА

М. Әуезов өмірі мен шығармашылағының зерттелу тарихы Қазіргі әуезовтану ғылымының бағытбағдары, соңғы зерттеулер

Абай жолы романындағы кейіпкерлер психологисы

Пәндер