Ыдыс аяқ

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары
білім министрлігі
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті

XVI-XYIII ғғ. Қазақ халқының материалдық мәдениеті
(тұрғын үйі, киім-кешегі, ыдыс-аяғы, ұлттық тағамдары
және т.б.)

Орындаған:
Тлеубаева А.Х.
Бт-101
Тексерген: Хибина
З.Н.

Ақтөбе , 2023
Мазмұны

Кіріспе

1. Киіз үй
1.1 Ыдыс аяқ
1.2 Ұлттық тағамдары
1.3 Ұлттық киімдері

1.4 Ұлттық музыкалық аспаптар

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе

Жалпы мәдениетті шартты түрде екіге бөлеміз. Ол

материалдық (заттай) және рухани мәдениет. Материалдық
мәдениетке ұстап көруге болатын заттық дүниелерді
жатқызсақ, рухани мәдениетке көзбен көріп ұстауға
келмейтін рухани құндылықтарды жатқызамыз. Ұлттық
материалдық мәдениетте оның дәстүрлі ерекшеліктері анық
көрініс табады. Қазақтың дәстүрлі материалдық
мәдениетінің ең бір көрнектісі де көнесі және үлкен бір
жетістігі – киіз үй. Бүгінгі таңда киіз үйдің 2 мың жылдан
астам тарихы бар екенін ғалымдар дәлелдеп отыр.
Киіз үй

Киіз үй - Орталық және Орта Азия халықтарының негізгі баспанасы; Орталық
және Орта Азия халықтарының көшпелі тұрғын үйі.

Ол — көшпенділердің тез жығып, шапшаң тігуге, яғни көшіп-қонуға ыңғайлы
үйі.
Көшпенділердің киіз үйі — тарихымыздағы ең алғашқы сәулеттік құрылыс.
Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. Сондықтан, шопандар да, туристер
де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол
оңайлықпен бұзылмайды. Қазақстан жер сілкінісінен зардап шеккен елдерге
шатырдың орнына киіз үйлер апарып жүрді.
Киіз үй -көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан қонысқа көшіп жүру
жағдайына қолайлы құрама үй.Оның қабырғасы торлап көктелген керегеден
тұрғызылады.Кереге әдетте екі түрлі болады.
Киіз үй кейінгі қола дәуір б. з. б. XII—IX пайда болып, тарихшылардың кейбір
ой-пікірлерінше андрондық тұрақ үйлеріне ұқсастығы жақынрақ болғанды.
Алайда андрондық үйлері бөренелі тектес лашық үй болған. Сондықтан бұл
нұсқаны шындыққа жатқызуға болмайды. Киіз үй жуық шаменен алғанында
кейінгі дәуір б. з. б. 8-5 ғасырларда пайда болуы мүмкін. Киіз үй ғұн дәуірінен
белгілі. Кейбір ежелгі көшпенділердің мобильді тұрақ үйінің көрсетілімдерін
жартасқа салынған суретте сақталып қалған.
.Киіз үй атаулары :
Абылайша - Керегесіз, уықтан тігілген шағын киіз үй.
Ақ шаңқан үй - Сүттей ақ, аппақ киіз үй.
Ақтағыр - Екі қанатты, екі үзікпен жабылатын шағын киіз үй.
Жаппа - Керегесіз, киізбен жабылған баспана.

Жолым үй - Уыққа киіз жауып, уақытша тігілген шошақ үй.
Қара құрым үй - Киізінің тозығы жеткен, ескі үй.
Қара үй - Киіз үйді кейбір жерде қара үй деп атайды.
Қараша үй - Қоңыр түсті, жыртық, тесік, ескі үй.
Орда - Еңселі, салтанатты киіз үй.
Отау - Ұлға енші беріп, бөлек шығарған киіз үй.
Төңқайма - Бірнеше уықпен ғана көтерген киіз үй.
Ұраңқай - Уық тәрізді сидам ағаштардан басын түйістіріп тігілген киіз үй.

Киіз үй жиһаздары :
Абажа -Ас, тағам салуға, арналып жасалған сандықтың (кебеженің) үлкен
түрі.
Абдыра - Киім – кешек, әр түрлі бұйымдар салатын үлкен сандық.
Ағаш төсек - Жату үшін пайдаланылатын үй жиһазы.
Адалбақан - Киім және тағы басқа үй мүліктерін ішуге арналған жиһаз.
Асадал - Тамақ пен ыдыс – аяқ сақтауға арналған үй жиһазы.
Бөгіре - Кішкене қол сандық (шай жабдықтары үшін).
Жағылан - Былғарыдан істелген сандық.
Жозы - Жерге отырып, тамақ ішуге арналған аласа үстел.
Жүкаяқ - Жүк астына қоятын төрт аяқты бұйым.
Кебеже - Ас, тағам салуға арналып, ағаштан жасалған үлкен сандық.
Сандық - Әр түрлі бұйым салуға арналып, ағаштан не металдан жасалатын
Киіз үй жабдықтары :
Аяқбау- Көшер кезде уықтардың аяқ жағын буып байлайтын жіп.
Бақан - Киіз үй тіккенде, шаңырақ көтеруге, үзіктер мен түніктерді көтеріп
жабуға керекті ашалы ағаш.
Бас арқан - Киіз үйді желден, дауылдан сақтау үшін, туырлықты бастыра,
қазықтарға байлайтын ұзын арқан.

байлайтын ұзын арқан.
Басар - Қатты жел тұрғанда, киіз үйдің үстінен бастыра, қазықтарға

Басқұр - Керегелердің бастарын тартып, үйді айналдыра байлайтын жалпақ
бау.
Белбеу - Киіз үйдің туырлығын кереге бастыра тартатын ұзын арқан.
Белдеу - Туырлықты айналдыра буатын арқан.
Дөдеге - Сән үшін үзіктің шетіне айналдыра бастыратын өрнектелген киіз.
Жел арқан - Киіз үйдің жел жағына байлайтын арқан.
Жалбау - Дауылды жел болғанда, шаңырақты тартып, байлайтын бау.
Құр - Киіз үйдің керегелері менуықтарын және үзіктің ішкі жағын байлайтын
ені 2-3 елідей тоқып немесе есіп жасалған жалпақтау бау.
Тегеріш - Киіз үй керегесі, уығын сыртынан қысып, айналдыра ұстайтын әрі
сәндік қызметін атқаратын жалпақ бау.
Туырлық - Уықтың орта тұсынан керегенің үстін жабатын киіз.
Түндік - Киіз үйдің шаңырағын жабатын киіз.
Уыққап - Көшкенде, сынбас үшін, уықтардың екі басына кигізілетін киіз.
Үзік - Уықтың үстіне жабылатын киіз.
Отағасы міндетті түрде шаңырақты көтереді, отанасы мен абысын-ажындар,
сіңілілер уықтарды қадайды, ал кішкентай балалар уықтың көзіне бау өткізеді.
Әже-апалар мосы құрып, ошақ қойып, қазан асып, киіз үй жиһаздарын
орналастырады. Киіз үй – отбасының берекесі.

Ыдыс аяқ

"Ыдысын көріп – асын іш, шешесін көріп – қызын ал» деген қазақ
қағидасында өте зор пәлсапалық, тәрбиелілік және әлеуметтік терең ой
жатыр. Демек, ұлт тұрмысы өмір салтында ас сақталатын ыдыс-аяқтарға да
ерекше көңіл бөлінген. Оған жоғарыда айтылған екі ауыз мәтелдің өзі куә

болып тұрған жоқ па? Ата-бабалар мен шеберлер асқа пайдаланатын
ыдысты тек таза заттардан, яғни емен, қайың, арша, тағы басқа берік
ағаштардан, жылқы, ешкі терілерінен, шойын, болат, алтын, күміс сияқты
металлдардан ғана жасаған.
Қазан - Оның басқа ыдыстарға қарағанда қазақ өмірі мен мәдениетінде
алатын орны мүлде жоғары. Өйткені ол күнделікті тіршілік құралы. Қазақ
дастарханына түсетін тағамдардың барлығы да (қымыздан басқасы)
алдымен осы қазаннан өтеді. Халық жай ғана қазан демей оны «қара қазан»
деп қастерлеп айтады.
Қазан шойыннан жарты шар үлгісінде құйылады, ұстауға қолайлы төрт
құлағы болады. Сыйымдылығына қарай көлемі әртүрлі болады. Ең үлкені он
екі қарыс қара қазан немесе тай қазан дейді. Қазан басындағы ас пісіретін
адамды (әйел, еркек) қазаншы дейді. Қазан кәдімгі үш бұтты ошаққа немесе
жерошаққа асылады. Бетіне қақпақ жабылады. Отырықшы жерде арнайы
қазандыққа орнатылады. Көшпелі елде қазан қирамас үшін оған қалың
кенеп, киізден арнаулы қазанқап жасалады. Оттан көтеріп алғанда қол
күймес үшін және күйе жұқпас үшін тұтқыш қолданады.
Ошақ - Қазан асуға арналған қасиетті тұрмыс құралдарының бірі. Оны
қастерлеп «қазан-ошақ» деп киелі ыдысқа қосақтап айтады. Ошақсыз қазан
асылмайды. Ошақтың үш түрі бар. Біріншісі – темір ошақ. Ол нақышталып,
бедерленген шеңберден, қазан түбін алақанымен көтеріп тұратын
қарғашадан және үш бұттан (аяқтан) тұрады. Иегіне шығыршық орнатады.

Бұрын мұндай ошақтарға ат арқандаған. Екіншісі – жер ошақ, яғни жерден
екі, үш, төрт бұрыштап қазады. Үшіншісі – тас ошақ. Оны көш, еру кездерінде
тастан қалап жасай береді.

Саба - Қымыз құюға арналған, ел ішінде кең таралған кәделі ыдыстардың
бірі. Ол жылқы терісінен жасалады. Сабаны жасау үшін теріні жидітіп түгін
сыпырып, көкетін алып, тазартып илейді. Дайын теріні талдың қабығымен
бояйды. Содан соң әркім өзіне қажетті сыйымдылық мөлшерінде (шамамен
100 литр) төрт бой етіп пішіп, түбін кең, аузын арлау етіп шуда жіппен тігеді.
Жоғары байлау үшін саба аузына бау тағады. Осылайша саба дайын
болғаннан кейін ішін жуып-шайып, айран құйып, бірнеше күн қояды.
Мес - Қымыз, шұбат, айран тағы басқа сусын құюға және сақтауға арналған
тері ыдыс. Ол бітеу сойылған ешкі (серке) терісінен жасалады. Оны жасаудың
жолы былай: терінің жүнін, шелін алып, илеген соң талдың қабығымен,
қынамен бояйды және ыстайды. Ішіндегі сусынды кесе, аяққа құюға ыңғайлы
болу үшін мес аузына асықты жіліктің екі басын кесіп өткізіп қояды. Мес -
жолаушыларға, көшіп-қонушыларға, бақташыларға сусын құйып алып жүруге
өте ыңғайлы ыдыс.

Торсық - Сусын құюға арналған тері ыдыстың местен кішірегін «торсық» деп
атайды. Бұл да қымыз, айран сияқты сусын құюға, алып жүруге ыңғайлы
ыдыс. Торсықтың мүйізторсық, өркешторсық, жанторсық деп аталатын
бірнеше түрлері болады.
Бұлқыншақ - Бұл – сусын құюға арналған тері ыдыс. Оны жасау үшін
жылқының сан терісін шашасына дейін бітеу сойып алады да саба
әзірлегендей жолдардан өткізеді. Сан жағына сопақшалау етіп тері тігеді, ол
пайдаланғанда астыңғы жағына келеді. Аузына ағаштан, тоздан тығын
жасалады.
Бұлқыншақ - ердің қасына, кереге басына ілуге, жаяудың иығына асуға
ыңғайлы ыдыс.

Астау - Жоғарыда айтылғандай қатты ағаштардан тұтас ойылып жасалады.
Ол табақтай емес ұзыншалау, сопақ, екі жағынан ұстауға лайықталып ернеу
қойылады. Бұл ыдыс қазіргі күндерде көп қолданылмайды. Сондықтан мұны
музейден ғана көруге болады. Астаумен ерте кезде ет салып тартқан.
Зерен - Қымыз, шұбат құятын қадірлі ыдыс. Көлемі де, сырты да
шараға ұқсас болады. Қатты ағаштан ойылып жасалады. Шұңғыл,
жиегі қалың, бүйірі тіктеу келеді. Жиегінен, бүйірінен ойып, сәнді ою-
өрнек жасалады. Орнықты болу үшін жалпақ, шығыңқы түбі болады.

Шара - Бұл – қымыз құюға арналған ыдыс. Кей жерлерде тегене деп
те атайды. Қымызды дастарханға апарғанда сабадан осы шараға
құйып апарады. Оның ішіне 10-15 литр қымыз сияды.
Тегене - Қымыз құюға арналған қадірлі ыдыстардың бірі. Қатты ағаштан
жиегі тік әрі қалың шабылады. Ағаштың өзінен шеңбер, яғни құлақ
шығарады. Кейде темір, жез құлақтар қағылады. Сүйекпен, күміспен
безендірілген тегененің іші кең әрі шұңғылдау болады.

Табақ – ет салынып тартылатын ағаш ыдыс. Мұны емен, қайың сияқты кепкен
қатты ағаштарды әуелі қайнатып алып шабады. Іші шұңғылдау, жалпақ
ернеулі, жиекті, дөңгелек, ағашы қалыңдау болып келеді. Көлемі үлкен-кішілі
болып жасала береді.

Аяқ - Ағаштан ойылып жасалатын ас құйылатын, сыйымдылығы 1 литрдей
шұңғыл, дөңгелек ыдыс. Оның орнықты түбі, жиегі тік, жұқа болады. Көбінесе
қымыз, шұбат құйылып, сыйлы кісілерге ұсынады. Сыртын оюлап түрлі-түсті
сырмен сырлайды. Балаларға лайықталған шағын түрін тостаған дейді.
Ұлттық
тағамдары
Бауырсақ – шай, қымыз, шұбат ішкенде дастарқанға салады. Бауырсақты
жоғары немесе бірінші сортты бидай ұнынан пісіреді. Оны қамырды ашытып
та ашытпай да дайындауға болады.

Салма – ұннан дайындалатын тамақ түрі. Салманың аты әр жерде әртүрлі:
салма, кеспе, жайма, шелпек, нарын, үзбе т.б. Салманы сорпаға, не суға
қатты етіп қамырдан дайындайды. Дәмді болуы үшін оның қамырына бір-екі
жұмыртқа салған жөн. Қамырды оқтаумен жұқалап жайып, одан соң
пышақпен жіңішкелеп кесіп, не болмаса қолмен үзіп, қайнап тұрған сорпаға
пісіріледі.
Қаттама нан - нанның өте дәмді түрі. Май, жұмыртқа, сүт құйып, қатты етіп
иленген қамырды жұқалап жайып, жайманың бетіне май жағады, оны оқтауға
орап, пышақпен бірнеше етіп бөліп, әр бөлікті қайтадан жаяды. Бөлшектелген
нан қазанда қыздырылған майға пісіріледі.

аба нан – табаға пісірілген нан.
Тандыр нан – тандырға пісірген нан.

Талқан – қуырылған бидайдан, арпадан, жүгеріден ұнтақтап дайындалады.
Ерте кезде талқан дайындаудың екі тәсілі болған. Бірі – қол диірменге тарту,
екіншісі – келіге түю. Талқан аса дәмді әрі құнарлы тамақ. Оны майға,
кілегейге, қаймаққа араластырып жеуге де, шайға салуға да болады.
Жент (қоспа) – қыста қатпайтын, жазда бұзылмайтын өте дәмді тағам. Жент
былғау шеберлікті талап етеді. Ақталған тарыны келіге түйіп (немесе
диірменге салып) ұнтақтайды. Оған құмшекер, ұнтақталған ірімшік салып
араластырады. Содан соң, қазанға жылқының майын құйып ысытып, жаңағы
араластырған тары мен ірімшікті салып, оттың болмашы табында
араластырады. Жент майды бойына сіңірген соң, ыдысқа салынып, салқын
жерге қойылады.

Айран – ұйытылған сүт. Оны қаймағы алынған сүттен де, қаймағы алынбаған
сүттен де ұйытуға болады. Ол үшін сүтті 5-10 минут қайнатып, қанжылым
қалыпқа түскенше суытады. Содан соң ұйытқы (ашытқы) қосып араластырады
да, ыдысты жақсылап бүркеп тастайды. Ол 1–2 сағат аралығында ұйып
болады. Ұйыған айран ашып кетпеуі үшін оны бетін ашып салқын жерге қояды.
Айранды сусын ретінде, тағам ретінде де пайдалануға болады.
Қымыз – биенің сүтінен дайындалатын денсаулыққа шипалы әрі жұғымды
сусын. Қымыз қазақ халқының ұлттық тағамдарының ішіндегі ең құрметті
дастарқан дәмінің бірі. Сары қымыз дертке шипа, денеге күш. Қымыз негізінен
жылқы терісінен тігіліп, әбден – тобылғы түтінінің ысы сіңген сабада не болмаса
ағаш күбіде ашытылады. Қымыздың ашытқысы «Қор» деп аталады. Дәкеге
түйген қорды сабаға не күбіге салып, оның үстіне бір шелектей жаңа сауған

салқын саумалды құйып, ыдыстың сыртын жылылап орап тастайды. Қор езіліп
саумалға тегіс тарағанда саумалдың дәмі қышқылданады. Сөйтіп, жаңа қор
жасалады. Жаңа қордың үстіне салқындатылған (әйтпесе қымыз ірімтектініп
кетеді) саумалды құйып, әр жолы саумал құйылған сайын піспекпен жарты
сағаттай пісіп араластырып отырады.

Қаймақ – сиырдың, қойдың, ешкінің пісірілген сүтінің бетіне жиналатын
маңызы (майлы құрамы). Пісірілген сүтті бетін ашып салқын жерге қойса, сүт
салқындаған сайын оның бетіне қабыршақтанып қаймақ жиналады. Қаймақ
қалыңдығы сүттің құнарлығына (нәріне) байланысты. Сонымен бірге сүттің
пісірілуіне де байланысты болады.
Құрт – малдың сүтінен дайындалатын ұзақ уақыт сақтауға арналған тағам.
Сабаға сүтті жинап, сүт ашығаннан кейін піседі, сүт іркітке айланып, майы
бетіне қалқып шығады. Майын бөлек алып тұздап қарынға салады да, іркітті
қазанға суы сарқылғанша қайнатады. Құрт қайнап жатқан кезде қазанның
түбін, ернеуін қырып, әлсін-әлсін араластырып отырады. Құрт қайнап, әбден
қоюланған соң, қапқа құйып, керегенің басына немесе ашаға іліп, сары суын

ағызады. Құрт қапта бір тәулік тұрған соң, суы әбден сарқылып, құрғайды.
Бұдан кейін құртты қаптан алып, сықпалап бөліп, шиге, тақтаға қолмен
сықпалап өреге жайып кептіреді. Содан кейін құртты кептіру үшін әр түрлі
формаға келтіреді.

Сары май – сиырдың, қойдың, ешкінің сүтінен алынады. Сары май ірі қараның
не серкенің терісінен тігілген саба, торсықта не болмаса ағаш күбіде
дайындалады. Шикі сүттен ұйытатын айранды, қатықты, кейде іріген сүт пен
шикі сүттің өзін сабаға не күбіге құйып, әбден толған кезде піседі. Іркітің пісуі
жеткен кезде май ыдырап бөлек шығады. Бірден екі үш қабат мәрліге салып,
бүктейді де қолмен сығымдап майды сүзеді. Сүзгіден тазарып шыққан майды
суық суға салып, іркітінен арылтып, тоңазытады. Сонан кейін жайпақ ыдысқа
салып, қолмен мытып, алақанмен шапалақтап суын шығарады. Содан кейін
тұздап, ыдысқа салады.
Уыз – жаңа төлдеген малдың желініне жиналатын қою сүт. Уыз «сары уыз»,
«ақ уыз» деп екіге бөлінеді. Сары уыз әрі қою, әрі желім сияқты жабысқақ
болады. Ақ уыздың өңі сары уызға қарағанда ақшыл, әрі сұйықтау келеді.
Сары уызды төлдің өзіне емізіп, ақ уызды сауып алып пайдаланады.

Ірімшік – сиырдың, қойдың, ешкінің сүтінен қайнатып әзірленетін сүт
тағамы. Ірімшік – ақ ірімшік, кызыл ірімшік деп екіге бөлінеді. Ақ ірімшікті
дайындау үшін ыдысқа құйылған шикі сүттің үстіне азырақ айран құйып,
сүтті ірітеді. Одан соң іріген сүтті отқа қойып қайнатады. Ірімшіктің сары суы
бөлінген кезде оны шыптаға сүзеді. Ақ ірімшікке сары май, қаймақ, кілегей
сияқты майлы тағамдарды қосса дәмді әрі құнарлы ас болады. Ақ ірімшікті
шыптаға орап сүзіп алғаннан кейін жұқалап тіліп, өреге жайып кептіреді.
Қызыл ірімшікті дайындағанда қазанға құйылған жылы сүтке мәйек немесе
үлкен қойдың ұлтабарына уыз толтырып кептірген ұйытқы салып, сүттің
бетін қымтап жауып қояды. Жарты сағат тұрғанда сүт ұйып дірілдеп тұрады.
Содан кейін мәйекті сүттен алып, қазан астына от жағып қайнатады. Қайнай
бере бауыр сияқты дірілдеп тұрған ұйыған сүтті «қылыш» деп аталатын
арнаулы ағашпен шақпақтап тіледі. Ірімшіктің өңі біртіндеп қызара береді.
Реңі қан қызыл түске еніп, сары суы қойылған кезде қазанды оттан түсіріп
салқындатады да, одан соң шыптаға салып сүзеді. Сүзілген қызыл ірімшік
бір-біріне жабыспай жеке-жеке бытырап тұрады. Қызыл ірімшікті де өреге
Қазақша ет (бесбармақ, бешбармақ) асқанда ең алдымен жіліктеп
бұзылған етті адам санына қарай мөлшерлейді. Тойға немесе қонақ асыға
көбінесе қой сойылады. Асуға дайындалған етті жуып-шайып тазалап,
қазанға салады да, ет батып тұратындай етіп суық су құяды. Содан кейін
қазанды қатты жанған отқа қойып, сарқылдатып қайнатады, бетіне шыққан
қанды көбігін алып тастап, шамалап тұз, 1 бас пияз салып отын басады да, 1-

1,5 сағат ет әбден піскенше шымырлатып қайнатады. Ет әбден піскен соң
табаққа сорпасынан бөлек қотарып алып, тартылған табақтың санына қарай
мөлшерлеп тұздық әзірлейді.

Қазы – жылқы етінің кәделі мүшелердің бірі. Ол жылқының қабырғалары мен
белдемелерінің етегіне жиналатын аса шұрайлы, майлы ет. Қазы жасау үшін
екі бұғана қабырға, екі тілше қабырғадан басқа қабырғалар алынады. Қазыны
ішекке тығады. Әр қос қабырғалардың ішкі жағындағы шеміршегін кесіп
тастайды. Ішекке тығу үшін қабырғалардың арасын ажыратып тіліп, әр
қабырғаға май мен етін тең етіп бөледі. Қазыны ішекке тығар алдында
тұздап, 2-3 тәулік тұзын бойына сіңіріп қояды. Содан кейін 1-2 сағат суық суға
салады. Содан кейін ішекке тығып, екі басын біріктіріп байлайды. Содан соң
сырыққа немесе керілген жіпке 8-10 сағат іліп, жел қақтырады.
Қарта – жылқы етінің ең кәделі мүшелерінің бірі. Жылқы сойғанда ең алдымен
қартаны ішіндегісінен босатып, айналдырады да, салқын суға жуып
тазалайды. Қартаны дәміне келтіру үшін тұздайды, бұрыш сеуіп, пияз турап
қосады. Бұдан соң ыстап сүрлеуге арналған қартаны бойына тұзын сіңіріп,
салқын жерге (1-2 градус) 1-2 күн қояды. Қартаны 12-18 сағат бойы түтінге
ыстайды. Содан кейін 12-15 градус температурада 2-3 күн сақтап кептіреді.

Қартаны пісіру үшін салқын суға жуып, қазандағы жылы суға салып, отты
баяулатып әбден піскенше 1,5-2 сағат қайнатады. Қартаны асқан етке қосып
береді.

Жал – жылқы етінің ең кәделі мүшелерінің бірі. Ол жылқының шоқтығы мен
ауыз омыртқасының арасында, мойын омыртқаны ұстап тұратын желкемен
жымдаса бітеді. Жылқы сойғанда терісі сыпырылғаннан кейін жалдың өзін
мойын омыртқадан сылып (желкені қоспай) алады. Жал шоқтыққа тақау ұшы
жуан болып, екінші ұшына қарай біртіндеп жіңішкере береді. Семіз жылқыны
халық «Жалы құлағынан асады» деп дәріптейді. Жалдың жуан бөлігінің
арасын екі елідей, жіңішкі бөлігі – үш елідей етіп жартылай кертеді де, майда
тұз себеді. Соғымға сойған жылқының жалын арша ағашқа іліп, ыстап 1-2
сағат сүрлейді.
Жая – жылқы етінің аса кәделі мүшелерінің бірі. Жылқының терісін сыпырып
алғаннан кейін жаяның етін тұтастай бөлек сылып алады. Содан кейін оны
қалыңдығы 10 см етіп, жұмырлап тіледі. Содан соң оны тұзы сіңуі үшін 1-2
сағат қойып қояды да, түтінге ұстап, 14-18 сағат бойы ыстайды.

Құйрық - бауырды су 30-35 градус жылығанда қазанға құйрық майын салып,
отты баяу жағып, 15 минуттай қайнатады. Содан кейін бауыр салып, тұз,
бұрыш, пияз қосып әбден піскенше қайнатады. Піскен құйрық-бауырды
табаққа салып алып, суытады. Бұдан кейін бауырды жұқалап турап, оның
үстіне, құйрық майын тұрап салады және дәміне келтіру үшін дөңгелектеп
туралған пияз, бұрыш салған тұздық құяды. Құйрық-бауырды асқан еттен
бөлек береді.
Наурыз көже – ұлттық тағам. Келер жылғы молшылықтың жоралғысы
ретінде наурыз тойында әрбір шаңырақта міндетті түрде әзірленген. Халықтық
дәстүр бойынша оған бидай, тары, сүр ет, бұршақ, сүт, су, тұз сияқты кем
дегенде жеті түрлі азықтық заттар міндетті түрде қосылуы тиіс. Тақ санын
сақтап, мұндай заттар көбейтіле беріледі. Соғымнан арнайы сақталған
мүшелер (қазы, қарта, шұжық, т.б.) де қосылады. Ол негізінен бидай көже,

тары көже секілді әзірленген (қысқаша Көже). Наурыз көжені халық арасында
“тілеу көже”, “көп көже” деп те атай береді. Наурыз көжеге, наурызға
арналып сойылған малдың кәделі асына Наурыз бата берілген соң, жиналған
халық: “ақ мол болсын” деген тілек айтып тарқасады.

Қуырдақ — жаңа сойылған малдың өкпе—бауырынан, мойын, төстік етінен,
жүрек, бүйрегінен, сондай-ақ ішек-қарнынан ұсақтан турап әзірленетін тағам.
Ол үшін қазанға іш майды немесе құйрық майды турап салып шыжғырып
алады да, алдымен үстіне туралған өкпе, жүректі, ішек-қарынды, мойын,
төстік еттерін салып, қазанның отын қатты жағып 15—20 минут қуырады.
Содан кейін бауырлы салып, үстіне бұрыш, пияз қосып, әбден піскенше
қуырады. Тұзды татымына қарай салады.Әбден піскен қуырдақты табаққа
салып, дастарханға қояды.
Ұлттық киімдері

Ең әдемі киім – ұлтыңның киімі», - деген ұлы адамдар. Қазақ халқының ұлттық
киімдерінің түрі де, үлгісі де еш халықтан кем болған жоқ. Оның көркем
үлгілері әлемнің этнографиялық мұражайлары мен көрмелерінен орын алған.

Ұлт мәдениетінде бағалы киімдер сый-сыяпат, дипломатиялық қатынастарда
ескерткіш, белгі ретінде жүрген. Ат, шапан сыйлау құрметтеудің көрінісі деп
бағаланған.
Ертеде халық шеберлері қазақтың болмысына тән, кигенде ыңғайлы әр түрлі
киім үлгілерін жасаған.

Ішік — қазақтың ұлттық киімдерінің бірі, оны елтіріден, сеңсеңнен, әр түрлі аң
терілерінен тігеді, сырты матамен тысталады. Ішік тігілетін терінің түріне
қарай: елтірі ішік, сеңсең ішік, қасқыр ішік, түлкі ішік, пұшпақ ішік, орман ішік,
жанат ішік, бұлғын ішік т. б. деп аталады. Ішік тігетін теріні шел майынан, көк
етінен арылтып алған соң ашыған айран жағын илейді. Тері әбден иі қанғанда
ирек ағатпен тарап, қолмен уқалап, керіл-созыл жұмсартылады. Ішікті жөрмеп

тігеді және тігістерінің бәрі тірінің тақыр жағына қарайды. Жұқа терілерді
мақта жіппен тіксе, ал қалың терілерге жүн жіп пайдаланылады. Ішіктің іші
дайын болған соң, оның тақыр бетіне бидай шүберек көктейді де барқыт,
шұға, пүліш сияқты қалың тыстық маталармен тыстайды. Қасқыр ішікке
қасқыр не түлкі терісінен, сеңсең ішікке елтіріден, басқа түрлеріне құндыз не
бұлғын теріснен жаға салынады. Ішік екі маусымда киюге арналған жылы
киім. Мысалы қасқыр ішік, түлкі ішік, бөкебай ішік, қарсақ ішік, бұлғын ішіктер
қыста, пұшпақ ішік, зорман ішік, жанат ішік, елтірі ішіктер қара күзде, көктем
айларында киюге арналған. Сеңсең ішік, қасқыр ішіктерді ерлер, қалған
түрлерін көбінесе әйелдер киген. Әйелдер мен бойжеткендер киетін ішіктер
өте сәнді етіп тігіледі. Олардың өңіріне, жеңінің аузына, етегіне айналдыра
құндыздан, сусардан жұрын ұстайды. Тысына жібекпен кесте тігеді. Елтірі ішік
аса марқаймаған қозының бұйра елтірісінен тігіледі. Сеңсең ішік — марқа
қозының терісінен сеңсеңінен тігіледі. Орман ішік түлкінің тамақ терісінен,
пұшпақ ішік — түлкінің пұшпақ терісінен тігіледі. Ішіктің қайсы түрі болса да
әрі жылы, әрі киюге сәнді тамаша киім
Шапан - қазақтын ежелгі әрі
кәделі киімі. Ол Қазақстан мен
Орта Азия халықтарының ұлттық
киімі болып табылады. Оны

қалың матадан арасына жүн,
мақта салып, астарлан немесе
қос астарлан сырып тігеді. Ол
негізінен тік жағалы, ішінара
қайырма жағалы да болады.
Шапан: сырмалы шалан, қаптал
шапан, қималы шапан деп
бөлінеді. Қыз-келіншектерге
арналған қималы шапанды түрлі-
түсті масатыдай тігіп, жаға-
жеңіне, етегі мен екі өңіріне зер
ұстайды. Түйме орнына асыл
тастар орнатылған күміс
қапсырма (ілгек) тағады. Қазіргі
кезде түрлі-түсті масатыдай екі
өңірі мен жеңі кестеленген
немесе зер ұсталған жадағай
(арасына жүн, мақта салмай) шан
айдар тігіліп сатылады. Қазақ
халқының арасында сыйлы
адамдарға сыйлық ретінде
шапан кигізу дәстүрі кең

Ерлердің бас киімдері : Әйелдердің бас
киімдері :
• Бөрік • Кимеше
• Тымақ к
• Малақа • Жаулық
й • Бөрік
• Қалпақ • Сәукеле
• Тақия • Тақия
Бөрік – қазақтың ертеден қалыптасқан ұлттық бас киімі, оны бағалы аң
терісінен және жас төлдің елтірісінен тігеді. Оның жаздық және қыстық
түрлері болады. Терінің түріне қарай бөрік әр алуан аталады. Құндыз бөрік,
сусар бөрік, кәмшат бөрік, жанат бөрік, түлкі бөрік, елтірі бөрік, т. б. деп
аталады. Оны ерлер де, қыздар да киеді. Бөріктің төбесі көбінесе алты сай
(қиық), төрт сай болып келеді. Оны тіккенде алдымен өлшеп алып, жұқа

киізден төрт не алты сай етіп пішеді. Әр сайдың төбеде түйісетін ұштары үш
бұрыш тәрізді, етек жақтары тік төрт бұрыш болады. Осы қиындылардың бір
бетіне шүберектей астар, екі арасына жұқа матадан бидай шүберек салып,
жиі етіп сыриды. Одан соң жеке-жеке сайларды біріне-бірін өбістіріп ішінен
де, сыртынан да жермен тігеді. Оның сыртын асыл матамен (барқыт, пүліш,
қамқа, т. б.) болады. Бөріктің іші сай болса, оның тысы да сонша сай болады.
Бұдан кейін бөріктің төбесінің етегін жай матамен астарлан тігеді де төменгі
жағын төрт елідей терімен (қылшығын сыртына қаратып) көмкереді. Бұрын
қыздар киетін төбесіне үкі, жібек шашақ тағын, зер жіппен, жібек жіппен
кестелеген, меруерт, маржан тізбелер, алтын, күміс түйме қадаған. Кейде
бөріктің етегін жауып тұратындай етіп айналдыра зер не жібек шаш ақтар
ұстаған. Бөрікті қазақ халқы сияқты қарақалпақ, қырғыз, башқұрт, татар,
ұйғыр т. б. халықтар да киеді.
Тымақ - ерлердің қысқы бас киімі. Оны аңның, малдың терісінен тігеді. Тымақ
биік төбелі, маңдайы, екі құлағы бар, желке, жотаны жауып тұратын артқы
етектен тұратын, аңның, малдың терісінен тігілген қысқы баскиім. Суықтан,
бораннан қорғайтындай мол пішіледі. Сыртын берік және жақсы, қымбат
маталармен тыстайды. Оның іші тері, сырты шағи, пүліш, барқыт, дүрия, тағы

басқа матамен тысталады. Тымақтың құлағы мен етегінің төбемен жалғасқан
жерін милық деп атайды. Екі құлақтың сырт жағынан бастыра матадан
жалпақ екі бау тағылады. Етегін төбеге қайырып қою үшін тымақтың артқы
жағына тобылғыдан немесе арша сияқты берік ағаштан тиек жасап қадайды.

Тақия – ерлердің жеңіл бас киімі. Тақияның түрлері көп: биік төбелі, тегіс
төбелі және үшкір төбелі тақия. Ерлер киетін тақияда теңге, моншақ, тана
болмайды. Оның есесіне олар «мүйіз», «ат ерін», «шырмауық» сияқты
өрнектермен кестеленеді, машинамен, қолмен «таңдай», «ирек», қабырға
тігістерімен әдеміле ніл сырылады. Тақияны пүліштен, қыжымнан ал астарын
жібек, сәтеннен тігеді. Биік төбелі тақия мен тегіс төбелі тақияның тігілуі
бірдей. Ал үшкір төбелі тақияны тіккенде оның етегін жалпақтығын үш елідей
етіп тік төрт бұрыш етіп қиып алады. Оның төбесі үш бұрыш формалы төрт не
алты сайлан құралады. Алдымен оларды тігісін ішіне қаратып құрайды да,
одан соң сайлардың етегін тақияның етегіне қондырады. Тақия мыжылмай өз
формасын сақтап тұру үшін оның астары мен қос астарын беттестіріп жиі етіп
сыриды. Одан кейін тысын жауып, шетін басқа түсті матамен әдіптен
Кимешек – (кей жерде шылауыш) қазақтың қарт әйелдерінің дәстүрлі
ұлттық бас киімі. Қазақтың әр өңірінің әжелері киетін кимешегі негізінен
қарайлас болса да, үлгісі мен өрнегінде кейбір айырмашылық болады.
Кимешек ақ матадан тігіледі, бұл ақ түс әже болудың белгісі, оның жиегі
астарланып, зерлі жіптермен ою-өрнектер әдіптеледі.
Кимешектің иекті айнала, маңдайды жауып тұратын екі жағын шықшыт

дейді. Кимешек әжелердің салтанатын, биіктігін, пәктігін білдіреді.
Кимешектің алды жақ деп аталады. Оны қол кестесімен кестелейді.
Кимешекті басқа сәйкестіре пішіп, тігеді. Кимешектің белден төмен түсіп,
шашты жауып тұратын ұзын ұшы құйрықша деп аталады. Кимешек кеуде,
иық, жонды жабатындай тұйық етіп жасалады.
Жаулық — әйелдердің бас киімі. Оны ақ түсті матадай немесе ақ жібектен
тігеді. Жаулықты кимешектің сыртынан тартады. Ол тарту тәсіліне қарай
қарқара, күндік деп аталады. Жаулық тұтас енімен алынған, кейде ен жарма
(бір жарым ен) матадан ұзындығын бір жарым-екі метрдей етіп қиып алып,
шеттері жіңішке ғана бүгіліп жасалады. Қарқара тартқанда әйелдер
жаулықтың бір ұшын желке тұсына келтіре сәл шығарыл қояды да, қалған

бөлігін кимешектің сыртынан айналдыра, шашын көрсетпей жауып
тұрарлықтай етіп орайды. Жаулықтың ұзындығына байланысты қарқараның
биіктігі де әртүрлі болып келеді. Күндік жаулық кимешектің сыртынан
жартылай оралып, тартылады. Күндік жаулық тартқан әйел күнге қарсы
жүргенде күндіктің маңдайындағы үш бұрышты қаттаманы еңкейтіл түсіріп
қояды. Оның желке тұсында қарқара жаулығынан гөрі ұзындау, етегі әйелдің
арқасын жауып тұрады. Күндік жаулықты үш бұрышты қаттама шыққан
жерінен және әйелдің желкесіне келетін тұсынан түйреу ішпен түйреп
бекітеді.

Сәукеле — ұзатылған қыз киетін, аса бағалы, биік төбелі салтанатты бас
киім. Оны ұзатылған қыздар және оның жанына еріп жүретін құрбылары
киген.
Ұлттық музыкалық аспаптары
Домбыра — қазақ халқының арасына өте ерте және кең тараған, ғасырлар
сырын сақтаған қос ішекті, шертіп ойнайтын музыкалық аспаптың бірі. Өзіне
тән ерекшелігі бар, ішекті-шертпелі аспаптар тобына жатады. Домбыра әр
түрлі үлгіде тұтас ағаштан ойылып немесе құрап жасалады. Мойнына он

келтіріледі.
тоғыздан жиырма екі санына дейін пернелер байланады. Арнайы құлақ күйге

Домбыраның екі ішектісінен басқа да үш ішекті, қос жақты, кең шанақты,
қуыс мойын, шіңкілдек деп аталатын түрлері де бар. Даусы майда, қоңыр,
құлаққа жағымды.

Шертер — екі немесе үш ішекті, саусақпен шертіп ойнайтын аспап.
Шертердің шанағы терімен қапталады. Оны көбінесе мал бағатын
бақташылар тартатын болған.

Асатаяқ — сілку арқылы үн шығаратын көне музыкалық аспап. Ұзындығы —
110-130 см. Тұтас ағаштан арнайы қалыпта жасалады. Басы күрек тектес. Бас
жағына түрлі темір сақиналардан сылдырмақтар тағылып, өрнектермен
әшекейленеді. Асатаяқ өзіндік үнімен ерекшеленеді. Аспапты ырғап, шайқап
ойнайды. Асатаяқ аспабын ертеде көбінесе бақсылар қолданған. Қазіргі кезде
көне үлгілері қайта жасалып, ұрмалы музыкалық аспаптар тобына қосылды.
Дауылпаз — ұрып ойналатын көне музыкалық аспаптың бірі. Халық
тұрмысында кеңінен қолданылған. Әсіресе, бұрынғы кезде, жаугершілікте
дабыл қағып, белгі беру үшін пайдаланылған. Аспаптың жасалу құрылысы
анағұрлым күрделі. Ол тұтас ағаштан ойылып жасалады. Бет шанағы терімен
қапталады. Иыққа асып алу үшін қайыстан арнайы аспалы бау бекітіледі.

Дауылпаз ағаш тоқпақпен ұру арқылы дыбысталады. Қазіргі кезде дауылпаз
аспабы көптеген фольклорлық ансамбльдерде кеңінен қолданылып жүр.
Дауылпаз тектес аспаптар түрлі атпен басқа халықтарда да кездеседі.
Айталық, өзбек халқында «Тәбльбасс», қырғызда «Доолбас» деп аталады.

Жетіген — қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан жеті ішекті
шертпелі музыка аспабы. Аспап ағаштан құрастырылып жасалады. Құрылысы
өте қарапайым. Жетіген аспабы талай жүздеген жылдар өтсе де, баяғы
қарапайым күйінде. Жетілдірілген түрінде он үш ішек байланып, арнайы
тиектер қойылған. Аспаптық үні өте нәзік, құлаққа жағымды. Ел арасында
аспаптың шығуы жайында көптеген аңыздар айтылады. Сол бір аңыздың
бірінде: өткен заманда өмір сүрген бір қарияның жеті баласынан айырылған
қасіретті қайғысынан туындаған деседі. Бізге «жетіген» деген атау осылай
жеткен. Қазіргі кезде жетіген аспабы көптеген ансамбльде ойналып, кеңінен
насихатталып келеді.

Желбуаз — үрлемелі аспаптар тобына жататын, ерте заманнан келе
жатқан, ел көзіне еленбеген көне музыкалық аспаптың бірі. Аспап иленген
мал терісінен жасалады. Сырт көрінісі меске ұқсас. Аузын бекітіп тұратын
тығыны, әуен шығаратын екі сырнай түтікшесі болады. Мойынға асып алып
жүруге ыңғайлап, қайыстан арнайы бау тағылады. Ұстап жүруге өте жеңіл.
Дауылпаз Жетіген

Желбуаз
Қылқобыз — ерте заманнан келе жатқан қазақ халқының екі ішекті
ысқышпен ойналатын аспабының бірі. Өзіндік жасырын сыры мол, адамның
еркіне көне қоймайтын, күрделі аспап. Ішегі жылқының қылынан жасалады.
Қобыз аспабының екі ішектісімен бірге — үш, төрт ішектілері және «нар

қобыз», «жез қобыз» деп аталатын түрлері де бар. Қобызды ағаштан шауып
немесе құрап жасайды. Беті жартылай терімен қапталады. Ол дыбыстың
жаңғырып шығуы үшін керек. Ерте заманда қобызды тек бақсы-балгерлер
ғана ұстаған. Халық аңызында қобыздың пайда болуы Қорқыт ата есімімен
тығыз байланысты екені де айтылады.

Шаңқобыз — бітімі бөлек, ойналуы ерекше қазақ халқының көне музыкалық
аспабы. Үні құлакка жағымды, адам даусына жақын. Аспапта ойнау ерін мен
тістің арасындағы қуысқа тікелей байланысты. Ойнау кезінде орындаушы оң
қолымен тілшенің ұшын шалып отырып, шапшаңдата дыбыстайды. Дыбысы
тілшені қозғалысқа келтіргенде шығады, Аспапта жеке ән-күй орындап қана
қоймай, басқа да көне музыка аспаптарымен бірге халық әуендерін
сүйемелдеуге болады. Шаңқобыз аспабының құрылысы қарапайым, жұқа
тақтайшадан жасалады.

Қоңырау — қазақ халқының ертеден келе жатқан сылдырмақты музыкалық
аспабының бірі. Бұл аспап дыбысы сыңғырлап шығатын металдардан әр түрлі
көлемде жасалады. Сырт көрінісі шар тәріздес, іші қуыс, ортасында тілшесі
болады. Аспаптың жеті музыкалық дыбыс қатары бар. Ертеде үй тұрмысында,
малшылар арасында көп қолданылған. Далада бос жайылып жүрген малдың
мойнына қоңырау таққан, өйткені қасқыр металдан шыққан дыбыстан қатты
қорқады. Қоңырауды сол сияқты мектепте де қолданады. Бұл аспап арнайы

Қылқобыз Шаңқобыз Қоңырау
Қорытынды
Көшпелілердің сұлулық туралы талғам-түсінігі, дүниені сұлулық
заңдылықтарымен игеру мүмкіндігі негізінен осы киіз үй арқылы

көрініс тапты.
Киіз үйден бөлек, ағаш ұсталары ыдыс-аяқ жасауға да айрықша ден
қойған. Соның ішінде қымызға арналған түрлері назар аудартады.
Негізінен, бұл ыдыстарды қайыңнан, табылып жатса, оның безінен
жасауға тырысатын. Өйткені, қайың мықты келеді.
Бұлардан бөлек қазақ халқының материалдық мәдениеті ұлттық
киімімізді жатқызуға болады. Себебі ұлттық киімімізде қазақ ұлтының
тарихы мен күллі мәдениеті жатқандай. Сондай – ақ, ол
ұлттылығымыздың, өзіндік менталитетіміздің нышаны болып
табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Абусеитова М.Х. Казахстан и Центральная Азия в XV-XVII веках:

история, политика, дипломатия. – Алматы: Дайк-Пресс, 1998
2.Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Махат Д.А. Қазіргі Қазақстан тарихы. –
Алматы, 2010.
3.Жолдасбайұлы С.Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан.А.,1995.
4.Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылу тарихы. – Алматы: «Сардар»
баспа үйі, 2014.
5.Қазақстан тарихы. 5 томдық. 1-5-томдар. –Алматы., 1996, 1997, 2000,
2010.
6.Қазақстан (Қазақ елі) тарихы: 4 кітап: Тәуелсіз Қазақстан:
алғышарттары және қалыптасуы. – Алматы: Казак университет, 2022.
7.Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Мектеп, 2017.
8.Назарбаев Н. А. Тәуелсіздік дәуірі. – Астана: Атамұра, 2017.
9.Омарбеков Т.О. Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы өзекті
мәселелері. – Алматы: Өнер, 2003.

Ұқсас жұмыстар

Қыз бала Қыз бала

Тыйым сөздердің түрлері

Тұлғаны қалыптастырудағы қазақтың ырым-тиымдарының алатын маңызы

Зертханалық шыны ыдыстарды дезинфекциялау

Қазақтың ырым тыйым сөздері

Бизнес жоспар Coffee House

Қолөнер мен кәсіптер

Сәндік қолданбалы өнер

СӨЗ ҚАЗЫНАСЫ

Тұрмыстық қолданыстағы сөздер

Пәндер