ҚАДЫРҒАЛИ ЖАЛАЙЫРИДЫҢ ЖАМИ’АТ - ТАУАРИХ

Презентация қосу

ҚАДЫРҒАЛИ ЖАЛАЙЫРИДЫҢ
«ЖАМИ’АТ-ТАУАРИХ»
ШЕЖІРЕСІНІҢ
ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
XVI ғасырдың соңы мен XVII ғасырдың ең алғашқы
жылдарында жазылған түркі ескерткіштерінің бірі
– Жалаири Қадырғали Қосымұлының қолынан
шыққан тарихи туынды «Жамиғат-ат тауарих»
(«Шежірелер жинағы»).
Ең алдымен оның тілі туралы
зерттеулер,яғни, еңбектің тіліне
байланысты әр түрлі пікірлер бар.
М.Усманов, И.Н.Березин шығарма
тілі татар диалектісімен
жазылғандығын айтса, Т.Қордабаев
«Тарихи синтаксис мәселелері» атты
еңбегінде... «Қадырғалидің еңбегі
сол кездегі ортақ кітаби тілде
жазылғандықтан, авторының қазақ
болып отырғанына қарамастан, оғыз,
Орта ғасырлардағы түркі жазба
ескерткіштерінің барлығында да, оның ішінде
Қадырғали шежіресінде де өзге тілдік қабатты
араб пен парсы сөздері құрайды. Сонымен
қатар мұнда монғол сөздері және некен-саяқ
қытай тілінің элементтері кездеседі.
Шығармада қолданылған араб
сөздерінің дені – дерексіз (абстракт)
ұғым атаулары. Олардың да басым
көпшілігі түркі тілдеріне еніп, күні
бүгінге дейін қолданылып келе жатқан
дәулет, асыл, илтифат, ихлас, ишарат,
файда, рәсім, адат тәрізді сөздер.
Р.Сыздықованың айтуынша Қадырғали
туындысы тілінің лексикалық негізін қыпшақ
тобына
жататын түркі сөздері құрайды. Мысалы, өзге
түркі ескерткіштерінде ау, ел / ал, ев / еу
болып келетін
сөздер Қадырғали туындысында аң (аңға
ықты, аңға атланды), қол, үй түрінде
қыпшақша, оның
ішінде қазақша тұлғада жұмсалған. Сонымен
бірге, шежіре тілінде кездесетін қыз берді,
ажабқа
қалды, фарман қылды, кіріфтарлық екті, хуш
келді деген тіркестер, балдызлай берді, ол
хатунын
йеңгелете алды, сөзінден ықмады деген
Қадырғали жылнамасы тілінде қазақ тіліне тән емес,
немесе қазіргі нормаға сай келмейтін сөздер
Әсіресе фонетикалық тұлғалануы бөлекше йағмур
(жаңбыр), тигәр (тиер), тағ (тау), туғды (туды), сығыр
(сиыр), төгүрек
(төңірек) сияқты көне сөздердің жақша ішіндегі сол
кездегі қазақ авторының ана тіліне тән
варианттарымен қатар қолданылғаны байқалады.
Грамматика саласына келсек, Р.Сыздықова Қадырғали
жылнамасының тілі шағатай тілі нормаларын
сақтағандығын, ал Т.Р.Қордабаев ноғай, оғыз, қыпшақ
топтарына жататын сөздердің қолданылғандығын
алға тартады:
1) Ілік, табыс, шығыс септік жалғауларының қазіргі
қазақ тіліндегідей фонетикалық варианттары жоқ,
олар сөздің соңғы дыбысының дауысты, қатаң, ұяң
болып келетіндігіне қарамастан, бір ғана тұлғада (-ның
/ -нің, -ны /-ні, -дан /-ден, -дын /-дін) жалғанады. Тек
барыс септігі қатаң –қа /-ке және ұяң –ға /-ге болып
Р.Сыздықова шығыс септіктің екі
түрленеді
түрлі вариантта: -дын және –дан
түрлерінің жарыса қолданылуы да
екі күштің, яғни қыпшақ тілдері мен
көне ұйғыр жазба дәстүрінің «теке
тіресінен» туған құбылыс деп
Қимыл есімі –ғу / гү, -мақ / -
мек жұрнақтарымен
жасалған. Бұл да қазақ Р.Сыздықованың айтуынша,
тілінен алшақтамайды. ш~с, ш~ , й~ж дыбыстарының
алмасуында Қадырғали
шағатай тілінің лексикалық-
Қазіргі тілімізде –мен, -пен, - орфографиялық нормасын
бен фомалары арқылы қатаң сақтаған: бас емес, баш,
берілетін көмектестік, қыс емес, қыш, жол емес, йол
құралдылық мағына мұнда
білә, білән, бірлә, бірлән
шылаулары арқылы
қарастырып отырған еңбекте кездесетін
жалғаулықтар мен сөз тіркестері қазіргі қазақ
тілімен салыстырғанда қолданыс аясы жағынан
да, мағыналық тұрғысынан да ұқсастықтармен
қоса айырмашылықтары да байқалады.
Шежіреде назар аудартатын жәйттардың бірі
қазіргі тілімізде қолданылып жүрген
мен,бен,пен шылауларының «ýа» түрінде келуі.
Мысалы, Қыш ýа йаз, ай ýа йыл
хазина да бар малын хақ йолында ихсан
қылған хан . Қыс пен жаз, ай мен жыл
қазынадағы барлық мал-мүлкіңді хақ
жолында көңіліңнің кендігімен оларға
қаражат қылған хансыз!
Қорыта келгенде, жоғарыда келтірілген
мысалдардан «Жами’ат-тауарихтың»
тіліне қыпшақ тілінің де ұқсастығын
байқаймыз. Бұл шежіренің тілі әлі де
болса зерттеуді қажет етеді,
лексикалық, грамматикалық тұрғыдан
қыр-сыры бітпейтін ерекше туынды.
Пайдаланылған
әдебиеттер
1.https://rep.ksu.kz//handle/data/16338
2. Сыздықова Р.Г. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –
Алматы: Ана тілі, 1993. – 320 б.
3. Қордабаев Т.Р. Тарихи синтаксис мәселелері. –
Алматы: Ғылым,1964. – 244 б.
4. Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы
зерттеулер. –Алматы: Ғылым 1983. – 206 б.
5. Сыздықова Р.Г. зык «Жами ат-тауарих»
Жалаири. – Алма-Ата: Нарқа, 1989. – 243 б.

Ұқсас жұмыстар

Ауыз әдебиеті - халықтың ғасырлар бойы ауызша шығарып, сақтап келген рухани асыл қазынасы

Қазақ жазба тілін сипаттайтын тілдік деректер

Шоқан мен Ыбырайдың орны

Жетісуды зерттеген орыс ғалымдары

Түркі кезең философиясының өкілдері

КОРЕЙ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ

Қазақ философиясының төл тарихы

Қазақ философиясының ерекшелік сипаты

Хандық билік

Қорқыт айтқан делінетін кейбір сөздер

Пәндер