Түйсіну туралы түсінік

Презентация қосу

3-дәріс ТҮЙСІНУ

1. Түйсіну туралы түсінік
2. Түйсінудің жіктелуі
3. Түйсінудің түрлері
4. Түйсінудің негізгі заңдылықтары
1. Түйсіну туралы түсінік

Түйсiну –материалдық дүние заттары мен
құбылыстарының, сондай-ақ организмнiң iшкi
күйлерiнiң жеке қасиеттерiн бейнелеуде
көрiнетiн қарапайым психикалық процесс.
Рецептор – бұл дененiң үстiнде немесе
оның iшiнде орналасатын және табиғаты
жағынан әр түрлi тiтiркендiргiштердi -
физикалық, химиялық, механикалық және
т.б. - қабылдауға және оларды жүйкелiк
электр импульстарына түрлендiруге
арналған арнайы органикалық құрылғы.
2. Түйсiнудiң жiктелуi
1898 жылы В. Вунд рецепторлардың адекватты
тiтiркендiргiштердiң энергиясына тәуелдiлiгі бойынша
классификациясын ұсынды.
механорецепторлар ткандердiң
деформациясының, жиырылуының немесе жылжуының
механикалық энергиясын қабылдайды.
хеморецепторлар –Химиялық заттарға
сезгiштiк бiр клеткалық организмдерде де болады.
Құрлықтағы жануарларда олар тұмсықтық және ауыздық
қуыста орналасқан. Хеморецепторлардың кейбiр ерекше
түрлерi iшкi мүшелерде де кездеседi.
фоторецепторлар жарықтық
энергияны қабылдайды. Жарықтық тiтiркендiргiштерге
сезгiштiк филогенезде прогрессивтi түрде дамыған. Оның
эволюциясы көру мүшесi – көздiң өзгеруiмен байланысты
болды.
1906 жылы ағылшын физиологы. Ч. Шерингтон организмде орналасуы мен
атқаратын қызметi бойынша сенсорлық процестердiң жiктеуiн ұсынды.

Экстероцептивтi сыртқы тiтiркендiргiштердiң әсерлерiне
сезгiштiк. Ол бес негiзгi модалдықтан тұрады – көру, есту, сипап сезу, иiс сезу
және дәм сезу. Экстероцептор маңызды бағдарлаушы және реттеушi қызмет
атқарады. Объектiнiң рецепторға әсерi бойынша экстероцепторлардың екi түрiн
бөлiп көрсетедi: контакттық және дистакттық. Контакттық рецепторларға дәм
сезу, сипап сезу рецепторлары жатады. Дистанттыққа көру, есту, иiс сезу
рецепторлары кiредi.

Проприоцептивтi - дененiң немесе оның бөлiктерiнiң
кеңiстiктегi орналасуы мен қозғалысына сезiмталдық. Қозғалысты қабылдауға
арналған проприоцепцияның түрiн кинестезия деп атайды.

Интероцептивтi – организмнiң iшкi ортасында жүретiн алмасу
процестерiне сезгiштiк. Интероцепторлар барлық iшкi мүшелерде кездеседi
және сан-алуан органикалық процестерге - қанның химиялық құрамы мен
қысымының өзгеруiне, ткандердiң температурасының өзгеруiне, асқазанның
толуының және т.б. өзгеруiне жауап бередi. Интероцептивтi қызмет ету
көбiнесе санадан тыс жүзеге асады.
3. Түйсiнудiң түрлерi

Есту түйсiнуi. Адамның есту түйсiнулерi сөйлеу
мен музыканы қабылдаумен байланысты.
Есту түйсiнулерi есту рецепторына әсер ететiн дыбыс
шығарған денемен тудырылатын және ауаның кезекпен
шоғырланып, сиреуi дыбыстық толқындарды бейнелеу болып
табылады.
Есту адаптациясы - есту сезiмталдығының түрлi дыбыс
күшiне бейiмделуi.
Есту өткiрлiгi - сыбырлап айтылған сөздi құлақтың ұзақтан
анық есту қабiлетi.
Көру түйсiнуi. Көру түйсiнуi адамға өте бай әрi
нәзiк ажыратылатын кең көлемдi мәлiметтердi
бередi.
Көру түйсiнуi көзге жарық сәулесiнiң әсерi
нәтижесiнде пайда болады. Бiздiң көзiмiз жалпы
түстердi емес, белгiлi бiр заттардың түсiн
қабылдайды. Заттар бiзден белгiлi бiр қашықтықта
орналасып, түрлi формада, көлемде және т.б.
болады. Көру бiзге объективтiк шындықтың барлық
осы көптүрлi қасиеттерiн бейнелендiредi.
Иiс сезу түйсiнуi. Иiс сезу химиялық
сезгiштiктiң түрлерi болып табылады. Осы кезге
дейiн иiс сезу адамда маңызды рөл атқармайды
деген пiкiр болды. Алайда иiс сезу вегетативтiк
жүйке жүйесiнiң қызметiне әсер етедi және адамның
көңiл-күйiнiң тонын анықтайтын жағымды немесе
жағымсыз эмоциялық фонды тудырады.
Дәм сезу түйсiнуi иiс сезу сияқты заттардың
химиялық қасиеттерiмен шартталады. Дәм сезетiн
қасиеттердiң негiзгi төрт түрiн бөлiп көрсетедi –
тұзды, қышқыл, тәттi және ащы.
Дәм сезуде компенсация, яғни бiр дәм сезу
түйсiнуiнiң (тұзды) басқамен (қышқыл) басылып
қалуы үлкен рөл атқарады.
Дәм сезу түйсiнулерi вегетативтiк жүйке жүйесi
арқылы эмоциялық көңiл-күйге әсер етедi.
Сипап сезу түйсінулері
Адамдардың еңбек әрекетінде ерекше орын алатын
түйсінулерінің бірі — сипай сезу (осязание) түйсінуі.
Сипай сезу түйсінулерінің жалпы еңбек процесінің «ұсақ-
түйек» ерекшеліктерін меңгеруде, мектепте оқушыларды
қол еңбегінің дағдыларына үйретуде, сондай-ак, соқыр,
мылқау, керең адамдардың тіршілігінде ерекше орын
алады.
4. Түйсінудін негізгі заңдылықтары
Сезгіштік және табалдырық
Психологияда адамның түйсіне алу қабілетін сезгіштік
деп атайды.
Сезгіштікті: 1) абсолюттік, 2) айырма сезгіштік деп екіге
бөледі.
Абсолюттік сезгіштік дегеніміз — сезім мүшелерінің
өте әлсіз тітіркендіргіштерді түйсіне алуы.
Айырма сезгіштік деп сезім мүшелерінің
тітіркендіргіштердің арасындағы болмашы
айырмашылықты түйсіне алуын айтады. Айырма
сезгіштікті сипаттау үшін не айыру табылдырығының
мөлшерімен пайдаланады.
Адаптация
Сезім мүшелерінің сезгіштігі әсер етуші тітіркендіргіштерге
біртіндеп бейімделуге байланысты өзгеру кұбылысын
адаптация дейді.
Адаптация кұбылысы адам сезгіштігінің артуын немесе
төмендеуін көрсетіп отырады. Түйсінулердің қай-қайсысы да
адаптацияланады. Мәселен, көру түйсінуіндегі адаптацияны
алайық. Жарық жерден қараңғы үйге кіру бізде қараңғылық
адаптациясын туғызады. Жарық жерден қараңғы бөлмеге
кіргенде көздің қарашығы 17 есе ұлғаяды. Бұл қарашыктан
өтетін жарықтың мөлшері 17 есе көбейеді деген сөз. Көздің
қараңғыда көргіштігіне торлы қабықтың шетіне орналасқан
таяқшалардың әсері өте күшті. Олардың нашар жарықты да
жақсы сезе алатын қасиеті бар. Мәселен, 30-40 минуттан кейін
қараңғыдағы көру сезгіштігі 200 мың есе артады. Ал
қараңғыдан жарыққа қарай сезгіштіктің өзгеруі жарық
адаптациясын көрсетеді. Алғашқыда күн көзге шағылысып, көз
еріксіз жүмылады.
Сенсибилизация
Егер адаптация анализаторлардың сезгіштігінің түрлі
жағдайларға байланысты артуының төмендеуінің көрсеткіші
болса, сенсибилизация сезгіштіктің тек артуын ғана керсететін
қүбылыс болып табылады.
Сезім мүшелерінің біреуінің әсерінен басқаларының
сезгіштігі артып отырады. Мұны былайша түсіну керек. Әлсіз
тітіркендіргіштер өзімен бірге әсер етіп түрған басқа
тітіркендіргіштердің сезгіштігін арттырады. Мәселен, көзге
жеткілікті мөлшерде түскен жарық оның көру қабілетін
арттырумен қатар есту түйсігінің сезімталдығының артуына да
себепші болады. Қызыл түс адамның ақ, қара түстерді дұрыс
ажыратуына жәрдемдеседі. Түнгі ұшуға дайындық кезінде
үшқыштардың көздеріне 20-30 минут бойына қызыл көзілдірік
киетіндері осыдан.
Синестезия
Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсіну
туғызудың орнына сол сәтте басқа түйсінулердің пайда болуына да
жағдай жасайды. Мәселен, кейбір адамдар біреудің сөзін естігенде,
бұған қоса түрлі дәмдер мен түстерді де сезінуі мүмкін. Мүндай
адамдардың бірі қызғылт түстен жылылыкты, екіншілері — көгілдір-
жасыл түстен суықты сезінеді. Түйсінулердің осылайша қосарланып
жүруін синестезия дейді.
a) Сезгіштік және табалдырық

b) Адаптация

c) Түйсінулердің өзара байланысы.
Сенсибилизация
в) Синестезия

д) Бірізді бейнелер (эйдетикалық ес)

Ұқсас жұмыстар

Түйсік пен қабылдау

Кремний және оның қосылыстары

Экзистенциализмның негізгі өкілдері

Адамның психикалық қызметтерінің ерекшеліктері. Зейін,ой,сана,сөз

Көру түйсігі

Қабылдаудың негізгі қасиеттері

Оқушылардың әсемдік, жан сұлулығы туралы түсініктерін кеңейту

Иіс буылтығының жіңішке кірпікшелері

Көру кемістігі бар балаларды психологиялық педогогикалық сипаттамасы

Психика биологиялық эволюцияның жемісі және жалғасы

Пәндер