АБАЙ ЛИРИКАС

Презентация қосу

Жаңақорған ауданы
№213 орта мектебі

АБАЙ
ЛИРИКАС
Ы
Жоба авторы:Кәусар Абдурахим
Жоба жетекшісі: Назира Қалдыбекова
МАЗМҰНЫ:
АҢДАТПА 5-6
I. КIPICПЕ ……………………………………………………….................7-8

II. НЕГIЗГI БӨЛIМ
2.1. Абайдың сөз саптау ерекшелігі …………………………………......... 9-10
2.2. Абай лирикасындағы адамның көңіл күйін табиғатпен суреттеу
ерекшелігі…………………………………………………………......................10-11

2.3. Табиғатты жырлаудағы Абайдың ақындық шеберлігі……..........12-14
2.4. Абай табиғат лирикасын жырлау стилі……………………............15-20
III. ПPАКТИКАЛЫҚ БӨЛIМ
3.1. Абайдың табиғат лирикасын оқытудағы
әдістемелік ұсыныстар………………………………………..................21-23
IV. ҚOPЫТЫНДЫ 24
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕP ТIЗIМI 25
ПІКІР.............................................................................................................26
Ғылыми жұмысының зерттеу күнделігі.......................................................... 27-28
Аңдатпа
Мақсаты: Абайдың табиғат лирикасына қатысты өлеңдерін толықтай талдап,
әдеби – теориялық тұрғыда олардың жазылу ерекшелігін анықтау.
Міндеті: Абайдың табиғат лирикасына қатысты өлеңдеріне талдау жасау
арұылы оның өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Гипотеза: Табиғат көріністерін, оған бөленген қазақ даласындағы тұрмыс – халді
суреттеуге көптеген өлеңдер арналған және қазақ әдебиетінде Абайдан бұрын
табиғат көрінісін мұншалық шебер, терең һәм жан –жақты жырлаған ақын
болған емес.
Зерттеу нысаны: Абайдың табиғат лирикасына қатысты өлеңдері.
Зерттеу әдістері: талдау, салыстыру, зерттеу, түсіндіру, баяндау
Зерттеудің жаңалығы: Ұлы ақынымыз Абайдың өлеңдерінің бір алуаны – табиғат
лирикасы. Осы деректерді зерттеу барысында ғылыми жобаның ойлау, зерттеу,
білімді арттыруға тигізетін әсері іс жүзінде оқу процесіне деген ынтаны
жоғарлатуға жол ашады. Жұмыс кезінде осы тақырып мектепте зерттеп
шықтық.
Өзектілігі: Абайдың асыл мұралары қазір де өзекті, жас ұрпақты тәрбиелеуде
маңызды құрал болып отыр. Ендеше, бүгінгі ұрпақ, біз үшін Абай – ұлы ұстаз, ал
оның мұралары – Мәңгілік Елдің таусылмас асыл қазынасы. «Өлді деуге сыя ма,
ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған», - деп ақынның өзі айтып
кеткендей, Абай бүгін жарқын бейнесімен, жалында жырымен, нақыл сөздерімен
бізбен бірге жасасып келеді.
І. КІРІСПЕ
Абай өлеңдерінің бір алуаны –табиғат лирикасы.Табиғат
адам баласының еңбек етіп өмір сүретін ортасы. Бар байлық,
қазына,тіршлік табиғат дүниежүзі әдебиетіндегі ірі
классикалық ақындардың барлығының да шығармаларынан орын
алды. Әр дәуір әр жағдайда лайықты табиғатты әркім әр түрлі
жырлады. Біреулер табиғат арқылы өмір сүретін ,біреулер
табиғатты суреттеу арқылы көңіл- күйін , өз көзқарасын
айтып берді. Ал кейбіреулері белгілі бір кезеңдерде өмірдегі күрес
тартыстардан безіп,табиғатты ғана жырлап, өмірден безу
көйгейін таратты. Қайткенімен де, табиғат көркем
әдебиеттен үлкен орын алады.
Ақын шығармашылығы жайлы

« Бұл жылдарда уақыт, заман тудырған тақырыптар
дүниеге келді. Әсіресе сол кездегі идеология
« Табиғат көріністерін, оған ақындардың басын бұлтартпастай етіп, жаңа
бөленген қазақ даласындағы тұрмыс заманға лайық қамыт кигізгендей, тақырып
– халді суреттеуге көптеген өлеңдер ауқымы тарала бастады. Біріншіден, ақындардың
төңкерісті жырлауы міндет болса, екіншіден, жаңа
арналған және қазақ әдебиетінде қоғам құрып жатқандықтан таптық аражікті айыру
Абайдан бұрын табиғат көрінісін үшін де тап күресі тақырыбын сол тұстағы
мұншалық шебер, терең hәм жан- идеология алға қойды; кедейді жырлау, бай-манап,
шынжыр балық, шұбар төстерді сынап – мінеп жазу,
жақты жырлаған ақын болған емес». 9 байлықтан бас тартып, кедейлік дәстүрге
З.Қабдолов шоқындыру қоғам талабына айналды. Осыған
орай кәмпеске тақырыбы да жыр өзегіне айналуы
тиіс еді. М.Базарбаев
Абайдың сөз
саптау
01
ерекшелігі
02 03

Абай з а м а н ы – қ а з а қ х а л қ ы н ы ң Абайдың т а б и ғ а т л и р и ка с ы адам Абай т а б и ғ а т т а қ ы р ы б ы н т е р е ң
қ а й ш ы л ы қ қ а т ол ы күрделі кезеңі. к ө ң і л - кү йін т а б и ғ а т п е н әрі ер екше бейнел ейді. О н ы ң «Қыс»,
Ә ді л ет с і зді кт і к ө р і п өскен Абай үйл есімді жеткізеді. О н ы ң «Күз», «Жаз» с и я қ т ы өл еңдерінде
медреседе, орыс м е кт еб ін д е оқыды, ау д а рм а л а р ы т ү пн ұ с қ а қ а з а қ дал ас ының к ө р кем пейзажы
біра қ ә кес і н ің бұй рығым ен о қуын м а зм ұ н ы н т е р е ң са қ т а п , қ а з а қ м е н к ө ш п ел і ө м ір бейнел енеді. Абай
а я қ т а й алмады. О л өз б ет і м е н п оэз и я с ы н а жаңа саз әкелді. Қара табиғат арқылы адамның ішкі
б і л і м і н жетілдіріп, шығыс сөздерінде б і л і м м е н еңбекке ә л ем і н суреттеген.
к л а с с и к т е р і н оқып, а л ғ а ш қ ы ш а қ ы р ы п , ә д іл ет с іздікт і сынға Абайдың ақындығы о н ы ң т а б и ғ а т
ө л ең д е р і н жазды. Х а л ы қ т ы ң алды. Ш ы ғ а рм а ш ы л ы ғ ы н ы ң м ә н і п е н қоғам ды с ур ет т е у
жағдайын т е р е ң түсініп, — х а л ы қ т ы оя ту, т е ң д і кт і шеберлігінде, т е р е ң ойл арында
әділ етсіздік п е н н а да н ды қ т ы сынға жырлау, қ а з а қ әд ебиетінің көрінеді. О н ы ң өл еңд ерінде әр
алды. Жаст арды ғ ы л ы м - б іл ім г е не гізін қ а л ау. м ау с ы м н ы ң , қоғамдағы
ш а қ ы р ы п , жарқын б ол а ш а қ қ а сенді. өзгерістердің көрініс табуы
ерекше.
Абай т а б и ғ а т
лирикасын ж ы р л а у
стилі

Абай т а б и ғ а т т ы жоғары деңгейде суретте п , қ а з а қ
Абай т а б и ғ а т т ы ш ы н а й ы бейнел ейді. “Желсіз түнде
әдебиетінде а л ғ а ш р ет оны жеке т а қ ы р ы п еті п
жарық ай” жаздың т ы н ы ш т ү н і н сипаттайды:
алып, Батыс а қы нд а ры ны ң үлгісін ұстанды.
Желсіз түнде жарық ай,
«Қыс» өл еңінд е қ ы с т ы а қ сақалды ш а л ретінд е
Сәул есі суда дірілдеп.
бейнел еп, о ның ел м е н ш а р у а ш ы л ы қ қ а әсерін
Күз” көңіл сіздік п е н т а б и ғ а т т ы ң солғын бейнесін
көрсетеді.
береді:
«Жаз» өл еңінд е жазғы т а б и ғ а т п е н адамдардың
Сұр б ұ л т түсі суық қ а п т а й д ы аспан,
ө мі р і н суреттейді.
Күз болса, д ы м қ ы л т ұ м а н жерді басқан.
«Күз» өл еңінд е күздің суық, к өң і л с і з бейнесі м е н ауыл
жағдайы баяндалады.
Абайд ың т а б и ғ а т лирикасына
қ а т ы с т ы өлеңдерінің ерекшелігі
Әдеби – т е о р и я л ы қ т ұ р ғ ы д а н негізгі ерекшеліктері

Абайдың т а б и ғ а т л и р и ка с ы қ а з а қ әдебиетінде е ре кше орын
алады. О л т а б и ғ а т п е н адам ө м і р і н т е р е ң суретте п,
ф и л о со ф и я л ы қ о й л а р ы н жеткізеді. Абай т а б и ғ а т
қ ұ б ы л ы с т а р ы н мет афора, м е т о н и м и я , т е ң е у с и я қ т ы
т р о п т а рм е н бейнел еп, әрбір өл еңі нд е т а б и ғ а т пен
а д а м н ы ң ба йл а ны с ын көрсетеді. Мысалы, «Қыс» өл еңінд е
т а б и ғ а т адам бейнесінде с ур е т т ел і п , жанды қ и м ы л д а рм е н
көрсетіл еді. Абайдың өл еңд ері к ө р кем сөз, бейнел еу
т ә с і л д е р і м е н ба йы ты лы п , т е р е ң м а ғ ы н а л а р ғ а ие.
өмір ш ы н д ы ғ ы м е н т а б и ғ а т т ы қоса су ре тт е у
ерекшеліктері Абай т а б и ғ а т п е н адам ө м і р і н
метафора, теңеу, шен д есті ру а р қ ы л ы бейнел ейді. «Қыс»
өл еңінд е
қ ы с т ы ң қ а т а л д ы ғ ы м е н т а б и ғ а т т ы ң сурет т елу і , а л
«Қансонарда» бүркіт п е н т ү л к і н і ң айқасы б а т ы рл а р жекпе-
жегімен салыстырыл ады. Күз өл еңінд е күздің суық
көрінісі м е н кедей ауылдың т і р ш і л і г і көрсетіл еді.
Абай т а б и ғ а т п е н ө мі р шындығын те р е ң әрі шебер
суреттеген.
Абайд ың т а б и ғ а т лирикасына
қ а т ы с т ы өлеңдерінің ерекшелігі
Абайдың табиғат лирикасында троптың 6 түрін кездестіруге болады:
1. Метонимия –алмастыру
2. Метофора –ауыстыру
3. Синекдоха –мегзеу
4. Аллегория –кейіпте
5. Теңеу
6. Эпитет –пернелеу

1. Метафора немесе ауыстыру грекше метафора көшіру суреттеліп отырған затты немесе құбылысты ақындай ажарландыра түсу үшін
оларды өздеріне ұқсас затқа балап әсерін күшейту. Мысалы:

Дем алысы үскірік аяз бен қар
Кәрі құда қыс келіп әлек салды

2. Метонимия немесе алмастыру грекше «metenymid» қайтадан атау –өзара шектес заттар мен себептес құбылыстардың өзара
байланысты ұғымдар мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін қолдан.у Мысалы:

Ауыл ұйқыда,
Теңіз буырқанды
3. Синекдоха немесе мегзеу грекше «synekdoshe» -арақатынасын ашу бүтіннің орнына бөлшекті немесе керісінше қолдану. Мысалы:
Шекпен киген қойшы,
Мұртты жігіт
Абайд ың т а б и ғ а т лирикасына
қ а т ы с т ы өлеңдерінің ерекшелігі
4. Аллегория грекше «allegoria»кейіптеп айту. Жансыз табиғат құбылысын кәдімгі тірі кісінің қылығымен
ауыстыра суреттеген. Мысалы:
Ақ киімді, денелі ақ сақалды
Соқыр мылқау танымас тірі жанды.
5. Теңеу суреттеліп отырған затты не құбылысты өзге нәрселерге теңеп,-дай,-дей,-тай,-тей жұрнақтары арқылы
суреттеу. Мысалы:
Бұлттай қасын жауып екі көзі
Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып
6. Эпитет немесе пернелеу – өлеңде сын есімнің сұрағына жауап беріп, анықтауыштық қызметатқарады.
Мысалы:
Ақ киімді, сұр бұлт көрініс,құбылыстардың бейнелері жарқын. Көгорай шалғыны мен бәйшешегі толысқан
жайлау әлі қонып үлгермеген ауылдың қарбалас тіршілігі түгелдей суретке түседі.

Жаздыгүні шілде болғанда
Көкорай шалғын бәйшешек
Ұзарып өсіп толғанда
Күркіреп жатқан өзенге
Көшіп ауыл қонғанда

Өлеңнің тілі жеңіл, сөзі ұғынықты, оқырманын тез баурап алады. 7-8 буынды, аралас ұйқасқа негізделген. Шөбі
шүйгін,көк шалғын жайлауға көшкен елдің тұрмыс-тіршілігі көз алдымызға елестетеді.
іт
Ұсыныстар

Практикалық бөлім
Ұсыныстар:
1. Абай Құнанбаев өлеңдерінің тәрбиелік маңызы экология және
жаратылыстану бағытында жүретін үйірме сабақтарында
табиғатты қорғауға шақыру және тәрбиелеу сабақтары жүргізу,
(қосымша №1)
2. Қазіргі сыртқы күштердің әсерімен бұзылып жатқан, тылсым
табиғатты қорғауға шақыру.
3. Абайдың жыл мезгілдеріне байланысты шығарылған
өлеңдеріне бейнежазбалар түсірілсе,(балабақша, бастауыш
сынып оқушыларына)
Ұсыныстар

А. Құнанбаев шығармаларын оқыту бастауыш сыныптарда бастап , орта буында
жоғары сыныптарда түгел қамтылады. Абай шығармаларын төменгі сыныптарда
немесе орта буынның 5,6 сынып оқығанда, оқушылардың ассоциациялық ойлауы мен
қиялын дамытатын әдіс тәсілдер пайдалану орынды. Мысалы, Абайдың табиғат
лирикасынан «Күз» өлеңін оқытқанда мына тектес сұрақтар беруге болады.
1. Күз сөзі көз алдымызға қандай көріністерді елестетеді?
2.Күз мезгілі сендерге қандай сезім- күй туғызады?
3. Күз қандай елестетеді?
Сұрақ тапсырмаларға берген жауаптарды жинақтап, оқушылардың дәптерлеріне
немесе тақтаға еркін жазу, яғни оқушы жауаптары бойынша жүйесіз жазып шығу
керек. Жинақталған «ым» түсініктерден оқушы өз ассоциациясындағыларын бөлек
теріп жинақтайды, оларды топтастырып шығуға болады.
Мәселен, олар; «алғашқы қоңырау үні», «оқушылар мектепке бара жатыр», «құстар
жылы жақа ұшады», «жапырықтар сарғаяды» « адамдар жылы киі киеді». Осы ұғыдар
бойынша оқушылар жыл мезгілінің тұтас көрінісін елестете алу мүмкіншілігіне ие
болады.
Қорытынды
3 0 - жылдары табиғат лирикасы дамығанымен, сәтті
шығармалар сирек. І. Жансүгіровтің «Жетісу», Қ.
Аманжоловтың «Хан Тәңірі» сияқты өлеңдер ерекшеленеді.
Әр ақынның табиғатты суреттеу стилі өзіндік. С.
Торайғыровтың өлеңдерінде табиғаттың әсем көріністері
мен м ұ ң ы байқалады, мысалы, «Дауылға әлсіз қара ағаш»
өлеңінде. Сәкеннің өлеңдерінде табиғат көтеріңкі көң іл -
күймен суреттеледі. Мағжанның табиғат тақырыбындағы
өлеңдерінде торығу мен күйіну басым, мысалы, «Жаралы
жан» өлеңінде дала өлікке ұқсайды. С. Қирабаев Мағжанның
қ а з а қ даласын таза әрі пәк деп санағанын атап өтеді.

Ұқсас жұмыстар

М.Әуезов Абай жолы романы

Бастауыш сыныпта оқытылатын Абай шығармалары

“Абай – дана, Абай – дара қазақта”. Ақпараттық жоба

Мәнерлеп оқу қабілетін дамыту

Абай Құнанбайұлы саяси көзқарастары

Абай Құнанбаев 1845-1904

Дарынды балаларға арналған Жамбыл атындағы арнайы мектеп-гимназия интернаты

Кеңгірбай қай шығарма кейіпкері

Абай Құнанбаев (1845-1904) жайлы

Мұхтар Әуезов (1897-1961)

Пәндер