Батыс пен Шығыстың ортағасырлық ғылымы

Орта ғасырларда ғылымда айтарлықтай жетістіктер болған жоқ. Алайда классикалық өркениеттің құлдырауы ғылым үшін апат болған жоқ. Жаңа өркениет ғылыми білімді беру тетіктерін тапты. Мұсылман және христиан (еуропалық) мәдениеттері ежелгі ғалымдардың жазба ескерткіштерін сақтап қалды. Ежелгі ғылым осындай жоғары интеллектуалды әлеуетті, ғылымның өмір сүруіне, содан кейін жаңа өрлеуді бастауға мүмкіндік беретін білім көлемін жасады.

Пайда болған әлемдік діндер - христиандық пен ислам-ежелгі әлемнің деградациясы мен құлдырауына табиғи реакция болды. Туралы-

көптеген ғасырлардың ауырлығында, әсіресе ерте орта ғасырларда шіркеу білімге монополияға ие болды. Шіркеу мектептері мен монастырлар діни қызметкерлерді оқытуды, білімді сақтауды және оқытуды қамтамасыз етті. Шіркеу мектептерінен алғашқы еуропалық университеттер өсті, олар Жеті еркін өнерге қатаң курстар берді. Діни қызметкерлерді даярлаумен қатар университеттер зайырлы білім берді.

Орта ғасырларда Еуропа ғылымның одан әрі дамуына күшті әсер еткен маңызды техникалық жетістіктерді қабылдады және дамытты. Оларға ең алдымен су және жел қозғалтқыштары, механикалық сағаттар, компас, мылтық, қағаз, көзілдірік жатады.

• Діни дүниетаным саяси, құқықтық, экономикалық тұжырымдамаларды қалыптастыруға негіз болды. Алайда, ислам ойшылдарының тұжырымдамалары батыс еуропалық теоретиктердің ілімдерінен, ең алдымен шіркеу мен мемлекеттің арақатынасы, мемлекеттің мәні, мақсаттары мен міндеттері туралы айтарлықтай ерекшеленді.

* Әлемдік мәдениеттің дамуына дін дәуірінде саяси, құқықтық, экономикалық және моральдық-этикалық мәселелерді шешуге негіз болған киелі кітап пен Құран үлкен әсер етті.

Батыста философия, өнер, ғылым ұзақ уақыт бойы өз дамуында қалса, Шығыста араб ойшылдарының еңбегінің арқасында олардың гүлденуі байқалады. Араб философиясы дәстүрлері арабтар қабылдаған және сақтаған грек философиясы мен Еуропалық философияның келесі кезеңі - схоластика арасындағы байланыс болды. Араб философиясы батыс еуропалық философиялық ойдың дамуына айтарлықтай әсер етті. Араб әлемінде ғылымдардың қарқынды дамуы басталады: тригонометрия, алгебра, кейінірек оптика, психология, содан кейін астрономия, химия, география, Зоология, ботаника, медицина. Бірте-бірте діни-философиялық көзқарас артықшылықтарға ие болады. Ежелгі ғылым Ислам мәдениеті аясында сақталып одан әрі дамыды

Университет-орта ғасырларға тән өнім. Еуропадағы университеттердің пайда болуымен шіркеу мен зайырлылықпен қатар үшінші билік пайда болды - интеллектуалды, оның әлеуметтік өмірге әсері уақыт өте келе сезіле бастады. Бірінші университет болды Болон (1158) . Одан кейін Париж, Оксфорд, Кембридж. 14 ғасырда. университеттер бүкіл Еуропада жұмыс істеді.

Ислам философиясына жалпы сипаттама; Ислам философиясының көрнекті өкілдері

Араб философиясы - мұсылман дінін қабылдаған және араб тілінде сөйлейтін Шығыс халықтары ойшылдарының ортағасырлар дәуіріндегі философиялық ілімдерінің жиынтығы. Араб философиясының пайда болуы мутализиттердің («оқшауланғандардың») - қаламның рационалдық дін ілімінің - ертедегі өкілдерінің қызметіне байланысты, олар адамның ерік-жігерінің бостандығы мен Құдайдың ерекше белгілері туралы мәселелерді талқылаудан бастап, діннің шегінен шыққан және тіпті оның кейбір догматтарын мақсат еткен концепцияларды жасаумен аяқтады

Ислам Философиясы - ислам өркениетіне тән рухани және тәжірибелік дүниетаным жүйесі. Ислам өркениеті мен оның философиясы дәстүрлерінің қалыптасып, дамуындағы арабтармен қатар өзге де түрлі халықтар мәдениетінің елеулі үлесі мен атқарған рөліне байланысты. Бұл құбылысқа анықтама беру кезінде түрлі әдебиеттерде “араб тілді философия”, “араб-мұсылман философиясы”, “араб философиясы”, “исламдық шығыс философиясы” деген тәрізді атаулар жиі қолданылады. Ислам өркениетінің өзіндік сипаты және айрықша ерекшелігі - ислам дінімен тікелей байланысты. Ислам философиясы мұсылмандардың қасиетті кітабы - Құранда тұжырымдалатын “дүниені қабылдау” ауқымында қалыптаса келіп, ислам өркениетінің жалпы мән-мазмұнын бейнелейді.

Мұсылман әлемінің ойшылдары ежелгі грек ғылымы мен философиясымен қатар, философиялық дәстүрлерді одан әрі жалғастырып, дамытқан. Орта ғасырлық Батыс Еуропада христиан дінін идеалогияландыру, философияны негіздеу процесі жүріп жатса, мұсылман әлемінде, әсіресе, VII - X ғасырларда философия мен ғылым өзінің гүлденген кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде алгебра, психология, астрономия, химия, география, медицина, т. б. ғылым салалары қарқынды дамыды. Мұсылман әлемінің философтары мен ғалымдары Батыстың ғылымы мен философиясының дамуына, қалыптасуына дүниетанымдық жағынан зор ықпалын тигізді.

ІX ғасырда арабтар ежелгі заманның жаратылыстану ғылымымен қатар философиямен танысты. Олар Аристотельдің философиясына және оның жаратылыстану мен логика мәселелеріне баса назар аударды. Аристотельдің негізгі концепцияларын сол кездегі араб тұрмысына тұңғыш рет енгізген ойшыл - Аль-Кинди шығыс перипатетизмінің (шығыс перипатетизмі) атасы деп есептелді.

Аль-Кинди (800-870 ж. ж. ) - араб философы, астрологі, математигі әрі дәрігері, «арабтардың философы» деген құрметті атаққа ие. Аль-Кинди өзінің дүниетанымына негіз етіп жалпыға ортақ себептілік байланыс идеясын алады, бұл идеяға орай, кез келген бір затты ақырына дейін ой елегінен өткізетін болса, онда бұл зат бүкіл ғаламдық нәрсені ойдағыдай тануға мүмкіндік береді. Құран жолын ұстанушылар Аль-Киндиге күпірлікпен қарады. Аль-Киндидің көптеген шығармаларына тек шағын үзінділері ғана сақталған. Шығыс перипатетизмнің одан әрі дамуы Әль-Фараби мен Ибн Синаның есімімен байланысты. Аль-Киндиге қарама-қарсы түрде бұл философтар дүниенің мәнділігін дәлелдеді. Құдай «өзінің арқасында қажетті ақиқат» деді олар.

Әл-Фараби Әбу Нәсір Мухаммед ибн Тархан (870 ж Сырдариядағы Фараб қаласында дүниеге келіп, 950 ж. Дамаскіде дүниеден озады) - Шығыс философы, ғалым-энциклопедист, шығыс аристотелизмінің аса ірі өкілі. Аристотель мен Платонды зерттеуші және толықтырып жалғастырушы (Әлемнің «екінші ұстазы» деген атағы осыдан шыққан) .

Негізгі шығармалары: «Философиялық трактаттар», «Математикалық трактаттар», «Әлеуметтік-эстетикалық трактаттар», «Қайырымды қала тұрғындары», т. б. Әл-Фарабидің қатардағы адамдарға философия ақиқаты, оның асқақ әулие бейнесіндегі кемеңгер философтар «Қайырымды қала» туралы ілімі мәшһүр болды. Бақытқа жетудің негізі - қайырым жасауда дейді. Тек қана қайырым жасауға бейімделген адамдар арасында жамандық атаулы болмайды, соған орай олар бақытты ғұмыр кешеді деген тұжырым жасайды. Әл-Фараби Ибн Синаға, Ибн Туфейлге, Ибн-Рушдке, сондай-ақ Батыс Еуропаның Философиясы мен ғылымына ықпал етті.

Ибн Сина Әбу Әли (лат. айтылуы - Авиценна, 980-1037ж) ортағасырдағы тәжік философы, дәрігері және ғалымы. Бухарада, Иранда өмір сүрген. «Білім кітабы» («Даниш намаз»), «Емдеу кітабы», «Медицина каноны» және т. б. еңбектердің авторы. Ибн Сина Ислам дінін жақтай тура, көне дүние философиясы мен ғылымын арабтарға, Еуропа елдеріне таратуда игі ықпал жасайды. Ол өзінің философиялық ілімінде Аристотельдің материалистік және идеалистік бағытын ұстады, ал кейбір мәселелерде аристотелизмнен бас тартып, неоплатонизм жағына шығады. Аристотельдің логикасын, физикасын және метафизикасын жетілдірді. Ол материяның мәңгілігін мойындады, оған бір тектес заттардың әрқилы себептері деп қарады және астрлогиямен басқа да сәуегейліктерге қарсы шықты.