XVII ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
Презентация қосу
Қазақстан тарихы. ЖББМ 6-сыныбына арналғаг оқулық/ 5. «Берік», «күшті» мағынасын білдіріп, билік етуші ашина әулетіне
Н.Т.Жанақова, Қ.Қ.Сүлейменова – Алматы: Атамұра, 2018.
Н.С.Бакина, байланысты айтылған сөз:
а\ «Түрік»в\ «Теле» с\ «Оғыз» d\ «Түргеш»
Қазақстан тарихы 6. Түрік тайпаларының құрамына кірген біраз бөлігінің атауы:
КІРІСПЕ а\ «Он оқ бұдун» в\ «Қара, сары түргеш» с\ «Жужан, авар» d\
1. Қазақстандағы орта ғасырлар қамтитын уақыт 7. Түріктердің Жужан (авар) қағанатына қарсы көтерілген жылы «Теле» мен
а\ IV-XV ғғ
аралығы: в\ VI-XVII с\ VIII-XV ғғ d\ VII-XVII ғғ жужандар әскерін талқандаған қолбасшыны көрсетіңіз:
2. Қазақстандағы ғғорта ғасырлар кезеңі бөлінді: а\ 552 жыл, Мұқан қаған в\ 552 жыл, Бумын қаған
а\ Екіге в\ Үшке с\ Төртке d\ Беске с\ 568 жыл, Иштеми d\ 634 жыл, Ешбар Елтеріс
3. Қазақстан тарихындағы бірінші – Түркі кезеңінің қамтыған 8. Жужандарды талқандауды аяқтаған түрік қағаны:
а\ V ғ басы-XVIII ғ аяғы
ғасырлары: в\ VII-XVIII ғғ с\ VI-XIII ғ а\ Мұқан в\ Бумын қаған с\ Иштеми d\ Тардуш
d\ IX ғ аяғы-XI ғ басы басы 9. Түркілердің Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдегі үстемдігін
қаған
4. ХІІІ ғасырдың басы-XV ғасырдың ортасы Қазақстан тарихындағы 553-572 жылдары билік құрған қаған:
бекіткен,
а\ Түркі кезеңі
атауы: в\ Қазақ хандығының құрылу кезеңі а\ Ешбар Елтеріс в\ Құтлық Елтеріс с\ Мұқанd\ Иштеми
с\ Алтын Орда дәуірі d\ Монғол шапқыншылығы 10. Қазіргі Қазақстан, Орталық Азия аумағын бағындырып, Еділ
5. Қазақстан тарихындағы кезеңі
орта ғасырлардың екінші кезеңі Солтүстік Кавказға шыққан қаған:
мен
ғасырлар:
қамтитын а\ Ешбар Елтеріс в\ Құтлық Елтеріс с\ d\ Иштеми
а\ ХІІІ ғ басы-XV ғ в\ VI-XVII ғғ с\ VI-XIII ғ басы 11. Қытай жылнамаларында: «шегара (Ұлы қорған) сыртындағы
Мұқан
ортасы
d\ IX ғ аяғы-XI ғ басы иеліктердің зәресін ұшырды» деп сипатталған қаған:
барлық
6. Қазақстан жеріне басып кірген монғол тайпаларының толық түркіленген а\ Мұқан в\ Бумын қаған с\ Иштеми қаған d\ Тардуш қаған
уақыты: қаған
12. VI ғасырдың 60-жылдары Түрік қағанатының байланыс жасаған
а\ XV ғ в\ XIII ғ с\ XIV d\ XVI ғ мемлекеті (-тері):
ірі
7. Түркі тілдес тайпалардан
ғ құралған қазақ халқының қалыптасу а\ в\ Араб халифаты c\ d\ Киев Русі e\
аяқталды:
үрдісі Византия
f\ Жапония Қытай Иран
а\ XIV-XV ғғ в\ XV-XVI ғғ с\ XVI-XVII ғғ d\ XVII-XVIII 13. Түрік қағанатының Маньчжуриядан Босфорға дейінгі жерді алып
8. Қазақстанныңғғ орта ғасырлар тарихындағы үшінші кезеңінің аталуы: жатқан уақыты:
а\ Түркі кезеңі в\ Монғол шапқыншылығы кезеңі а\ V ғасыр в\ VI ғасырдың 70- с\ VII ғасырдың басы
с\ Қазақ мемлекетінің қалыптасу, даму кезеңі жылдары
d\ VI ғасырдың ортасы
d\ Қазақ хандығының тәуелсіздігін жоғалтқан уақыты 14. Түрік қағанатын әскери жағынан қуатты империяға айналдырған қаған:
9. Қазақ хандығының этникалық шекаралары белгіленіп, а\ Мұқан в\ Бумын қаған с\ Иштеми қаған д\ Тардуш қаған
қалыптасу, өрлеу, құлдырау кезеңін кешкен уақыты:
хандықтың қаған
15. V ғасырда Монғолия мен Батыс Маньчжурия аумағында көшпелі
а\ XIV-XV ғғ в\ XV-XVIІ ғғ с\ XVI-XVII ғғ d\ XVII-XVIII тайпалар одағынан құрылған мемлекет:
10. Қазақ хандығының жекелеген ғғ жүздерге бөлінген уақытын көрсетіңіз: а\ Түрік қағанаты в\ Батыс Түрік қағанаты с\ Ұйғыр қағанаты
а\ XVI ғасыр басы в\ XVII ғасыр ортасы с\ XVIII ғасыр d\ Жужан мемлекеті
d\ XV ғасыр ортасы басы 16. Түркілер талқандаған соң жужандардың қоныстанған аумағы (-
11. Қазақстан тарихының Түркі кезеңіндегі ерте орта ғасырлар қамтитын а\ Кореяb\ Солтүстік
тары): c\ Батыс Маньчжурия d\ Монғолия
ғасырлар: Қытай
e\ Мауараннахр f\ Батыс
а\ VI ғ-IX ғ в\ X-XII ғғ с\ XIII ғ басы-XVII ғ аяғы аймақтар
17. Түркілердің Парсы елімен одақтасып, Оңтүстік Қазақстан мен
аяғы
d\ XIV ғ-XV ғ ортасы Азиядағы эфталиттер мемлекетін талқандаған
Орталық
12. Қазақстан тарихының түркі кезеңіндегі дамыған орта а\ VІ ғасырдың 50-жылдары
уақыты: в\ VI ғасырдың 70-жылдары
қамтыған уақыт: (ескі базада X-XIV
ғасырлар с\ VI ғасырдың 80- d\ VI ғасырдың 60-жылдары
в\ Xғ-XIIІ ғ
а\ VI ғ-IX ғ аяғы ғғ) с\ XIII ғ басы-XVII ғ аяғы жылдары
18. Түркі елшісі Маниах Византияға қағанаттың елшіліктің басқарып барған
d\ XIV ғ-XV ғ ортасыбасы жылы:
13. Қазақстанның орта ғасырлар тарихындағы монғол а\ 572 жыл в\ 552 жыл с\ 582 жыл d\ 568 жыл
кезеңі мен қазақ мемлекетінің қалыптасып, даму кезеңінің ортақ атауы:
шапқыншылығы 19. Түркі елшісі Маниахпен бірге қаған ордасына келген Византия елшісі:
а\ Ерте орта ғасырлар в\ Дамыған орта ғасырлар а\ Прийск в\ Менандр с\ Земархd\ Несторий
с\ Жаңа орта ғасырлар d\ Кейінгі орта ғасырлар 20. Түрік қағанатының Византиямен тұрақты сауда және дипломатиялық
14. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихының ХІІІ-XVII байланыстар орнағандығын растайтын:
аралығындағы атауы:
ғасырлар а VI ғасырдағы византиялық теңгелер
а\ Жаңа орта ғасырлар в Кейінгі орта \в\ Эфталит мемлекетінің талқандалуы
с\ Ерте орта ғасырлар \ Дамыған
ғасырлар орта ғасырлар с\ Парсы мемлекетінің талқандалуы
d\ Адамзат қоғамының дамуы барысындағы оқиғалар үрдісін d\ Несториандық діннің таралуы
тарихы:
зерттейтін 21. Қытайдың дипломатиялық жолмен Түрік қағанатының ыдырауына қол
а\ Мәдениет тарихы в\ Құқықтық тарих с\ Саяси тарих жеткізген уақыты:
d\ Діни тарих а\ 582 жыл в\ 568 жыл с\ 603 жыл d\ 704 жыл
16. Халықтардың қалай өмір сүргендігі, наным-сенімі, қандай 22. Түрік қағанатындағы қаған басшылық еткен сала (лар):
қалдырғандығы
мұра туралы мағлұмат беретін тарих: a\ Мемлекет b\ Діни көсем c\ Бас елші d\ Жоғарғы сот
а\ Мәдениет в\ Құқықтық тарих с\ Саяси Бас абыз f\
басшысы
e\
d\ Діни тарих
тарихы тарих 23. Түрік қағанатында
Әскербасы әскери және азаматтық билікті басқаратын жүйе:
17. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы Жолдауындағы а\ Бұйрықтар, тархандар в\ Имек байғу, көкілташ с\ Уәзір, бек
идея:
ұлттық d\ Ябғу, шад
а\ «Қазақстан-2030» в\ «Қазақсатан-2050» 24. Түрік қағанатындағы кәмелетке жетпеген ханзаданы таққа отырғызудан
с\ «Халық тарих толқынында» d\ «Мәңгілік Ел» сақтап, елдің қауіпсіздігін қамтамасыз еткен таққа отыру тәртібі:
а\ Әулеттің үлкені қаған
БІРІНШІ БӨЛІМ сайланды
в\ Әулет кішісі қаған сайланды с\ Тақты тартып алғаны иеленді
ТҮРКІ КЕЗЕҢІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ d\ Билік ашық сайлау жүйесі арқылы анықталды
(VI-XIII ғасырдың басы) 25. Түрік қағанатының ордасы болып есептелген түркілердің
Бірінші тарау қонысы:
байырғы
VI-IX ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН а\ Жетісу в\ Мауараннахр с\ Алтайd\ Ұлытау
§1. ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ (552-603 жылдар) 26. Түрік мемлекетінде мемлекеттің қатардағы құрамы болған қарапайым
1. Қытай деректері бойынша түркілердің алғашқы кезде мекендеген жері: халық:
а\ Маньжчуриядан Кавказға дейін а\ Тұдун в\ Бұдунс\ Елтебер d\ Селиф
в\ Қытайдың батысы, Алтай таулары 27. Түрік қағанатында ақсүйектер билік тобын құраған:
етегі
с\ Сырдария мен Амудария өзендері аралығы а\ в\ Қара бұдун с\ Таттар d\ Абыздар
d\ Ертіс пен Алакөл аралығы 28. Түркі еліндегі ақсүйек қауымының ең таңдаулы өкілі саналған қағандар
Бектер
2. Түрік иеліктерін Хуанхэ жағалауларына дейін кеңейткен түрік шыққан ру:
тайпаларының көсемі: а\ «Оғыз» в\ «Бұлақ» с\ «Теле» d\ «Ашина»
а\ Мұқан в\ с\ Иштеми d\ Тардуш 29. Зерттеушілердің пікірінше «ашина» терминінің мағынасы (лары):
Бумын түркілерге қатысты мәліметтер кездесті:
3. Қытай деректерінде а\ «Текті в\ «Күнби» с\ «Тәңірқұт»
а\ 552 жылдан бастап в\ 562 жылдан бастап с\ 542 жылдан бастап d\ «Аспаннан
қасқыр» e\ «Берік, күшті»
d\ 568 жылдан бастап жаратылған»
30. Түркі қоғамында соғыста ерлік көрсеткендерге қатардағы жауынгер
4. Түркілер салықты темір түрінде төледі: немесе ақсүйек тобынан шыққанына қарамастан берілген атақ:
а\ Қытайға в\ Эфталиттерге с\ Парсыларға d\ Жужандарға а\ «Бөрі» в\ «Қырғи» с\ «Ер»d\ «Бек»
31. Түркілер Орталық Азияны жаулап алғаннан кейін бақылауға алған Ұлы d\ Күлтегін, Йоллығ-тегін
Жібек жолының бағыты: 16. Батыс Түрік қағанының Шу өзені алқабындағы ірі сауда, қолөнер
а\ Орталық Азиядан Қытайға орталығы:
дейін
в\ Алтайдан Еділге дейін с\ Орталық Азиядан Кавказға а\ Баласағұн в\ Испиджаб с\ Күнгіт d\ Суяб
d\ Маньчжуриядан Кавказға дейін
дейін 17. Батыс Түрік қағанының Испиджаб маңында (Түркістан
32. Түріктер жері арқылы өтетін Ұлы Жібек жолының тауары-жібекті маңы) орналасқан жазғы ордасы:
қаласының
негізгі сатып алушы мемлекет: а\ Мыңбұлақ в\ Суяб с\ Науакет d\ Жамукет
а\ Парсы мемлекеті в\ Византияс\ Эфталиттер 18. «Батыс варварлары ешқашан дәл осындай қуатты болған жоқ», - деп
d\ Кавказ мемлекеттері Қытай шежіресі сипаттаған қаған:
33. 545 жылы түркілер тарих сахнасына шыққан кезде оларға елшілігі а\ Ешбар Елтеріс в\ Тон-ябғус\ Шегу d\ Тон
келген мемлекет: 19. Мәтінге негізделген
а\ Византия в\ Русь с\ Парсы d\ Қытай «Қағанның
сұрақ.он оқ, он түменнен (әр түменде 10 мың қол) тұратын әскери
34. VI ғасырдағы түркілердің Қытай және басқа мемлекеттерден жасағы болды. «Бұдун» сөзі ел, халық ұғымын білдіреді. Батыс
басымдығы (тары): қағанатының билігін күшейтіп, «он тайпа» - «он оқ бұдун» жүйесін енгізген
Түрік
a\ Саяси қаған»
бірлік
b\ Зеңбіректердің болуы а\ Ешбар в\ Тон-ябғу с\ Шегу д\ Тон
c\ Жетілдірілген қару- 20. Мәтінге негізделген
Елтеріс
жарақ
d\ Білтелі мылтықтардың болуы «... сұрақ.
қаған өлімінен кейін мемлекетте ұзаққа созылған дағдарыс
e\ Жалдамалы әскердің пайдаланылуы Дулу мен нушеби одағы арасындағы билік үшін күрес дағдарыстың
басталды.
f\ Көшпелі ұйым, жылдам себебі
басты болды. Орталық биліктің әлсірегенін пайдаланып, Батыс
қимылдау
g\ Византия мемлекетімен одақтастық Еділ бұлғарлары, хазарлар мен қимақтар бөлінді»
түркілерден
h\ Қарсыластардың әлсіздігі мен бытыраңқылығы Батыс Түрік қағанатындағы дағдарыс қай қаған өлімінен
*Қосымша: Түрік қағанаты картада басталғанын анықтаңыз:
кейін
а\ Ешбар Елтеріс в\ Тон-ябғус\ Шегу d\ Тон
21. Батыс Түрік қағанатындағы билік дағдарысы кезінде әр оққа (аймаққа,
руға) бақылауды жүзеге асыру үішн жіберілген қаған әулетінің өкілі:
а\ Ябғу в\ Елтебер с\ Бұдун d\ Шад
22. Қытайлар шабуылынан ыдыраған Батыс Түрік орнына құрылған
мемлекеттерді мекендеген аумағымен сәйкестендір:
22 Хазар қағанаты А Жетісу
23 Оғыз мемлекеті В Солтүстік-Шығыс және
Орталық Қазақстан
24 Қимақ қағанаты С Төменгі Еділ бойы, Солтүстік
Кавказ шығысы
25 Түргеш мемлекеті D Қазақстанның батысы
22.C 23.D 24.B 25.A
§2. БАТЫС ТҮРІК (603-704 жылдар) ЖӘНЕ 26. Батыс Түрік қағанаты ыдыраған соң Қазақстан аумағында құрылған
ШЫҒЫС ТҮРІК (682-744 жылдар) ҚАҒАНАТТАРЫ қағанат (тар):
1. Ұлы Дала ұғымына жататын түркілер мекендеген аумақ: a\ Оғыз b\ Хазар қағанаты c\ Қимақ қағанаты
а\ Алтайдан Қара Теңізге в\ Балқаштан Жайыққа дейін d\ Түргеш
мемлекеті e\ Саманилер мемлекеті
с\ Ертістен Жайыққа дейін
дейін d\ Байкалдан Ордосқа дейін f\ Хорезмшах мемлекеті
мемлекеті
2. Батыс Түрік қағанатының этникалық негізін құраған: 27. VI-VIII ғасырларда Шу алқабында түркі, соғды, сириялықтар
а\ «Қара», «сары» түргештер в\ «Он оқ тайпа одағы» парсылар қоныстанған ірі қалалар мен қоныстар саны:
мен
с\ «Бұлақ» руы d\ «Ашина» руы а\ 10-ға жуық в\ 20-ға жуық с\ 30-ға жуық d\ 40-қа жуық
3. Қытай деректерінде 100 мың адамдық әскері бар «он тайпа қағаны» 28. Шығыс Түркілердің Қытаймен соғыс барысында Монғолия аумағында
атанған: мемлекетін қайта құрған жылы:
а\ Тардуш в\ Тон с\ Шегу d\ Иштеми а\ 582 ж в\ 744 ж с\ 603 ж d\ 682 ж
4. Л.Н.Гумилевтің зерттеуінше, Иштеми өлгеннен кейін билікке келген: 29. Орталық Азияны бағындырған Шығыс Түрік
а\ Тардушв\ Құтлық с\ Елтеріс d\ Мұқан а\ Білге в\ Күлтегін с\ Қапағанd\ Тоныкөк
қағаны:
5. Батыс Түрік қағанатын түпкілікті жеке мемлекетке айналдырған қаған: 30. Мәтінге негізделген сұрақ:
а\ Тон в\ Шегу с\ Тардушd\ Қапаған «716 жылы ол Шығыс Түрік қағанатының билеушісі болды. Ол
6. Мәтінге негізделген Түрік қағанатын қайта өркендетті. Қытаймен соғыстағы жеңісі
інісімен
«Батыс Түрік қағанатының негізі (он тайпа) Қаратау тауларынан
сұрақ. ұтымды бейбіт келісімге қол жеткізді. Қытай императоры Түрік ордасына
арқылы
Жоңғарияға дейінгі жерлерді алып жатты. Батыс Түрік қағанаты үлкен көлемде жібек жіберді. Бұл Қытайдың солтүстік шекарадағы
шығысында Алтай тауынан, солтүстік-батысында Каспий теңізіне өмір сүшін төлемі еді. 731 жылы ағайынды Шығыс Түрік қағандары
бейбіт
аумақты өзіне қаратты. Тардуш қаған кезінде Батыс Түрік қағанаты
дейінгі салды.
дүние Орхон өзені маңында оларға арналып құлпытастар
күшейді. Қағанаттың үстем тайпалары бес, бестен тұрған тайпалар Мәтінде жасырылған ағайынды Шығыс Түрік
орнатылды».
Қағанатта қаған ұлы әмірші, билеуші, әскери қолбасшы және барлық
болатын. қағандарын
қағанатыныңанықтаңыз:
жердің иесі саналды.» а\ Тардуш, Ешбар в\ Бумын, Мұқан с\ Құтлық, Қапаған
Мәтінге сүйеніп «он оқ тайпа»-«он оқу бұдун» жүйесіне d\ Күлтегін, Білге
тайпаларды көрсет:
енген 31. 744 жылы Шығыс Түрік қағанатын талқандаған біріккен күштер:
а\ Дулу, в\ Сары, қара түргеш с\ Яғма, жікіл d\ Қарлұқ, қимақ а\ Түрік, түргеш в\ Оғыз, қимақ с\ Ұйғыр, қарлұқ d\ Хазар, печенег
нушеби
7. Батыс Түрік қағанатының негізгі аумағы қаланған тарихи аймақ: 32. Түрік қағанаттарының билеушілері шыққан «Ашина» әулетінің билік
а\ Мауараннахр в\ Жетісус\ Ертіс бойы d\ Ұлытау құрған жылдары:
8. Төмендегі Батыс Түрік қағанатына қатысты лауазым түрлерін атауымен а\ 552-744 в\ 682-840 жж с\ 552-603 жж d\ 603-659 жж
сәйкестендіріңіз: жж
8 Қаған А Тәуелді алым-салық төлеушілер §3.ТҮРГЕШ ҚАҒАНАТЫ (704-756 жылдар)
9 Ябғу, шад, В Қағанат негізін құраған ерікті малшылар 1. Түргештер VI ғасырда қандай мемлекеттің құрамында болатын?
елтебер қауымы а\ Шығыс Түрік в\ Жужан с\ Батыс Түрікd\ Қарлұқ
10 Бұйрықтар, С Халықтан салық жинаушылар (Тон қаған 2. Түргеш қағанатының құрамындағы сары түргештер мекендеген өзен:
тархандар тұсында) а\ Талас в\ Іле с\ Лепсі d\ Шу
11 Қара бұдун D Қағанның барлық иеліктерге жіберілген 3. Түргеш қағанатының құрамындағы қара түргештер мекендеген өзен:
өкілдері (Тон қаған тұсында) а\ Талас в\ с\ Лепсі d\ Шу
12 Тат E Ұлы әмірші, билеуші, әскери қолбасшы, 4. ЖетісудаІле
704 жылы Түргештер мемлекетінің негізін қалаған қаған:
барлық жер иесі а\ в\ Сұлу с\ Ешбар d\ Қапаған
13 Тұдун F Сот қызметін атқарушылар (Тон қаған Үшлік
5. Қытаймен соғыста жеңіске жетіп, Түргештер мемлекетін 20 әкімшілік
тұсында) аймаққа бөлген қаған:
14 Селиф G Қаған руынан шыққан жоғары лауазым иелері а\ Білге в\ Күлтегін с\ Үшлікd\ Тоныкөк
15 Ұлық H Қаған сайлады 6. Түргеш мемлекетінің Шу өзені бойындағы бас ордасы мен Іле өзені
8.Е 9.G 10.F 11.В 12.A 13.D 14.С 15.Н бойындағы жазғы ордасы:
15. Батыс Түрік қағанатын VII ғасырдың І жартысында өркендеткен а\ Суяб, Баласағұн в\ Бұхара, Самарқанд с\ Ескі Гузия, Жаңа Гузия
қағандар: d\ Суяб, Күнгіт
а\ Тардуш, Білге в\ Тоныкөк, Қапаған с\ Шегу, Тон 7. Түргеш қағанаты тарихындағы әйгілі билеушілер:
а\ Білге, Күлтегін в\ Бумын, Сұлық с\ Үшлік, Сұлық (Сұлу) *Қосымша: Түргештердің басқыншыларға қарсы
d\ Тардуш (Дато), Шегу күресі
8. Сұлу қаған тұсындағы түргеш мемлекетінің соғыс жүргізген
сәйкестендіріңіз:
тараптарын
8 Арабтармен А Оңтүстік-шығыста
9 Қытаймен В Шығыста
10 Шығыс Түрік қағанатымен С Оңтүстік-Батыста
8. С 9.А 10.В
11. VII ғасырдың ІІ жартысында Орталық Азияға
жорықтарын бастаған:
басқыншылық
а\ Жужандар в\ Тохарлықтар с\ Соғдылар d\ Арабтар
12. Үшлік қағанның араб әскерлеріне қарсы тұрған соғдыларға көмек
беруге тырысқан жылы:
а\ 704 ж в\ 706 ж с\ 715 ж d\ 738 ж
13. Бұхара қаласы түбінде біріккен түркі-соғды одағының күштері соққы
берді:
а\ Қытайларға в\ Қарлұқтарға с\ Арабтарға d\ Тохарлықтарға §4.ҚАРЛҰҚ ҚАҒАНАТЫ (756-940 жылдар)
14. Түркі-соғды әскерлерінің арасындағы келіспеушілікті пайдаланып *Қосымша:
Орталық Азияны басып алған қолбасшы:
а\ Зияб ибн-Салих в\ Гао Сянжи с\ Әбу Мүсілім
d\ Құтайба ибн
15. Мәтінге негізделген
Мүсілім
сыртқы басқыншылармен белсенді күрес жүргізіп,715-738
сұрақ.
«Қаған
жылдарбилік құрды. Оның тұсында түргештердің ордасы Тараз
қалас
ы болды. Талантты қаған мемлекеттің бұрынғы қуатын
келтіре
ы алды. Оның дипломатиялық және әскери шаралары Қытай
қалпына
тарапынан төнген қауіптің алдын алды. 717 жылы оның Тан империясына
жасаған сапары сәтті болды. Ұлын Шығыс Түрік қағаны Білгенің
үйлендірсе, өзі Тибет патшасының қызына үйленді. Шығыс шекарасын
қызына
қауіпсіз қылған қаған түргештердің батыста арабтарға қарсы әрекеттерін
жандандыруға мүмкіндік берді. Қағанды Тохарстан жорығанан қайтқан
сапарында Науакет (Навакет) қаласында өз қолбасшысы Баға Тархан
опасыздықпен өлтірді.»
Мәтінде сипатталған Түргеш қағанатының қағанын
а\ Тардуш (Дато) в\ Елтеріс атанған Құтлық с\ Сұлық қаған
анықтаңыз:
d\ Үшлік қаған 1. Қарлұқ тайпаларының алғаш мекендеген жерлері:
16. Қытай әскерлерінің Таразды басып алып, тонаған соң Түргеш орталығы а\ Сырдария мен Амудария аралығы в\ Еділ мен Алтай арасы
Суябты қиратқан жылы: с\ Алтай мен Балқаш көлі аралығы d\ Ертіс пен Алакөл
а\ 738 ж в\ 740 ж с\ 748 ж d\ 751 ж 2. Х ғасырда «олар (қарлұқтар) – көне түркілер»
аралығы деп жазған:
17. Сұлықтың арабтарға қарсы батыл қимылдауына байланысты а\ әл-Марвази в\ Ибн әл-Факих с\ әл-Идриси d\ Ибн Хаукәл
арабтардың қойған лақап аты: 3. VII ғасырдың соңынан бастап қарлұқтар қай мемлекеттің
а\ Әбу Музахим (Сүзеген) в\ Тардуш (Дато) с\ Ешбар (Елтеріс) болды?
ықпалында
d\ Құтлық (Елтеріс) а\ Шығыс Түрік қағанатының в\ Батыс Түрік қағанатының
18. Тараз маңында араб және қытай әскерлері арасында өткен үлкен с\ Қытайдың d\ Оғыздардың
шайқастың атауы мен өткен жылы: 4. 744-840 жылдары Орталық Азияда құрылған жаңа
а\ Тохарстандағы шайқас, 737 жыл в\ Соғды еліндегі соғыс, 706 жыл а\ Қарлұқ қағанаты в\ Ұйғыр
мемлекет: с\ Қарахан мемлекеті
с\ Шаш түбіндегі шайқас, 748 ж d\ Атлах шайқасы, 751 d\ Қарақытай мемлекетіқағанаты
19. Тараз маңындағы 5 күнге созылған жыл
шайқаста арабтар жағында 5. 744-840 жылдары Шығыс Түрік қағанаты орнына құрылған
а\ Түргештер мен
соғысты: в\ Соғдылар мен жужандар жоғары билеушісі:
мемлекеттің
қарлұқтар
с\ Түріктер мен парсылар d\ Қарақытай мен қарахандар а\ Жабғу в\ Шад-түтік с\ Елтебер d\ Қаған
20. 756 жылы Түргеш мемлекетін құлатып, Алтай мен Тарбағатайдан 6. Қарлұқтар көсемінің лауазымын анықтаңыз:
Жетісуға қоныс аударған тайпалар: а\ в\ Шад-түтік с\ Елтебер d\ Қаған
а\ Соғдылар в\ Қарлұқтар с\ Тохарлықтар d\ Ұйғырлар 7. Қарлұқтар ұйғырлардан жеңілген соң (ұйғыр жазбаларына сай)
Жабғу
21. Түргеш қағанатының құлау себебі (тері): аударған
қоныс елі мен жылын көрсетіңіз:
а\ Қытай мен арабтарға қарсы а\ Шығыс Түрік қағанаты, 682 жыл в\ Он оқ елі, 746 жыл
b Қара және сары түргештер арасындағы
соғыс с\ Дулу, нушеби елі, 634 жылы d\ Қарахан мемлекеті, 942 жыл
\ Соғдылардың
c\ қақтығыс жаппай Жетісуға көшуі Арабтармен одақ 8. Жетісуға ығысқан қарлұқтар қандай тайпалардың қарсылығына тап
e\
d\ Дулу және нушеби тайпалары арасындағы соғыс болды?
f\ Шығыс Түрік қағанаты тарапынан қысым а\ в\ Түргештердің с\ Соғдылардың d\ Тохарлардың
22. VI-VIII ғасырларда Соғдылардың Жетісуға қоныс аударуының үш Оғыздардың
9. VIII ғасырдың ортасындағы қарлұқтардың Сырдарияның
себебі: ағысына ығыстырған тайпа атауы:
төменгі
а\ Саудаға b\ Парсылардың шабуылы а\ Түргештер в\ Соғдылар с\ Оғыздар d\ Қарахандар
c\ Бұхара әмірі Абруйдың шектен тыс
байланысты 10. Қарлұқ ерте феодалдық мемлекетінің ордасы:
d\ салығы
Тохар және қарлұқ тайпаларының шабуылы а\ Мыңбұлақ в\ Күнгіт с\ Қашғар d\ Суяб
e\ Түркілер арасына будда дінін тарату 11. VIII-X ғасырларда қарлұқ тайпаларының мекендеген аумағы:
f\ Орталық Азияны арабтардың жаулап а\ Алтайдан Еділге дейін в\ Жоңғар Алатауынан Сырдарияға дейін
23.алуы
Соғдылардың Жетісуға жаппай қоныстануы В.В.Бартольдтың пікірінше: с\ Сырдария мен Амудария аралығы d\ Ыстықкөл мен Іле өзендері аралығы
а\ Арабтар шабуылына байланысты в\ Саудаға байланысты 12. Х ғасырдағы араб дерегінде: «Қарлұқтар жерін батыстан шығысқа
с\ Тохарлықтар қысымына байланысты жүріп өту үшін қанша жол жүруі керек»?
дейін
d\ Қытайлықтар қысымына байланысты а\ 20 в\ 10 с\ 15 d\ 30
24. VII-VIII ғасырларда Жетісуға қоныс аударып, егіншілік және қала 13. Қарлұқтар арасындағы жетекші саналған тайпа:
мәдениеті тарихында елеулі із қалдырған халық: а\ Яғма в\ Жікіл с\ Ашина d\ Бұлақ
а\ Тохарлықтар в\ Парсылар с\ Хазарлар d\ Соғдылар 14. Деректерге сәйкес, қарлұқтар Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан
25. М.Қашғаридың (ХІ) жазуынша түргештер арасына келген соң «арасында қала мен қоныстарының саны:
түркіше сөйлемейтіндері болмаған халық»: а\ 30 в\ с\ 20 d\ 16
а\ в\ Тохарлықтар с\ Қарлұқтар d\ Қырғыздар 15. 84025жылы Ұйғыр қағанатын құлатқан халықтар:
Соғдылар
26. Түркі халықтарының тағдырындағы Атлах шайқасының тарихи а\ Түргештер мен арабтар в\ Соғдылар мен тохарлар
a\ Қытайлар Жетісудан
маңызы: с\ Енисей қырғыздары мен
қуылды
b\ Қытайлар Орталық Азияны толық жаулап алды қарлұқтар
d\ Қарахан мен қарақытайлар
c\ Түркі халықтары Тәңіршілдік дінінде қалды 16. ІХ ғасырдың 20-жылдарында Орталық Азияда билігі орнаған
d\ Ислам тез тарала бастады e\ Қарлұқтар мемлекеті құрылды а\
әулет: в\ Хорезмдіктер с\ Ашина d\ Қарахан
17. 840 жылы саманилер түркілерге қарсы «қасиетті соғыс» жариялап,
Саманилер
басып алған қаласы:
а\ Тараз в\ Күнгіт с\ Суяб d\ Испиджаб f\ Еділ бойымен өтетін сауда жолдарын
18. Саманилер жаулап алуы нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанда исламды 22.бақылау
Оғыз билеушісі Киев князы Владимирмен одақтаса отырып, Еділ
таратудың орталығына айналған қала: бұлғариясын жеңген жылы:
а\ в\ Бұхара с\ Самарқан d\ Үзкент а\ 985 в\ 982 ж с\ 965 д\ 1041 ж
Испиджаб
19. ІХ ғасырдың соңында саманилер жаулап алған қала: ж Х ғасырда
23. ж Оғыз даласы атанған оғыз мемлекетінің аумағы:
а\ Таразв\ Испиджаб с\ Қашғар d\ Үзкент а\ Алтайдан Еділге дейін в\ Сырдариядан Кавказға дейін
20. 940 жылы Баласағұн қаласын жаулап алған: с\ Жайық пен Ертіс араылығы д\ Алтай мен Тарбағатай аралығы
а\ Самани мұсылмандары в\ Қашғардың түрік билеушілері 24. Оғыз тайпаларының салық жинауға наразылық білдірген
с\ Қарахан әулеті билеушілері d\ Қарақытай билеушілері басталған уақыт: (ескі базада Әли ханның тұсында деп
көтерілісі
21. Қарлұқ қағанаты құлаған соң Жетісудағы билікті иеленген әулет: а\ ІХ-Х ғғ в\ VIII-X ғғ с\ Х-ХІ ғғ д\ ХІ-ХІІ ғғ
келетін)
а\ в\ Қарақытайлар с\ Наймандар d\ Керейіттер 25. Оғыз мемлекетін күшейтіп, 1041 жылы Хорезмді жаулап алған оғыз
Қарахандықтар жабғуы:
§5.ОҒЫЗ МЕМЛЕКЕТІ (ІХ-ХІ ғасырдың ортасы) а\ Жанақ в\ Білге Күл Қадыр хан с\ Әли хан д\ Шахмәлік
1. Оғыздар туралы ІХ-Х ғасырлардың басында араб тілінде 26. Түрік салжұқтарына тұтқынға түсіп, өлтірілген оғыздардың
қалдырғандар:
дерек билеушісі:
соңғы
а\ Ибн Хаукәл, әл-Идриси в\ әл-Якуби, әл-Факих а\ в\ Оғыз қаған с\ Қоншақ д\ Тұғрыл
с\ әл-Жахиз, әл-Факих д\ әл-Марвази, әл-Бируни 27. Оғыздарды Шығыс Еуропа және Кіші Азия елдеріне қоныс аударуға
Шахмәлік
2. Оғыздардың орыс деректеріндегі атауы: мәжбүрлеген тайпалар:
а\ Гуз в\ Өгіз с\ Половец д\ Торк а\ Қимақтар в\ Қарлұқтар с\ Қыпшақд\ Қарахан
3. Оғыз тарихындағы бірқатар оқиғалар баяндалған эпикалық 28. ХІ ғасырдың ортасына қарай оғыз мемлекетінің орнына Орталық
а\ «Оғызнама»
шығарма: в\ «Қорқыт ата кітабы» с\ «Ер Тарғын» жыры үстем жағдайға ие болған тайпалық
Азияда
д\ «Түрік шежіресі» а\
бірлестік: в\ Оғыз с\ Қимақ д\ Қарлұқ
4. Батыс Қазақстан аумағына келгенге дейін оғыздардың Жетісудағы 29. ХІ ғасырдың басында Оғыз мемлекетінің құлау себебі (тері):
Қыпшақ
астанасы: a\ Салжұқтармен болған ұзақ жылғы
а\ Жаңа Гузия в\ Ескі Гузияс\ Сауран д\ Жамукет соғыстар
b\ Киев Русімен болған ұзақ жылғы соғыс
5. VIII ғасырдың ІІ жартысында оғыздардың Жетісуды тастап, қоныс c\ Еділ мен Жайық өзендерінің бойындағы печенег тайпаларымен соғыс
аударған жері: d\ Тайпалардың ауыр салыққа қарсы
а\ Еділ өзені бойы в\ Жайық өзені бойы с\ Сырдария өзені бойы көтерілстері
e\ Ұйғыр қағанаты мен Енисей қырғыздарына қарсы соғыс
д\ Шу өзені бойы f\ Қыпшақ тайпалары көсемдерінің
6. VIII ғасырдың ІІ жартысында оғыздарды Жетісу бойынан соққысы
30. ХІ ғасырдың ортасында Оғыз мемлекеті құлап, оғыздардың біраз
тайпалар:
ығыстырған Шығыс Еуропа шегіне қоныс аударды, ал қалған бөлігі:
бөлігі
а\ Түргештер в\ Ұйғырлар с\ Жужандар д\ Қарлұқтар а\ Дешті Қыпшақ тайпаларыен қосылып, араласып кетті
7. VIII ғасырдың ІІ жартысында Жетісудан ығысқан оғыздардың басып b\ Хазар қағанатына кетті
алған аумағы: c\ Қимақ қағанатымен бірікті d\ Кіші Азия аумағына
а\ Сырдарияның төменгі ағысы, Арал бойы e\ Орталық Азияға қоныс аударды
ығысты
в\ Алтай таулары, Балқаш көлінің бойы f\ Хорезмшахтарының қол астына өтті
с\ Арал мен Каспий аралығындағы Хорезм аймағы
д\ Жайық пен Ертіс өзендерінің аралығы §6.ҚИМАҚ ҚАҒАНАТЫ
8. Оғыздардың ІХ ғасырдың соңында Жайық пен Еділ өзендері (ІХ ғасырдың соңы-ХІ ғасырдың басы)
толық
бойын иемденуге мүмкіндік берген әрекеті: 1. Солүстік-шығыс Қазақстан аумағында қимақ тайпалар одағы
а\ Киев Русімен одақтасып, Хазар қағанатын талқандау қалыптасқан уақыт:
в\ Хазарлармен одақтасып, печенегтерге соққы а\ VI-VIII ғғ в\ VII-IX ғғ с\ VIII-IX d\ IX-X ғғ
беру
с\ Еділ бұлғарларымен одақтасып, Киев Русін талқандау 2. Араб, парсы, түркі, қытайғғ
деректері бойынша қимақтардың
д\ Қарлұқтармен одақтасып, Ұйғыр қағанатын талқандау мекендеген жері:
алғашқыда
9. Оғыздардың орталығы Янгикент (Жаңа Гузия) қаласы орналасты: а\ Сырдарияның орта және төменгі ағысы в\ Батыс
а\ Іле өзені бойы в\ Сырдария өзені бойы с\ Алтай таулары мен Ертіс бойы d\ Ертіс Монғолия
пен Жайық аралығы
с\ Әмудария өзені бойы д\ Жайық өзені бойы 3. Қимақтар VII ғасырдың ортасында көшіп, қоныстанған аумағы:
10. ІХ ғ соңы мен ХІ ғасырдың ортасы аралығындағы Оғыз а\ Сырдарияның орта және төменгі ағысы в\ Батыс Монғолия
мекендеген аумағы:
мемлекетінің с\ Алтай таулары мен Ертіс d\ Ертіс пен Жайық аралығы
а\ Еділ мен Жайық өзендерінің 4. Қимақ тайпаларының өз алдына бөлектенуі іске асқан жыл:
бойы
аралығы
b\ Ертіс пен Жайық өзендері аралығы а\ 552 ж в\ 840 ж с\ 744 ж d\ 656
c\ Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал 5. Қимақтар тайпасының басшысыж иеленген «билеуші көсем»
d\ Монғолияның солтүстік батысы
бойы беретін
мағынасынлауазым:
e\ Арал мен Каспий аралығындағы Хорезм аймағы а\ Шад-түтік в\ Ябғу с\ Елтебер d\ Тұдун
f\ Солтүстік-батыс 6. VIII-IX ғғ қимақтардың орналасқан жерлері:
Жетісу
11. Оғыздардың боз оқ және үш оқ деген екі топқа бөлініп, боз оқтар а\ Алтайдан Еділге дейінгі аралық в\ Ертістен Жайыққа дейін
ерекше артықшылыққа ие болғанын жазған ортағасырлық с\ Сырдария мен Амудария өзендері аралығы
а\ әл-Марвази в\ М.Қашғари
ғалым: с\ әл-Идриси д\ Ж.Баласағұн d\ Ертістен өзенінен Балқаш көліне дейінгі аралық
12. Оғыз тайпаларының бастапқы кезде 24 тайпадан тұрғандығын 7. VIII ғасырдың соңында қимақ бірлестігіне енген тайпа:
а\ В.В.Бартольд в\ әл-Марвази с\ М.Қашғари
жазған: д\ А.Йүгінеки а\ Қарлұқтар в\ Оғыздар с\ Қыпшақтар d\ Түргештер
13. Оғыз мемлекетінің лауазым иелерін атауымен сәйкестендіріңіз: 8. Қимақ тайпаларының батысқа қоныс аударуына ықпал еткен оқиғалар:
13 Жабғу А Әскердің бас қолбасшы a\ Жайылымдар қажеттігі b\ Саманилер шабуылы
14 Инал В Мұрагерді тәрбиелеуші қамқоршылар c\ Қарақытай тайпаларының Жетісуға қоныстануы
15 Атабек С Мемлекет басшысының кеңесшісі d\ Енисей қырғыздарымен
16 Күл-еркін D Мемлекет басшысының мұрагері қақтығыстар
e\ Ұлы Жібек жолының тармақтарына ие болу
17 Сюбашы E Мемлекет басшысы, жоғары билеушісі f\ әрекеті
Ұйғыр қағанатының қысымы
13.Е 14.D 15.В 16. С 17.А 9. Қимақ тайпалық одағының басшысы лауазымы:
18. «Қозғала беріңдер, отырықшы болмаңдар; жоқшылықты а\ Шад-түтік в\ Ябғу с\ Қағанd\ Гурхан
көктемгі, жазғы және қысқы жайылымды сағалап, өзен бойымен
білмей, 10. Қимақ қағанатының құрамындағы сан жағынан басымы:
деп оғыз халқына өсиет айтқан: а\ в\ Оғыздар с\ Қарлұқтар d\ Түргештер
көшіңдер»
а\ Оғұлшақ в\ Оғыз қаған с\ Қорқыт ата д\ Білге Күл Қадыр хан Қыпшақтар
11. Қимақтар елінде 16 қала бар екендігін жазған араб ғалымы:
19. Х-ХІ ғасырлардағы деректерде аталатын оғыздардың Сырдария а\ әл-Марвази в\ Ибн әл-Факих с\ әл-Идриси d\ Гардизи
бойындағы қалалары: 12. Қимақтардың Ертіс өзені бойындағы араб саяхатшылары
а\ Алмалық, Суяб, Баласағұн в\ Сарайшық, Бұхара, Самарқан қалдырған
жазып астанасы:
с\ Жент, Сауран, Сығанақ д\ Қашғар, Жамукет, Кедер а\ Ескі Гузия в\ Имақияс\ Карантия d\ Баласағұн
20. Оғыздар Киев Русімен одақтасып, Хазар қағанатын талқандады: 13. Қимақтардың көне түркі жазуын пайдаланған уақыты:
а\ 985 ж в\ 982 ж с\ 965 ж д\ 1041 ж а\ ІХ-ХІ ғғ в\ VIII-IX ғғ с\ X-XI ғғ d\ IX-X ғғ
21. Оғыздардың Хазар қағанатын талқандаудағы көздеген мақсаты (тары): 14. Қимақтар мемлекетіне бірнеше рет әскери жорықтар жасап, Ертіске
a\ Кіші Азияға түрік-салжұқтарымен араласа қоныстану дейін жеткен:
b\ Киев Русі жерлері арқылы Жерорта теңізіне шығу а\ Қарлұқтар в\ Қарахандықтар с\ Оғыздар d\ Қарақытайлар
c\ Қара теңіз жағалауындағы құнарлы жерлерді тартып 15. Қимақ қағанатының шекарасында тыныштық орнап, әскери шабуылдар
алу
d\ Қытай мемлекетімен сауда жасау тату қарым-қатынаспен алмасқан уақыт:
e\ Қарлұқ қағанаты жерлерін жаулап алу а\ ІХ ғ аяғы в\ ХІ ғ ортасы с\ ХІІІ ғ басы d\ Х ғ басы
16. Қимақ мемлекетінде құлдырау белгілері байқала бастаған кезең: 12. Ақша айырбасының болғандығына дәлел бола алатын
а\ Х ғ ІІ жартысында в\ ІХ ғасырдың аяғында с\ VIII ғ ортасы табылған қалалар:
теңгелер
d\ ХІ ғасырдың басы а\ Имақия, Бұхара, Самарқан в\ Сауран, Сығанақ, Сарайшық
17. Қимақ мемлекетінің ыдырау себептері: с\ Кедер, Жамукет, Баладж d\ Отырар, Суяб, Тараз
a\ Арабтардың шабуылы b\ Саманиліктердің шабуылы 13. «Түрлі елдердің саудагерлері аралас тұрған, тұрғындарының жартысын
c\ Оғыздар мен салжұқтардың шабуылы көпестер құрайтын» Шу алқабының ірі қаласы:
d\ Қарақытай тайпалары шабуылы а\ Ескі Гузия в\ Жаңа Гузия с\ Самарқан d\ Суяб
e\ Жеке жер иеліктері билеушілері дербестікке ұмтылды14. Ерте орта ғасырларда маңызды сауда орталығына айналып, «көпестер
f\ Қыпшақ көсемдерінің дербес мемлекет үшін қаласы» ретінде аталған қала:
күресуі
18. ХІ ғ басында өмір сүруін тоқтатқан Қимақ қағанатының орнына а\ Баласағұн в\ Таразс\ Қашғар d\ Үзкент
құрылған мемлекет: 15. Орта ғасырлар кезеңінде Қазақстан аумағындағы сауда неше бағытта
а\ Оғыздар в\ Қыпшақтар с\ Қарлұқтар d\ Қарахандықтар дамыды:
19. Қимақ қалаларының басым бөлігі орналасқан аймақтар: а\ 5 в\ с\ 2 d\ 4
а\ Сырдария мен Амудария аралығы в\ Ертіс пен Жайық аралығы 16. Мәтінге
3 негізделген сұрақ.
с\ Ертіс пен Алакөл аралығы «Мөлдір теңізден (Ыстықкөл) солтүстік-батысқа қарай 500 ли жүргеннен
d\ Жетісу мен Сырдарияның орта ағысы кейін Суяб өзені бойындағы қалаға келдік. Бұл қаланың ауқымы 6-7 ли.
20. Қимақ қағанатының құрылуы ІХ ғасырдың ортасында мына Онда түрлі елдердің саудагерлері аралас тұрады. Суябтың тура батысында
бірі құлағаннан кейін аяқталды:
мемлекеттің бірнеше ондаған жеке қалалар орналасқан. Олардың әрқайсысының өз
а\ Ұйғыр в\ Хазар мемлекеті ақсақалы бар. Олар бір-біріне тәуелді болмағанымен, бәрі де
с\ Қарахан мемлекеті
қағанаты d\ Қыпшақ мемлекеті бағынады»
қағанға
630 жылы Жетісу өңірінде болып, осы аймақ қалаларын
Екінші тарау сипаттап
тұңғыш жазған буддда монахы:
§7. КӨНЕ ТҮРКІ ДӘУІРІ МӘДЕНИЕТІНІҢ а\ Сюань Цзан в\ Чжан Цзан с\ әл-Марвази d\ әл-
ТАРИХЫ (VI-IX ғасырлар) Идриси
1. VI-IX ғғ түріктердің әлемдік тарих сахнасына алып шыққан §9.КӨНЕ ТҮРКІ ДӘУІРІНДЕГІ ЖАЗУ
а\ Жібек өндіру в\ Тері илеу с\ Металл өндіру
кәсібі: d\ Жүн өңдеу 1. 582 жылы алғашқы түркі қағандарының ерлік істері жазылған
2. 900 адамға дейін сыйған қағанның киіз үйі туралы жазған Византия а\ Бұғытыв\ Күлтегін с\ Білге d\ Тоныкөк
ескерткіш:
императорының елшісі: 2. Көне түркі руналық әліпбиі пайда болды:
а\ Прийск в\ Марцеллин с\ Земарх d\ Менандр а\ 2 м.ж. ортасында в\ І м.ж. ортасында с\ 3 м.ж. басында
3. «Қалаларда халықтың бір бөлігі жер өңдейді, ал екіншісі саудамен d\ 4 м.ж. аяғында
айналысады» деп Шу өлкесін сипаттаған елші: 3. Руна сөзінің мағынасы:
а\ Сюань Цзан в\ Чжан Цзан с\ әл-Марвази d\ әл-Идриси а\ «Қасиетті» в\ с\ «Күрделі» d\ «Жазу»
4. «Көшпелі адамдар... Алайда олар жер өңдейді» деп Қарлұқ тайпаларын «Құпия»
4. Көне түркі жазуының құпиясын ашып, «Тәңір» сөзін оқыған дат ғалымы:
сипаттаған: а\ Н.Ядринцев в\ В.Радлов с\ d\ О.Рериг
а\ Сюань в\ Чжан Цзан с\ әл-Марвази d\ әл-Идриси 5. «Кілті ашылған орхон» жазулары атты кітабында көне түркі
В.Томсен
5. VI-IX ғғ түркілердің керуен жолдары бойындағы құдықтарға
Цзан жазуларының толық әліпбиі ғана емес, аудармасын жариялаған ғалым:
күмбез түріндегі құрылыс:
салынған а\ Л.Гумилев в\ Н.Ядринцев с\ В.Бартольд d\ В.Томсен
а\ Дың кескерткіштері в\ Сардоба с\ Кесене d\ Мешіт 6. Енисей алқабынан табылған руна жазуларының жалпы
6. Түркілердің 3 метр шамасында жасалған адам бейнесіндегі а\ 200-ден астам в\ 150-ден астам
саны: с\ 20-дан астам d\ 300-ден астам
тастары:
мүсін 7. «Күлтегін», «Білге» қаған ескерткіштерін «мәңгі тасқа сызып жазған»,
а\ «Менгирлер» в\ Обалар с\ «Балбалдар» d\ Пұттар «жыры мен сөзінің» авторы:
7.Дешті Қыпшақтар ХІІ-ХІІІ ғғ дейін орнатылып келген мүсін а\ Күлтегін в\ Қапаған с\ Құтлық d\ Йоллығ-тегін
а\ «Менгирлер» в\ Обалар с\ «Балбалдар»
тастары: d\ Пұттар 8. Түркі тілінде алғаш рет VII ғасырдың бас кезінде қолданылған
8. Талас және Шу алқаптарында егіншіліктің дамуын жеделдетуге себеп оймыштап әдісімен жазу:
ағашқа
болғандар: а\ Пиктография в\ Петроглиф с\ Ксилография d\ Гравюра
а\ Соғдыларв\ Парсылар с\ Түргештер d\ Қарлұқтар 9. «Көне түркі жазуының ескерткіштері» атты еңбегінде: «Шығыс
Түркістанда қағаз өндіру, Қытайдағыдай сол кезеңде басталған» деп атап
§8.ҚАЛА МӘДЕНИЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ өткен ғалым:
(VI-IX ғасырлар) а\ В.Томсен в\ Л.Гумилев с\ В.Бартольд d\ С.Малов
1. Ерте орта ғасырларда қала мәдениеті дамыған Қазақстандағы 10. Византия императорына түрік қағанының жолдау хатын алып келген
а\ Алтай мен Ертіс аралығы в\ Оңтүстік Қазақстан, Жетісу
аймақтар: елші:
с\ Алакөл, Балқаш аралығы d\ Арал мен Каспий аралығы а\ Маниахв\ Земарх с\ Сюань Цзан d\ Прийск
2. Ортағасырлық қаланың бөліктерін сипаттамасына сай *Қосымша: Көне түркі әліпбиі
сәйкестендіріңіз:
2 Цитадель А Қолөнер-сауда орны
3 Шахристан В Қуатты құрғаныс жүйесі, салтанатты дәліздер,
сақтау қоймалары болды
4 Рабат С Қала ақсүйектері орналасты
2.В 3.С 4.А
5. Қарлұқтар елінде 25 қала мен қоныс бар екендігі айтылған тарихи еңбек:
а\ «Худуд әл- в\ «Диуани лұғат ат-түрк»
алам»
с\ «Оғызнама» d\ «Қорқыт ата кітабы»
6. Көне түркі жазуларындағы «балық», «барқ» сөздерінің мағынасы:
а\ «Орталық», «шекара» в «Қала», «ғимарат»
с\ «Ескерткіш», «құдық» \ d\ «Күмбез», «қоныс»
7. VII-IX ғасырларда қолданбалы және бейнелеу, мүсін өнері дамыған
сарайлар орналасқан қалалар:
а\ Суяб, Науакет в\ Тараз, Күнгіт с\ Мыңбұлақ, Барсхан
d\ Кедер, Жамукет
8. Қазба жұмыстары кезінде будда храмдарының орындары табылған
қалалар §10.КӨНЕ ТҮРКІЛЕРДІҢ ДІНИ НАНЫМ-
а\ Суяб,
қатары: в\ Тараз, Күнгіт с\ Мыңбұлақ, Барсхан 1. ҚытайСЕНІМДЕРІ
тарихшылары Тәңірге табынудың пайда болуын жатқызды:
d\ Кедер, Жамукет
Науакет а\ Б.з. ІІ ғ в\ Б.з.б. ІІІ ғ
с\ Б.з.б. IV ғ d\ Б.з.б. V ғ
9. Жамбыл облысында орналасқан қарлұқ дәуірі сәулет өнерінің ескерткіші: 2. Көне түркілердің арғы ата-бабалары Көк тәңіріне табынғанын
а\ Якка в\ с\ Мырзарабат d\ Баба-Ата француз
жазған ғалымы:
10. Қаратау баурайынан табылған VI-VIII ғғ жататын ортағасырлық
Ақыртас а\ Герхард Дерфер в\ Василий Бартольд с\ Жан Поль Ру
қалалар: d\ Вильгельм Томсен
а\ Баладж, Баба-Ата в\ Суяб, Күнгіт с\ Кедер, Жамукет 3. Ежелгі түркілердегі мәңгілік құдірет иесі, бүкіл жаратылыстың
d\ Ақыртас, Мыңбұлақ саналған:
бастауы
11. Ерте орта ғасырларда көшпелілермен арадағы айырбас сауда қалалары: а\ Ұмай в\ От ана с\ Көк бөрі d\ Тәңір
а\ Суяб, Отырар, Мыңбұлақ в\ Имақия, Карантия, Баладж 4. Түркілерде Тәңірмен бірге отбасы және балалардың қамқоршысы
с\ Испиджаб, Отырар, Тараз d\ Тараз, Баласағұн, Қашғар саналған:
а\ Көк бөрі в\ Ұмай анас\ Жер-ана d\ От-ана
5. Түркілерде халықты Тәңірмен жалғастырушы болып 18. Самарқандағы Батыс Қараханның әулетінің соңғы өкілін тағынан
а\ Қорқыт ата
есептелген: в\ Ұмай ана с\ Көк бөрі d\ Оғыз қаған тайдырған:
6. Тәңіршілдік дінін адамзаттың бір Құдайға табынушылық діндерінің а\ Қарақытай билеушісі Елюй Даши в\ Хорезм шахы
деп есептеген неміс ғалымы:
бірі с\ Найман ханы Күшлік Мұхаммед
d\ Керейіт ханы, Тұғырыл
а\ Герхард в\ Василий Бартольд с\ Жан Поль Ру 19. Қарахандықтардың өзара қырқыстарын пайдаланған көшпелі
d\ Вильгельм Томсен
Дерфер а\ Керейіттер в\ Наймандар с\ Қарақытайлар
тайпалар: d\ Қарлұқтар
7. VII-VIII ғғ Орталық Азия елдерінде будда ілімін таратқан: 20. Қазақстан аумағындағы Қарахан мемлекеті кезеңіндегі басты оқиғалар:
а\ Парсылар в\ Қытайлар с\ Соғдылар d\ Наймандар a\ Көшпелі түркілердің отырықшылануы белсенді түрде
8. ІІІ ғасырдың соңында Иран жерінде негізі қаланып, түркілер b\ Ислам мемлекеттік дін деп жарияланды
жүргізілді
тараған
арасында дін: c\ Соғды жазуы қабылданды
а\ Зороастризм в\ Манихейлік с\ Тәңіршілдік d\ Буддизм d\ Иқталық жүйе қалыптасты
9. Б.з.б. VII-VI ғасырларда ежелгі Иран аумағында пайда e\ Христиан дінінің несториандық бағыты енгізілді
ескерткіштері Сырдария қалалары мен Жетісу өңірінен табылған дін:
болып, f\ Араб әліпбиі енгізілді
а\ в\ Манихейлік с\ Тәңіршілдік d\ Буддизм 21. Қарахан мемлекеті мен Газнауилер арасындағы шегара болған өзен:
Зороастризм
10. Патриарх Несторийдің негізін қалаған несториандық ілімі жеке бөлінген а\ Сырдария в\ Әмудария с\ Іле d\ Шу
уақыт: *Қосымша:
а\ VII-VI ғғ в\ IV ғ басы с\ V ғ d\ VI ғасыр соңы
*Қосымша: ортасы
1-суретте.Қорқыт ата кесенесі.И.А.Кастанье нұсқасы
Қызылорда облысы, Қармақшы
ауданындағы, Қорқыт ата кешені
Үшінші тарау
Х ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫ – ХІІІ ҒАСЫРДЫҢ
БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
§11.ҚАРАХАН МЕМЛЕКЕТІ (942-1212)
1. 940 жылы Баласағұнды басып алған: §12.ҚАРАҚЫТАЙ МЕМЛЕКЕТІ (1128-1212 жылдар)
а\ Қарақытайлар в\ Қашғарияның қарлұқ 1. Қытайдың біріккен күштері мен оның одақтастары Қидан мемлекетін
с\ Наймандар тайпалары
d\ Керейіттер талқандаған жылы:
2. Қарахандықтардың Орталық Азиядағы Самани мемлекетін а\ 924 ж в\ 1125 ж с\ 1128 ж d\ 1141 ж
а\ 1212 ж в\ 942 ж с\ 955 ж d\ 999 ж
талқандады: 2. Қидандардың бір бөлігін бастап Жетісудың солтүстік-шығысына енген:
3. Қарахан мемлекетінің жер аумағы қалыптасты: а\ Күшлік в\ Тұғырыл с\ Елюй Даши d\ Иле
а\ ІХ ғасырдың соңына қарай в\ ХІ ғасыр басына қарай 3. Қарақытайлардың (қидан) Қарахан мемлекетінің астанасы
с\ Х ғасырдың соңына қарай d\ ХІІ ғасыр ортасына қарай жаулап алған жылы:
Баласағұнды
4. Қарахан мемлекетінің батыстағы иеліктері: а\ 1125 ж в\ 1128 ж с\ 1141 ж d\ 1143 ж
а\ Мауараннахрда в\ Жетісуда с\ Қашғарда d\ Ұлытауда 4. Қарақытай мемлекетінің астанасы:
5. Қарахан мемлекетінің шығыс иеліктері қамтыды: а\ в\ Қашғар с\ Самарқан d\ Хотан
а\ Сырдария мен Амудария аралығын в\ Еділ мен Жайық аралығын Ғұзорда
5. Елюй Дашидың біріккен салжұқ-қарахан әскерін талқандаған жылы:
с\ Жетісу мен Қашғарды d\ Ертіс пен Алакөл /Қатуан шайқасы/
6. Қарахан мемлекетіндегі билікті бөлгенаймағын
екі ақсүйек рулар: а\ 1125 ж в\ 1128 ж с\ 1141 d\ 1143 ж
а\ Дулу, нушеби в\ Бұлақ, көкеркін с\ Қимақ, қыпшақ d\ Жікіл, ж
6. Қарақытай мемлекетінің билеушісінің атауы:
7. Қарахан мемлекетінің шығыс бөлігіндегі астаналары: яғма а\ Қаған в\ Гурханс\ Хан d\ Жабғу
а\ Бұхара, Самарқан в\ Баласағұн, Қашғар 7. Қарақытай мемлекетінің билеушісі әр отбасынан алған салығы:
с\ Сауран, Испиджаб d\ Тараз ,Суяб а\ Бір в\ Бір дирхем с\ Зекет d\ Құшыр
8. Қарахан мемлекетінің батыс бөлігі астаналары: 8. Мемлекеттің негізін салушы Елюй Дашилың қайтыс болып,
динар
а\ Бұхара, в\ Баласағұн, оның жесіріне өткен жылы:
биліктің
Самарқан
с\ Сауран, Испиджаб Қашғар d\ Тараз, Суяб а\ 1125 ж в\ 1128 ж с\ 1141 ж d\ 1143 ж
9. Қарахан мемлекетінде қағанның өз маңайындағыларға қызметтері үшін 9. Қарақытайлардың өздерінің салық саясатын өзгертіп, ашық тонауға
бөліп берген жер үлестерінің атауы және жер үлесін иеленген адам: көшкен уақыты:
а\ Мүлік, сұлтан в\ Вакуф, дінбасы а\ ХІІ ғасырдың соңы в\ ХІІ ғасырдың ортасы
с\ Иқта, иқтадар d\ Коммендация, қаған с\ ХІІІ ғасырдың басы d\ ХІ ғасырдың басы
10. Қарахандықтарда дінбасыларының меншігі: 10. Қарақытайлардың мұсылмандарды қудалай бастаған уақыты:
а\ Мүлік в\ Вақфс\ Иқта d\ Сойырғал а\ ХІІ ғасырдың в\ ХІІ ғасырдың
11. Қарахан мемлекетіндегі жекеменшік мемлекеттік салық түріндегі с\ ХІІІ ғасырдың басы ортасы
соңы d\ ХІ ғасырдың басы
жерлер: 11. Монғолиядан Шыңғысхан ығыстырған Күшлік басқарған наймандардың
а\ в\ с\ Иқта d\ Сойырғал Жетісуға келген жылы:
Мүлік
12. ХІ ғ 30 жылдарының соңы (1040 ж) екіге бөлінген Қарахан мемлекетінің
Вақф а\ 1212 ж в\ 1210 ж с\ 1206 ж d\ 1208 ж
батыс және шығыс шекаралары өткен өзен: 12. 1212 жылы Қарақытай мемлекетінің билеушісін тұтқындап билікті
а\ Әмудария в\ Ертіс с\ Шу d\ Сырдария қолына алған:
13. «Х ғасырдағы араб географтары түркілерді исламға мүлдем жат а\ Наркеш Дайын в\ Инанч Білге с\ Күшлікd\ Даян
ретінде сипаттайды» деп жазған шығыстанушы
халық 13. Шыңғысханның шапқыншылығы қарсаңындағы Жетісу аумағындағы
а\ В.Томсен в\ Л.Гумилев с\
ғалым: d\ оқиғалар:
14. Түркілердің исламға өтуінеВ.Бартольд
дейін-ақ жаңа дінді (өзі)
С.Малов а\ Исламның кеңінен дамуы b\ Өзара
Қарахан билеушісі:
қабылдаған c\ Сауданың қарқынды дамуы соғыстар d\ Мұсылман
а\ Ибраһим ибн Насыр в\ Сатұқ Боғра с\ Сүлеймен Арслан d\ Мұса e\ Тәңіршілдіктің таралуы f\ Бүліктердің кең
көтерілістері
15. Исламды «мемлекеттік дін» деп жариялаған билеуші мен жарияланған 14. Мәтінге негізделген таралуы
жылды көрсетіңіз: «...Құндар
сұрақ: (қидандар) Қытай жерінен келді. Олар несториан христиандары
а\ Мұса, 960 в\ жЕлюй Даши, 1143 ж с\ Қарахан, 942 ж болатын, өздерінің тұрған жерінен көшпелілердің қысымымен кетті. Сонда
d\ Сатұқ Боғра, 955 ж құндар сарылардың (қыпшақтардың бір бөлігі) жеріне жылжыды,
16. ХІІ ғасырдың бас кезінен бастап Жетісуға шабуыл жасай бастаған сарылар
ал түрікмендер жеріне кетті. Түрікмендер ғұздардың
тайпалар: жеріне ойысты. Ғұздар Армян теңізі (Қара теңіз) жағалауына жақын
(оғыздардың)
а\ Керейіттер в\ Наймандар с\ Қидандар d\ Қыпшақтар бажноктар (печенегтер) жеріне қоныс аударды»
17. Наймандармен күресте Шығыс Қарахан әулетінің талқандалған Мәтінге сүйеніп, Орталық Азиядағы тайпалардың көші-қоны
а\ 1212 ж в\ 1141 ж с\ 1211 ж d\ 1210 ж
жылы: ХІІ ғасыр басында жазған араб
туралы
а\ әл-Марвази
авторы: в\ әл-Идриси с\ Ибн әл-Факих d\ Гардизи
15. IV ғасыр деректерінде монғол тілдес қидан тайпалары 8. ХІ ғасырдың ортасында Еділ өзенінен өткен қыпшақтар Еуропада жеткен
Жетісуға қоныстанған соң атала бастады:
саналып, өзен аумағы:
а\ Қарахандар в\ Қарақытайлар с\ Хорезмдіктер d\ Қимақтар а\ Днепр в\ Днестр с\ Дон d\ Дунай
§13.НАЙМАНДАР, КЕРЕЙІТТЕР, 9. Қыпшақтар батыс елдерге жылжуы барысында Шығыс
ЖАЛАЙЫРЛАР (ХІІ-ХІІІ ғасырдың басы) қандай халықтармен байланыс орнатты:
Еуропадағы
1. Наймандардың Ертіс пен Орхон өзендері аралығында қалыптасқан a\ b\ Қытай c\ Грузия d\ Византия e\ Иран f\ Венгрия
уақыты: Русь
10. ХІ ғасырда Жетісумен қатар бүкіл Қазақстан жеріне үстемдік етіп,
а\ VII ғ ортасы в\ VIII ғ с\ IX ғ басы d\ X ғ аяғы қыпшақтардың үстемдік еткен уақыты:
2. Наймандар менортасы
керейіттердің қалыптасу үрдісі басталды: а\ Алтайдан Жайыққа дейін в\ Алтайдан Дунайға дейін
а\ Темучин Шыңғысхан атағына алған соң с\ Жетісу аймағы d\ Сырдария мен Амудария аймағы
в\ Шығыс Түрік қағанаты ыдыраған соң 11. ХІ ғасырдың басында қыпшақтар мемлекет құру барысында соғысқан
с\ Ұйғыр қағанаты құлағаннан елдері:
кейін
d\ Қарахан мемлекеті құлағаннан кейін a\ Қарахан b\ Киев Русімен c\ Оғыз,
3. Наймандар мен керейіттердің билеушілері орталық билікті нығайту d\ печенегтермен
әулетімен e\ Хорезм f\салжұқтармен
ұйғырлармен
мақсатында ХІ ғасырдың басында қабылдаған 12. ХІІ ғасырдың басында шахымен
қыпшақтардың «Ұлы Далада» үстемдік
а\ Исламның сүннитік бағыты
діні: жері аралығы:
еткен
в\ Христиан дінінің католиктік бағыты а\ Алтайдан Дунайға дейін в\ Алтайдан Тобылға дейін
с\ Христиан дінінің несториандық с\ Ертістен Еділге дейін d\ Тобылдан Дунайға дейін
бағыты
d\ Буддизм діні 13. Қыпшақтардың Батыс қыпшақ бірлестігінің қамтыған аумағы:
4. Наймандар мен керейіттер ХІ ғасыр соңында қай мемлекеттің құрамына а\ Доннан Еділге дейін в\ Дунайдан Еділге дейін
енді? (бұл мемлекет 924-1125 жж өмір сүрген) с\ Днестрден Днепрге дейін d\ Днепрден Алтайға дейін
а\ Қытай в\ Қарахан с\ Монғол d\ Ляо 14. Қыпшақтардың Шығыс Қыпшақ бірлестігінің қамтыған аумағы:
5. Найман мемлекетінің гүлденген кезеңіне жеткен уақыты: а\ Тобылдан Днепрге дейін в\ Ертістен Днестрге дейін
а\ ХІІ ғасырдың ІІ в\ ХІ ғасырдың аяғы с\ Еділден Алтайға дейін d\ Тобылдан Еділге дейін
жартысы
с\ ХІІІ ғасырдың басы d\ VIII ғасырдың 15. Батыс Қыпшақ бірлестігін басқарған әулеттік ру: (сұрақ ескі базадағы
6. Найман мемлекетінің Орхон өзені жағасындағы қаласы:
ортасы мәліметтерге сәйкес келмейді!)
а\ Қарақорым в\ Битөбе с\ Балықтыd\ Ғұз Орда а\ в\ Йетиоба с\ Дурут d\ Құнан
7. Найман мемлекетінің көршілерін мекендеген аумағымен Тоқсаба
16. Шығыс Қыпшақ бірлестігін басқарған хандар шыққан ру:
сәйкестендіріңіз: а\ Йетиоба в\ Дурут с\ Елбөрілі d\ Тоқсаба
7 Қыпшақтар А Солтүстікте 17. Қыпшақ хандығының оң қанатының (батыс) ордасы:
8 Енисей В Шығыста а\ в\ Сығанақ с\ Отырар d\ Баласағұн
қырғыздары 18. Қыпшақ хандығының сол қанатының (шығыс) ордасы:
Сарайшық
9 Керейіттер С Батыста Ертістің бас жағын мекендеді а\ Сарайшық в\ с\ Отырар d\ Баласағұн
7.С 8.А 9.В Сығанақоң қанатының (батыс) ордасы орналасқан өзен:
19. Қыпшақ хандығының
10. Найман хандығының екі бөлікке ыдырап кеткен жылы: а\ Ертіс в\ Сырдария с\ Есіл d\ Жайық
а\ ХІІ ғ соңы-ХІІІ ғ в\ ІХ ғ соңы-Х ғ ортасы 20. Қыпшақ хандығының сол қанатының (шығыс) ордасы орналасқан өзен:
басы
с\ VIII ғ ортасы-IX ғ ортасы d\ VIII ғ басы-XI ғ а\ Ертіс в\ Сырдария с\ Есіл d\ Жайық
басыНаймандардың монғолдардың күшеюін тоқтату мақсатында құрылтай 21. Қыпшақ этносы мен мемлекеттілігінің қалыптасу кезеңі:
ұйымдастырған жылы: 21 VII-VIII ғасырлар А Дербес Қыпшақ хандығы
а\ 1204 ж в\ 1201 ж с\ 1208 ж d\ 1212 ж 22 VIII-XI ғасырлар В Батыс Түрік қағанаты құрамында
12. Наймандарды монғолдардың толықтай жеңген жылы: 23 XI-XIII ғасырлар С Қимақ қағанаты құрамында
а\ 1204 в\ 1201 с\ 1208 ж d\ 1212 ж 21.В 22.С 23.А
ж ХІІ ғ керейіттердің
13. ж солтүстігі мен оңтүстігіндегі өзендер: 24. Қыпшақтар этнос ретінде Орталық және Шығыс Қазақстан
а\ Ертіс, Орхон в\ Керулен, Селеңгі с\ Орхон, Хуанхэ d\ Жайық, қалыптасқан
аумағында уақыты:
14. Керейіттердің бас ордасы орналасқан жер: Еділ а\ VII ғасыр в\ IX ғасыр с\ VIII d\ Х ғасыр
а\ Карантия в\ с\ d\ Ғұз Орда 25. ХІ-ХІІІ ғасырларда Еуразияның
ғасыр бүкіл далалық аймағының
Битөбе Балықты
15. ХІІ ғ ІІ жартысында Керейіт мемлекетін нығайтып, аумағын кеңейткен а\ «Оғыз даласы»
аталуы: в\ «Ұлы Дала» с\ «Түркі даласы»
хан: d\ «Дешті
а\ Күшлік в\ Жамұқа с\ Мұқылай d\ Тоғрұл 26. Қыпшақтарда байлық есептелді:
Қыпшақ»
16. ХІІ ғ 80-жылдарының басында Темучинге көмектескен керейіт ханы: а\ Ірі қарамен в\ Жылқымен с\ Қой-ешкімен d\ Қолөнер түрлерімен
а\ Наркеш Дайын в\ Бұйрық с\ Тоғрұлd\ Даян 27. Мәтінге негізделген
17. Монғолдардың Керейіт мемлекетін жеңген уақыты: сұрақ:
«Олар (қыпшақтар) түйе, ірі қара, қой мен ешкі, жылқыға өте бай.
а\ 1201 ж в\ 1203 ж с\ 1204 ж d\ 1208 ж жүк таситын мал орасан көп, біздің ойымызша бүкіл әлемде мұндай
Оларда
18. VI-VII ғасырларда жалайыр тайпалары қандай қағанат құрамына ешкімде
байлық жоқ»
а\ Түргеш в\ Оғыз с\ Қарахан d\ Түрік
кірді? Мәтінге сүйеніп, қыпшақ даласы арқылы өткен Ватикан
19. 1201 жылғы монғол деректерінде өзін гурхан жариялап, қысқа анықтаңыз
елшісін (1246 ж):
жалайырлар мемлекетін құрған:
мерзімге а\ Вильгельм Рубрук в\ Плано Карпини с\ әл-Омари d\ Петахья
а\ Мұқылай в\ Бұйрық с\ Жамұқаd\ Күшлік 28. Қыпшақ мемлекетінде жайылымдарға билік ету мен көші-қонды реттеу
20. Шыңғысхан әскерінің құрамына еніп, әскердің сол қанатын басқарған құқығы берілген тұлғалар:
қолбасшы: а\ Қыпшақ ру басшылары в\ Қыпшақ ақсақалдары
а\ Мұқылайв\ Бұйрық с\ d\ Күшлік с\ Қыпшақ хандары мен тайпа
21. Қидан мемлекеті
Жамұқа(Ляо империясы) құлағаннан кейін Найман мен ақсүйектері
d\ Қыпшақ шаруалары мен қанат басшылары
Керейіт мемлекеттері құрылған жыл: 29. ХІ-ХІІ ғасырларда Қыпшақ көсемдерінің қолында болған
а\ 1141 ж в\ 1208 ж с\ 1204 ж d\ 1125 ж а\ Сырдария бойындағы қалалар,
аймақтар:
в\ Алтай мен Балқаш көлдерінің арасы
Маңғыстау
§14.ҚЫПШАҚ ХАНДЫҒЫ (ХІ-ХІІІ ғасырдың басы) с\ Тобыл мен Ертіс өзендерінің аралығы
1. «Қыпшақ» этнонимі көне руна ескерткіштерінде кездесе бастаған уақыт: d\ Еділ мен Дунай өзендерінің аралығы
а\ VII ғ в\ IX ғ с\ X ғ d\ VIII 30. Қыпшақ ақсүйектерінің Қарахан билеушілерімен өзара күрделі
ғ
2. VIII-IX ғғ авторлар еңбектеріне сай қыпшақ тайпаларының атауын қатынаста болғанын жазған ғалым:
қарым-
сәйкестендіріңіз: а\ Жүсіп Баласағұни в\ Ахмет Йүгінеки с\ Сүлеймен Бақырғани
2 Шығыста (араб, парсы) А Половецтер d\ Махмұд Қашғари
3 Русьте В командар 31. Қыпшақтарға қарсы исламды тарату үшін жорықтарға шыққан
4 Еуропада С қыпшақтар мемлекет:
2.С 3.А 4.В а\ Қарахан в\ Хорезмс\ Бұхара d\ Самани
5. VIII ғасырдан XI ғасырдың басына дейінгі қыпшақтар 32. ХІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап қыпшақ ақсүйектерімен
байланысты
тарихы болды: жақындасу саясатын жүргізе бастаған:
а\ в\ Оғыздармен с\ Түріктермен d\ Қарахандармен а\ Қараханықтар в\ Қимақтар с\ Хорезмдіктер d\ Саманилер
6. Қыпшақтар Қимақ мемлекетінің қай қанатын құрады?
Қимақтармен 33. Мәтінге негізделген
а\ Шығыс қанатын в\ Батыс қанатын с\ Оңтүстік қанатын сұрақ:
«Біздің жылнамалар ХІІ ғасырда Русьтің ақсүйек тобы мен қыпшақтар
d\ Солтүстік қанатын арасында тығыз байланыстар болғандығына ешқандай күдік
7. ХІ ғасырдың ортасында қыпшақтар Сырдария аймағынан Каспий Русьтің Даламен үнемі дерлік жаугершілікте болғандығы ойдан
тудырмайды.
даласынан ығыстырған тайпалар: шығарылған жалған тұжырым»
а\ Қимақтар в\ Қарахандар с\ Оғыздар d\ Түргештермен
Мәтінге сүйеніп, «Жылнамалардағы қыпшақ эпосының 2. VI-VIII ғғ негізгі халықаралық сауда жолдарының Иранды айналып өту
еңбегінде қыпшақтардың славян тайпаларымен
іздері» себебін анықтаңыз:
сипаттаған ғалым:
қатынастарын а\ Батыс Түрік қағанаты мен Византияның әскери-сауда
а\ О.Сүлейменов в\ В.Пархоменко с\ Л.Гумилев d\ М.Аджи одағы
в\ Иран мемлекетінің шектен тыс салық салуына
34. «Аз и Я» кітабында «бейбітшілік пен достық кезінде ғана славян с\ Иранның эфталиттермен соғысып жатуына байланысты
байланысты
түркі сөздері ене алды» деп атап өткен ғалым, ақын:
тіліне d\ Қытайдың Иранға қарсы ашық сауда соғысын жариялауына байланысты
а\ в\ В.Пархоменко с\ Л.Гумилев d\ М.Аджи 3. Күміс көмбе табылған Сырдария өзені бойындағы ортағасырлық
О.Сүлейменов
35. ІХ ғасыр ортасында «Жолдар мен аймақтар» кітабында а\ Тараз в\ Сарайшық с\ Суяб d\ Отырар
қала:
16 қаласын сипаттаған:
қыпшақтардың 4. Талас өзені алқабындағы түргеш, қарлұқ, кейін қарахандықтардың
а\ Әл-Марвази в\ Ибн Батута с\ Ибн Хордабек d\ Әл-Идриси экономикалық және мәдени орталығы болған қала:
36. Мәтінге негізделген а\ Сайрам в\ Отырар с\ Тараз d\ Түркістан
«Дешт... түркі тілінде дала мағынасын білдіреді. Дала бұл жасыл,
сұрақ. 5. VII ғасырдағы Қытай жол көрсеткіш кітапшасында «Ақ өзендегі
аймақ, онда ағаш та, тау да, төбе де, белес те жоқ... Бұл далада арбамен ғана
гүлденген а\ Испиджаб
қала»: в\ Отырар с\ Сарайшық d\ Тараз
жүреді, ал ол алты айлық жолға созылады...» 6. Х-ХІІ ғасырларда Ұлы Жібек жолының Сырдария жағалауында бой
Мәтінге сүйеніп, қыпшақ даласын сипаттаған ғалымды көтерген қалалары:
а\ Әл-Марвази в\ Ибн
анықтаңыз: с\ Ибн Хордабек d\ Әл-Идриси а\ Сарайшық, Сығанақ, Тараз в\ Сауран, Жент, Ашнас
*Қосымша: Қыпшақ хандығы
Батута с\ Суяб, Баласағұн, Қашғар d\ Имақия, Мыңбұлақ, Күнгіт
7. Жібек жолы Алмалы арқылы өтіп, қай қалаға келгенде бірнеше бөлікке
бөлінді?
а\ Талхизв\ Отырар с\ Ашнас d\ Түркістан
§17.ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ ТАРИХИ
1. Ұлы Жібек жолының тарихында оны түркі мемлекеттері толықтай
МАҢЫЗЫ
бақылауа ұстаған үш кезеңін сәйкестендіріңіз:
дерлік
1 VI-XIII ғасырдың басы А Монғол империясы
2 XIII ғасырдың екінші В Әмір Темір мемлекеті
XIV ғасырдағы
ширегі- бақылауындағы кезеңі
3 XIV ғасырдың үшінші С Түркі қағанаттары
XV ғасырдың басындағы
ширегі-
1.С 2.А 3.В
4. Қытайдан Батысқа тарап, бұрынғы жазу материалы пергамент
тері) мен папирусты ығыстырып шығарған жазу материалы:
(иленген
а\ Қағазв\ Қайың қабығы с\ Жібек мата d\ Гранит тас
5. Ұлы Жібек жолының XV ғасырға дейін жұмыс істеуіне себеп болған:
а\ Жібек құпиясының толық ашылуы
Төртінші тарау в\ Қытай мен Үндістанға теңіз жолы
ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДАҒЫ ҰЛЫ ЖІБЕК ашылуы
с\ Шығыс пен Батыс өркениеттер арасындағы қақтығыс
ЖОЛЫ§15.ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ d\ Әмір Темір мемлекетінің Қытайға жорығының сәтті аяқталуы
1. Шығыс Түркістаннан Иран, Мысыр, Қытай мен Сирияға лазурит пен 6. ҚХР, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан ұсынысымен Ұлы Жібек
нефрит тасудың басталған уақыты: жолының ЮНЕСКО-ның әлемдік мұра тізіміне енгізілген
а\ Б.з. 1-2 мыңжылдық в\ Б.з.б. 3-2 мыңжылдық а\ 2012 ж в\ 2010 ж с\ 2014 ж
жылы: d\ 2015 ж
с\ Б.з.б. 5-4 мыңжылдық d\ Б.з.б. 3-1 7. Мәтінге негізделген
2. Қытайдан император У-Дидің Батыстың беймәлім елдеріне жіберген
мыңжылдық сұрақ.
«629 жылы будда монахы Сюань-Цзян мен оның серіктері Жібек жолымен
елшілік керуені жолға шыға шықты: сапарға шығып, «Мөлдір көк көлді» (Ыстықкөл) айналып өтіп Суяб
а\ Б.з.б. 107 ж в\ Б.з.б. 209 ж с\ Б.з.б. 174 ж d\ Б.з.б. 138 ж қаласына келеді. Олар онда түркі қағанымен кездескен. Қаған мен оның
3. Ұлы Жібек жолының тұрақты жұмыс істеуінің басталуы деп маңайындағыларды Сюань-Цзян былайша сипаттап жазады:
уақыт:
қабылданған жатжерліктердің
«Бұл жылқылары әдемі. Қаған жасыл жібек шапан киген, басы
а\ Б.з.б. ІІ в\ Б.з.б. І ғ с\ Б.з. ІІ ғ d\ Б.з.б. ІІІ ғ ашық, жібек мата ғана ораған. Оған сәнді шапан киген, шаштарын бұрым
ғ Ұлы Жібек жолын атауын ХІХ ғасырда (1877 ж) енгізген неміс
4. етіп өрген екі жүзден астам тархандар еріп жүрді. Түйелер мен
а\ Ядринцев в\ фон Рихтгофен
ғалымы: с\ Томсен d\ Радлов мінгендердің санында есеп жоқ, көзбен шолу мүмкін
жылқыларға
5. Жібек жолымен қытайлықтар өз елінде жоғары бағаланатын Мәтінге
емес» сүйеніп, Сюань-Цзян сапар жасаған кезеңдегі Жетіс
тұқымды жылқы мен түйелерді алдырды:
асыл мемлекетті көрсетіңіз:
өлкесінде
а\ Еуропадан в\ Үндістаннан с\ Орталық Азиядан d\ Кореядан а\ Қарахан мемлекеті в\ Батыс Түрік қағанаты
6. Испиджаб, Кедер, Отырар, Тараз, Науакент, Баласағұн қалалары ірі сауда с\ Түрік қағанаты d\ Түргеш қағанаты
орталықтары саналған ғасырлар:
а\ ІХ ғасыр мен ХІІІ ғасыр басы в\ VIII ғасыр мен Х ғасыр Бесінші тарау
с\ Х ғасыр мен ХІІ ғасыр ортасы Х-ХІІІ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
d\ ХІІ ғасыр аяғы мен ХІІІ ғасыр ортасы §18-19.ҚАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫ.СӘУЛЕТ ӨНЕРІ
МӘДЕНИЕТІ
*Қосымша: (Х-ХІІІ ғасырдың басы)
1. Жетісу, Ертіс бойы, Орталық Қазақстан аймақтарында көшпелі және
қалалық өркениеттердің өзара тығыз байланыстарының кезеңі:
а\ Х-ХІІІ ғ басыв\ ІХ-ХІІ ғ басы с\ VIII-ХІІ ғғ
d\ ХІ-ХІІІ ғ аяғы ортасы
2. Х-ХІІІ ғасырдың басында қала мәдениетінің дамуында
болуы осы дінге байланысты:
өзгерістердің
а\ Буддизм в\ Исламс\ Христиан d\ Тәңіршілдік
3. Көшпелілердің отырықшылыққа, қала өміріне бейімделуі жайлы
баяндалған шығарма:
а\ «Диуани лұғат ат-түрк» в\ «Диуани хикмет»
с\ «Ақиқат сыйы» d\ «Құтты білік»
4. Х-ХІІ ғасырларда қала халқы VIII-ІХ ғасырлармен салыстырғанда
есеге өсті:
қанша
а\ 20-30 есеге өсті в\ 10-20 есеге өсті с\ 5-10 есеге өсті
d\ 15-20 есеге өсті
5. Кедер, Ясы, Жент, Баршынкент және басқа қалалар пайда болған
ғасырлар:
а\ Х-ХІІІ ғ басыв\ ІХ-ХІІ ғ басы с\ VIII-ХІІ ғғ
d\ ХІ-ХІІІ ғ аяғы ортасы
§16.ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ ТҮРКІ БӨЛІГІ 6. Іле алқабындағы Х-ХІІ ғасырлардағы бірнеше қалалардың
1. Жібек жолының Шығыста Хуанхэден басталып, Қашғария мен бөлігі:
кеңейген
Ферғанаға, Самарқан, Бұхара арқылы Сирияға өткен уақыты: а\ Шахристан в\ Рабат с\ Цитадель d\ Махалла
а\ І-ІІ ғғ в\ ІІ-V ғғ с\ ІІІ-IV ғғ d\ І-ІІІ ғғ 7. Шу, Талас, Сырдария алқаптарындағы қала тұрақтарында қамал салуды
қажет етпеу себебі:
а\ Рабаттардың ұлғаюы в\ Шахристанның ұлғаюы
с\ Қалалардың шапқыншылық салдарынан жиі қирауы
d\ Қаланың цитадель бөлігінің үнемі кеңеюі
8. Қазақстанның оңтүстігіндегі ірі қалалар:
а\ Тараз, Суяб в\ Сарайшық, Сауран с\ Испиджаб, Отырар §20-21.САУДА МЕН ЕГІНШІЛІК. МАТЕРИАЛДЫҚ
d\ Имақия, Карантия 1. Испиджаб,
МӘДЕНИЕТ Кедер, Отырар, Тараз, Науакент, Баласағұн қалаларының ірі
9. Х ғасырда Фараб аймағының бай өңірлер қатарына қосылуына сауда орталықтарының Жібек жолы бойында орналасып саудада жоғары
еткен қала:
ықпал деңгейге жеткен уақыты:
а\ Отырарв\ Сайрам с\ Сауран d\ Тараз а\ Х аяғы -ХІІ ғ аяғы в\ Х-ХІІІ ғғ басы
10. ХІ-ХІІ ғғ қалалардан табылған махалланың (квартал) с\ ХІ ғ ортасы-ХІІІ ғ басы d\ ХІІ ғ ортасы-ХІІІ ғ
үйлер саны:
әрқайсысындағы 2. Мәтінге негізделген
басы
а\ Жиырмаға дейін в\ Онға дейін с\ Он беске дейін d\ Отызға дейін «Бұл қала керуен саудасының маңызды орталығына айналды. Деректерде
сұрақ.
11. ХІ-ХІІ ғасырларда көптеген махаллалардан тұрғандығы бұл қала туралы «мұсылмандардың түркілермен сауда жасау орны» деп
Жетісудағы қала:
анықталған жазылған. Қала арқылы Талас өзенінің жоғарғы ағысында өндірілген
а\ Тараз в\ Испиджаб с\ Талхизd\ Алмалы тасымалданды. Қазба жұмыстары кезінде көптеген теңгелердің
күміс
12. Х-ХІІІ ғасырларда су құбырлары жүргізілген қалалар қалада
табылуы ақша сарайының болғандығын көрсетеді».
а\ Отырар, Тараз
қатары: в\ Имақия, Карантия с\ Суяб, Баласағұн Талас өзені маңында орналасқан ірі сауда қаласын
d\ Бұхара, Самарқан анықтаңыз:
а\ Баласағұн в\ Кедер с\ Таразd\ Жамукет
13. Қаратаудың солтүстік беткейлерінде орналасқан суды тұрғындардың 3. Сауда жолдары мен әскери бағыттар түйіскен мата сататын арнайы
суқұбыры арқылы пайдаланғанын көрсеткен қала: орындары бар үлкен керуен сарайлары болған қала:
а\ Испиджаб в\ Баба-Атас\ Ясы d\ Фараб а\ Испиджаб в\ Суяб с\ Тараз d\ Қашғар
14. Х-ХІІІ ғасырдың басында өрнекті әшекейлермен көмкерілген бөлмелері 4. Сырдарияның төменгі ағысындағы Х ғасырдағы оғыздардың ірі сауда
болған монша орналасқан қала: орталығы:
а\ Сарайшық в\ Ясы с\ Таразd\ Фараб а\ Ескі Гузия в\ Науакент с\ Янгикентd\ Жаңакент
15. Моншада «бірқалыпты температура, самаладай жарық, шешініп, киінуге 5. Х-ХІІІ ғасырдың басында айырбасты тауарлы-ақша
арналған кең бөлме, қабырғаларында көркем салынған суреттер ығыстыруы
қатынастарыкезінде теңге сарайлары жұмыс істеген
тиіс» екендігін жазған ортағасырлық ғалым:
болуы а\ Баласағұн, Қашғар
қалалар: в\ Сарайшық, Сығанақ с\ Қашғар, Жент
а\ әл-Бируни в\ Ибн Синас\ әл-Фараби d\ әл-Марвази d\ Испиджаб, Отырар
16. Еден астына орнатылған жылу құбырлары жүйесімен 6. Мәтінге негізделген
моншалар
жылытылған табылған қалалар: сұрақ:
«Х-ХІІІ ғасырлардың басында айналымға жоғары сапалы күміс
а\ Тараз, Отырар, Баласағұн в\ Ясы, Испиджаб, Сауран енгізілді. Күміс ақшаларды шығару ХІ ғасырдың соңына дейін
ақшалар
с\ Талхиз, Құлан, Атлах d\ Барсхан, Суяб, Имақия ХІ-ХІІ ғасырдың соңынан бастап күміс ақшалардың сыртын
жалғасты.
17. Күйдірілген кірпіш, ағаш, гипс, алебастар құрылыс материалы ретінде жалатып, мыстан соға бастады. Бұған «күміс дағдарысы» деп
күміспен
қолданысқа кеңінен енген уақыт: күміс қорының азаюы себеп болды».
аталатын
а\ ІХ-Х ғғ в\ ХІ-ХІІ ғғ с\ Х-ХІІІ ғғ d\ VIII-Х ғғ Дамыған орта ғасырларда қолданылған күміс ақшалардың
18. Қабырғаларды әрлеу мен бедерлеуде қолданылған күйдірілген атауын
ортақ анықтаңыз:
балшықтан жасалған тақтайшалар немесе кірпіштер атауы: а\ Динар в\ Солид с\ Дирхемd\ Риал
а\ Ғаныш в\ Терракота с\ Гравюра d\ Петроглиф 7. Қазақстан тұрғындарында, сондай-ақ халықаралық сауда құралы және
19. Археологиялық қазба жұмыстарына қарағанда өңделген кірпіштің табыс көзі ретінде теңге сарайларында шығарылған алтын
қанша түрі болған: а\ Динарлар
теңгелер: в\ Дирхемдер с\ Фельстер d\ Рриал
а\ 10-ға жуық в\ 30-ға жуық с\ 20-ға жуық d\ 15-ке жуық 8. Теңге сарайларында соғылып, айналым мен төлемнің жаппай
20. Қазақстаннан табылған Х-ХІІІ ғасыр басына жататын ең мешіттері қолданыстағы құралы, ішкі нарықта ұсақ бөлшек сауда саласында
қалалар:
бар пайдаланылған ақшалар:
а\ Кедер, Күлтөбе в\ Испиджаб, Тараз с\ Суяб, Барсхан а\ Күміс динарлар в\ Алтын дирхемдер с\ Мыс
d\ Имақия, Карантия d\ Қағаз риалдар фельстер
21. Жезқазған қаласынан 40 км жердегі Кеңгір өзені жағасынан табылған 9. Айырбас пен сауданың ұлғаюына әкелген қолөнер мен шеберханалар
кесене: санының артуына әкелген уақыт:
а\ Бабаджа-Хатун кесенесі в\ Жошы хан кесенесі а\ Х-ХІІ ғғ в\ ХІ-ХІІ ғғ с\ ХІ-ХІІІ ғғ d\ ІХ-ХІІ
с\ Рабиға Сұлтан-Бегім кесенесі d\ Айша-Бибі 10. Қазақстан ғғ
аумағында ою-өрнекке негізделген жазу мәнерін
22. Қарағанды облысы, Қаракеңгір өзені бойынан табылған қазақтың
кесенесі орнықтырған мұсылмандық бейнелеу өнері қалыптасқан уақыт:
оюына толы, ішінде жоғарыға көтерілетін сатысы бар кесене:
десте а\ VIII ғ в\ IX ғ с\ X d\ XI ғ
а\ Жошы хан кесенесі в\ Бабаджа-Хатун кесенесі ғ
11. Далада үлкен сұранысқа ие айылбас, үзеңгі мен кісе белдік
с\ Алаша хан кесенесі d\ Сырлытам кесенесі қаптырмалары, сырға және басқа да әшекейлер қандай үлгіде жасалды?
23. Х-ХІ ғғ жататын Тараз маңында салынған кесене: а\ Полихромдық стильде в\ Аңдық стильде
а\ Жошы хан кесенесі в\ Бабаджа-Хатун с\ Зооморфтық стильде d\ Шығыстық стильде
с\ Алаша хан кесенесі
d\ Сырлытам кесенесі 12. Қазақстан аумағында күміс бұйымдар өндірумен аты шыққан аймақ:
24. ХІ-ХІІ ғасырларға жататын бағаналары мен қабырғаларының
кесенесі а\ Орталық Қазақстан в\ Батыс Қазақстан
геометриялық және өсімдік өрнекті терракота қалақшаларымен қапталған
сырты с\ Жетісу d\ Шығыс Қазақстан
кесене: 13. Орта ғасырлардағы қазақ қоғамында алтын кен орындары
а\ Бабаджа-Хатун кесенесі в\ Жошы хан жекеменшігі болып есептелді:
кімнің
с\ Рабиға Сұлтан-Бегім кесенесі d\ Айша-Бибі кесенесі
кесенесі а\ Халықтың в\ Билердің с\ Ханныңd\ Батырлардың
25. ХІ-ХІІ ғғ жататын Тараз қаласында орналасқан кесене: 14. Қазақстан аумағында шыны бұйымдарды өңдеу басталды:
а\ Бабаджа-Хатун кесенесі в\ Қарахан кесенесі а\ ІХ в\ Х ғ с\ VIII ғ д\ ХІ ғ
с\ Рабиға Сұлтан-Бегім кесенесі d\ Айша-Бибі ғ Қазақстан аумағында шыны бұйымдардың жаппай таралған уақыты:
26. Сырдария бойында орналасқан VII-VIII ғғ жататын терракоталық
кесенесі а\ Х-ХІ ғғ в\ ІХ-Х ғғ с\ ХІІ-ХІІІ ғғ d\ Х-ХІІ ғғ
қалақшалармен әсем безендірілген күмбезді ғимарат: 16. Мәтінге негізделген
а\ Жошы хан кесенесі в\ Бабаджа-Хатун кесенесі сұрақ: үйді ақ киізбен жапты, киізге жарқырап тұруы үшін жиі-жиі
«Қыпшақтар
с\ Алаша хан d\ Сырлытам кесенесі әктас, ақ топырақ және сүйек ұнтағын септі, олар кейде қара киізді де
*Қосымша: Ортағасырлық суқұбырының
кесенесі пайдаланды. Ою-өрнектер мен аң-құстың бейнесін салып, түсті киіз
қалдықтары Далалықтардың тері мен жүн өңдеу салаларын сипаттаған
басты»
саяхатшы, елші:
еуропалық
а\ В.Рубрук в\ П.Карпини с\ Ибн Хордабек d\ әл-Марвази
§22. РУХАНИ МӘДЕНИЕТ. ИСЛАМНЫҢ
1. VIII ғасыр басында арабтардың қазақ жеріне жорық жасаған аумақтары:
ТАРАЛУЫ
**Қосымша: Ортағасырлық а\ Орталық және Батыс Қазақстан в\ Оңтүстік Қазақстан мен
кесенелер с\ Батыс және Солтүстік Қазақстан Жетісу
d\ Қазақстанның барлық аумағы
2. Түріктердің арасында ислам мәдениетінің таралуына ықпал еткен 751
жылғы шайқас:
а\ Тохарстандағы шайқас в\ Атлах шайқасы
с\ Суяб маңындағы шайқас d\ Шаш қаласы маңындағы шайқас
3. 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялаған Қарахандық
а\ Сатұқ Боғра хан в\ Мұса қаған
билеуші: с\ Сүлеймен Арслан
d\ Ибраһим ибн Насыр e\ «Құтты білік»
4. Х-ХІІ ғасырларда ортағасырлық қалаларда исламның кеңінен 9. Әбу Райхан Бирунидің 27 жасында жазған энциклопедиялық еңбегі:
кезінде салынған құрылыстар:
таралуы а\ «Өткен буындардың в\ «Даналық кітабы»
а\ Кесенелер, мешіттер в\ Кітапханалар, моншалар ескерткіштері»
с\ «Органон» d\ «Астрономия кестелері»
с\ Мешіттер, медреселер d\ Шеберханалар, ұстаханалар 10. Әл-Бирунидің /суретте/алғаш рет тригонометрияның негіздері,
5. «Түркілер исламды қабылдады, бірақ олардың діни нанымы астрономия мәселелері қарастырылған жыл санау жүйесі туралы
сипатта» болды деп жазған этнограф ғалым:
қосарлы кітабы:
айтылған
а\ Ә.Диваев в\ Ш.Уәлиханов с\ М.Көпеев d\ В.Бартольд а\ «Музыканың ұлы кітабы»
6. Түркі мәдениетінің «алтын ғасыры» деп аталатын уақыт: в\ «Зижд кестелері»
а\ Х-ХІІ ғасырлар в\ ХІ-ХІІ ғасырлар с\ ІХ-Х ғасырлар с\ «Өткен буындардың ескерткіштері»
d\ VIII-IX ғасырлар d\ «Масғуд кестелері»
7. Ислам мәдениеті, өнері, сәулет өнері, әдебиеті жедел дами бастаған 11. Бирунидің ілімін дамытқан Коперник пен Галилейдің
уақыт: түсінігі бойынша:
а\ ІХ ғасырдың ортасынан бастап в\ ХІІ ғасырдың а\ Күн және планеталар жерді айналады
с\ Х ғасырдың ортасынан бастап
басынан d\ ХІ ғасырдан бастап в\ Жер күнді айналады
8. Дамыған орта ғасырларда ғұламалардың шығармаларын жазған с\ Жердің беті тегіс
(дері):
тілі d\ Планеталар күнді айналады
а\ Парсы, араб, түрікв\ Орыс, парсы, араб 12. Әлем ғалымдарының «Әбу Райхан Бируни ғасыры» деп атаған
с\ Монғол, қыпшақ, түрік d\ Ұйғыр, шағатай, түрік а\ Х ғасыр в\ ІХ ғасыр с\ ХІ ғасырd\ ХІІ ғасыр
ғасыры:
9. Орта ғасырларда еңбектерін араб тілінде жазған ғұлама 13. ХІ ғасырдың бірінші ширегінде Қарахан мемлекетінің орталығы
а\ әл-
(лар): b\ Ж.Баласағұни c\ М.Қашғари d\ әл- e\ Қ.Ясауи Баласағұнда дүниеге келген ғалым:
Фараби
10. Бируни
Шығармаларын түркі тілінде жазған ортағасырлық ғалым а\ Махмұд Қашғари в\ Ахмед Ясауи
а\ әл-Фараби b\ Ж.Баласағұни c\
(дар): d\ әл-Бируни с\ Жүсіп Баласағұни d\ Сүлеймен
e\ Қ.Ясауи М.Қашғари
f\ g\ Ибн Сина h\ Бақырғани
А.Иүгнеки
11. С.Бақырғани
Түркі мемлекеттерінде ғылым тілі ретінде қолданылған 14. Түрік тілінде жазылған (1069 ж) алғашқы
а\ Түрік тілі в\ Парсы тілі с\ Ұйғыр тілі d\ Араб тілі
тіл: энциклопедиялық еңбек:
12. Исламдағы «түркі» танымы жолының негізін қалаған «Диуани а\ «Құтты білік» в\ «Даналық кітабы»
(«Даналық кітабы») еңбегінің авторы:/суретте/
хикмет» с\ «Ақиқат сыйы» d\ «Түрік тілдерінің сөздігі»
а\ Жүсіп Баласағұн 15. Жүсіп Баласағұнның шығармасын қарахандықтар билеушісіне арнап
в\ Қожа Ахмет Ясауи (Сүлеймен Арсланға), билеушінің ақынға берген атағы:
с\ Махмұд Қашғари а\ «Хакім ата» в\ «Бас уәзір» (хас хажип) с\ «Екінші ұстаз»
d\ Сүлеймен Бақырғани d\ «Ақындардың ақыны, даналаржың көшбасшысы»
16. Махмұд Қашғаридың бірнеше жыл бойы түркі тайпалары мен
болып, олардың тұрмысы, тілдерін, салт-дәстүрлерін зерттеп жазған
арасында
а\ «Құтты білік» («Құтадғу білік»)
еңбегі:
в\ «Даналық кітабы» («Диуани хикмет»)
13. Орталық Азия мен Қазақстанның мұсылман қауымы пір тұтқан: с\ «Ақиқат сыйы» («Хибатул хақаиқ»)
а\ Шопан Ата в\ Қарахан с\ Арыстан баб d\ Юсуф Хамадани d\ «Түрік тілдерінің сөздігі» («Диуани лұғат ат-
14. Адамдарды ізгілікке, адалдыққа шақырған «Хакім ата» атымен 17. Мәтінге негізделген
түрк»)
болған
белгілі Ясауидің шәкірті: сұрақ: «Мен бұл кітапты хикмет сөздер, мақал-мәтелдер,
а\ Жүсіп Баласағұн в\ Ахмет с\ Махмұд Қашғари жырлар секілді әдеби сөздермен безендіріп шықтым.
өлең-
d\ Сүлеймен Бақырғани
Иүгнеки Үйренушілер мен қызығушылар керекті сөздерді тез, оңай
табуы үшін көп жылдар еңбек етіп, сөздерді
§23-24. ІХ-ХІІІ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ орындарына қойдым... Бұл жазған еңбегім қолдануға
орын-
1. ӘДЕБИЕТ
ІХ-ХІІІ ғасыр басында ғылым мен мәдениеттің орталықтарына қолайлы болсын деген ниетпен бірқатар қағидаларды
қалалар қатары:
айналған түзіп, өлшем үлгілерін жасадым»
а\ Сауран, Сығанақ, Сарайшық в\ Отырар, Испиджаб, Тараз Мәтінге сүйеніп, сөздердің авторын анықтаңыз:/суретте/
с\ Суяб, Мыңбұлақ, Күнгіт d\ Қашғар, Ғұз Орда, Ескі Гузия а\ Махмұд в\ Ахмед Ясауи
2. Ғылыми еңбектерінде өздерін тек түркі ретінде танытып, өздерін түркі, Қашғари
с\ Жүсіп d\ Сүлеймен Бақырғани
ал тілін түркі тілі деп мақтанышпен айтқан тұлғалар қатары: 18. Қарахандықтар дәуірінде өмір сүрген «Ақиқат сыйы» дастанын жазған
Баласағұни
а\ әл-Фараби, әл-Бируни в\ А.Иүгнеки, С.Бақырғани ортағасырлық ғалым, ақын:
с\ Ж.Баласағұни, Ә.Науаи d\ А.Ясауи, М.Қашғари а\ Жүсіп Баласағұн в\ Ахмет Иүгнеки с\ Махмұд Қашғари
3. Әл-Фарабидің ықпалымен ғылыми көзқарастары d\ Сүлеймен Бақырғани
ортағасырлық ойшылдар:
қалыптасқан
а\ Ибн Сина, Омар Хайям §25. МӘДЕНИ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ
в\ Жүсіп Баласағұн, Ахмет Иүгнеки ДАМУЫ
1. Мемлекеттік «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясының мақсаты:
с\ Махмұд Қашғари, әл-Бируни а\ Қазақстанды дамыған 30 елдің қатарына енгізу
d\ Сүлеймен Бақырғани, Махмұд Қашғари в\ Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына енгізу
4. 870-950 жж Фараб (Отырар) қаласында дүниеге келген энциклопедист с\ Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін
ғалым, «әлемнің екінші ұстазы»:/суретте/ қалыптастыру
d\ Қазақстанның мәдени ескерткіштерін насихаттау
а\ Ибн Сина 2. Мәтіндік
в\ әл-Фараби «Оңтүстік славяндар мен фракиялықтар Дунайдың төменгі
сұрақ.
с\ әл-Бируни өмірсағаларында
сүрді, кейін мұнда түркі-бұлғарлар келіп, түркі хандарының билігін
d\ Омар Хайям орнатты. Бүкіл тұрғындар жаңа атау иеленді, бірақ соған қарамастан
5. әл-Фарабидің ретке келтіріп, кешенді түрде жинақтаған этноста славяндық негіз сақталды. Қазіргі венгрлер және
Аристотельдің ілімі: шығысеуропалық
басқа этностар шамамен осылай
а\ в\ «Саясат» с\ «Атлантида» d\ «Утопия» Мәтінде сипатталған түркі және славян
қалыптасты»
«Органон»
6. Фарабидің араб, парсы, грек, үнді және түркі ғылымы мен араласуынан пайда болған
халықтарының
жетістіктерін жақындастырып біріктірген трактаты (ғылыми
мәдениетінің а\ Болгар (бұлғар)
халық: в\ Венгр (мадьяр)
а\ «Ақындықтың мәні туралы»
еңбегі): с\ Словак d\ Словен (черногор)
в\ «Ғылымдардың жіктемесі туралы 3. Еуразияның барлық халықтарының игілігіне айналған
сөз»
с\ «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары көптеген жетістіктері (ат әбзелдері):
түркілердің
d\ «Музыканың ұлы кітабы»
туралы» a\ Темір b\ Металл өңдеу c\ Оқу-жазу d\ Ер-
7. Әл-Фарабидің ғылымдардың жіктеуі бойынша ғылымдар қандай үзеңгілер
e\ Тәңіршілдік f\ Құлпытастар орнату тоқымдар
(лерге) бөлінеді:
түрге 4. Түркі кезеңінде жергілікті тұрғындар Алтайдан Шығыс
а\ Теориялық (логика, математика) монғолдар келгенге дейін және Алтын Орда кезінде қандай тілде сөйледі?
Еуропаға
в\ Практикалық (этика, саясат) а\ Монғол в\ Ұйғыр с\ Қыпшақd\ Оғыз
с\ Діни (теологиялық) 5. Алтайдан Шығыс Еуропа аралығын мекендеген қыпшақтардан
d\ Дүниетану (жаратылыстану, арифметика) жүйесіне
қаржы қатысты қалған сөздері:
8. әл-Фарабидің адамның табиғаты, интеллектуалдық және а\ b\ c\ «Қарауыл» d\ «Жасауыл» e\ «Атаман»
жетілу, билеушінің мұраты туралы ой-тұжырымдары айтылған еңбектері:
этникалық f\
«Теңге» «Жәмшік»
а\ «Азаматтық b\ «Түркі тілдерінің сөздігі» 6. Алтайдан Шығыс Еуропа аралығын мекендеген қыпшақтардан
«Алтын»
c\ «Бақытқа жету
саясат» d\ «Даналық кітабы» пен поштаға қатысты қалған сөзі:
байланыс
туралы»
а\ «Теңге» в\ «Жәмшік» c\ «Қарауыл» d\ «Жасауыл» 3. Темучиннің монғол ақсүйектерінің құрылтайында » (қаған)
7. Түріктердің құндылық, мемлекетке тиесілі мүлік мағынасын беретін сөзі: атағын алған жылы:
«Шыңғысхан
а\ «Мал» в\ «Қор» с\ «Қазына» d\ «Мүлік» а\ 1204 ж көктем в\ 1190 ж көктем с\ 1212 ж көктем d\ 1206 ж көктем
8. Теңгелердің атаулары, оларды дайындау тәсілі мен ақша жүйесінің 4. «Мен өз бетінше жүрген ұсақ билеушілерді, мұқтаждықта және
сөздерін енгізген халық: езгіде жүрген адамдарды бағындырдым, мен оларды жинап
а\ Монғолдар в\ Соғдылар с\ Орыстар d\ Түркілер еттім» деген сөздердің иесі: /суретте/
біртұтас
9. Мәтіндік а\ Жошы хан в\ Сүбедей нойон с\ Торы хан d\ Шыңғысхан
сұрақ.
«Бұхара мен Қыпшақ елінде өздерінің күміс және мыс теңгесі болды. 5. Шыңғысханның нақыл сөздерінен, әскери және азаматтық
Алғашқысы «танга», екіншісі «пула» деп аталды. Осыған орай ресейліктер заңдардан тұратын заңдар жинағы мен оның жария етілген
өздерінің күміс ақшаларын «танга», ал мыс ақшаны «пула» деп атады». жылын көрсетіңіз:
Түркі сөздерінің ресейліктер арасында кеңінен тарағанын а\ «Монғолдың құпия шежіресі», 1206 ж в\ «Яса» («Жасақ»), 1206
орыс тарихшысы:
жазған с\ «Тататұңға ережесі», 1203 ж d\ «Шыңғыснама», 1227 ж
ж
а\ Н.М.Карамзин в\ В.В.Бартольд с\ В.В.Радлов 6. Шыңғысханның мемлекет пен тұрғын халықты қандай үш әскери
d\ В.О.Ключевский әкімшілік аймаққа бөлді?
10. Орта ғасырларда қалыптасқан әлемнің төрт патшалығы а\ Батыс, шығыс, орталық в\ Оңтүстік, солтүстік,
тұжырымдамасын сәйкестендіріңіз:
(монархия) с\ Оң қанат, сол қанат, орталық
орталық d\ Күншығыс, күнбатыс, орталық
10 Оңтүстіктегі пілдер патшасының A Қытай 7. Монғол мемлекетінің әкімшілік, әскери басқару жүйесінің дұрыс ретін
империясы көрсетіңіз (төменнен жоғары қарай):
11 Батыстағы асыл заттар патшалығы B Түрік қағанаттары а\ Ондық-жүздік-мыңдық-түмен в\ Түмен-мыңдық-жүздік-ондық
12 Солтүстіктегі жылқылар патшасы C Византия с\ Ондық-жүздік-түмен d\ Бірлік-ондық-жүздік-
13 Шығыстағы адам патшасы D Үндістан 8. Монғолдарда қабырға бұзатын, от лақтырғыш қаруларды қай мемлекетті
мыңдық
10.D 11.C 12.B 13.A бағындарған соң иеленді?
14. Орта ғасырлардағы ірі төрт патшалықты өзара байланыстырған а\ Хорезмшах мемлекетін в\ Таңғұт патшалығын
а\ Нефрит жолы в\ Лазурит жолы с\ Күміс жолы d\ Жібек жолы
жол: с\ Солтүстік Қытайды d\ Найман мемлекетін
15. Үндістан аумағынан Орталық Азияға тараған әлемдік діндердің 9. Шыңғысхан құрған Монғол мемлекетінің орталығы:
а\ Ислам
бірі: в\ Христиан с\ Буддаd\ Иудаизм а\ Балықты в\ Битөбе с\ Ғұз-Орда d\ Қарақорым
16. Орталық Азияға Батыс елдерінен келген әлемдік дін: 10. Шыңғысханның жеңіске жетуіне ықпал еткен әскери өнердегі
а\ Ислам в\ с\ Будда d\ Иудаизм жетістіктері:
17. ОрталықХристиан
Азияға Шығыс елдерінен келген әлемдік дін: a\ Әскери бағыт-бағдарды өзгерте
а\ в\ Христиан с\ Будда d\ Иудаизм білу
b\ Саудагерлер арасына әскерилерді араластыру арқылы жаулар арасына
Ислам
18. Ұлы Жібек жолының Жерорта теңізінен Қытайға дейінгі аралықта іріткі салу
мен жазуды таратқан бай-көпестер мен қолөнершілер шықты:
дін c\ Барлауды ұйымдастыру
а\ Үндістаннан в\ Сириядан с\ Қытайдан d\ Парсылардан d\ Жаулап алынған халықтардың мәдениеті мен дінін құрметтемей аяусыз
19. Мәдениеттердің өзара ықпалдасуын зерттеуде негізгі тарихи жою
деректердің бірі болып табылатын: e\ Жауды шектен тыс қатыгездік көрсету арқылы қорқыту
а\ Көне қорымдар в\ Ауызша деректер с\ Жазбаша деректер f\ Шыққан тегіне қарамастан істі білетін адамдарды
d\ Мифология қызметтерге
қолбасшылық тағайындау
20. Түркі аңыздарының мифологиялық көріністері бейнеленген Х ғасырға 11. Шыңғысхан халыққа бұйрықтарын жеткізу үшін жылдам хабар
жататын воеводаға (әскербасы) тиесілі қорған табылды: жеткізуші арнайы жасақ ұйымдастырды. Бұл жүйенің атауы:
а\ Иволгадан в\ Черниговтан с\ Смоленсктен d\ Тюменьнен а\ Бекеттер жүйесі в\ Кептерді қолдану жүйесі
21. Еуразияның байтақ даласына түркі мәдениетінің таралу с\ Қос дөңгелекті арбалар жүйесі d\ Ұлы Жібек жолы саудагерлері жүйесі
a\ Түркілер жаулап алынған халықтардың мәдениетін аяусыз жойды
себептері: 12. Монғолдардың басып алған жерлерде ұзақ уақыт басымдық
b\ Түркілер жаулап алынған халықтарды өз атамекенінен көшіріп, басқа себеп болған саясаты:
жүргізуіне
аймақтарға орналастарыды а\ Жаулап алынған халыққа ауыр салық салу
c\ Түркі мәдениеті түріктердің Тәңірлік діні арқылы тарады в\ Дінге қысымшылық
d\ Түркілердің рухани мәдениеті сапалық жоғары жасамау
с\ Бағындырылған халықтардың ақсүйектерін өз жағына
ерекшеленді
деңгейімен d\ Жаулап алған халықтардың қолбасшыларын жоғары лауазымдарға
тарту
e\ Бұл мәдениеттен өзге халықтар өздеріне жақын құндылықтар отырғызу тапты
f\ Түркі билеушілері жаулап алған жерлердің мәдениетін13. ХІІІ ғасырдың басында Ертістен Дунайға дейінгі дала кеңістігін
22. Барлық этностардың өзара араласуы белсенді түрде жүрген
жоймады жайылымға айналдырған:
уақыт:
тарихи а\ Монғолдар в\ Оғыздар с\ Қыпшақтар d\ Керейіттер
а\ Ежелгі заман в\ Орта ғасырлар с\ Жаңа заман d\ Қазіргі заман 14. Монғолдар тарапынан талқандалып, Жетісу жеріне наймандарды бастап
23. Орта ғасырларда жаңа этностар өмірге келді, бұл үрдісте үлкен рөл келген хан:
атқарған тайпалар: а\ Наркеш Дайын в\ Инанч Білге с\ Көксу Сәуірік d\ Күшлік
а\ Соғдылар в\ Арабтар с\ Ұйғырлар d\ Түркілер 15. ХІІІ ғасырдың басындағы қуатты Хорезм мемлекеті құрамына кірген
24. Түркілерге тау-кен ісінің, металл өндірісі мен қолөнердің дамуына аймақ (тар):
ықпал еткен шикізатқа бай аймағы: a\ Кіші Азия b\ Хорезм, c\ Оңтүстік Сібір d\
а\ Жетісу в\ с\ Маңғыстау d\ Мауараннахр e\ Ирак f\ Оңтүстік
Мауараннахр Иран
25. Еуразия Алтай
тарихында І-ХІІІ ғғ аралығында «Халықтардың ұлы 16. Шыңғысханның
Қазақстан Қытайдағы жеңістері туралы хабар алып,
аудару» кезеңі неше мәрте орын алды?
қоныс елшілік аттандырған Хорезмшахтар мемлекетінің билеушісі:
Монғолияға
а\ 5 в\ 2 с\ 4 d\ 3 а\ Мұхаммед в\ Жалеладдин с\ Атсыз d\ Мамун
26. Түркі тайпаларының Еуразия құрлығы этникалық картасының 17. Шыңғысханның Отырарға алтын, күміс, жібек, бағалы ері және
өзгеруіне әкелген көші-қонын жасаған (дар):
біртіндеп заттар тиеген 500 түйеден тұратын 450 адамы бар сауда керуенін жіберген
басқа
а\ Арғы түркілер (ғұндар), түркі, түркі- жылы:
в\ Арғы түркілер (сақтар), сарматтар, үйсіндер
монғолдар а\ 1217 жыл в\ 1219 жыл с\ 1218 жыл d\ 1220 жыл
с\ Оғыздар (түркі тілдес), қарлұқтар, қыпшақтар 18. Көпестерді тыңшылар деп айыптап, оларды өлтіруге бұйрық берген
d\ Түргештер (арғы түркілер), қарақытайлар, монғолдар Отырар билеушісі:
а\ Қадыр-Буке в\ Қайырханс\ Қараша-хажиб d\ Мұхаммед
ЕКІНШІ БӨЛІМ 19. Отырар қаласына келген керуендер өлтірілген оқиға қандай атпен енді?
ХІІІ-XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН а\ «Отырардың күйреуі» в\ «Отырар қырғыны» с\ «Отырар опаты»
Алтыншы тарау d\ «Отырар ойраны»
ХІІІ-XV ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ 20. Шыңғысханның Қыпшақтарға соғыс жариялап, Отырарға шабуылдауын
ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ ТАРИХЫ
ЖАРТЫСЫНДАҒЫ сылтау болған оқиға:
§26-27. ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫН МОНҒОЛДАРДЫҢ а\ Мұхаммед Хорезмшахтың Жетісудың солтүстігіне жорық жасауы
ЖАУЛАП АЛУЫ в\ Жетісудағы Күшлік хан мен оның жақтастарының мұсылмандарға қысым
1. ХІІ ғ соңына қарай монғол даласының билеушісіне айналған Темучиннің көрсетуі
(Шыңғысхан) дүниеге келген жылы: с\ Қарақытай мемлекетінің Орта Азияны жаулап алуы
а\ 1206 ж в\ 1227 ж с\ 1190 ж d\ 1155 ж d\ Отырар қаласында Шыңғысхан жіберген елшілердің
2. Темучиннің Монғолиядағы 1203-1204 жылдар аралығында бағындыруды өлтірілуі
21. Хоремшах пен Қайырханның іс-әрекетіне қарамастан Шыңғысхан
аяқтаған тайпалары: жаулап алуды жоспарлаған аймақтар:
a\ b\ Қыпшақтар c\ Соғдылар d\ а\ Бүкіл Азия мен Шығыс Еуропа в\ Үндіқытай мен Мұхиттық аралдар
e\ Қырғыздар f\ Меркіттер
Керейіттер Наймандар с\ Батыс Еуропа мен Солтүстік Африка d\ Кіші Азия мен Шығыс Еуропа
22. Монғолдардың дінаралық қарсылықты пайдаланып Жетісуға енген «Ол қандай да бір аумақты жаулап алған кезде тұрғындарды
жылы: ренжітпеді, олардың меншікке құқығын бұзбады, олардың арасына өз
а\ 1216 ж в\ 1218 ж с\ 1219 ж d\ 1220 ж адамдарын қойды. Бағынған елдің адамдарын қорғады. Ешқандай да
23. Тұрғындардың монғолдар жағына шығуына ықпал еткен монғолдар шекпейтіндігіне көзі жеткен тұрғындар оған жан-тәнімен берілді.
зиян
Шыңғысханның саясаты:
мен дұшпан енді адал қызметшілеріне айналды.
Бұрынғы
a\ Мұсылмандар арасында несториандық дінді таратты Монғол империясының тарихы былайша қалыптасты:
b\ Тәңірлік дін мен шаманизмді таратты тек төрт ұлы ғана монғол ұлыстарының билеушілері
Шыңғысханның
c\ Барлық діндердің әрекетіне тыйым салынды Шыңғысханның бұл төрт ұлы ақылды, батыл да ержүрек, әкесі
болды.
d\ Дінге қысымшылық жасамады бүкіл әскер және халық бағалаған адамдар болды. Олар
мен
e\ Мұсылмандар мен христиан, буддизм діні өкілдерін бір-біріне айдап мемлекетіне
Шыңғысхан төрт діңгек ретінде қызмет етті. Әкесі олардың әрқайсысына
салды мемлекет дайындап берді де, оларды төрт «жүйрік» деп атады, ал
f\ Мұсылмандарға ғибадат жасауға еркіндік берді «жүйріктер» деп басқалардан ерекшеленген, асып түскен және алдыңғы
24. Монғолдарға қақпасын ашып, осы үшін «қайырымды қала» атағын қатарда тұрған кісілерді, тұлпарларды және басқаларды атайды»
алған қала: Мәтінге, тарихи біліміңізге сүйеніп Шыңғысхан турлы
а\ Сығанақ в\ Сауран с\ Баласағұн d\ Ашнас Венециялық саяхатшыны анықтаңыз:
жазған
25. Шыңғысханның Қазақстан аумағына жорық жасаған кездегі әскер саны а\ Плано Карпини в\ Вильгельм (Гильом) Рубрук
(шамамен): с\ Антон Дженкинсон d\ Марко Поло
а\ 120 мың в\ 150 мың с\ 200 мың d\ 180 мың 50. Мәтіндік сұрақ.
26. Монғолдардың Отырарға жақындаған кезде бөлінген әскерлерін «XVI ғасырда Өтеміс қажы жазған «Шыңғыснама» еңбегінде:
бастаған қолбасшыларымен сәйкестендіріңіз: өлген кезде оның үлкен ұлдары арасында олардың ішінде қайсысы ұлыс
«Жошы
26 Шағатай, Үгедей A Негізгі күшпен Бұхараға аттанды басшысы болатындығы туралы дау туды. Билік туралы дауды шешу үшін
27 Жошы B Отырарды қоршап, шабуылдау Шыңғысханға аттанды. Ханзадаларды қабылдаған ұлы
28 Шыңғысхан C Сырдария бойымен төмен қарай немерелеріне
аталары үш киіз үй тігуге бұйрық берді. Осылайша алтын босағалы
аттанды Орда, күміс босағалы Көк Орда, болат босағалы Боз Орда
Ақ
26.B 27.C 28.A Мәтінге және тарихи біліміңізге сүйеніп әр тігілген ордан
тігілді»
29. Отырарды монғолдардың қоршауы созылған уақыт: анықтаңыз:
иесін
а\ жарты жыл в\ 1 жыл с\ 3 ай d\ 7 ай а\ Орда Ежен, Бату, Шайбан в\ Бату, Орда Ежен, Шайбан
30. 1220 жылы Сығанаққа жақын келген Жошы әскерлеріне қала қанша күн с\ Бату, Берке, Меңгу-Темір d\ Ноғай, Сартақ, Ұлақшы
қарсылық көрсетті? *Қосымша:
а\ 5 күн,5 түн в\ 7 күн, 7 түн с\ Жарты жыл d\ 15 күн, 15 түн
31. Сығанақ қаласы алынғаннан кейін монғолдар қиян-кескі шайқас
нәтижесінде алған қаласы:
а\ Отырар в\ Сауран с\ Сарайшық d\ Ашнас
32. Жошы келісім жасау үшін елшілерін жіберіп, монғолдардың қантөгіссіз
алған қаласы:
а\ Баласағұн в\ Қашғар с\ Жентd\ Сарайшық
33. Монғолдарда қатты қарсылық көрсеткені үшін толық жойылған
Оңтүстік Қазақстанның (Сырдария бойындағы) үш қаласы:
a\ Сарайшық b\ c\ Баласағұн d\ e\ Орда-Базар
f\ Ашнас Отырар Сығанақ
34. Монғолдар келісімен Иранға қарай қашқан Хорезмшахтар мемлекетінің
билеушісі:
а\ Қараша-хажиб в\ Қайырхан с\ Мұхаммед d\ Жалеладдин
35. Монғолдар Иранға қашқан Хорезм шахының соңынан қуу кезінде
Кавказ арқылы шыққан жері:
а\ Шығыс Дешті Қыпшақ в\ Батыс Дешті Қыпшақ
с\ Кіші Азия d\ Таяу Шығыс
36. Қыпшақтар мен орыстардың іс-қимылдардағы
жоқтығынан монғолдардан жеңілген шайқасы: (1223 жылы болған
бірауыздылықтың §28-29. МОНҒОЛ ИМПЕРИЯСЫ ҚҰРАМЫНДАҒЫ
а\ Куликово в\ Терек с\ Батпақ d\ Калка
шайқас): 1. Бүкілмонғолдық
ҚАЗАҚСТАН құрылтайда (ескі базада 1235 ж) Батыс елдеріне
37. Монғолдар Руське енбей, Солтүстік-батыстан қазіргі Қазақстан жасауда монғол әскерлерінің қолбасшысы болған:
жорық
даласына кіріп бағындырған тайпалары: а\ Ноғай в\ Берке с\ Шағатай d\ Бату
а\ Шығыс в\ Меркіт с\ Найман d\ Керейіт 2. Монғолдар әскерінің үлкен бөлігі қыпшақтардан жасалды, монғолдар
қыпшақ
38. Монғолдардың Қазақстан аумағын (ескі база Қазақстан мен Орта бүкіл әскердің қанша бөлігін құрағанын көрсетіңіз:
Азияны деп береді) толықтай басып алған жылы: а\ 1/4 в\ с\ 2/4 d\ 2/3
а\ 1217-1222 жж в\ 1218-1223 жж с\ 1219-1224 d\ жж 1222-1227 жж 3. 1236 1/3
жылы жорыққа шыққан монғол қолы 1241 жылы көктемде жеткен
39. Шыңғысханның шығыста Амурдан, батыста Әмударияға дейінгі жері:
аумақта билік орнатқан уақыты: а\ Адрия (Адриат) теңізі в\ Азау (Азов) теңізі
а\ 1223 ж в\ 1224 ж с\ 1225 ж d\ 1226 ж с\ Қара Теңіз d\ Тиррен теңізі
40. Шыңғысханның өмір сүрген жылдары: 4. Монғолдардың Еуропаға жасаған жорығынан кері қайтуға себеп болған
а\ 1227-1255 жж в\ 1162-1224 жж с\ 1190-1227 жж d\ 1155-1227 жж оқиға:
41. Шыңғысханның көзі тірісінде ұлдарының әрқайсысына бөліп берген а\ Шыңғысханның өлімі туралы хабар в\ Жошы өлімі туралы хабар
жер үлесінің атауы (ескі базада інжу): с\ Мөңке өлімі туралы хабар d\ Үгедей өлімі туралы хабар
а\ Сойырғал в\ Иқта с\ Ұлыстарd\ Мүлік 5. Батудың Еділдің төменгі ағысына оралып, құрған мемлекеті мен
42. Шыңғысханның балаларына бөліп берген жер үлестерін астанасын атаңыз:
сәйкестендіріңіз: а\ Ақ Орда, Сығанақ в\ Алтын Орда, Сарай
42 Жошы А Әкесінің жері-Монғолияға иелік етті с\ Көк Орда, Орда Базар d\ Боз Орда, Сарайшық
43 Шағатай В Қазақстан аумағынан Жетісудың солтүстік- 6. Тарихта алғаш рет Ертістен Дунайға дейінгі Ұлы Даланың бүкіл кеңістігі
шығысы бір ғана Жошы әулеті құрамына енген жорық жылдары:
а\ 1219-1224 жж в\ 1235-1241 жж с\ 1236-1242 d\ жж 1242-1259 жж
44 Үгедей С Оңтүстік, Оңтүстік-шығыс Қазақстан, Орта
7. Еуропаға жасалған жорықтан кейін Монғол империясының 1\4 бөлігін
45 Төле D Шығыста
Азия Ертістен, батыста Еділге дейін,
құраған ұлыс:
Әмудария мен Сырдарияның төменгі ағысы
а\ Төле ұлысы в\ Бату ұлысы с\ Шағатай ұлысы d\ Жошы
42.D 43.C 44.B 45.A
ұлысы алып,
8. Орыс князьдары князь етіп тағайындау туралы жарлықтар
46. Шыңғысханның балалары ішінде Қазақстан аумағына ұлысы қатысы төлеген мемлекеті:
салық
жоқ болғаны: а\ Монғол империсы в\ Алтын Орда с\ Моғолстан d\ Ақ Орда
а\ Жошы в\ Шағатай с\ Үгедей d\ Төле 9. Жошы ұлысының оңтүстік шекарасы өткен жерлер:
47. Шыңғысхан ұлдары ұлыстарының түйіскен жері: а\ Сырдарияның орта ағысы мен Әмудария в\ Жетісу
а\ Алтай в\ Жетісус\ Балқаш көлі d\ Ұлытау с\ Тарым өзені мен Алтай таулары
48. Жошы қайтыс болғаннан кейін, Шыңғысхан «Әкеңнің билігін қабылдап d\ Жайық өзенінің төменгі ағысы мен Каспий теңізі
ал, ол барғысы келген жерлерге аттан» деп, Жошының мұрагері ретінде 10. Алтын Орда мемлекетінің басты бөлігін құраған түркі
таныған немересі: а\ Соғдылар в\ Керейіттер с\ Наймандар d\ Қыпшақтар
тайпалары:
а\ Орда Ежен в\ Берке с\ Меңгу-Темір d\ Бату
49. Мәтіндік сұрақ.
11. Қазақстан аумағында қалған монғолдардың толықтай түркіленген 27. Орыс жерінде князьдардың біріне ғана жарлық беріліп, қалғандары
уақыты: бағынуға мәжбүр болып, салықты Алтын Орда атынан жинай
оған
а\ XV ғ в\ XIII ғ аяғы с\ XІV d\ XVІ ғ басы уақыты:
бастаған
12. Қыпшақтар Сайынхан ғ (ақылды хан) деп атаған Алтын Орда а\ ХІІІ ғасырдың басынан бастап в\ ХІІІ ғасырдың соңынан бастап
а\ Берке хан
ханы: в\ Тохты хан с\ Меңгу-Темір d\ Бату хан с\ XIV ғасырдың 20-жылдарынан d\ XV ғасырдың екінші жартысынан
13. Алтын Орданың негізін қалап, 1227-1255 жылдары билік құрған бастап
а\ Берке хан
хан: в\ Сартақ хан с\ Бату d\ Ұлақшы хан 28. XIV ғасырдың бірінші жартысында Алтын Орданы ең жоғары өркендеу
14. Мәтіндік хан деңгейіне жеткізген әкелі-балалы хандар:
сұрақ.
«Ол хандардың ішінде бірінші болып ислам дінін қабылдап, а\ Өзбек, Жәнібек в\ Жәнібек, Бердібек с\ Берке, Меңгу-Темір
орталығына
монғол тәуелсіз саясат жүргізе бастады. Оның тұсында қала d\ Тоқтамыс, Ахмет
қарқынды жүргізілді, жаңа орда салынды. Хан Парсы елі мен
құрылысы 29. Алтын Орданың 1342-1357 жылдардағы ханы:
ғалымдарды, дін иелерін, ақындарды, Хорезмнен – қолөнершілер мен
Мысырдан а\ Бердібек хан в\ Өзбек хан с\ Жәнібек d\ Тохты хан
көпестерді шақыртты. Шығыс елдерімен сауда және дипломатиялық 30. Алтын Орданың 1312-1342 хан жылдардағы ханы:
байланыстар біршама жанданды. Хан билік еткен кезде Алтын Орда а\ Бердібек хан в\ Өзбек с\ Жәнібек хан d\ Тохты хан
Мысыр ресми түрде елшілік алмасты. Бұл уақытта Мысырда
мен 31. Мәтіндік хан
даласынан шыққан Бейбарыс сұлтан билік жүргізді. Асқан қабілетінің
қыпшақ сұрақ.
«Ол Батудың ұрпағы болатын. Замандастары оны «кісілігі мол, даңқты
арқасында Бейбарыс құлдан мемлекет басшысына дейін көтеріліп, да ержүрек» адам ретінде сипаттайды. Ол бірнеше тілді білді. Ол
қолбасшы және қайраткер ретінде тарихқа енді» жылы исламды Алтын Орда мемлекетінің ресми діні етіп біржолата
1312
Мәтінге сүйеніп, 1257-1266 жылдардағы билік құрған орталық бекітті, билікті күшейтіп, құрылтай шақыруды тоқтатты. Нақ осы хан
інісі:
Батудың билік еткен жылдары деректерде алғаш рет өзбектер мемлекеті деген сөз
а\ Беркев\ Меңгу-Темір с\ Тохты d\ Жәнібек тіркесі пайда болды. Алтын Орда билеушісі ханының есімі
15. Сарай-Бату қаласынан кейін Алтын Орданың астанасы болған қала: Жошы ұлысы халқының атауына айналды. Ол керуен саудасының дамуына
біртіндеп,
а\ Сарайшық в\ Сарай Берке с\ Орда Базар d\ Чимги Тура көп көңіл бөлді. Орда Батыс Еуропа, Кіші Азия, Мысыр, Үндістан,
16. Алтын Ордаға саяси дербестікті әкелген, Бату ханның немересі елдерімен
Қытай қызу сауда жүргізді. Сауда жолдары тек қауіпсіз ғана емес,
Темірдің билік құрған жылдары:
Мөңке- қолайды болды, Генуя мен Венецияның сауда өкілдіктері ашылды»
а\ 1227-1255 жж в\ 1257-1266 жж с\ 1255-1257 жж d\ 1266-1280 жж Мәтінге және тарихи біліміңізге сүйеніп, Алтын Орда
17. Жошы ұлысын билеушілердің ішінен бірінші болып, өз атынан теңге көрсетіңіз:
ханын
соқтырып, жарлықтар шығарған хан: а\ Жәнібек хан в\ Тохты хан с\ Бату хан d\ Өзбек хан
а\ Өзбек в\ Сартақ с\ Берке d\ Мөңке Темір 32. Алтын Орда дәуірінде қайтадан ірі қолөнер және сауда орталығына
18. Жошы ұлысының Монғол империясынан бөлініп, әлемдегі ең ірі, ең бай, айналған қалалар қатары:
дербес мемлекетке айналған уақыты: а\ Сығанақ, Отырар в\ Бұхара, Самарқан с\ Мерв, Жент
а\ ХІІІ ғасырдың 40-жылдары в\ ХІІІ ғасырдың 60-жылдары d\ Үзкент, Сауран
с\ XIV ғасырдың 20-жылдары d\ XV ғасырдың 60- 33. ХІІІ ғасырдың 30-жылдарының өзінде ақша сарайы жұмыс істеген
19. Шыңғысханның жаулап алынған жерлерінде хан сайлану үшін
жылдары а\ Сауран в\ Сайрам с\ Науакент d\ Отырар
қала:
қойылатын талаптар қатары: 34. Ақша шығаратын сарайында үшті түрлі теңге – алтын динар, күміс
a\ Хан «алтын ұрпақтан» шыққан Шыңғысхан ұрпағы болуы керек
дирхем, мыс фельстер шығарылған қаланы көрсетіңіз:
b\ Хан болып сайланушының белгілі бір мүлкі мен жері болуы а\ Сарайшық в\ Жамукет с\ Отырарd\ Кедер
c\ Жасы 15-60 жас аралығында болуы тиіс
тиіс 35. Алтын Орда кезінде халқының саны жағынан әлемдегі ірі
d\ Лайықты деп танылып, сұлтандар құрылатайында бекітілуі қатарына
қалалар керек
қосылған көптеген жаңа қалалар пайда болған уақыт:
e\ Діні ислам немесе христиан болуы керек а\ XIII-XIV ғғ в\ XIV-XV ғғ с\ XII-XIII ғғ d\ XIII-XV ғғ
f\ Діні тәңіршілдік немесе христиан дінінің несториандық бағыты 36. «Қалаларға әскердің кіруіне кедергі жасамау үшін қамал-қабырғалар
керек
болуы мен қақпалар болуына рұқсат етілмеді» деп жазған ХІІІ ғасыр
а\ Плано Карпини в\ Марко Поло
20. Алтын Орда мемлекетіндегі ханнан кейінгі әскерлердің бас қолбасшысы саяхатшысы: с\ Вильгельм Рубрук d\ ибн Батута
және сыртқы саясат басшысы: 37. Алтын Орда қалаларының ерекшелігі неде екенін көрсетіңіз:
а\ Уәзір в\ Беклербек с\ Диуан d\ Басқақ а\ Қамал-қорғандарының
21. Алтын Ордада атқарушы биліктің орган ретінде қаржы, салық, ішкі болмауында
в\ Тек өзен-көл жағалауларында орналасуында
саясат саласын басқарған орган мен оның басшысы: с\ Қорғаныс қалқасының бірнеше қабат болуынада
а\ Иқта, иқтадар в\ Мүлік, тамғаш с\ Диуан, уәзір d\ Хасса, басқақ d\ Биік тау, жартас төбесінде орналасуында
22. Мәтіндік 38. Батудың тікелей ұрпақтарының бәрін жойып, Жәнібектен кейін 1357-
«Алтын Орда дәуірінде мемлекеттің екі бөлікке – оң және сол қанатқа
сұрақ. 1359 жылдары хан болған:
бөлінуі Бату хан илеген кезде де жалғасты. Оң қанат Еділ бойынан Дунайға а\ Меңгу-Темір в\ Ахмет с\ Бердібек d\ Шәдібек
дейінгі аумақты қамтыды. Оның орталығы Еділдің төменгі 39. Алтын Орданың тарихында жиырмадан астам хан ауысқан нәубет пен
орналасты. Сол қанат Шығыс Дешті Қыпшақ пен Сырдария алқабының
ағысында сарай төңкерістері кезеңі: (ескі базада «Ұлы дүрбелең
жерлерін алып жатты. Мұнда Жошының үлкен ұлы мен оның ұрпақтары а\ 1359-1379 жж
жылдары») в\ 1379-1389 жж с\ 1357-1377 жж d\ 1380-1400 жж
билік етті. Сол қанаттың орталығы – Сығанақ қаласы болды. Ұлыстар 40. Жошы ұлысы аумағында бірқатар тәуелсіз иеліктер құрыла бастаған
кезегінде жекеленген иеліктерге бөлінді. Оларға Жошының басқа ұлдары
өз саяси кикілжің уақытын көрсетіңіз:
билік жүргізді» а\ 1359-1379 жж в\ 1379-1389 жж с\ 1357-1377 жж d\ 1380-1400 жж
Мәтінге сүйеніп, оң қанат пен сол қанатты қай хандардың 41. Алтын Ордадан Орда Еженнің ұрпақтары бөлініп, Ақ Орда
басқарғанын
ұрпағы анықтаңыз. құрған уақыт:
ұлысын
а\ Оң қанатты-Орда Ежен, сол қанатты-Бату хан ұрпақтары а\ XIV ғасырдың бірінші жартысы в\ XV ғасырдың басы
в\ Оң қанатты-Бату, сол қанатты-Орда Ежен д\ XVI ғасырдың басы d\ XIV ғасырдың екінші жартысы
с\ Оң қанатты-Шайбан, сол қанатты-Меңгу-Темір ұрпақтары
ұрпақтары 42. 1380 жылы Куликов (о) даласындағы шайқас нәтижесі:
d\ Оң қанатты-Ноғай, сол қанатты-Берке ұрпақтары а\ Алтын Орда әскері поляк рыцарьларымен бірге орыс жерлерін
23. Қазақстанның солтүстік-батыс жерлерін иеленген Жошының ұлы: талқандады
а\ Бату в\ Берке с\ Орда Ежен d\ Шайбан в\ Орыс әскерлері Алтын Орда әскерлерін
24. Шыңғысхан құрған мемлекеттерінің барлық аумағына ортақ құқықтық с\ Алтын Орда әскерлері Мәскеуді өртеді
жеңді
ережелер: d\ Орыс жерлері Алтын Ордадан толық тәуелсіздік алды
а\ «Жасақ»в\ «Жарғы» с\ «Шежіре» d\ «Шариғат» 43. 1380 жылғы Куликов (о) даласындағы шайқастағы соғысушы тараптар:
25. Шыңғыс ұлыстары жерінде ислам ықпалының күшеюіне а\ Алтын Орда билеушісі (беклербегі) Мамай мен Мәскеу
біртіндеп
байланысты ене бастаған мұсылман құқығы: Дмитрий
князы Донской
а\ «Жасақ» в\ «Жарғы» с\ «Шежіре» d\ «Шариғат» в\ Алтын Орда ханы Тоқтамыс пен Мәскеу князы ІІІ Василий
26. Мәтіндік с\ Мауараннахр билеушісі Әмір Темір мен Мәскеу князы Иван Калита
«Алтын Ордада салық жинау жүйесі құрылды. Халық әскерді,
сұрақ. d\ Моғолстан билеушісі Ілияс-Қожа мен Мәскеу князы Дмитрий Донской
жаушыларды керек-жарақпен қамтамасыз етуге, пошта бекеттерін ұстауға 44. Әмір Темірдің қолдауымен Алтын Ордадағы билікті Мамайдың
да міндеттенді. Салық жинауды арнайы адамдар іске асырды. Олар ханның жеңілісінен кейін тартып алған Шыңғысхан ұрпағы:
жаулап алған елдердегі өкілдері еді. Салық жинаушының жанында қарулы а\ Түй-Қожа в\ Тоқтамысс\ Едіге d\ Бердібек
жасақ болды, ол үнемі қала сыртында орналасты. Олар 45. Әскери жеңістермен өз билігін нығайтуға ұмтылып, Мәскеуді өртеп,
князьдықтарында «татар слободасы» деген атпен белгілі болды.
орыс орыс князьдарының салық төлеуін қалпына келтірген Алтын Орда ханы:
қандай да бір князь ханның жарлығын орындамаса немесе
Егер а\ Ахмет в\ Жәнібек с\ Едіге би d\ Тоқтамыс
төлемесе,
салықты онда салық жинаушы өз қарулы жасағымен жазалауға шықты». 46. Жошы ұрпақтарының барлық иеліктерін біріктіріп, Алтын Орда мен Ақ
Мәтінге сүйеніп Алтын Орда дәуірінде бағындырылғанОрданың тағын біріктірген хан:
салық жинаушы лауазым иесін
халықтан а\ Ұрыс (Орыс) хан в\ Мамай с\ Әбілқайыр хан d\ Тоқтамыс хан
а\ Уәзір в\ Басқақс\ Беклербек д\ Даруға
анықтаңыз:
47. Алтын Орда мен Ақ Орда мемлекетінің бірігуін өз мемлекетіне төнген а\ Сарайшық в\ Сығанақс\ Алмалық d\ Құяш
қауіп ретінде қарап, Алтын Ордаға жорық жасаған билеуші: 6. Ақ Орда XIV-XV ғғ қандай тарихи аймақтағы тайпалар мен
а\ Есен-Бұға хан в\ Әмір Поладшы с\ Әмір Темір d\ Едіге біріктіруде маңызды рөл атқарды?
халықтарды
48. Алтын Орданың құлдырауына әкелген 1389, 1391, 1395 жылғы а\ Батыс Дешті Қыпшақ в\ Жетісу мен Оңтүстік-шығыс Қазақстан
жорықтарды жасаған билеуші: с\ Шығыс Дешті Қыпшақ d\ Жайық пен Дон өзендері аралығы
а\ Әмір Темір в\ Әбілқайыр хан с\ Қамар ад-Дин d\ Едіге 7. Ақ Орданың Алтын Ордаға тәуелділігін XIV ғасырдың
49. 1395 жылы тақтан түсіп, Түмен қаласы маңында 1404 жылы қаза түпкілікті түрде жоюға тырысқан Ақ Орда хандары:
ортасында
Алтын Орда ханы:
тапқан а\ Ұрыс пен Тоқтақия хандар в\ Барақ пен Болат хандар
а\ Ахмет хан в\ Жәнібек хан с\ Әбілқайыр хан d\ Тоқтамыс хан с\ Орда Ежен мен Ерзен хан d\ Ерзен мен Мүбәрак
50. XV ғасырдың 50-70 жылдары толықтай құлаған Алтын 8. Ақ Орданың саяси тарихын үш хандар
кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең
мемлекетінің орнына құрылған жаңа түркі мемлекеттері:
Орда кезінде орын алған оқиғаларды көрсетіңіз:
a\ Ильхандар мемлекеті b\ Ноғай c\ Юань империясы а\ Шығыс Дешті Қыпшақтың аумағын Алтын Орда билігінен
d\ Мәскеу княздығы e\ Қырым хандығы f\ Қазан
Ордасы жолындағы күрес
босату
51. XV ғасырдың 50-70 жылдары
хандығы толықтай құлаған Алтын в\ Батыс Дешті Қыпшақ аумағына Орыс князьдықтарын қосу
мемлекетінің орнына құрылған жаңа түркі мемлекеттері:
Орда с\ жаңадан күшейіп келе жатқан Мауараннахр әміршісі Әмір Темірге қарсы
a\ Астрахан хандығы b\ Сібір c\ Моғолстан соғысу
d\ Хулагу мемлекеті e\ Құбылай мемлекеті f\ Монғол империясы
хандығы d\ Шығыс Дешті Қыпшақ аумағына Монғол империясының жерлерін қосу
52. Алтын Ордадан бөлініп шыққан мемлекеттердің тарихына ортақ 9. XIV ғасырдың 60-70 жылдары Ақ Орданы нығайтып, бүкіл
а\ Мемлекеттердің барлығы ыдырап, халқы Қазақ хандығының
болды: Орданы біріктіруге тырысқан хан:
Алтын
енді
құрамына а\ Темір-Мәлік хан в\ Тоқтақия хан с\ Ұрұс ханd\ Барақ хан
в\ Мемлекеттер өзара ұйымдасып Қырым түбегінде Қасым хандығын 10. Ақ Орданың күшейіп, Алтын Орданы біріктіруші ұлыс ретінде көрінген
с\ Кейін Орыс мемлекетінің құрамына
құрды кезеңі:
d\ Кейіннен Монғол империясының құрамына енді
енді а\ Бірінші кезең в\ Екінші кезең с\ Үшінші кезең
53. Монғол шапқыншылығы туралы «Бұл күн мен түн жаратылғаннан d\ Бірінші, үшінші кезеңдер
бастап, адамзат білмеген қасірет болды. Жылнамаларда осыған 11. Мауараннахр билеушісі Әмір Темірдің басқыншылығына қарсы күрес
мұндай апат сипатталмаған» деп жазған араб тарихшысы:
дейін жүргізген Ақ Орда ханы:
а\ Ибн әл-Асир в\ Ибн Хордабек с\ Ибн Батута d\ әл-Якуби а\ Темір-Мәлік хан в\ Тоқтақия хан с\ Ұрұс ханd\ Барақ хан
54. Монғол басқыншылығы кезінде егіншілік және қала мәдениетіне 12. Ақ Орданың соңғы үшінші кезеңіне тән тарихи оқиға:
зор зиян келтірілген аймақ:
орасан а\ Шығыс Дешті Қыпшақтың аумағын Алтын Орда билігінен
а\ Батыс Қазақстан в\ Солтүстік Қазақстан с\ Шығыс Қазақстан жолындағы
босату күрес
d\ Оңтүстік Қазақстан в\ Батыс Дешті Қыпшақ аумағына Орыс князьдықтарын қосу
55. Мәтіндік с\ Жаңадан күшейіп келе жатқан Мауараннахр әміршісі Әмір
сұрақ.
«Монғол басқыншылығының басқа да салдары болды. қарсы
Темірге соғыс кезеңі
шапқыншылығы
Монғол түрлі тайпалардың одан әрі араласуына ықпал етіп, d\ Шығыс Дешті Қыпшақ аумағына Монғол империясының жерлерін қосу
Еуразия тұрғындарының антропологиялық келбетіне өзгеріс енгізді. 13. XIV ғасырдың соңы-XV ғасыр басында Ақ Орда мемлекетіне бірнеше
Монғол империясы бұрын бытыраңқы болған тайпаларды біріктіруде жойқын шапқыншылық жасаған билеуші:
жағымды рөл де атқарды. Монғолдар өздерінің орталықтандырылған а\ Әмір Темірв\ Ұлықбек с\ Тоқтамыс d\ Қамар ад-дин
арқасында империяда ұсақ бөліктердің пайда болуына жол бермеді.
билігі 14. XIV ғасырдың 70-80-жылдары Моғолстан мен Ақ Орда аумағына
Монғол билік орындары халықаралық қатынастардың дамуын ондаған жорықтар жасаған билеуші:
ынталандырды. Бірыңғай жәмшік қызметін енгізді, пошта бекеттерін а\ Ұлықбек в\ Әмір Темір с\ Абдаллах d\ Баба сұлтан
ауқымды кеңістікте хабар-ошар тарату жағдайын жақсартты. Салық жинау
салып, *Қосымша:
үшін тұрғындардың жалпы санағын жүргізді, ортақ ақша бірлігін
Бұған дейін шалғай жатқан халықтар арасында сауда және мәдени
енгізді.
байланыстар өрістеді»
Монғол империясы құрылуының маңызды рөл
туралы қорытындыға келген
атқарғандығы
тарихшылар:
а\ Н.Карамзин, В.Радлов в\ В.Бартольд, Л.Гумилев
с\ В.Пархоменко, Н.Ядринцев d\ Ә.Марғұлан, К.Байпақов
*Қосымша
15. XIV ғасырдың 70-80-жылдардағы Орта Азия билеушісінің
нәтижесінде күйреген Оңтүстік Қазақстан қалалары:
шабуылы
a\ Түмен b\ c\ Искер d\ Отырар e\ f\ Алмалық
Сығанақ
16. XIV ғасырдың Сауран
70-80-жылдардағы соғыс кезінде күйреген
Қазақстан қалалары:
Оңтүстік
a\ b\ Сарайшық c\ Құяш d\ e\ Орда Базар f\ Бұхара
§30. ШЫҒЫС ДЕШТІ ҚЫПШАҚТЫҢ САЯСИ БӨЛЕКТЕНУІ.17. Ясы Мауараннахр билеушісіне қарсы күресте біріккен мемлекеттер:
Сайрам
АҚ ОРДА а\ Ноғай Ордасы, Сібір хандығы
1. Қазақстан аумағында Алтын Орда құлағаннан кейін құрылған в\ Әбілқайыр хандығы, Астрахан хандығы
мемлекеттер: с\ Ақ Орда, Моғолстан
a\ Астрахан хандығы b\ Ақ c\ Қырым хандығы d\ d\ Қырым хандығы, Алтын Орда
e\ Сібір хандығы f\ Әмір Темір мемлекеті g\ Әбілқайыр
Орда Моғолстан хандығы18. Ақ Орданы нығайтып, 1423-1428 жж билік құрған Ұрұс ханның
h\ Ноғай немересі:
2. Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында Ақ Орда мемлекетінің өмір сүрген
Ордасы а\ Тоқтақия в\ Темір-Мәлік с\ Есен-бұға d\ Барақ
уақыты: 19. 1425 жылы Сығанақ қаласымен бірге Сырдарияның орта ағысы
а\ XIII ғ ортасы-XV ғ басы в\ XII ғ аяғы-XIV ғ басы қайтарып алған Ақ Орда ханы:
бөлігін
с\ XIII ғ басы-XV ғ аяғы d\ XIII ғ ортасы-XIV ғ а\ Барақв\ Әбілқайыр с\ Болат d\ Керей
3. Жошы ұлысының шығыс бөлігінде Орда Еженнің иелік еткенін жазған
аяғы 20. 1425 жылғы Сырдария бойына жасалған жорық кезіндегі
XIV ғасырдағы парсы тарихшысы: («Жамиғ-ат тауарих» еңбегінің авторы) қарсыластар:
басты
а\ Өтеміс қажы в\ Рашид-ад-дин с\ ибн Рузбихан d\ Әбілғазы Баһадүр а\ Ақ Орда ханы-Тоқтақия мен Алтын Орда ханы-Тоқтамыс
4. Орда Еженнің Бату ханнан Шығыс Дешті Қыпшақты алғандығын в\ Ақ Орда ханы-Барақ, Әмір Темір немересі (Мауараннахр
XVII ғасырдағы тарихшы:
жазған Ұлықбек
билеушісі)-
а\ Өтеміс қажы в\ Рашид-ад- с\ ибн Рузбихан d\ Әбілғазы с\ Моғолстан ханы-Жүніс пен Мауараннахр билеушісі-Шахрух сұлтан
динАқ Орда мемлекетінің астанасы: Баһадүр d\ Алтын Орда ханы-Темір Мәлік пен Ноғай Ордасы әмірі-Нұраддин
21. 1428 жылы Ақ Орда аумағындағы билікті иеленген Шайбани ұрпағы: а\ Ілияс Қожа в\ Мұхаммед с\ Қызыр Қожа d\ Жүніс
а\ Тоқтақия в\ Ұлықбек с\ Керей d\ Әбілқайыр 21. XV ғ басында Моғолстанға ойраттар шабуыл жасай бастағанда
22. 1428 жылы Ақ Орда аумағының билігі Шайбани ұрпақтарына өткен соң, құрған Қызыр Қожаның ұлы:
билік
Ұрұс хан мен Барақтың ұрпақтары өз биліктерін жүргізген мұрагерлік а\ Уәйіс в\ Жүніс с\ Мұхаммед d\ Абд ар-Рашид
аймағы: 22. XV ғасырдың 30-жылдарының ортасында билікке келген Моғолстан
а\ Қазақстанның оңтүстік аймақтары ханы:
в\ Қазақстанның шығыс аймақтары а\ Қызыр в\ Ілияс Қожа с\ Есен d\ Абд ар-Рашид
с\ Қазақстанның батыс аймақтары 23.
ҚожаXV ғасырдың 50-жылдарының бұға
соңында Моғолстан ханынан қоныс
d\ Қазақстанның солтүстік аймақтары сұрап, Жетісуға көшіп келген сұлтандар:
23. Ақ Орда мен Моғолстанға басқыншылық саясаты нәтижесінде a\ b\ Болат c\ Барақ d\ Тоқтақия e\ Темір-Мәлік f\
тайпаларының бірігуі мен мемлекеттік дамуын тежеген билеуші:
қазақ Керей
24. Жәнібек
Моғол билеушілерінің Оңтүстік-шығыс Қазақстандағы иеліктерінен
а\ Әбілқайыр хан в\ Әмір Темір с\ Тоқтамыс хан d\ Ұлықбек айырылған уақыты:
а\ XIV ғ 30-жылдары в\ XV ғ 50 жылдары с\ XVI ғ d\ XV ғ аяғы
§31. МОҒОЛСТАН 25. Шайбани ұрпақтары және қазақтардың қысымымен басы моғолдардың
(XIV ғасырдың ортасы-XVI ғасырдың басы) аударған аймағы:
қоныс
1. Шыңғысханның екінші ұлы Шағатайдың иеленген жері (лері): а\ Шығыс Түркістан в\ Мауараннахр с\ Үндістанның солтүстігі
a\ Шығыс Дешті Қыпшақ b\ Жетісудың солтүстігі c\ Батыс Монғолия d\ Алтай тауы
d\ Шығыс Түркістан e\ Жетісудың үлкен бөлігі f\ 26. Моғолстанның соңғы хандарының бірі басып кіріп, негізін қалаған
Мауараннахр
2. Шағатайдың басты қаласы болған Іле алқабындағы орналасты:
а\ Алмалықв\ Сығанақ с\ Баласағұн д\ Қашғар
қала: а\ Іле сұлтандығы в\ Қашғарияс\ Мауараннахр d\ Жетішар мемлекеті
*Ескерту. Ескі базада Шағатайдың жазғы ордасы (екінші астана): 27. Қазақтардың моғолдарды Жетісудан толықтай ығыстырған уақыты:
өзені бойындағы Құяш.
Іле а\ XIV ғ 30-жылдары в\ XV ғ 50 жылдары с\ XVI ғ 20-
3. Үрімші арқылы Шығыс Түркістанға және Іле алқабында екі d\ XV ғ 80 жылдары жылдары
қатарласып жүре алатын тау асуын (жол) салған:
арба 28. Моғолстан мемлекетінің құлау себебі (-тері):
а\ Қызыр-Қожа в\ Тоғылық-Темір с\ Шағатайd\ Үгедей a\ Төле ұрпақтарының шабуылы
4. 1307-1326 жылдары Моғолстанда билік етіп, өз есімі жазылып, b\ Үгедей ұрпақтарының Қашғарияны тартып алуға тырысуы
есімімен аталған күміс теңгені айналымға енгізген хан:
өз c\ Шағатай әулетіндегі өзара тартыс
а\ Мұхаммед хан в\ Уәйіс хан с\ Жүніс хан d\ Кебек хан d\ Алтын Орда ханы Тоқтамыспен соғыс
5. Мәтіндік сұрақ. e\ Әмір Темірмен соғыс
«Шағатай ұрпағы болған оның билік еткен тұсында күміс теңге f\ Ақ Орда ханы Ұрыс ханмен үздіксіз соғыстар
айналымға енгізілді. Қалалар қалпына келтіріліп, иеліктер біріктірілді. g\ Ойрат шапқыншылықтары
Оның тұсында мұсылман мәдениетінің дәстүрлері орныға бастады. h\ Мемлекеттік тұрақсыздық, ауыр салықтарға халық наразы
көшпеліліктен қол үзіп,
Ол қоныс аударды. Жетісу мемлекет 29. Моғолстанның Жетісуда жүргізген билігі нәтижесінде қалыптасқан
Мауараннахрға
орталығынан шет айналды. Ол басқару жүйесін қайта құрды. Бұл үрдісі аяқталған жүз:
жүйе бойынша мемлекет Шыңғысхан ұрпақтары басқарған әкімшілік билік
аймаққа а\ Ұлы жүзв\ Кіші жүз с\ Орта жүз d\ Кіші, Орта жүз
түмендерг бөлінді. Оларды түркі-монғол ақсүйектері басқарды» 30. Моғолстан мемлекетіндегі халықтардың жинақталуы
е Мәтінде сипатталған Моғолстан ханын қалыптақан этникалық жағынан біртекті мемлекет (-тер):
нәтижесінде
а\ Қызыр-Қожа в\ Қамар ад-Дин с\ Кебекd\ Абд ар-Рашид
анықтаңыз: a\ Өзбекстан b\ c\ Тәжікстан d\
6. Шағатай хандығының екі жеке мемлекетке бөлінген уақыты: Қазақстан
e\ Түркменстан f\ Ауғанстан Қырғызстан
а\ XIV ғасырдың ортасы в\ XIII ғасыр ортасы с\ XIV ғасырдың аяғы
d\ XV ғасырдың басы §32.ӘМІР ТЕМІР ЖӘНЕ ҰРПАҚТАРЫНЫҢ
7. Шағатай ұрпақтары өз үстемдігін жоғалтып, билік түркі-монғол 1. ӘмірМЕМЛЕКЕТІ
Темірдің Мауараннахрдағы әмірлерді жеңіп, билікті қолына алған
қауымына (әмірлерге) өткен ұлыстың батыс иелігі орналасты:
ақсүйек жылы:
а\ Шығыс Түркістанда в\ Алтайда с\ Мауараннахрда d\ Ертіс бойы а\ 1336 ж в\ 1375 ж с\ 1370 ж d\ 1400 ж
8. Шағатай хандығының шығыс бөлігіндегі әмірлердің билікті бірден 2. Әмір Темірдің барлас тайпасына билігін орнатқан уақыты:
алмай, хан тағына Шыңғысхан ұрпағын отырғызғандығын
басып а\ XIV ғ 60 жылдарының басы в\ XV ғ 70 жылдарының ортасы
а\ Фазлаллах ибн Рузбихан в\ Масуд ибн Усман Кухистани
жазған: с\ XVI ғ 80 жылдарының соңы д\ XIV ғ 20 жылдарының
с\ ибн Арабшах d\ Мұхаммед Хайдар Дулати 3. Жарақат нәтижесінде оң аяғы сол аяғынан қысқа болған Ақсақ Темірді
ортасы
9. Дулат тайпасынан шыққан әмір Поладшының Моғолстан билеушілері еуропалықтар атады: /суретте/
әулетінің негізін қалап таққа отырғызған Шағатай ұрпағы: в\ Тимур
а\ Кебек (1307-1326 жж) в\ Есен-бұға (1433-1462 жж) в\ Темірлан
с\ Тоғылық Темір (1348-1362/63 жж)
d\ Мұхаммед (1400-1416/17 жж) с\ Барлас бек
10. Әмір Поладшы ортағасырлық деректерде Моғолстан, Моғолдар d\ Тимур шах
деп аталған мемлекетті Шағатай ұлысының қандай бөлігінде
ұлысы 4. Әмір Темірдің ұраны ретінде айтылып, мөрге және
а\ Шығысв\ Батыс с\ Орталық d\ Оңтүстік
құрды? сақинасына бедерленген сөздер:
11. Моғолстан мемлекетінің шегарасы «7-8 айлық жолға» ұзарғанын жазған а\ «Дін және дәстүр» в\ «Ар және намыс» с\ «Әділдік және күш»
тарихшы: d\ «Отбасы мен бірлік»
а\ Шах Махмұд Шорас в\ Мұхаммед Хайдар Дулати 5. Әмір Темір ұрпақтары Мауараннахрда қай уақытқа дейін билік құрды?
с\ Бабыр d\ Өтеміс қажы а\ XVI ғасыр басына дейін в\ XV ғасыр ортасына дейін
12. XIV-XVI ғасырдың басында Моғолстан мемлекетінің қамтыған аумағы с\ XIV ғасыр аяғына дейін d\ XVI ғасыр аяғына дейін
(тары): 6. Әмір Темір кімнің дәстүрін қолдану арқылы жеңіске жеттім есептеді?
a\ Шыңжаң b\ Мауараннахр c\ d\ Арал бойы а\ Тарағай бектің в\ Шыңғысханның с\ Шағатай ханның
e\ Қазіргі
өлкесі f\ Балқаш көліЖетісу
маңы d\ Ілияс Қожаның
Қырғызстан
13. Тоғылық Темір ханның ордасы болған қала: 7. Әмір Темір жорықтарының ауқымы қамтыған ел (дер):
а\ Сығанақ в\ Құяш с\ Баласағұн d\ Алмалық a\ Алтайдан Дунайға дейін b\ Еділ мен Жайық аралығы
14. Дулати еңбегінде айтылғандай, «бүкіл Моғолстанға» билігі тараған хан: c\ Тобыл мен Ертіс аралығы d\ Еділ мен Дунай аралығы
а\ Кебек в\ Уәйіс с\ Тоғылық Темір d\ Ілияс Қожа e\ Ертістен Делиге дейін f\ Рязань жерлерінен Жерорта тең
15. Моғолстанда өз билігін нығайту үшін исламды мемлекеттік дін дейін
8. Әмір Темір өз мемлекетіне қосып алған аймақ (тар):
жариялаған:
деп a\ Ноғай Ордасы b\ Каспий c\ Қытай d\ e\ Парсы елі
а\ Тоғылық Темір в\ Саид с\ Кебек d\ Қызыр Қожа f\ бойы Иран
16. Моғолстанда ханға мемлекетті басқаруға көмектескен дулат тайпасынан Ауғанстан
9. Әмір Темірдің шапқыншылық жорық жасап, жаулап алған жері (лері):
шыққан әмірлер иеленген мұрагерлік жолмен берілетін лауазым: a\ Орыс князьдықтары b\ c\ Қытай
а\ Инал в\ Көкілташ с\ Ұлұсбекd\ Наиб d\ Ақ Орда, АлтынМоғолстан e\ Үндіқытай елдері f\ Сирия, Үндістан
17. Моғол аңыздарына сәйкес, Алмалық қаласына жақын Іле Орда
10. Контекстік сұрақ.
жерленіп, басына кесене салынған хан:
алқабында «Әмір Темір Алтын Ордаға үш рет жойқын жорық жасады. Соңғы
а\ Кебек в\ Уәйіс с\ Тоғылық Темір d\ Ілияс Қожа жорығы нәтижесінде Алтын Орда күйреді. Осы жорықтар кезінде
18. 1365 жылы «Батпақ шайқасында» Әмір Темір басқарған Мауараннахр Темір Алтын Орданың барлық қалаларын қиратты, Қазақстан, Кавказ және
Әмір
әмірлерінің біріккен күштерін талқандаған: Оңтүстік орыс жерлерін тонады. Алтын Орда қайта қалпына келе
а\ Кебек в\ Уәйіс с\ Тоғылық Темір d\ Ілияс Қожа оның құлдырауы басталды. Оның тонаушылық жорықтары Моғолстан мен
алмай
19. Жүргізілген күрес нәтижесінде өзін Әмір Темірдің боданы деп Ақ Орданың құлауына әкелді. Әмір Темір Осман империясына соққы берді.
мәжбүр болған Моғол ханы:
тануға Еуропаға қауіп төндіріп, осыған дейін жеңілмейтіндей көрінген Осман
а\ Қызыр Қожа в\ Ілияс Қожа с\ Есен бұға d\ Абд ар-Рашид империясының сұлтанын талқандады»
20. XV ғ басында Әмір Темір ұрпақтарынан тәуелсіз саясат жүргізген: 1. Әмір Темірдің Алтын Ордаға жасаған соңғы жорық жасаған
жылы:
а\ 1389 ж в\ 1391 ж с\ 1393 ж d\ 1395 ж а\ Мұхаммед, Махмұд Шайбани сұлтандар
2. Алтын Орданың құлауы нәтижесінде монғолдар билігінен азат в\ Керей, Жәнібек сұлтандар
болған: с\ Бұрындық, Қасым сұлтандар
а\ Орыс жерлері в\ Қытай жерлері с\ Парсы жерлері d\ Саид, Абд ар-Рашид сұлтандар
d\ Түрік жерлері 18. Әбілқайыр хан Моғолстанға көшкен сұлтандарды жазалау үшін жорық
3. Әмір Темірден жеңілген Осман империясының сұлтаны: жасаған аймағы:
а\ І Сүлеймен в\ Баязитс\ І Мұрад d\ Тұғрыл а\ Жетісув\ Мауараннахр с\ Еділ бойы d\ Ертіс бойы
11. Әмір Темірдің Қытайға жорыққа жиналған сәтте қаза тапқан жылы: 19. Әбілқайыр ханның жорық кезінде жолда қаза тауып, әскерінің кері
а\ 1405 жыл в\ 1402 жыл с\ 1401 жыл d\ 1403 жыл қайтқан уақыты:
12. Әмір Темір жорықтарының бағыттарын сәйкестендіріңіз: а\ 1457 жыл в\ 1459 жыл с\ 1460 жыл d\ 1468 жыл
12 Солтүстік-батыста А Моғолстан 20. Әбілқайырдан кейін Шайбани ұрпақтарының билігін қалпына келтіру
13 Шығыста В Иран, Түркия үшін күрес бастаған Әбілқайырдың немересі:
14 Оңтүстік-шығыста С Дешті Қыпшақ а\ Мұхаммед Шайбани в\ Махмұд Шайбани с\ Шах Будақ
15 Оңтүстік-батыста D Үндістан d\ Шайх Хайдар
12.С 13.А 14.D 15.В 21. Әмір Темір ұрпақтарымен соғыста Әбілқайыр ханның немересінің
16. Мауараннахрдағы XVI ғ басында құлаған Темір ұрпақтары әулеті қолына көшкен қалалар:
құлауы кезінде билікті иеленген әулет: а\ Баласағұн, Қашғар в\ Самарқан, Бұхара с\ Сайрам, Сығанақ
а\ Орда Ежен ұрпақтары в\ Шайбани әулеті с\ Шағатай әулеті d\ Отырар, Ашнас
d\ Үгедей әулеті 22. XVI ғасырдың соңына дейін Мауараннахрдың Әбілқайыр ұрпақтары
17. Мәтіндік сұрақ. билігінде болған кездегі мемлекет астанасы:
«Ол Әмір Темірге 12 жасында Дамаск қаласында тұтқынға түсіп, а\ Самарқанв\ Бұхара с\ Үргеніш d\ Хотан
Самарқанға әкетілді. Кейін отанына оралып, Әмір Темір туралы кітап 23. Әбілқайыр хан құрған көшпелі өзбектер мемлекетінің құлау себебі
жазған. Автор Әмір Темірдің құдай берген мемлекет басшысы болғанын, (тері):
абыройлы, тәкаппар, ғылымды құрметтеген т.б. ерекше қасиеттер иесі a\ Әмір Темірдің үздіксіз шабуылы
болғандығын айтады. Ол аңға шығу мен шахмат ойнауды ұнатқан, тіпті бұл b\ Моғол хандарының шабуылы
жағынан қабілеті жоғары болды. Ұйымдастырушылық талантымен c\ Мемлекет билігінің әлсіздігі
түсіп, жалғандыққа шыдамаған, қандай ащы болса да
көзге d\ Иран, Ауғанстан билеушілерінің шабуылы
мойындаған. Сәтсіздіктер кезінде рухын жоғалтпай, жетістіктер кезінде
шындықты e\ Өзара қырқыстар
қуанбаған. Әмір Темір батыл да ержүрек жауынгерлерді жақсы көрген, f\ Көшпелілердің Әбілқайыр саясатына наразылығы
солардың арқасында «тау қопарған» және кереметтей жолы болған».
Мәтінге сүйеніп, Әмір Темірді суреттеген тарихшыны §34. НОҒАЙ ОРДАСЫ. СІБІР
а\ Шах Махмұд Шорас
көрсетіңіз: в\ Ибн Рухбихан *Қосымша
ХАНДЫҒЫ
с\ Масуд ибн Усман Кухистани d\ Ибн
Арабшах
§33. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ (1428-1468 ЖЫЛДАР)
1. Әбілқайыр хандығының қалыптасуы қандай мемлекеттің күйреуі
нәтижесінде жүзеге асты:
а\ Алтын Орда в\ Моғолстан с\ Ақ Ордаd\ Сібір хандығы
2. Әбілқайыр хандығының тарихи әдебиеттердегі басқаша атауы:
а\ «Маңғыттар мемлекеті» в\ «Көшпелі өзбектер
с\ «Тайбұға әулеті мемлекті» мемлекеті»
d\ «Батыс Дешті Қыпшақ мемлекеті»
3. Әбілқайыр хандығының қамтыған жерлерін
сәйкестендіріңіз:
3 Батыста А Балқаш
4 Шығыста В Ертіс
5 Оңтүстікте С Жайық
6 Солтүстікте D Сырдария
3.С 4.А 5.D 6.В
7. Әбілқайыр хандығының негізін құраған халық
a\ Орыстар b\ Ауған халықтары c\
(тар): d\ Соғдылар e\ Қарлұқ 1. Ноғай Ордасы құрылуына әсер еткен қай мемлекеттің құлауы мен
f\ Түркіленген монғол Қыпшақ әлсіреуі болатын?
тайпалары
8. XIV ғасырдың соңы-XV ғасырдың бірінші жартысында а\ Алтын Орданың құлауы, Ақ Орданың
хандығындағы тайпалардың ортақ атауы:
Әбілқайыр в\ Моғолстанның құлауы, Әмір Темір мемлекетінің әлсіреуі
әлсіреуі
а\ «Өзбектер» в\ «Маңғыттар» с\ «Моғолдар» d\ «Түріктер» с\ Сібір хандығының құлауы, Қырым хандығының әлсіреуі
9. Әбілқайыр хан туралы «мемлекетті басқару бұрынғы дәстүрге d\ Алтын Орданың құлауы, Орыс мемлекетінің әлсіреуі
келмеді»
сай деп замандастарының жазуына себеп болған: 2. Ноғай Ордасының жер аумағы:
а\ Әбілқайырдың мұсылман дініне қысым көрсетуі а\ Ертіс пен Тобыл өзендері аралығы
в\ Әбілқайыр ұлыс билеушілерінің артықшылығын в\ Еділ мен Жайық өзендері
шектеді
с\ Әбілқайырдың Орда Ежен ұрпақтарына толық тәуелсіздік беруі с\ Сырдария мен Әмудария аралығы
аралығы
d\ Әбілқайыр туыс Темір ұрпақтарына қарсы жүргізді d\ Еділ мен Кама өзендерінің аралығы
10. Әбілқайыр хан Орталық Азия мен Қазақстанның 3. Ноғай Ордасының орталығы болған Сарайшық
басқыншылық соғыстар жүргізіп, бағындырған қалалар орналасқан
оңтүстігінде а\ Еділ өзенінің төменгі ағысында
орналасты:
(тар):
аймақ в\ Сырдария өзенінің орта ағысында
a\ Мауараннахр b\ Ұлытау c\ Шығыс Түркістан d\ Қашғария с\ Ертіс өзенінің жоғары ағысында
e\ Хорезм f\ d\ Жайық өзенінің төменгі
11. Әбілқайыр хандығының орталығы:
Сырдария 4. Сарайшық қаласының негізін Жошы ұрпақтарының қалаған уақыты:
ағысында
а\ Алмалық в\ Сарайшық с\ Сығанақd\ Самарқан а\ XVI ғасырдың в\ XIV ғасырдың ортасы
12. Әбілқайыр хан өзін қолдаған тайпалардың көсемдеріне с\ ХІІІ ғасырдың екінші жартысы
соңы d\ XV ғасырдың басы
үлестер түрінде қандай құқықтық негізде таратты?
қалаларды 5. Сарайшық қаласын Дон және Еділ казактарының басып алып, тонаған
а\ Сойырғалв\ Құшыр с\ Інжу d\ Иқта уақыты:
13. XV ғ 50-жылдары Әбілқайыр хан Әмір Темір ұрпақтарына а\ XVI ғасырдың соңы в\ XIV ғасырдың ортасы
шапқыншылық жасау арқылы соңғы жеңістеріне қол жеткізген аумағы: с\ ХІІІ ғасырдың екінші d\ XV ғасырдың басы
а\ Алтай өңірі в\ Ертіс, Тобыл аралығы с\ Мауараннахр d\ Жетісу 6. Ноғай Ордасының атауына байланысты болған Ноғайдың Алтын
жартысы
14. Әбілқайыр әскерлері мен ойраттар арасындағы (Үз-Темір тайшы) мемлекетінде атқарған лауазымы:
Орда
Сығанақ маңындағы шайқас болған жыл: а\ Басқақ в\ Уәзір с\ Беклербек d\ Даруға
а\ 1455 ж в\ 1457 жс\ 1459 ж d\ 1460 ж 7. Ноғай Ордасының құрамына енген XV ғ І жартысында
15. Әбілқайырды жеңген ойраттардың Сырдария алқабын тонап, жаулап аяқталған
қалыптасуы тайпа:
алған қаласы (лары): а\ Маңғытв\ Тайбұға с\ Найман d\ Жалайыр
a\ Түркістан b\ c\ Тараз d\ e\ Орда-Базар f\ Тура 8. Ноғай Ордасының негізгі тұрғындары:
16. Әбілқайыр ханның ел алдында беделі
Ташкент түсіп, мемлекеттің құлдырауына
Отырар а\ Керейіт в\ Жалайыр с\ Маңғыт d\ Меркіт
әкелген келісімді қандай тайпалармен жасады? 9. Ноғай Ордасының тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы
а\ Моғолдармен в\ Қазақтармен с\ Ойраттармен d\ Ноғайлармен басқарған би:
кезінде
17. XV ғ 50-жылдарының соңында Әбілқайыр хандығынан а\ Кебек в\ Уақас с\ Нұраддин d\ Едіге
көшкен тайпаларды бастаған сұлтандар:
Моғолстанға
10. Ноғай Ордасын Алтын Ордадан бөліне бастаған кезде билік еткен: Жетінші тарау
а\ Едігев\ Мұхаммед с\ Тайбұға d\ Нұраддин ХІІІ-ХV ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ
11. Ноғай Ордасының XV ғ ортасында жеке мемлекет ретінде түпкілікті МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ
ЖАРТЫСЫНДАҒЫ САЯСИ ҚҰРЫЛЫМЫ,
оқшаулануы кезінде билік құрған: ЭКОНОМИКАСЫ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТІ
а\ в\ Мұхаммед с\ Тайбұға d\
12. Ноғайлардың «өзбектер» жеріне жылжыған
Едіге Нұраддин уақыты: §35. ХІІІ-ХV ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ
а\ XIV ғ басы в\ XV ғ ІІ с\ XVI ғ басы d\ XIII ғ аяғы МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ
ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ
13. «Өзбектер» жартысы
жеріне жылжыған ноғайларға Сырдария қалалары үшін ҚҰРЫЛЫМЫ
1. Монғолдар бағындырған елдерде хан болу құқығына ие
күрес жүргізуіне байланысты қарсылық көрсетпеген хан: а\ Жошы ұрпақтары в\ Шағатай ұрпақтары с\ Торы хан ұрпақтары
болған:
а\ Әбілқайырв\ Мұхаммед с\ Кебек d\ Саид d\ Шыңғысхан ұрпақтары
14. Ноғай Ордасындағы ұлыстардың басшысы болған түркі 2. Ханның бес құқығы мен міндеті:
басшылары:
тайпаларының 1. Ханның барлық жерге, елдің
а\ Басқақтар в\ Әмірлер с\ Мырзалар d\ Даруғалар бүкіл аумағына билік ету
15. Ноғай Ордасындағы ақсүйектер мен Едіге ұрпақтары енген жоғарғы құқығы; басты міндеті – елді
билік: сыртқы жаулардан қорғау.
а\ Ұлы құрылтай в\ Хандар кеңесі с\ Мырзалар кеңесі d\ Үлкен Кеңес 2. Ханға соғыс жариялау және
16. Ноғай Ордасында соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешкен бітім жасау құқығы берілді, ол
мемлекеттік орган: – әскердің жоғары қолбасшысы.
а\ Кеңесв\ Ұлы құрылтай с\ Қаңқаш d\ Кіші құрылтай 3. Ханға шет мемлекеттермен
17. Ноғай Ордасында Едіге ұрпақтары қатарынан сайланып, бүкіл келісім жасау және мемлекеттің
атқарушы және сот билігіне ие болған: сыртқы саяси бағытын анықтау құқығы берілді.
а\ Мырза в\ Би с\ Әмір d\ Басқақ 4. Ханға өз қол астындағы адамды өлім жазасына кесу немесе
18. Ноғай Ордасында құлдырау кезеңі басталған уақыт: қалдыру құқығы берілді, ол жоғары сот міндетін де атқарды.
тірі
а\ XIV ғ басы в\ XV ғ ІІ жартысы с\ XVI ғ d\ XIII ғ аяғы 5. Ханға қоғамның барлық мүшелеріне міндетті заңдар,
19. Ноғай Ордасының бірнеше дербес басы
иеліктерге бөлінген уақыты: шығару құқығы беріліп, ол қоғамдық құрылым мен тәртіпті
бұйрықтар
а\ XIV ғ 50-жылдары в\ XV ғ 50-жылдары 3. Шыңғысхан
сақтады. ұрпақтары құрған мемлекеттердегі ханның кеңесшілері:
с\ XVI ғ 50- d\ XVII ғ 50-жылдары а\ Уәзірлерв\ Күл-еркін с\ Бек d\ Наиб
жылдары
20. Ноғай Ордасындағы көшпелі рулардың бір бөлігі кірді: 4. Шыңғыс ұрпақтары негізін қалаған мемлекеттерде билік
а\ Кіші Жүзге в\ Орта Жүзге с\ Ұлы Жүзге d\ Өзбек хандығына а\ Кеңес в\ Халық жиналысы с\ Құрылтайd\ Ақсүйектер кеңесі
органы:
21. Ноғайлар мен қазақтарды «екі туысқан Орда» деп атаған: 5. Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Моғолстандағы түркі
а\ В.Бартольд в\ Ш.Уәлиханов с\ Л.Гумилев d\ К.Байпақов басшылары:
тайпаларының
22. Ноғай Ордасы өркендеу дәуірінің басты белгілері болған эпос (тар): а\ Ұлықтар в\ Бектер с\ Билер d\ Әмірлер
a\ Есет батыр b\ Ер Төстік c\ Едіге d\ Қамбар e\ Аяз би 6. Ноғай Ордасындағы түркі тайпаларының басшылары:
f\ Ер батыр а\ Ұлықтар в\ Бектер с\ d\ Әмірлер
23. Жошы ұлысының құрамына енген Батыс Сібір мен Солтүстік Қазақстан
Тарғын 7. Мемлекет тағының мұрагерін
Билертәрбиелеуші:
жерлерін басқарған әулет: а\ Күл-еркін в\ Атабекс\ Көкілташ d\ Инал
а\ Шағатай әулеті в\ Темір әулеті с\ Орда Ежен әулеті 8. Ұлыстық жүйе көшпелілерге жайылымдар беру кезінде
d\ Шайбани бірлестіктердің
ұлыстық өзара қақтығыстарын болдырмау үшін ескерді:
әулеті
24. Сібір хандығының алғашқы астанасы болған қазіргі Түмен а\ Жайылымдарда суат көздерінің
маңындағы
қаласын қала: болуын
в\ Жайылымдарда ру зираттарының бомауын
а\ Чимги-Турав\ Іскер (Искер) с\ Алмалық d\ Құяш с\ Жайылымдардың бұрыннан даулы аймақ болмауын
25. XV ғасыр соңындағы Батыс Сібір хандығының астанасы: d\ Жайылымдарда терек, тас сияқты кедергілер болмауын ескерді
а\ Чимги-Тура в\ Іскер с\ Алмалық d\ Сарайшық 9. Рулық-тайпалық топтарды басқарған ақсүйектер жеріне ешкім қол
26. Сібір хандығының
(Искер) дербес мемлекет ретінде орнығуына себеп сұқпайтын ерекше құқық беретін лауазым:
а\ Әмір Темір мемлекетінің құлауы в\ Моғолстанның құлауы
болған: а\ Атабек в\ Инал с\ Нойон d\ Тархан
с\ Әбілқайыр хандығы құлағаннан 10. Шыңғысхан ұрпақтарының тұрғындарымен бірге алған
кейін
d\ Ноғай Ордасы құлағаннан кейін атауы:
жерлерінің
27. Батыс Сібір хандығы қазіргі Қазақстанның қандай аймағында а\ Иқта в\ Сойырғал с\ Інжу d\ Вақф
орналасты? 11. Дін қызметшілері мен мұсылман діни мекемелерінің жері:
а\ Қазақстанның оңтүстік-шығысында а\ Иқта в\ Вақфс\ Інжу d\ Зекет
в\ Қазақстанның солтүстік-батысында 12. Көшпелі ақсүйек қауымының отырықшы-егінші тұрғындарға үстемдігін
с\ Қазақстанның оңтүстік-батысында бекіткен, ханға адал қызмет еткен әскерилер мен көсемдерге беріліп,
d\ Қазақстанның солтүтсік-шығысында сатқындық жасаған жағдайда қайтарып алынған жер
28. Батыс Сібір хандығының негізін қалаған Шайбани хан ұрпағы: а\ Сойырғал
үлесі: в\ Інжу с\ Ұлыс d\ Вақф
а\ Ибақ в\ Көшім с\ Тайбұға d\ Әбілқайыр 13. Орта ғасырлық мемлекеттерде мұрагерлікке берілмеген жер
29. Қазақ хандары Керей, Жәнібекпен және орыс патшасымен достық, иеліктерінің түрлері:
одақтастық туралы келісім жасап, сауда қатынастарын орнатқан Сібір ханы: a\ Зекет b\ Вақф c\ d\ Тархан e\ Інжу f\
а\ Махмұд Қожа в\ Ибақ с\ Көшім d\ Тайбұға Иқта айналысатындар және
14. Отырықшы егіншілікпен Сойырғал
қала
30. Сібір хандығының билігін жергілікті ақсүйектер қауымы – түркілік төлеуге міндетті салық түрлері:
тұрғындары
тайбұға әулетінің (негізін салушы-Тайбұға) билікті алуына a\ Зекет b\ Соғым c\ Иқта d\ Құшыр e\ Хараж f\ Баж
берген оқиға:
мүмкіндік 15. Көшпелі малшыларға салынатын салық түрлері:
а\ Сібір ханы Ибақтың өлімі в\ Сібір хандығына орыстардың шабуылы a\ Зекет b\ c\ Иқта d\ Құшыр e\ Хараж f\
с\ Сібір хандығына Қазан хандығының шабуылы Соғым
16. Ортағасырлық мемлекеттерде
Баж тұрғындар салықтардан басқа
d\ Сібір хандығына Сібір казактарының шабуылы міндеткерлігі (тері):
атқарған
31. 1563 жылы хандық билікке келіп, ноғай, қазақ жерлеріне шабуыл жасап, a\ Жизия b\ Қалан c\ Әскери d\ e\ Үшір f\
Орыс мемлекетімен қарым-қатынасты үзген хан: 17. «Ханның шешімі Көлікмен жарлығын өзгерту дәстүрде болған жоқ, мұндай
Пошта
а\ Махмұд Қожа в\ с\ d\ Тайбұға әрекет жасаған адам қылмыскер болып табылады...», - деп жазған
ИбақАтаман Ермак бастаған Көшім
орыс казактарының 1581-1583 жылдары жаулап а\ Рашид-ад-дин
тарихшы: в\ Мұхаммед Хайдар с\ Қадырғали Жалайыр
алған жерлері: d\ Ибн Рузбихан
а\ Тура қаласы мен Тайбұға иеліктері 18. Мәтіндік сұрақ
в\ Іскер қаласы мен Көшімнің «Бұл татар императорының барлығының үстінен қарайтын ғажайып
иеліктері
с\ Сарайшық қаласы мен Едіге иеліктері билігі бар. Егер де император рұқсат бермесе, ешкім қандай да бір елде тұра
d\ Сығанақ қаласы мен Тәуекел хан иеліктері алмайды. Оның өзі көсемдердің қайда болу керектігін көрсетеді,
33. XVI ғ соңында (1598 ж) орыс әскерлерінен жеңілген Сібірдің соңғы болса
көсемдермыңдықтарға, мыңдықтар – жүздіктерге, жүздіктер – ондықтарға
ханы: етеді. Бұдан басқа әміршінің соғысқа немесе бейбіт өмірге қатысты
әмір
а\ Махмұд Қожа в\ с\ d\ Тайбұға бұйрықтарының барлығына олар еш қарсылықсыз
ИбақРесей өзіне Батыс Сібір Көшім
жерін қосып алғаннан кейін Сібір хандығының Монғол ханының билігіне сипаттама берген
бағынады...»
дала тайпалары қай хандықтың құрамына енді? а\ Вильгельм Рубрук в\ Марко Поло с\ Плано Карпини
елші:
а\ Қазақ хандығы в\ Ноғай Ордасы с\ Моғолстан d\ Қазан хандығы d\ Ибн Батута
§36. XIII-XV ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ 7. XIII-XIV ғғ Алтын Орда мемлекетінің дамуы кезінде жазба
МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ ЭКОНОМИКАСЫ өркендеуіне ықпал еткен тіл:
әдебиеттің
1. 1269 жылы Талас өзені жағасында өткен құрылтайда отырықшы а\ Қыпшақв\ Монғол с\ Парсы d\ Қытай
өміріне арааспау, белгіленген салықпен қанағаттануға шешім
халық 8. Пайғамбарлар туралы аңыздар мен әңгімелер, мифтер, өлең-
қабылдағандар: жинақталған қыпшақ тілінде жазылып, қазақтар арасына тараған
жырлар
а\ Жошы ұрпақтары в\ Үгедей ұрпақтары с\ Төле ұрпақтары а\ «Кодекс куманикус» в\ «Қисса сул-әнбия»
шығарма: с\ «Мұхаббатнама»
d\ Шағатай ұрпақтары d\ «Ләйлі-Мәжнүн»
2. 1269 жылғы Талас өзені бойындағы құрылтай нәтижесінде қала 9. Шығыста танымал болған «Хұсрау мен Шырын» поэмасының авторы,
жанданған аймақтар:
өмірі әзірбайжан ақыны:
а\ Мауараннахр мен Жетісудың оңтүстік- а\ Омар Хайям в\ Хорезми с\ Низамиd\ Құтыб
батысы
в\ Қашғария мен Алтайдың батыс бөлігі 10. Әзірбайжан ақынының «Хұсрау мен Шырын» поэмасын қыпшақ тіліне
с\ Ұлытау өңірі мен Ертіс өзені бойы аударған ақын:
d\ Еділ мен Жайық өзендерінің аралығы а\ Құтыб в\ Хорезми с\ Әли ақын d\ Шәкәрім
3. Бұрыннан келе жатқан қалыпты емес алым-салық түрлерін алып 11. Алтын Орда дәуірінң әдебиетінде маңызды орын алатын
ортақ жан басы салығын енгізіп, ақша реформасын
тастап, адамгершілік
әділеттілік, баяндалатын «Мұхаббатнама» поэмасының авторы:
а\ Бату хан в\ Мөңке хан
жүргізген: с\ Берке хан d\ Мұхаммед хан а\ Омар Хайям в\ с\ d\ Құтыб
4. XIV-XV ғғ негізінен қала және егіншілік кәсібі дамыған өңір: 12. Халық аңыздарына
Хорезмисай Жошы
Низамиөлімін жырлаған жырау, күйші, аңыз
а\ Солтүстік Қазақстан в\ Орталық Қазақстан кейіпкері:
с\ Оңтүстік Қазақстан d\ Шығыс Қазақстан а\ Қодан тайшы в\ Бұқар жырау с\ Асанқайғы d\ Кетбұға
5. Әмір Темірдің бұйрығымен XIV-XV ғғ салынған Түркістандағы ең 13. XIV ғ өмір сүріп, халықты бірлікке, жауласушы жақтарды бітістіруге
маңызды ғимарат: /суретте/ шақырған, ел бірлігін көздеген жырау:
а\ Арыстан-баб кесенесі а\ Сыпырав\ Үмбетей с\ Тәтіғара d\ Бұқар
в\ Көккесене 14. XV ғ Әбілқайырдан бөлінген Ұрұс ханның ұрпақтары Керей, Жәнібек
с\ Рабиға-Сұлтан бегім кесенесі сұлтандарды қолдаған ақын, жырау:
d\ Қожа Ахмет Ясауи кесенесі а\ Ақтамберді в\ Марғасқа с\ Қодан тайшы d\ Жиембет
6. XIV ғасырда сәулет өнерінің ескерткіші болған 15. XV ғ өмір сүрген тарихи оқиғаларға баға беріп, болашақты болжай
Арыстан-баб кесенесі орналасқан қала: білген Қазақ хандығының тұңғыш жырауы:
а\ Отырар в\ Сығанақ с\ Ашнас d\ Түркістан а\ Қодан тайшы в\ с\ Бұқар жырау d\ Кетбұға
7. Шу, Талас өзендерінің аңғарларында сақталып қалған шаруашылық түрі: 16. Алтын Ордада Асанқайғы
өткен оқиғалар көрініс тапқан эпостар жырланған
а\ Көшпелі мал шаруашылығы в\ Егіншілікс\ Сауда, қолөнер ғасырлар:
d\ Жартылай көшпелі мал шаруашылығы а\ XIII-XIV в\ XIV-XV ғғ с\ XII-XVI ғғ d\ XIII-XVI ғғ
8. Қалалар мен егіншілік өңірлердің монғол шапқыншылығынан кейін 17. Елді басқыншылықтан қорғау, ер-азаматтардың батырлық істері
ғғ
қалпына келтіріле бастаған уақыты: баяндалған жыр:
а\ ХІІІ ғ соңыв\ ХІІІ ғ басы с\ XIV ғ ортасы d\ XV ғ басы а\ «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» в\ «Хұсрау мен Шырын»
9. Ауа райының өзгеруіне байланысты көшпелілер жайлы қоныс іздеп, с\ «Қобыланды d\ «Қыз Жібек»
Еділдің шығысынан жылжыған өңірі: батыр»
18. Атақты батыр, ел билеуші «Едіге батыр» эпосындағы Едіге негізін
а\ Алтай в\ Ұлытау с\ Мауараннахр д\ Жетісу қалаған мемлекет:
10. Алтын Орданың отырықшы аудандарында көптеп салынған тұрғын а\ Қырым хандығы в\ Сібір хандығы с\ Қазан хандығы
үйлердің материалы: d\ Ноғай Ордасы
а\ Шикі кірпіш в\ Тау тастары с\ Емен ағашы d\ Қамыс және балшық 19. Ноғайлы дәуіріндегі батырлар жорықтары жырланған
*Қосымша: Арба үстіндегі үйлер а\ «Мұхаббатнама» в\ «Ер
эпос: с\ «Қисса сул-әнбия»
d\ «Хұсрау мен Шырын» Сайын»
ҮШІНШІ БӨЛІМ
XV-XVII ҒАСЫРЛАРАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
Сегізінші тарау
БІРТҰТАС ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ
§38-39. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТНОГЕНЕЗІ
§37.XIII-XV ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДА 1. Халықтың құрылу үдерісін, шығу тегінің тарихын зерттейтін
РУХАНИ МӘДЕНИЕТТІҢ ДАМУЫ а\ Археология в\ Этнография с\ Этногенез
ғылым: d\ Этнология
1. ХІІІ-XV ғғ басындағы діни түсініктердің әралуандылығы 2. Қазақ халқының және оның этникалық аумағының қалыптасу үдерісі
көшпелілер арасында сақталған және кең таралған діндер:
кезінде негізінен аяқталған уақыт:
а\ Будда, ислам в\ Манихейлік, несториандық с\ Тәңіршілдік, ислам а\ XV-XVI ғғ в\ XIV-XV ғғ с\ XIII-XIV ғғ d\ XVI-XVII
d\ Зороастризм, христиандық 3. Контекстікғғсұрақ
2. Оңтүстік Қазақстанның отырықшы бөлігінде үстем дінге айнғалған «Этнос» гректің «ethnos» - «халық» сөзінен шыққан. Кез келген
а\ Ислам с\ Несториандық с\ Манихейлік d\ Шаманизм
дін: этностың қалыптасуында қоныстанған аумақтың тұтастығы маңызды
3. Бату ханның тұсында барлық мемлекеттік құжаттар жазылған атқарады. Адамдардың ортақ белгілері, тілі мен мәдениеті болу үшін
рөл
а\ Монғол
тіл: в\ Керей с\ Қыпшақd\ Ұйғыр бір-бірімен
олар үздіксіз және ұзақ қарым-қатынас жасауы тиіс. Бұл біртұтас
4. Мәтіндік сұрақ. аумақтағы тайпалардың бірігуі жағдайында ғана жүзеге асады.
«Еңбек «Құмандар кітабы» (қыпшақтар кітабы) деген аумағындағы халықтың құрылу үрдісін кезеңдерге бөлуге болады. Бірінші
Қазақстан
мағынаны білдірді. XIV ғасырдың басындағы бірегей кезеңде Қазақстанның ғана емес, Еуразияның біраз бөлігінің
қыпшақ тілі ескерткіші болып табылады. Қолжазба өзге тілде сөйледі. Тайпалардың сыртқы келбетінен белгілері айқын білінді.
тұрғындары
Петрарка кітапханасынан табылған, қазір Венецияда Қазақстан жерінде қола дәуірінде өмір сүрген андрон тайпалары –
сақтаулы. Кітап еуропалықтардың қыпшақ тілін үйренуіне қазақтардың ертедегі ата-бабалары. Олар қазақ халқы
арналды. Сонымен бірге «Құмандар кітабы» қазіргі негізін қалады. Алайда ерте темір дәуірі кезеңінде Қазақстанны
қалыптасуының
мәтелдеріне және жұмбақтарына ұқсас қыпшақ
мақал- тайпаларының келбетіне монғол өңдес белгілер ене бастады.
ежелгі
мәтелдері мен жұмбақтарын бізге жеткізуімен де
мақал- этникалық үдерістердің екінші кезеңінде Қазақстан аумағына б.з.-дың
Қазақстандағы
Мәтінде сипатталған еңбекті
құнды». бірінші мыңжылдығы ортасынан бастап жаппай
а\ «Кодекс анықтаңыз:
куманикус» в\ «Оғызнама» с\ «Араб-қыпшақ» сөздігі байланысты.
қоныстануымен Нәтижесінде тұрғындар келбетінде монғол тектес
d\ «Мафазат әл-Гуз» көбеюіне және түркі тілінің таралуына ықпал етті».
белгілердің
5. XIV-XV ғғ қыпшақ тілін үйренуге арналған еңбек (тер): 1. Қазақстан аумағындағы халықтың құрылу үрдісі кезеңдері:
a\ «Жылнамалар жинағы» а\ Монғолдық, тұрандық в\ Үндіеуропалық, түркілік
b\ «Түркі тілдерінің сөздігі» с\ Арийлік, алтай-маньчжурлік d\ Үндіирандық, монғолдық
c\ «Түркі тілі туралы түсіндірме кітап» 2. Қазақстан аумағындағы халық қалыптасуының бірінші кезеңіне
d\ «Даналық кітабы» жататын дәуірлер:
e\ «Ақиқат сыйы» а\ Қола, ерте темір в\ Түркі, монғол с\ Тас, мыс дәуірі
f\ «Түркі тілін үйренушілер үшін толық жинақ» d\ Кейінгі темір, түркі кезеңі
6. Өз заманындағы қалалар, жергілікті әулеттер, билеушілер, белгілі 3. Қазақ халқы қалыптасуының бірінші кезеңінде Қазақстан, Еуразия
ғалымдар туралы құнды деректер қалдырған араб тілінде жазылған бөлігінде тұрғындар қандай тіл тобына кірді?
трактат
тарихи авторы: а\ Үндіирандық в\ Үндіеуропалық с\ Маньчжурлік d\ Тұрандық
а\ Махмұд Қашғари в\ Жүсіп Баласағұн с\ Ахмет Иүгнеки 4. Қазақ халқының қалыптасуының бірінше кезеңіндегі тайпалардың
d\ Жамал Қарши нәсілі:
а\ Еуропалық в\ Монғолоидтық с\ Негроидтік d\ Аралас нәсіл
5. Қазақстан аумағына ерте темір кезеңінде келген монғол өңдес халық: 7. Ұрұс ханның ұрпақтары Моғолстанға көшіп кеткен соң, қазақ хандығына
а\ Сақ в\ Үйсін с\ Сармат d\ Ғұн Әбілқайыр хандығынан келушілер саны жетті:
6. Қазақ халқы қалыптасуының екінші кезеңінде б.з.-дың бірінші а\ 500 мың адамға в\ 1 млн-ға с\ 200 мыңға d\ 100 мыңға
мыңжылдығы ортасынан бастап жаппай қоныстанған халық: 8. Қазақ сұлтандарына өз мемлекетін құру міндеттерін қойған жағдай
а\ Түркілер в\ Сақтар с\ Қытайлар d\ Соғдылар a\ Сұлтандардың жаңа келгендер есебінен күшеюі
(лар):
4. Жетісу, Оңтүстік Қазақстан, Орталық Азияның бірқатар тұрғындарын b\ Моғолстанның әлсіреуі
біріктірген ортағасырлық мемлекет: c\ Мәскеу княздықтары тарапынан шабуылдардың күшеюі
а\ Қимақ қағанаты в\ Найман мемлекеті с\ Қарахан мемлекеті d\ XV ғасырдың ортасында ойраттардың тегеурінін тежеу қа
d\ Қарақытай мемлекеті e\ Ноғай Ордасы мырзаларының шабуылдауы
5. ХІІІ ғ басына қарай тұрғындардың бірігу үдерісінің дамуына ықпал f\ Иран шахы Нәдірдің Орта Азияға басып кіруі
a\ Ғұндардың Еуропа жерлеріне қоныстануы
етті: 9. Қазақ хандығының жарияланған уақыты, алғашқы ханы, ордасын
b\ Ерте феодалдық мемлекеттердің құрылуы көрсетіңіз: /суретте/
c\ Қазақстан аумағына үйсіндердің қоныстануы а\ 1457 жыл, Жәнібек хан, Сығанақ
d\ Қарақытай тайпаларының үздіксіз шабуылы в\ 1465 жыл, Керей хан, Қозыбасы
e\ Шаруашылық пен мәдениеттің ортақтығы с\ 1474 жыл, Бұрындық хан, Түркістан
f\ Түркі тілінің басымдық етуі d\ 1511 жыл, Қасым хан, Сарайшық
g\ Қазақстан аумағына несториандық діннің кеңінен таралуы 10. Ұлы Далада құрылған Қазақ хандығының 550
h\ Көшпелі малшаруашылығының, отырықшы-егіншілік пен атап өтілген жыл:
жылдығы
мәдениетінің дамуы
қала а\ 2005 жыл в\ 2020 жыл с\ 2000 жыл d\ 2015 жыл
6. Қазақстан аумағындағы этностың қалыптасу үдерісін тежеген ХІІІ 11. Мәтіндік сұрақ.
ғбасындағы саяси жағдай: «Өз алдына дербес хандық құрған Керей мен Жәнібектің күшеюі
а\ Монғол шапқыншылығы в\ Наймандар шабуылы Әбілқайырды қауіптендірді. Сол себепті көшпелі өзбектер басшысы
с\ Хорезм мемлекетінің шабуылдары d\ Соғдылардың жаппай көшуі Моғолстанға жорыққа шығуға дайындалды. Көп әскер жиналғаны
7. Қазақстан аумағындағы тұрғындардың бірыңғай антропологиялық соншалық, бүкіл дала салт аттылардың мұндай санына таршылық
ие болып, қазақ тілі қалыптасқан ғасырлар:
түрге болды. Әскер Жетіқұдық мекеніне келіп тоқтаған кезде нөсер жауын құйып,
еткендей
а\ XIII-XIV ғғ в\ XIV-XV ғғ с\ XII-XVI ғғ d\ XIII-XVI қалың қар түсті, оның соңы қатты аязға ұласып, Әбілқайыр әскерінің
8. Өз ортасынан немесе мемлекетінен
ғғ бөлектеніп, тәуелсіз өмір сүрген еркін қимылын тежеді. 1465 жылы Әбілқайыр ауырып, қайтыс болды»
іс-
адамдарды білдірген атауы: Мәтінде Әбілқайыр ханның соңғы сәттерін бейнелеген
а\ «Қыпшақ» в\ «Моғол» с\ «Қазақ»d\ «Түрік» көрсетіңіз:
тарихшыны
9. Қазақ хандығының зерттеушілер пікірінше, негізі түркі сөзінен пайда а\ Фазлаллах ибн Рузбихан в\ Рашид ад-Дин
болған «ерікті», «еркін» мағыналарын білдіретін халық атауы: с\ Махмұд ибн Уәли d\ Жамал Қарши
а\ «Соғды» в\ «Қазақ»с\ «Алаш» d\ «Ашина» 12. «Өзбек хандарының иеліктерінде берекесіздік пайда болды» деп
10. 1459-1460 жж Керей мен Жәнібек сұлтандарға ілесіп, Өзбек ұлысынан Әбілқайыр өлімінен кейін Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі саяси дағдарыс
Жетісуға көшкен халықтардың атауы: шиеленіскенін жазған:
а\ «Қазақ»в\ «Ноғай» с\ «Алаш» d\ «Қыпшақ» а\ Өтеміс қажы в\ Ибн Рузбихан с\ Бабыр d\ Мұхаммед Хайдар Дулати
11. XVI ғ басында шайбанилықтар Әмір Темір ұрпақтары мемлекетін 13. Керей мен Жәнібектің Моғолстаннан Дешті Қыпшаққа оралып, Ұлы
жаулап алғаннан кейін Шығыс Дешті Қыпшақ, Орта Азия жерінде Даладағы саяси билік үшін күресті бастаған
қолданысқа енген этноним: а\ 1465-1466 жж в\ 1457-1458 жж с\ 1469-1470 жж
уақыты: d\ 1480-1481 жж
а\ «Ноғай» в\ «Моғол» с\ «Өзбек» d\ «Қыпшақ» 14. Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік Ұрұс хан ұрпақтарының қолына
12. Қазақстан аумағындағы тайпалардың бірігу үдерісіне әсер еткен, монғол соң,
өткенДешті Қыпшақты мекендеген халықтың атауы:
кезеңінен кейін құрылған мемлекеттер: а\ «Қазақ»в\ «Өзбек» с\ «Алаш» d\ «Маңғыт»
a\ Әбілқайыр b\ Ноғай 15. XV ғасырдың соңғы ширегінде Керей мен Жәнібек басқарған Қазақ
c\ Ақ
хандығы Ордасы
d\ Түргеш Қағанаты хандығына шапқыншылық жасаған тайпалар:
e\ Батыс Түрік қағанаты
Орда f\ Қарлұқ қағанаты а\ Қарақытайлар в\ Ойраттарс\ Сібір тайпалары d\ Орыстар
g\ Қарахан мемлекеті h\ Моғолстан 16. Керей мен Жәнібек хандар Сырдария бойындағы қалалар үшін соғыс
жүргізді:
§40-41.ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ a\ Сібір хандарымен b\ Иран шахымен
1. Қазақ хандығының құрылуы кезінде XV ғ ІІ жартысында құлдырауды c\ Ұлы Моғолдар мемлекетімен d\ Мұхаммед Шайбанимен
бастан кешірген мемлекеттер: e\ маңғыт әмірлерімен f\ Ортаазиялық билеушіле
а\ Әмір Темір мемлекеті, Моғолстан в\ Әбілқайыр хандығы, 17. Керей мен Жәнібек хандар үшін экономикалық және стратегиялық
с\ Ноғай Ордасы, Сібір хандығы d\Моғолстан
Астрахан хандығы, Қазан маңызы зор аумақ:
2. Қазақ мемлекетінің құрылуы осы сұлтандардың есімдерімен
хандығы а\ Сырдария бойындағы жерлер в\ Жайық өзені бойындағы жерлер
а\ Керей мен Жәнібек
байланысты: в\ Барақ пен Болат с\ Бұрындық пен Қасым с\ Амудария бойындағы жерлер d\ Ертіс өзені бойындағы жерлер
d\ Мамаш пен Бұйдаш *Қосымша:
3. Әбілқайыр хандығы әлсіреген кезде Көшпелі өзбектер мемлекетінен
көшіп кеткен
а\ Мұхаммед, Махмұд Шайбани в\ Керей мен Жәнібек
сұлтандар:
с\ Шайх Хайдар мен Шах Будақ d\ Саид пен Абд ар-Рашид
4. Көшпелі өзбектер мемлекетінің ханы Әбілқайырдың беделін түсірген
оқиға:
а\ Әбілқайырдың Шайбанилік Махмұд Қожадан жеңілуі
в\ Сығанақ қаласын Темір ұрпақтарының жаулап алуы
с\ 1457 жылы Сығанақ маңында Әбілқайырдың ойраттардан
жеңілуі
d\ 1446 жылы Атбасар маңында моғол хандарынан жеңілуі
5. Батыс Жетісуға көшкен қазақ сұлтандарына Моғолстан ханы
Есенбұғаның достық көзқарасының себептері:
a\ Есенбұғаның сол кезде солтүстік көршілерінің жылжуына
тұрарлықтай мүмкіндігі болмады
қарсы
b\ Есенбұға әкесі Уәйіс хан қайтыс болған соң ағасы Саид ханмен таққа
таласып жатқан болатын
c\ Моғолстан аумағына Қытай әскерлерінің шабуылын тоқтату үшін
d\ Әмір Темір ұрпақтарының Моғолстанға жорықтарын тоқтату үшін
e\ Есенбұға өзінің иеліктерін қазақ сұлтандарының Әбілқайыр 18. Керей мен Жәнібектің жүргізген белсенді саясаты нәтижесінде Қазақ
және ойраттардан қорғай алатынына сенді
ханнан хандығының жер аумағы қандай жерлер есебінен күшейді?
f\ Есенбұға өз билігін нығайту мақсатында «Керей мен a\ Есіл, Ертіс өзені аңғарлары
келуін жақсылыққа жорыды»
Жәнібектің b\ Орталық Қазақстан аймақтары
6. Моғолстан аумағына келген қазақ сұлтандарына Есенбұға ханның берген c\ Еділ мен Жайық өзені аңғарлары
жер аумағы: d\ Батыс Сібірдегі Тура, Іскер қалалары
а\ Батыс Жетісудағы Шу мен Талас өзендері e\ Батыс Жетісу аумағы
в\ Балқаш көлінің батысындағы Итішпес Алакөл
алқаптары f\ Сырдарияның төменгі ағысы
с\ Ұлытау өңіріндегі Бұланты, Білеуті өзендері 19. Мәтіндік сұрақ.
d\ Алтай таулары баурайындағы Қатонқарағай аумағы «Ол кезде Дешті Қыпшақта Әбілқайыр хан билік етті. Жәнібек пен
Керей одан кетіп, Моғолстанға келді. Есенбұға хан шын көңілмен қарсы
алып, оларға Шу мен Қозыбасы аумағын берді. Олар осында болған кезде «Ол 30 жылдан астам уақыт бойы хан болды, бірақ жоғары
Өзбек ұлысы Әбілқайыр хан өлгеннен кейін әбігерге түсті. Онда үлкен өмірінің соңына дейін ұстап тұра алмады. Тарихи деректерде оның тағдыры
билікті
қырқыстар басталды. Әбілқайыр ханның қол астындағы адамдардың туралы қайғылы әңгіме сақталған. 1509-1510 жылдарға қарай ол
бөлігі Керей мен Жәнібек ханға барып қосылды. Осылайша олардың
үлкен саналса да Жәнібектің ұлдарының бірінің ықпалы зор болды, бүкіл
хан
маңына жиналған адамдар саны екі жүз мыңға жетті. Олар өзбек- сол сұлтанның қолында еді. Хандықтың ең беделід екі адамы
билік
деп аталды. Қазақ сұлтандарының билігі сегіз жүз жетпісінші жылдан
қазақтар бәсекелестік құдіретті де жігерлі сұлтанның жеңісімен аяқталды. «Тарих-
арасындағы
1465 жыл) басталады».
(яғни Рашиди»
и- еңбегінде 30 жыл ел басқарған ханның өзіне жақын топпен бірге
Қазақ хандығының құрылуы туралы дерек келтірген Самарқанға кеткендігі айтылады»
көрсетіңіз:
тарихшыны Мәтінді оқып, Қазақ хандығындағы бәсекелес екі сұлтан
а\ Шах Махмұд Шорас в\ Әбілғазы Баһадүр оқиғаларды
мен суреттеген «Тарих-и-Рашиди» еңбегінің
с\ Қадырғали Жалайыр d\ Мұхаммед Хайдар Дулати көрсетіңіз:
авторын
20. «Жәнібек хан мен Керей сол аумақта ұзақ тоқтаған кезде Әбілқайыр а\ Бұрындық пен Қасым, Қадырғали Жалайыри
ханды ұнатпаған адамдардың қай-қайсысы болсын, олардан пана тапты» в\ Бұрындық пен Қасым, Мұхаммед Хайдар
деп жазған тарихшы: с\ Мамаш пен Бұйдаш, Махмұд ибн Уәли
Дулати
а\ Махмұд ибн Уәли в\ Ибн Рузбихан с\ Мұхаммед Хайдар Дулати d\ Ахмет пен Тоғым, Бабыр
d\ Бабыр
§43.ҚАСЫМ ХАННЫҢ (1511-1518 жылдар) ІШКІ ЖӘНЕ
§42.XV ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ – XVI ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
ҚАЗАҚ ЖЕРІНІҢ БІРІКТІРІЛУІ 1. Қасым хан туралы «Даланың нағыз ұлы ретінде үлкенді сыйлау дәстүрін
1. XV ғасырдың соңы – XVI ғасырдың басындағы Қазақ хандығы ұстанған Қасым сұлтан бастапқыда Бұрындық ханға барлық
саясатының басты міндеті:
сыртқы бағынды»
жағынан деп жазған тарихшы:
а\ Батыс Сібір хандығының жерлерін Қазақ хандығына қосу а\ Шах Махмұд Шорас в\ Әбілғазы Баһадүр
в\ Ойрат тайпалары жерлерін Қазақ хандығына құрамына қосу с\ Қадырғали Жалайыр d\ Мұхаммед Хайдар Дулати
с\ Сырдария бойы аумағына өз билігін 2. «Қасым хан Жошы ханнан кейін ешкім жете алмаған бүкіл Дешті
орнату
d\ Мауараннахр аумағын толық Шайбани ұпақтарынан тартып алу Қыпшақтағы қуатты әміршіге айналып, даңқы мен құдіреті артты» деп
2. XV ғасырдың 80-жылдарынан бастап Сырдария бойындағы қалалар жазылған:
күрес жүргізген халық (тар):/суретте XVI ғасырдың
үшін а\ «Тарих-и-Рашиди» в\ «Түрік шежіресі» с\ «Жылнамалар жинағы»
қазақтар.М.В.Гореликтің басындағы d\ «Шыңғыснама»
жаңғыртпасы/ a\ Ойраттар 3. 1511 жылдан бастап ХІХ ғасырда хандық билік жойылғанға дейін
b\ даласындағы
Қазақ билікті қолдарында ұстаған:
Қазақтар
c\ Маңғыттар а\ Әмір Темір ұрпақтары в\ Әбілқайыр хан ұрпақтары
d\ с\ Керей хан ұрпақтары d\ Жәнібек хан ұрпақтары
Моғолдар
e\ Қытайлар 4. Қазақ әскерлерінің Сайрам қаласына келіп, қала билеушісінің қаланы
f\ ұрыссыз берген жылы:
Шайбанилер а\ 1513 ж в\ 1510 ж с\ 1511 ж d\ 1520 ж
3. XV ғасырдың соңына қарай өзара бөліске түскен аумақ: 5. Қасым ханның ықпалын күшейткен аумағы:
а\ Сырдария алқабы в\ Іле Алатауы с\ Ұлытау d\ Жайық бойы а\ Мауараннахр в\ Батыс Жетісу, Оңтүстік Қазақстан
4. XV 70-жылдарының басында өз жақтастарын жинап, с\ Алтай аумағы d\ Жайық, Еділ өзені бойы
жорықты бастаған Әбілқайыр ханның немересі:
Сырдарияға 6. Қасым хан өзінің сыртқы саясатында зор мән берген мемлекеті:
а\ Шайх Хайдар в\ Махмұд Шайбани с\ Абдаллах а\ Моғолстан в\ Темір мемлекеті с\ Ноғай Ордасы d\ Сібір хандығы
d\ Мұхаммед Шайбани 7. Қасымның белсенді әрекеттері нәтижесінде ноғай мырзалары
5. XV ғасырдың 70-жылдардағы Шайбанилердің жорығы кезінде жаулап кетуге
көшіп мәжбүр болған аймақ:
алынған қала: а\ Жайықтан ары Еділге қарай в\ Ертістен ары Енисейге дейін
а\ Түркістан в\ Сарайшық с\ Сығанақd\ Сауран с\ Алтайдан ары Монғол даласына қарай d\ Еділден ары Донға қарай
6. XV ғ 70-жылдарда Қазақ хандығына шабуыл жасаған Шайбани 8. Маңғыт жүртының бір бөлігі қазақ хандарының қол астына өткен соң,
әскерін толық талқандаған сұлтан:
ханның Қасым Қазақ хандығының аумағын батысында қай өзеннің арғы (оң) бетіне
а\ Бұрындықв\ Қасым с\ Мамаш d\ Бұйдаш дейін жеткізді?
7. Өз әскерімен оңтүстікке жылжып, Темір ұрпақтарның әлсірегендігін а\ Еділдің арғы бетіне дейін в\ Жайықтың арғы бетіне дейін
пайдаланып Шайбани ханның жаулап алған қалалары: с\ Тобылдың арғы бетіне дейін d\ Ертістің арғы бетіне дейін
а\ Қашғар, Үрімші в\ Самарқан, Бұхара с\ Сайрам, Сауран 9. Қасым ханның тұсында Қазақ хандығының құрамына қосылып,
d\ Үргеніш, Баласағұн ханымен одақ құруға ұмтылған мемлекет:
қазақ
8. Мұхаммед Шайбани ханның Керей мен Жәнібектің мұрагерлеріне қарсы а\ Жетісудағы Моғолстан мен Моғол хандары
бірқатар жеңісті жорық жасаған жылдары: в\ Тура өзені бойындағы Сібір хандығы мен Сібір хандары
а\ 1509-1510 жж в\ 1508-1509 жж с\ 1505-1506 жж d\ 1510-1511 жж с\ Шығыс Түркістандағы Жоңғар хандығы мен Жоңғар қоңтайшылары
9. 1510 жылдың басында Сығанақ түбінде Мұхаммед Шайбани d\ Москва өзені бойындағы Мәскеу княздығы мен Мәскеу княздері
әскері жеңілді:
ханның 10. Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығының шекараларын
а\ Исмаилдан в\ Бұрындықтан с\ Абдаллахтан d\ Қасымнан сәйкестендіріңіз:
10. 1510 жылы Мерв түбіндегі шайқаста Мұхаммед Шайбаниды жеңген 10 Оңтүстікте А Ертіс
Иран шахы: 11 Батыста В Сырдарияның сол жағалауы,
а\ Нәдір в\ Бабыр с\ Исмаилd\ І Аббас Жетісудың біраз бөлігі
11. Мұхаммед Шайбани қазасынан соң Шайбанилықтардың иеліктері 12 Солтүстік-шығыста С Жайықтың арғы беті
қанша мемлекетке бөлінді? 10.B 11.C
а\ 2 в\ 3 с\ 4 d\ 5 13.12.A
Қасым ханның Қазақ хандығы аумағын кеңейту мәселесін қарулы
12. Мәтіндік сұрақ. күреспен де, саяси жолмен де шешкенін дәлелдеген дипломатиялық
«Ол Керейдің ұлы болатын. Деректерде XV ғасырдың 70-жылдардың құжаттар сақталған ел:
ортасындағы оқиғаларды сипаттаған кезде-ақ ол хан аталады, яғни а\ Монғолия в\ Өзбекстан с\ Иран d\ Ресей
шамамен 1474 жылдан бастап билік құрған. Ол үздіксіз күреске толы 14. Мәскеу мемлекетімен алғашқы байланыстар орнатқан қазақ ханы:
кезеңде ел басқарды. Ол Керей мен Жәнібектің өсиеттеріне адал болды. а\ Бұрындық в\ Тәуекел с\ Қасымd\ Тәуке
Олар негізін салған мемлекетті сақтап, нығайтуға тырысты. 15. Қазақтар тұңғыш рет Батыс Еуропаға белгілі болып, XVI ғасырдың
жорықтарды
Әскери өзі бастап, шайқаста бірнеше рет жараланды. Тарихшылар оны Іжартысындағы қазақтар туралы неміс дипломаты жазған кездегі қазақ
Қазақ хандығы қалыптасу кезеңіндегі ең мықты мемлекет басшысы болған:
ханы
сипаттайды. Ол Жетісудың, Орталық Қазақстанның көшпелі тайпаларын
ретінде а\ Жәнібек в\ Қасымс\ Керей d\ Бұрындық
біріктіре алды» 16. М.Х.Дулати жазуынша Қасым ханның тұсындағы әскер және халық
Мәтінде сипатталған хан мен оның билік құрған саны:
көрсетіңіз:
жылдарын а\ Әскер саны 500 мың, халық саны 200 мың
а\ Қасым хан (1511-1518) в\ Мамаш (1518-1522) в\ Әскер саны 1 млн, халық саны 500 мың
с\ Бұрындық (1474-1511) d\ Тахир (1523-1532) с\ Әскер саны 300 мың, халық саны 1
13. Тарихшы Ибн Рузбихан «Кез келген уақытта ол қазақ ұлысына: млн
d\ Әскер саны 100 мың, халық саны 2 млн
«аттарыңа мініңдер, жауға аттанамыз» деп бұйрық берген мезетте жер 17. Мәтіндік сұрақ
қайысқан қол жиналған» деп қай ханды сипаттады: «Мемлекетті нығайту үшін Қасым заң шығарды. Бұл құқық жинағы
а\ Бұрындықв\ Қасым с\ Мамаш d\ Бұйдаш негізгі
бесбөлімнен тұрады:
14. Мәтіндік сұрақ. 1. Мүліктік заң. Оған жер, мал және мүлік дауларын шешу ережелері
енді.
2. Қылмыстық заң. Мұнда қылмыстық істің түрлері мен оларға d\ Сырдария мен Амудария аңғардарын
байланысты жазалар қарастырылды. 8. Хақназардың башқұрт пен ноғайлардың кейбір руларын бағындара
3. Әскери заң.Дала тұрғындарының соғыс кезінде әскер жасақтау отырып, «қазақтар мен ноғайлардың ханы», «қазақ пен қырғыз ханы» деп
жөніндегі міндеткерліктері, әскери міндет, жасақ құру қағидалары, әскери аталған уақыты:
олжаны бөлу тәртібі айтылды. а\ XV ғ 50-60 жылдары в\ XVI ғ 60-70-
4. Елшілік салт ережесі. Бұл бөлімде халықаралық құқық, елші этикеті с\ XVII ғ 70-80-жылдары жылдары
d\ XVI ғ 20-30-
қарастырылды. 9. Хақназар хан қазіргі Қазақстанның солтүстік-шығысында
жылдары
5. Жұртшылық заңы. Бұл бөлім өзара көмекке, сондай-ақ мейрамдарды қандай мемлекетпен күрес жүргізіп, руларын өзіне қаратты?
орналасқан
ұйымдастыру ережелері мен сарай тәртібіне арналды» а\ Ноғай Ордасы в\ Моғолстан с\ Сібір хандығы d\ Темір мемлекеті
Мәтінде сипатталған Қасым ханның заңдар жинағының 10. XVI ғ 70-80 жылдар аралығында Мауараннахрда мықты мемлекет
а\ «Ескі жол» в\ «Қасқа жол»
атауы: с\ «Жасақ» d\ «Жарғы» құрған шайбанилік Бұхара билеушісі:
18. Мұхаммел Хайдардың деректеріне сәйкес 1518 жылы Қасым ханның а\ Баба-сұлтан в\ Мұхаммед Шайбани с\ Махмұд Шайбани
дүние салып, жерленген қаласы: d\ Абдаллах
а\ Түркістан в\ Сауран с\ Сайрам d\ Сарайшық 11. Хақназар мен Бұхара билеушісінің «достық және әскери одақ туралы
19. Мәтіндік сұрақ. ант беріскен келісімі» қай билеушіге қарсы бағытталды?
«Қасым бекзат адам. XVI ғасырдың басындағы Орталық а\ Ташкент билеушісі Баба сұлтанға
тарихшылары
Азия жазғандай: «Қазақ билеушілері Сауранды басып алып, в\ Моғол ханы Абд ар-Рашидке қарсы
қарсы
Шайбани ханның інісі Махмұт сұлтанды отбасымен бірге қолға түсірді. с\ Ноғай билеушісі Едігеге қарсы
Керейдің ұлы оған бұрыннан жау болу себепті, оны өлтіруге бұйырды. d\ Мауараннахр билеушісі Ұлықбекке қарсы
Бірақ Қасым ол шешіммен келіспеді. Ол тұтқынды өлтіру туралы ниетінен 12. Хақназар ханның қазақ жасақтарын басқарып, Ташкент билеушісінен
қайтып қана қоймай, тіпті Махмұт сұлтанды босатып жіберді» тартып алған жерлері:
сұлтанының бұл әрекеті Шайбани хан тарихнамашыларын
Қазақ а\ Самарқан, Бұхара в\ Түркістан, Сауран с\ Үргеніш, Сайрам
олар Қасымның кеңпейілділігін лайықты бағалады.
таңғалдырды, d\ Ташкент, Қашғар
Мәтінге сүйеніп, Қасым сұлтанның шешімімен келіспеген 13. Ташкент билеушісі Баба сұлтанның келісім жүргізу үшін келген
көрсетіңіз:
ханды Хақназардың екі ұлын өлтіруге бұйрық берген жылы:
а\ Бұрындық в\ Мұхаммед Шайбани с\ Жәнібек d\ Хақназар а\ 1578 жылдың ортасы в\ 1580 жылдың басы
20. Қасым хан туралы жоғары пікір білдірген замандастары: с\ 1579 жылдың соңы d\ 1581 жылдың соңы
а\ Қадырғали Жалайыр, Әбілғазы Баһадүр в\ Ибн Рузбихан, Бабыр 14. Ташкент билеушісімен арадағы қиян-кескі күрес барысында Хақназар
с\ Рашид ад-Дин, Өтеміс қажы d\ Махмұд ибн Уәли, Бабыр ханның қаза тапқан жылы:
*Қосымша: а\ 1580 жыл в\ 1579 жыл с\ 1578 жыл d\ 1538 жыл
15. Хақназар ханның тұсындағы мемлекет шекараларын сәйкестендіріңіз:
15 Батысы A Ташкентке жақын жер
16 Солтүстік B Балқаштың арғы жағы
17 Шығыс C Жайық бойы
18 Оңтүстік D Есіл бойы
15.C 16.D 17.B 18.A
19. Хақназар ханмен елшілік қарым-қатынас орнатқан Мәскеу билеушісі:
а\ ІІІ Василий в\ ІІІ Иван с\ Иван Грозный d\ Иван Калита
20. Хақназардың ұлдары қазақ жерлері үшін ұрыста қазаға ұшырап, билік
Жәнібектің басқа ұрпағына өткенін: «Оның ұрпағы бұдан былай хандық
етпеді» деп атап өткен XVII ғасыр басындағы тарихшы:
а\ Фазлаллах Ибн Рузбихан в\ Масуд ибн Усман Кухистани
с\ Мұхаммед Хайдар Дулати d\ Қадырғали Жалайыри
§45.ТӘУЕКЕЛ ХАН (1583-1598 жылдар) БИЛІГІ. XVI
ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
§44.ХАҚНАЗАР ХАН (1538-1580 жылдар) ТҰСЫНДАҒЫ 1. Хақназар мен оның ұлдарының өлімінен кейін хан сайланған Жәнібектің
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ немересі Шығайдың хан сайланған уақыты:
1. Мұхаммед Хайдар деректеріне сәйкес, Қасым ханнан кейін таққа отырған а\ 1580 ж в\ 1582 ж с\ 1581 ж d\ 1579 ж
хан мен оның хандық құрған уақыты: 2. Шығай хан туралы толық дерек келтіріп, «қазірге дейін халық жадында
а\ Тахир (1523-1532) в\ Бұйдаш (1532-1537) с\ Мамаш (1518-1822) сақталғандығын» жазған тарихшы:
d\ Хақназар (1538-1580) а\ Әбілғазы Баһадүр в\ Қадырғали Жалаири
2. XVI ғасырдың 20-30 жылдары таққа отырған Жәнібектің с\ Мұхаммед Хайдар Дулати d\ Махмұд ибн Уәли
a\ Тәуекел b\
ұрпақтары: c\ Есім d\ e\ Жәңгір f\ 3. Шығай ханның ұрпақтарының қазақ даласында билік құрған
Мамашәлсіреуі жағдайында
3. Қазақ хандығының Тахир қазақ билеушілеріне
Бұйдаш
қарсы а\ 1 ғасырдан астам в\ 3 ғасырға жуық с\ Жарты ғасырға жуық
уақыты:
одақтасқан: d\ Екі ғасырдан астам
а\ Моғол және Өзбек хандары 4. 1583-1598 жылдары билік құрған Шығайдың ұлы Тәуекелге қарсы
в\ Сібір ханы мен Мәскеу князі соғысқан Ташкент билеушісі:
с\ Ноғай мырзалары мен Астрахан хандары а\ Абдаллах в\ Баба сұлтан с\ Мұхаммед Шайбани d\ Ұлықбек
d\ Иран шахы мен Өзбек хандары 5. Ташкент билеушісіне қарсы күрескені үшін Шайбанилықтар сарайында
4. Мәтіндік сұрақ үлкен құрметке ие болған қазақ сұлтаны:
«Қазақ хандығында Мамаш хан өлгеннен кейін үлкен келіспеушілік а\ Есім в\ Шығай с\ Тәуекел d\ Тұрсын
басталды, Дешті қыпшақ сұлтандары бір-бірімен ұзақ соғысты. Ең 6. 1582 жылы Баба сұлтанға қарсы шайқаста жеңіске жеткен:
Тахир сұлтан хан болып жарияланды. Тахир ақсүйектер қауымы және өз
соңында а\ в\ Есім с\ Тәуке d\ Қайып
халқымен ортақ тіл табыса алмады. Ол табиғатынан мейірімсіз және 7. Мәтіндік сұрақ
Тәуекел
еш пендеге сенбейтін адам болатын. Осыған байланысты
қатал, «1583 жылдың жазында кезекті жорықтан кейін Бұхараға қайтып
одан көңілдері қалды» /Халқы алдындағы беделінен айырылған Тахир хан
сұлтандардың оралған қазақ сұлтаны Бұхара билеушісінің «достық ниетінен» күмәнданып,
шет жерде дүние салған/ Қазақ даласына кетеді. Қазақ сұлтаны мұндай қадамға баруының
Мәтінде суреттелген Тахир хан туралы дерек қалдырған біріншіден,
себебі: ол Бұхара ханының ықпалында қалса, өз халқының
тарихшы:
а\ Шах Махмұд Шорас в\ Әбілғазы Баһадүр билеушісі бола алмайтын еді. Екіншіден,
тәуелсіз Ташкент билеушісімен соғыстың
с\ Қадырғали Жалайыр d\ Мұхаммед Хайдар Дулати аяқталуына байланысты бұхарлықтар мен қазақтардың ортақ
5. Хан тағына отырған Хақназардың Жайық жағасындағы жойылған
жауы еді. Үшіншіден, қазақ сұлтандары енді Бұхара ханын одақтас
нығайта отырып, ноғай мырзаларын ығыстырған
жағдайын емес, Сырдария бойындағы қалаларды иелену жолындағы бәсекелес
а\ Еділдің арғы жағы
жері: в\ Дон өзенінің арғы жағы көрді. Қазақ сұлтаны Бұхара ханына қарсы күресу мақсатында қол жинауға
ретінде
с\ Дунай өзені жағасы d\ Сырдария өзені жағасы Мауараннахрдан кетіп қалады. Қазақ сұлтанының басқаруы қиын кезеңге
6. Хақназар хан XVI ғасырдың 60-70-жылдары жорықтар жасаған сәйкес келді. Бір жағынан, шайбанилық Бұхара ханы мықты одақтастың
а\ Сібір хандығына в\ Моғолстанға с\ Мәскеу княздігіне
аймағы: орнына қаһарлы жауға айналды. Екінші жағынан, қазақтардың моғол және
d\ Ноғай Ордасына ойраттармен қатынастары шиеленісіп кетті»
7. Қазақ хандығының құрамына ноғай руларының үлкен тобымен қатар Мәтінде сипатталған қазақ сұлтаны, Бұхара ханы,
Хақназардың қосып алған жері (лері): билеушісін
Ташкент көрсетіңіз:
а\ Аралдың солтүстік бойы, Жайық а\ Шығай сұлтан, Мұхаммед Шайбани, Ұлықбек
в\ Каспий теңізінің оңтүстігі, Хорезм в\ Шығай сұлтан, Абдаллах, Баба сұлтан
с\ Еділ мен Жайық өзендері аралығы, Дон аңғарлары с\ Тәуекел сұлтан, Абдаллах, Баба
сұлтан
d\ Есім сұлтан, Махмұд Шайбани, Шахрух d\ Ташкент, Сайрам, Әндіжан қалаларын қайтарып алу
8. Тәуекелдің XVI ғасыр соңындағы сыртқы саясатының басты e\ Шығай сұлтанның ұлын биліктен кетіріп, Жалым сұлтанның
(тары):
бағыты таққа
баласынотырғызу
а\ Сырдария бойы қалалары, Сібір ханы Көшіммен f\ Қазақтарды Сырдариядан қуып шығу
күрес
в\ Ертіс бойы бекіністері, Мәскеу княздарымен күрес 3. Есім ханның басшылығымен бірнеше шайқастар өтіп,
с\ Амудария бойы қалалары, Моғол хандарымен күрес бұхарлықтар толық талқандалған жылдар
нәтижесінде
d\ Жетісу қалалары, Темір ұрпақтарымен күрес а\ 1601-1603 жж в\ 1611-1629 жж с\ 1621-1624 жж
аралығы: d\ 1620-1624 жж
9. Тәуекел ханның ұлдарының бірі қазақтармен туыс қандай рулардың 4. Есім ханның Сырдария қалалары үшін Орталық Азия билеушілерімен
билеушісі етіп қойды? жеңіспен аяқталған күресі созылды:
а\ Ноғайлардың в\ Башқұрттардың с\ Қарақалпақтардың а\ 100 жыл в\ 200 жыл с\ 50 жыл d\ 150 жыл
d\ Қырғыздардың 5. Есім ханның Орта Азия билеушілерімен соғыс нәтижесінде
10. Тәуекел хан інісін қандай тайпалардың басқарушысы етіп қойды? қолына өткен қалалар:
қазақтар
а\ Моғолдардың в\ Өзбектердің с\ Парсылардың d\ Қалмақтардың а\ Ташкент, Түркістан в\ Сарайшық, Сығанақ с\ Үрімші, Гучен
11. Тәуекел хан Сырдария бойындағы қалалар үшін Бұхар ханымен алдағы d\ Урга, Кяхта
күрес кезінде қандай мемлекеттің қолдауын қалап, қай жылы елші 6. Есім ханның ордасы:
жібергенін көрсетіңіз: а\ Ташкент в\ Сарайшық с\ Сығанақ d\ Түркістан
а\ Ресей мемлекетінің қолдауын қалап, 1594 жылы Мәскеуге 7. Мәтіндік сұрақ
жіберді
елші «XVII ғасыр басында қазақтармен туыс көрші отырған халық
в\ Қытай мемлекетінің қолдауын қалап, 1594 жылы Пекинге елші жіберді арасындағы қатынастар күрделенді. XVI ғасырдың соңында Тәуекел хан
с\ Ташкент билеушісінің қолдауына сүйеніп, 1594 жылы Ташкентке елші бұл рулардың өтініші бойынша оларға Арал бойынан жер берген еді. Бірақ
жіберді бірнеше жыл өткеннен кейін бұл тайпалар қазақтарға қарсы көтерілді. Есім
d\ Сібір хандығының қолдауын қалап, 1594 жылы Іскер қаласына елші хан бүлікті басып тастады. Осыған дейін бағынышты болған
жіберді Сырдарияның орта ағысын тастап кетті»
тайпалар
12. Тәуекел хан жіберген 1594 жылғы елшіліктің мақсаты (тары):/елшілікті Есім хан тұсында бүлік жасаған тайпаны
Құл-Мұхаммед бастап барған/ а\ Қарақалпақ
көрсетіңіз: в\ Ноғай с\ Қырғыз d\ Өзбек
a\ Сібір хандығын бөліске салу 8. XVII ғасырдың басында Қазақстан аумағында шабуылдар жасай
b\ Ноғай Ордасын бөліске салу тайпалар:
бастаған
c\ Оразмұхаммед сұлтанды тұтқыннан босату а\ Сібір тайпалары в\ Ойраттар с\ Ноғайлар d\ Орыстар
d\ Ертіс бойында бекіністер салу арқылы ойраттардың шабуылын тежеу 9. 1613 жылы Есім ханға қарсы шыққан Ташкент билеушісі:
e\ Моғол мемлекетімен біріге отырып, ойраттарға тойтарыс беру а\ Баба сұлтан в\ Абдаллах с\ Тұрсынd\ Жалым
f\ Мәскеу мемлекетімен әскери одақ келісімін жасауға 10. 1613 жылы Есім ханға қарсы шыққан Ташкент билеушісіне ілескен ру:
патшасынан «от қаруды» алу
орыс а\ Қарақалпақ в\ Ноғай с\ Қырғыз d\ Қатаған
13. Тәуекелдің жіберген елшілігіне жауап бермей, Бұхар және Сібір 11. Есім хан ойраттарды талқандап, жорықтан қайтып келе жатқанда
хандықтарына қарсы Тәуекелдің өзі ғана соғысуын қалаған мемлекет: Ташкент билеушісінің Түркістанға шабуыл жасаған уақыты:
а\ Ресейв\ Қытай с\ Темір мемлекеті d\ Моғолстан а\ 1627 ж в\ 1621 ж с\ 1603 ж d\ 1611 ж
14. Қазақтар Бұхар хандығына қарсы бірлесіп күресу үшін әскери одақ 12. Ташкент маңында Есім ханнан жеңілген оңтүстік аймақтың дербес
құруға тырысқан мемлекет: билеушісі:
а\ Қытай в\ Ұлы Моғолдар с\ Иран d\ Ноғай Ордасы а\ Тахир в\ Абдаллах с\ Тұрсынd\ Имамқұли
15. Бұхар ханы мен Тәуекел әскері Ташкент пен Самарқан арасында 13. Мәтіндік сұрақ
кездесіп, Бұхарлықтардың жеңілген уақыты: «Деректер Есім ханның саяси бәсекелестерінің арасында Жалым
а\ 1582-1583 жылдары в\ 1597-1598 жылдары сұлтанның ұлын ерекше бөліп көрсетеді. Ол Есім ханға қарсы шықты.
с\ 1598-1600 жылдары d\ 1585-1587 жылдары ілескен рулар да Есімге бағынудан бас тартты. Көп ұзамай Есімнің
Оған
16. Тәуекел ханның аз уақыт ішінде жаулап алған Сырдария аумағы мен қарсыласы өзін хан етіп жариялады. Ол оңтүстік аймақтың
Мауараннахрдағы қалалар қатары: билеушісі
дербес болды. Есімге қарсы ханның шығуы елде орталық
a\ Сарайшық b\ Баласағұн c\ Үзкент d\ Бұхара e\ Сайрам f\ Ташкент әлсіреуіне әкелді. Есім ойраттарды талқандап, жорықтан қайтып келе
биліктің
17. Тәуекел ханның аз уақыт ішінде жаулап алған Сырдария аумағы мен жатқанда, бүлікшіл хан оның ордасына шабуыл жасады. Есім хан
Мауараннахрдағы қалалар қатары: көтеріліске шыққан руды қатаң жазалады. Көтеріліске шыққан ру Есімге
a\ Түркістан b\ Әндіжан c\ d\ Бозоқ e\ Жент f\ Қашғар қарсы шыққан ханның тірегі болған. Есім хан жорықта жүргенде бүлікшіл
Самарқан
18. Тәуекел ханның 1598 жылы қай қала үшін шайқаста ауыр жараланып, ру Түркістан қаласын тонауға белсене қатысып, оның отбасын тұтқынға
қаза тапты? алды. Бұл тайпаның жазадан аман қалған бір бөлігі Ауғанстанға
а\ Ташкент в\ Самарқан с\ Бұхараd\ Сайрам біразы ұйғырлар мен қырғыздар арасына сіңіп кетті»
кетті,
19. 1598 жылы Тәуекел хан қаза тапқан соң, Бұхар әмірімен келісімге Мәтінге және тарихи біліміңізге сүйеніп, Есім ханға қарсы
келген тақ мұрагері: ру,шыққан
хан және осы оқиғаларды суреттеген автор мен оқиға
а\ Шығай в\ Жәңгір с\ Тәуке d\ Есім анықтаңыз:
атауын
20. 1598 жылғы сәтсіз жорықтан кейін қазақтар қолында қалған қала а\ Қатаған руы, Тұрсын хан, тарихшы Әбілғазы,
a\
(лар): b\ Самарқан c\ d\ Сығанақ e\ Сауран қырғыны»
«Қатаған
f\
Ташкент Сайрам в\ Қарақалпақ руы, Абдаллах хан, тарихшы Ибн Рузбихан, «Қатаған
Түркістан
21. 1598 жылғы соғыстан кейін қазақтардың бас тартып, Бұхар әміріне қырғыны»
қайтарып берген қаласы: с\ Ноғай руы, Уақас би, тарихшы Дулати, «Ел айырылған»
а\ Самарқан в\ Бұхара с\ Түркістан d\ Ташкент d\ Қырғыз руы, Ормон би, Нысанбай жырау, «Майтөбе қырғыны»
22. Тәуекел ханның сыртқы белсенді саясаты арқылы қол 14. Есім хан өзіне қарсы шыққан ханның бүлігінен соң Шыңғысхан
жетістігі (тері):
жеткізген ұрпқтарының саяси құқықтарын шектеп, билігін кеңейткен әлеуметтік топ
a\ Сырдарияның орта ағысындағы қалалар қазақтардың өкілдері: қол
өтті
астына а\ Билер в\ Тайпалар мен ру көсемдері с\ Ұлыс басшылары d\ Әмірлер
b\ Қытаймен келісімге келіп, ойрат жерлерін иеленді 15. XVII ғасырдың басында ұлыстық жүйенің орнына орныққан
c\ Иран шахымен байланыс орнап, Каспий теңізінде сауда дамыды а\ Арыс в\ Ата-аймақ с\ Хандық d\ Жүз
ұйым:
d\ Орыс үкіметімен байланыстар орнады 16. Есім ханның Шыңғысхан ұрпақтарының билігін шектеу, билер мен
e\ Қазақ хандығы тұтас Мәскеу князьдығының қарамағына өтті батырлардың өзара міндеттері, құқықтарын айқындаған заңдар
f\ Еділ мен Дон өзендері аралығындағы жерлер бағындырылды а\ «Есім ханның ескі жолы»
жинағы: в\ «Есім ханның қасқа жолы»
g\ Қазақ хандығының ықпалы ноғайлар мен башқұрт с\ «Есім ханның қасқа жолы» d\ «Жаңартылған Жасақ»
шегаралық аймақтарына таралды
елінің 17. Есім хан қабылдаған заң бойынша заң шығарушы билік орны:
h\ Сібір ханы Көшімнің иелігіндегі жерлер Қазақ а\ «Ақсүйектер кеңесі» в\ «Құрылтай» с\ «Кеңес» d\ «Қаңқаш»
құрамына қосылды
хандығының 18. Құрамына қазақ руларының беделді өкілдері мен сұлтандары енген
жылына бір рет өткізілетін Түркістандағы
§46.XVII ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ. ЕСІМ а\ «Құрылтай»
жиналыс: в\ «Жасақ» с\ «Той» d\ «Мәжіліс»
ХАН (1598-1628 жылдар) 19. Есім хан уақытында соғыс пен бейбітшілік, жайлымдар мен
1. Бұхар ханы бейбітшілік туралы келісімді бұзып, Қазақ хандығына бөлу, хан сайлау мәселелерін шешкен басқосу:
суаттарды
жорыққа шығуы нәтижесінде басталған Қазақ-Бұхар соғысы а\ «Ақсүйектер кеңесі» в\ «Құрылтай» с\ «Кеңес» d\ «Қаңқаш»
а\ 1603-1624 жж
жылдары: в\ 1624-1640 жж с\ 1621-1624 жж d\ 1611-1624 жж 20. Мәтіндік сұрақ
2. Қазақ хандығына соғыс ашқан Бұхар хандығының мақсаты «Қазақ жері үш шаруашылық аумақтық-бірлестікке бөлінді. Жаңа
a\ Қазақ хандығының жерін жаулап алып, Еділ өзені бойына шығу
(тары): аумақтық бірлестіктің басында билер, ең қуатты да саны басым
b\ Сығанаақ, Сарайшық қалаларын иелену басшылары тұрды. Билер төрелігі олардың тек жеке беделіне
тайпа
c\ Қазақ жерлері арқылы Ресей қалаларымен сауда жасау жүзеге асырылды, хан қандай да бір биді ұсынуға ықпал ете
байланысты
алмады.
Мемлекетті басқарудан жартылай шеттеліген сұлтандар өздерінің барлық соққы берді. Қазақ сарбаздарына Самарқан билеушісі 20 мың адамымен
артықшылықтарын сақтап қалды. Билер оларды соттай алмады көмекке келді. Ойраттар талқандалып, мыңдаған адамынан
әскерден басқа барлық міндеткерліктен босатты. Сұлтандар
және кейін шегінеді. Әскери іс-қимылдар осымен аяқталмай, кең ауқымды
айырылып,
ғасырдың басына қарай әр аумақты-бірлестіктің құрамындағы
XVIII соғысқа ұласты. Бұл соғыс ұзаққа созылып, оған екі жақ барлық
басшыларға айналды. Қазақтың жаңа аумақтық-бірлестіктерінде
ықпалды жұмылдырды. Қазақ жасақтары 1643-1644 жылдардағы шайқаста
күшін
орнына ел басқаруға Шыңғысхан ұрпақтары келе бастады»
билердің жеңіске жетті»
шешуші
Мәтінді оқып, Есім хан заманында орныққан 1. «Орбұлақ» шайқасы өткен жыл:
аумақтық-бірлестік:
шаруашылық а\ 1635 ж в\ 1640 ж с\ 1643 ж d\ 1652 ж
а\ Арыс в\ Ауыл с\ Ұлыс d\ Жүз 2. «Орбұлақ» шайқасы кезінде қазақ даласына басып кірген қоңтайшы:
21. XVII ғасырда Қазақ хандығының тұрақты ордасына айналған а\ Үз-Темір в\ Дабашы с\ Лама Доржы d\ Батыр
а\ Сығанақ в\ Сарайшық с\ Түркістанd\ Тараз
қала: 3. Жәңгірдің «Орбұлақ» шайқасында «от қару» қолданғанын келтірген:
22. Есім ханның 1628 жылы дүниеден өтіп, Қ.А.Ясауи кесенесі қасында а\ Қытай деректері в\ Иран деректері с\ Орыс деректері
жерленгенін жазған тарихшы: d\ Моғол деректері
а\ Әбілғазы Баһадүр в\ Қадырғали 4. Жәңгірге ілесіп тауға жасырынған әскерінің саны:
с\ Мұхаммед Хайдар Дулати
Жалаири d\ Махмұд ибн а\ 300в\ 600 с\ 900 d\ 1000
Уәли
23. Батыр ұзын бойлы, қарулы адам болғандықтан Есімнің халық 5. «Орбұлақ» шайқасында қазақ сарбаздарына көмекке келген Самарқан
арасындағы атауы: билеушісі:
а\ «Еңсегей бойлы ер Есім» в\ «Салқам Есім» а\ Абдаллах в\ Баба сұлтан с\ Жалаңтөс d\ Төле би
с\ «Ел қамын жеген Есім» d\ «Сенімді Есім» 6. «Орбұлақ» шайқасында ойраттар жоғалтқан әскер саны:
24. Есімнің 1627 жылғы бүлікке қарамастан «бұрынғыдай қарапайым, а\ 10 мыңдай в\ 20 мыңға жуық с\ 50 мыңдай d\ 5 мыңдай
қонақжай және кішіпейіл болған» деп жазған тарихшы: 7. Қазақ жасақтарының 1643-1644 жылдардағы шайқастағы
а\ Қадырғали Жалайыр в\ Әбілғазы с\ Ибн Рузбихан d\ Өтеміс қажы кезіндегі қазақ ханы:
жеңісі
а\ Есім в\ Тәуекел с\ Шығай d\ Жәңгір
§47. ЖОҢҒАР ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫНА ҚАРСЫ КҮРЕС. 7. Орбұлақ шайқасындағы жеңістің 350 жылдығы аталып өтілген
ЖӘҢГІР ХАН (1629-1652 жылдар) а\ 2003 ж в\ 2013 ж с\ 1993 ж
жыл: d\ 1983 ж
1. Қазақ билеушілері алғаш рет қалмақтармен (ойраттар) соғысқан уақыты: 8. Жәңгір ханның тыныштықта, тату көршілік қатынастарда болған
а\ XV ғасырдың соңы в\ XVI ғасырдың бірінші хандықтары:
с\ XVIII ғасырдың ортасы жартысы
d\ XVII ғасырдың бірінші а\ Бұхар хандығы, Қашғария хандығы
2. Қазақтардың қалмақтармен (ойрат, жоңғар) соғысы жалғасты:
жартысы в\ Жоңғар хандығы, Еділ қалмақтары
а\ ХІХ ғасыр басына дейін в\ XVII ғасыр аяғына дейін с\ Қытай мемлекеті, Еділ қалмақтары
с\ XVIII ғасыр ортасына дейін d\ XVI ғасыр соңына дейін d\ Мәскеу княздығы, Жоңғар хандығы
3. Контекстік сұрақ. 9. 1652 жылы қайтадан Қазақ хандығына жорыққа шыққан Жоңғар
«Қалмақ – батыс монғолдардың түрікше атауы. XIV ғасырдың басында қоңтайшысы:
монғолдардың батыс тайпалары ойрат одағын құрған еді. Ойрат одағы XVII а\ Цеван Рабтан в\ Галдан Церен с\ Батыр d\ Аюке
ғасырдың басында құлады. Оның бір бөлігі Солтүстік Қазақстан 10. Жәңгір ханның шайқастардың бірінде қаза табуы себепті қазақтардың
Төменгі Еділ бойына көшіп кетті, сол жерде жаңа хандықтың негізін
арқылы тастап кетуге мәжбүр болған жері:
Қалып қойған ойрат тайпалары Жоңғар хандығын құрды. Ойраттар Қазақ
салды. а\ Сырдария бойы в\ Алатау бөктері с\ Шығыс Түркістан d\ Қашғария
мемлекетіне ғана емес, Қытай мен Ресейдің шегаралық аудандарына да 11. Қазақ хандығына жорыққа шыққан жоңғарлардың жорығы кезінде 1652
қауіп төндірді. Жоңғар хандығы құрылғаннан бастап қазақтардың жылы қаза тапқан хан:
ойраттармен күресі ұзақ мерзімге ұласты. Жоңғарлар қазақтардың қолөнері а\ Хақназар в\ Шығай с\ Тәуке d\ Жәңгір
дамыған, құнарлы жайылымдары жеткілікті, егіншілік аймақтарды
алуға ұмтылды»
басып §48-49. ТӘУКЕ ХАН (1680-1715/1718 жылдар) ТҰСЫНДАҒЫ
1. Төменгі Еділ бойына көшіп барған қалмақтар мемлекеті: ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
а\ Қалмақ хандығы в\ Жоңғар хандығы с\ Ойрат хандығы 1. Жәңгір ханның ұлы – Тәукенің билік еткен кезеңінің атауы:
d\ Монғол хандығы а\ «Алтын ғасыр» в\ «Алтын тақ» с\ «Күміс ғасыр» d\ «Қола ғасыр»
2. Атамекенінде қалған (қазіргі Шығыс Түркістан) ойрат тайпаларының 2. Тәуке хан тұсындағы Дала өңіріндегі тұрақтылық, тыныштық пен
Жоңғар хандығын құрған уақыты: халықтың жақсы өмірінің жетістігі ретінде түсіндірілетін билік
а\ 1640 ж в\ 1697 ж с\ 1723 ж d\ 1635 ж уақыты: /суретте Тәуке хан.Суретші
еткен
3. Жоңғарлар басып алуға ұмтылған қазақ жері (лері): Н.Қарымсақов/
а\ «Киіз үй шаңырағына қарлығаш ұя салған заман»
a\ Есіл бойы b\ c\ Ұлытау d\ Оңтүстік в\ «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған
e\ Арал бойы Жетісу
f\ Еділ мен Жайық бойы Қазақстан заман»
с\ «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама
4. Жоңғарларға қарсы күрестегі жеке ерлігі мен әскери жеңістері үшін d\ «Ел басына күн туған заман»
жылдары»
қазақтардың Жәңгірге берген атауы: 3. XVII ғасырда Тәуке ханның билігі тарады:
а\ «Салқам»в\ «Сүзеген» с\ «Еңсегей» d\ «Әз» а\ Барлық үш жүзге в\ Тек орта жүзге с\ Тек ұлы жүзге
5. Есімнің баласы Жәңгірдің қалмақтармен күрестегі қолдау тауып, d\ Ұлы және кіші жүздерге
одақтасқан елдері (халықтары): 4. Тәуке ханының мемлекеттің ішкі жағдайын нығайтып, күш-қуатын
a\ Ноғай мырзаларымен одақ b\ Мәскеу князімен одақтастық арттыру мақсатымен қабылдаған заңы:
c\ Қашғария моғолдары d\ Сібір хандарының қолдауы а\ «Ескі жол» в\ «Қасқа жол» с\ «Жеті d\ «Жасақ»
e\ Темір ұрпақтарының қолдауы
қолдауы f\ қырғыздармен одақ 5. Тәуке ханның Ресеймен жақындасуына
Жарғы» себеп болған:
6. Контекстік сұрақ. /суретте «Жоңғар шапқыншылығы».Суретші а\ Моғол хандарының толассыз шабуылы
Бин-Чжэнь/
Цзяе в\ Шайбани ұрпақтарының Темір ұрпақтарымен бірлесе шабуылдауы
«XVII ғасырдың бірінші с\ Жоңғариямен ұзақ жылға созылған
жартысында қазақтар мен күрес
d\ Үш жүздің ішінде келте хандардың сайлануы
ойраттардың арасында ірі шайқас 6. Мәтіндік сұрақ
болды. Сол жылы ерте көктемге «Қазақ хандығының Ресеймен жақындасуы басталады.
қарай жоңғардың қалың қолы Қазақ біріншіде
Бұған,, XVII ғасырда Қазақстан мен Ресейдің Алтайдағы
хандығының аумағына басып кірді. н
Жоңғар хандығымен
шегараларытүйісті де, бұл жерде жоңғарлар мен қазақтар және
Жылдың осы мезгілін ойраттар орыстардың мүдделері тоғысты;екіншіден, жоңғарлардың қысымы
кездейсоқ таңдаған жоқ. Жоңғарлар нәтижесінде халықтың солтүстік аймақтарға көшуі басталды. Бұл
көшпелілер ретінде бұл кезеңнің бодандығындағы Еділ қалмақтарымен, башқұрттармен, Сібір
Ресей
ерекшелігін білді. Көктем шыға төл алу басталады, бие құлындап, тікелей араласуға әкелді. Тәуке хан Ресеймен елшілік алмасып отырды»
казактарымен
қоздайды да, көшпелілердің жас төлмен көшіп-қонуға мүмкіндіктері
қой Мәтінде сипатталған Тәукенің хандық құрған
болмай, қыстау маңында қалады. Ал қыстаулар мал өрісі кең болуы үшін а\ XVII ғасырдың төртінші ширегі-XVIII ғасырдың бірінші
уақыты:
бір-бірінен шалғайда орналасты. Мұндай жағдайда дұшпанға ширегі
в\ XVIII ғасыр
көрсету үшін әскерді тез жинау мүмкін емес еді. Осы сәтте пайдаланып,
қарсылық с\ XVII ғасырдың бірінші ширегі-XVIII ғасырдың төртінші ширегі
жоңғарлар Қазақ хандығының жеріне басып кірді. Жау шапқыншылығы d\ XVII ғасыр
туралы хабарды алған Жәңгір оларға қарсы шықты. Жәңгірдің 7. XVII ғасырдың екінші жартысында орыс-қазақ келіссөөздерінің негізгі
шайқасқа қанша қол жинағаны белгісіз. Жәңгір хан Дала өңірі үшін озық
бұл тақырыптары болған мәселе (лер):
жаңа әскери әдістерді пайдаланып, шайқаста жеңіске жетті. Сол кезеңдегі a\ Өзара тұтқындар алмасу
деректерге айтылғандай, Жәңгір өз адамдарының жартысын «от қарумен» b\ Жоңғарларға қарсы бірлескен күрес
тау арасындағы өткелде ор қазып бекінуге бұйырады. Ал өзі адамдарымен c\ Қамалдар салу
тауда жасырынады. Ойраттар шатқалға енген кезде оларды бораған мылтық d\ Орта, Кіші жүздердің солтүстік өңіріндегі жағдайды ретт
оғы қарсы алды. Жау дүрлігіп есі шықты, осы сәтте тылдан Жәңгірдің e\ Бодандықты қабылдау
өзі
f\ Ресей базарына енуге рұқсат 2. Шыңғысхан ұрпақтарының Қазақ хандығымен бірге Орта
g\ Бұхараға қарсы күрес ашу хандық құрған мемлекеттері:
Азияда
h\ Шегаралық сауданы дамыту а\ Хиуа, Бұхара в\ Жоңғар, Қытай с\ Ноғай Ордасы, Моғолстан
8. XVII-XVIII ғғ аралығында қазақ еліне үлкен қауіп төндірген Жоңғар d\ Сібір хандығы, Ұлы Моғол мемлекеті
қоңтайшысы: 3. Шыңғысхан ұрпақтарының ерекше белгілері:
а\ Әмірсана в\ Дабашы с\ Цеван Рабтан d\ Галдан Церен а\ Мөр мен пайза
9. Жоңғар басқыншылары қалың қолының Орта Жүздің солтүстік- в\ Ортақ таңба мен ерекше
аудандарына баса-көктеп кірген уақыты:
шығыс ұран
с\ Бір тектен тарауы мен ұрпақтары бірлігі
а\ XVII ғасырдың ортасы в\ XVIII ғасырдың d\ «Ясаға» адалдық, қарапайым халықпен қан араластырмауы
с\ XVIII ғасырдың соңы басыd\ XIX ғасырдың басы 4. Шыңғысхан ұрпақтарының Қазақ жері аумағындағы билігі
10. Негізгі мақсаты – жоңғарларға қарсылықты ұйымдастыру болған а\ XVIII ғасырдың 30-жылдарына дейін
сақталды:
1710 жылы шақырылған барлық қазақ жүздерінің құрылтайы өтті: в\ XVIII ғасырдың 50-жылдарына дейін
а\ Қарақұмда в\ Ордабасыда с\ Бұлантыда д\ Аңырақайда с\ ХІХ ғасырдың ортасына дейін
11. ХІХ ғасырда Тәуке ханды көне Спарта ақылгөйі Ликургпен теңеген d\ ХХ ғасырдың басына дейін
орыс ғалымы: 5. Шыңғыс ұрпақтарының атқарған міндеткерлігі:
а\ И.Крафт в\ Н.Коншин с\ Д.Бульжер d\ А.Левшин а\ Діни в\ Салық с\ Мүліктік d\ Әскери
12. Контекстік сұрақ 6. Қоғамдағы қарапайым адамдар Шыңғыс ұрпақтарының
Қазақтың ұлы билері (*Ескерту билердің тарихта атамай, қандай сөздерді қолданды?
есімдерін
сақталмаған
бейнесі ) а\ «Тақсыр» (әмірші, мырза) в\ «Қожа» (сунақ) с\ «Қожайын»
d\ «Нойон» (сардар, батыр)
7. Қазақ қоғамында ислам дінін таратушы ақсүйектер:
а\ Төрелер в\ Қожалар с\ Ноғайлар d\ Төлеңгіттер
8. XIV ғасырда ислам діні мен исламды таратушылардың
артықшылыққа ие болған ұлысы (тары):
а\ Үгедей, Төле ұлыстары в\ Ноғай ұлысы, Құбылай
с\ Жошы, Шағатай ұлыстары
ұлысы d\ Шайбан, Тайбұға ұлыстары
3. Қазақ қоғамындағы негізгі және ең саны көп бөлігі:
а\ Ақсүйектер в\ Қарасүйектер с\ Төлеңгіттер d\ «Кірмелер»
4. Жекелеген рулар мен тайпаларға бөліну сақталған әлеуметтік қоғам
өкілдері:
1-сурет 2-сурет 3- а\ Ақсүйектер в\ Қарасүйектер с\ Төлеңгіттер d\ «Кірмелер»
сурет
Қазақтың ұлы билері «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасауға қатысты. 5. Контекстік сұрақ
Ол әйгілі би, шешен, Ұлы жүздің бас биі, билеушісі. Ол бала кезінен Дала көшпелілерінің әлеуметтік
халқының шешендік және ақындық өнерін бойына сіңіріп өсті. Ол құрылымы.
«Еркін адамдардың жекебасы мен құқығын қорғау, ру мүшелерінің
Абылайдың билік басына келуіне ықпал етті. Тәукенің хан сайлануына, ынтымағы арқылы да қамтамасыз етілді. Қарасүйек қауымы билер
Түркістанның Қазақ хандығының орталығы ретінде қалыптасуына батырлардан тұрды. Әдет құқығын жақсы білген, халық арасында
мен
Біртұтас Қазақ хандығының дамуына, жоңғарларға қарсы әскери одақтың
қатысты. адамдар ғана сот істерін атқарды. Сол себепті бұл қызмет мұрагерлік сипат
беделді
құрылуына ықпал етті. алған жоқ. Сотты жүргізетін, беделді адамдарды қазақтар
Ол Орта жүзден шыққан әйгілі би. Халық арасында «Қаздауысты» әділдігі және әдет-ғұрыпты жетік білгендігі үшін құрметтеген.
даналығы,
деген атпен белгілі болды. Ол мемлекеттік істерге белсене қатысты, Шайқастағы жеке ерлігі мен қолбасшылығы үшін жекелеген
хандарының ішкі және сыртқы саясатының жүзеге асуына ықпал
қазақ атақадамдарға
берілді. Ол сөз атақ ретінде қаһарманның есіміне қосып
Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық күресті
етті. Қатардағы жауынгер немесе ақсүйек ханзада болсын, өзінің ерлік істерімен
айтылды.
ұйымдастырушылардың бірі болды. Ресеймен достық қарым- көшпелі қоғманың кез келген мүшесі бұл құрметті атақты ала алды.
орнатуды қолдады.
қатынасты Соғыста ерлік көрсеткендердің ерлігін жыршылар, суырып салма
Ол би 30 жасында Кіші жүздің аға биі атанған. Ол шешендігі, мен жыраулар жырға қосып, бүкіл елге танытты. Көшпелілер
ақындар
әділдігімен бірге жоңғарлармен ұрыста қол бастаған батыр да болған. Ол адамдар тұрмыс жағдайына байланысты бөлінді. Дала өңірінде малы
қоғамында
жоңғарларға қарсы шайқастарға қатысты. Қазақ, қарақалпақ пен
би кез келген адам бай деп есептелді. Асқан байлардың ондаған киіз үйі,
көп
қырғыздардың жоңғар шапқыншылығына қарсы бірігіп соғысуына жүздеген түйесі, мыңдаған қойы, меншігінде 15 мыңнан 30 мыңға
етті. Ұлы, Орта жүздің билерімен бірге «Жеті жарғы» заңдарын
ықпал жылқысы болды. Байлар сұлтандар мен қатардағы көшпелілер арасынан
тарта
үлес қосты. Тәуке хан саясатына оңды ықпал етіп, бірсыпыра
жетілдіруге шықты. Байлық ерекше құқық берген жоқ. Қоғамдағы әрбір адамның орны
да
бейбіт шешілуіне ұйытқы болды. Біртұтас Қазақ хандығын нығайтуға
мәселенің руының атақ деңгейімен айқындалды. Мәселен, қандай да бір
еңбек сіңірді»
зор әлеуметтік жағдайына қарамастан өзіне тиесілі барлық құқықтар
сұлтан
1. 1-суретте көрсетілген Ұлы Жүздің биі: артықшылықтарды пайдаланды».
мен
а\ Әйтеке би в\ Төле бис\ Қазыбек би d\ Бекболат би 1. Қазақ қоғамында адамды қорғансыз, заңнан тыс қалдыру
2. 2-суретте көрсетілген «Қаздауысты» атанған би: қолданылған жаза:
үшін
а\ Әйтеке би в\ Төле с\ Қазыбек d\ Бекболат би а\ Рудан шеттету в\ Өлім жазасы с\ Құн төлету d\ Зынданға салу
би3-суретте бейнеленген,би
3. жоңғарларға қарсы шайқастарға қатысқан би: 2. Қазақ қоғамында рулар мен тайпа басшылары, әкімшілік және сот
а\ Әйтеке в\ Төле с\ Қазыбек би d\ Бекболат би істерін атқарған:
би би а\ Батырлар в\ Қожалар с\ Төлеңгіттер d\
Тоғызыншы тарау 3. Шайқастағы жеке ерлігі мен қолбасшылығы Билерүшін берілген атақ:
XV-XVII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ а\ в\ Қожа с\ Нойон д\ Би
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ ЖӘНЕ 4. Көшпелілер қоғамында адамдар тұрмыс жағдайына
Батыр
§50. ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
МӘДЕНИЕТІ бөлінді:
байланысты
1. Дәстүрлі қазақ қоғамында көшпелілердің әлеуметтік құрылымы:
ҚҰРЫЛЫМЫ а\ Байырғы тұрғын, «кірме» в\ Бай, кедей с\ Батыр, би d\ Төре, қожа
а\ Әскерилер мен қарапайым халық в\ Ақсүйек, қарасүйек *Қосымша
с\ Діни адамдар мен дінсіздер d\ Егіншілер мен қолөнершілер Сонымен, хандық кезеңдегі қазақ
2. Контекстік сұрақ. Негізгі екі әлеуметтік ақсүйек
1. қоғамы. және қарасүйек топтарына бөлінді. Бұл
Дала көшпелілерінің әлеуметтік бөлініс экономикалық емес, құқықтық белгілермен сипатталды.
құрылымы.
«Шыңғысхан ұрпақтары шыққан тегіне қарай сұлтан лауазымын алды. 2. Рулар мен тайпалар Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз деп аталған
Хандық таққа қатысты құқық Шыңғысхан ұрпақтарында ғана бірлестікке
үш енді. Қарасүйек өкілінің жағдайы, мейлі ол би немесе
Олардың бұл құқығы өзге мемлекеттерге де жүрді. Шыңғысхан
сақталды. көшпелі болсын, оның руы мен тайпасының атақ-дәрежесі, беделімен
қатардағы
қазақ ұлыстарында ғана емес, қарақалпақтар мен қырғыздардың
ұрпақтары анықталды.
мен хандықтарға хан бола алды. Қазақ ұлыстарын билеген
билеушісі 3. Қазақ қоғамы негізінен әлеуметтік жағынан біртекті келді (ақсүйектер
Шыңғысхан ұрпақтарының ерекше белгісі болды. Өздерінің құқықтары
барлық тұрғындардың шағын бөлігін құрады). Таптық күрес болған жоқ, мұның
артықшылықтарын біраз уақытқа дейін сақтады және
мен қазақ қоғамының әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз
өзі
міндеткерліктер
ешқандай атқарған жоқ. Шыңғыс ұрпақтары тән жазасынан етті.
құтқарылып, билер сотына тартылмады. Қарапайым адамдар §51-52. XVI-XVII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ
есімдерін атамай, арнайы сөзді қолдануы тиіс болды. Сұлтандар рулар мен
олардың САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
тайпалардың ешқайсысына жатпады, жүздер жүйесіне кірмеді, қоғамнан 1. Қазақ қоғамында жоғары билікті иеленіп, соғыс жариялап, бітім
жоғары тұрды. Сұлтандар билеуші әулеттің өкілдері ретінде топты құрады. алған:
жасай
Ақсүйектер топтарының арасында ислам дінін таратушылар болды». а\ Би в\ Батыр с\ Хан d\ Тархан
1. Шыңғыс ұрпақтарының қазақ қоғамындағы ортақ атауы:
а\ Қожа в\ Сунақ с\ d\ Нойон
Төре
2. Мәтіндік сұрақ. «Аңызға сәйкес, Тәуке хан Сырдария аймағында әйгілі билермен бірге
«Мемлекет басшысы мемлекеттің бүкіл Қасым мен Есім хандардың тұсындағы ескі әдет-ғұрыптарға жаңа
аумағына өз билігін жүргізді, ұлыстар мен енгізеді. Ғылыми әдебиетте «Жеті жарғы» «Тәуке ханның заңы» деп
жарғылар
қарамағындағы қалалардың билеушілерін аталады. «Жеті жарғы» XVII ғасырдың соңына қарай жасалды.
тағайындайды. Адамдарды қылмыстары «Жеті жарғының» жасалу себептері:
жазалады. Шағымдарды тексеріп, барлығына
үшін - қазақ қоғамының қажеттіліктеріне байланысты әдет
міндетті жарлықтарды шығарды, сонымен ескірген қағидаларын жаңа ережелермен толықтыру;
құқығының
бірге салық жинау тәртібін белгіледі. Алайда мемлекет басшысы өзінің - жоңғар шапқыншылығы мен өзара қырқыстар күшейе түскен кезде
барлық іс-әрекетін әдет-ғұрып құқығы негізінде жүргізуі тиіс болды. бүкіл халықты біріктіру.
билікті
Ол сұлтандармен және билермен /Қасым ханды ақ киізге «Тәуке ханның заңында» сол кездегі өмір шындығы көрініс тапты.
отырғызып
бөлісті». «Хан көтеру» рәсімі.Суретші «Жеті жарғыда» салық ісі заңдастырылды. «Сұлтандардан басқа
Мәтінде сипатталған мемлекет басшысының
Т.Асықов/ келген
кезқару алып жүре алатындар хан мен ел билеушілеріне жыл сайын өз
а\ Хан в\ Тархан с\ Қаған d\ Тайшы
лауазымы: мүлкінің бір бөлігін салық ретінде төлеп отыруы тиіс» екендігі
3. Мемлекет басшысының жанында ең ықпалды сұлтандар, мен Әр рудың өзінді таңбасы болды. Бұл таңбалар бүкіл мал мен
айтылған.
тайпалардың көсемі, билері енген жиналыс: олардың кімгетиесілі екендігін ажырату үшін салынды.
мүлікке,
а\ «Құрылтай» в\ «Мәжіліс» с\ «Кеңес» d\ «Қаңқаш» Орта ғасырлар дәуіріндегі басқа құқық ескерткіштері сияқты «Жеті
4. Мәтіндік сұрақ. жарғыда» қылмыстық-құқықтық қағидаларға ерекше мән берілді.
«Хан, сұлтандар мен билр халық қамы мен елдің мүддесі үшін жеке
Онда тұлғаға, мүлікке, отбасына т.б. қатысты жасалған қылмыстар үшін
сайынжылжиналды. Оған барлығы қаруларымен тиіс еді. Қарусыз келгеннің жаупкершілік қарастырылды»
дауыс беру құқығы болмады. Онда бітім жасау, соғыс жариялау, «Жеті жарғы» заңдар жинағының баптары талқыланған
жайылымдарды қайта бөлу, көші-қон бағыттарын анықтау сияқты маңызды а\ Майтөбе в\ Қарақұм с\ Мартөбе d\ Күлтөбе
жайлау:
мемлекеттік мәселелер шешілді. Ханды таққа ақ киізге отырғызып 25. «Жеті жарғы» бойынша кісі өлтіруші жәбірленуші тарапқа ер адам үшін
салтымен ұлықтады»
көтеру төлеген құны:
Мәтінде сипатталған басқосу түрі: а\ 100 қой в\ 1000 қой с\ 200 қой d\ 500 қой
а\ «Той» в\ «Кеңес» с\ «Құрылтай» d\ «Мәжіліс» 26. «Жеті жарғы» бойынша кісі өлтіруші жәбірленуші тарапқа әйел адам
5. Көшпелі қазақ қоғамында хан көңілінен шықпаса, халықтың үшін төлеген құны:
әрекеті:
жасаған а\ 100 қой в\ 1000 қой с\ 200 қой d\ 500 қой
а\ Халық хан қол астынан көшіп кетті 27. «Жеті жарғы» бойынша сұлтанды немесе қожаны өлтірген кісі төлеген
в\ Хан билер сотында жауап құн мөлшері:
с\ Хан ордасына басып кіріп, өлтірді
берді а\ Жеті кісінің құнын төленді в\ Қырық кісінің құнын төледі
d\ Билікті билерге берді с\ Жүз кісінің құнын төледі d\ Үш кісінің құнын төледі
6. Хан мен сұлтандардың тұрақты сарбаздарынан және ру 28. Мәтіндік сұрақ. Қылмыстық
құралған жасақтарының бейбіт уақыттағы
жасақтарынан жауапкершілік.
«Жеті жарғыда» кісі өлтіргені үшін құн төлеу жазасы енгізілді. Құнның
а\ Алтын, күміс кендерін өндірді
қызметі: в\ Күзет қызметін атқарды көлемі жәбірленушінің әлеуметтік жағдайына байланысты еді. Егер
с\ Кедейлердің мал-мүліктерін күзетті d\ Соғысқа сарбаз жинады жауапкер құнды төлей алмаса, онда құн ақысы оның туыстарынан немесе
7. Мемлекетте ішкі тәртіпті сақтап, ханның салық жинау, елшілік жұмыстар ауылынан өндіріліп алынды. Ұрланған зат иесіне құнынан бірнеше есе
жөніндегі тапсырмаларын орындағандар: артық етіп қайтарылды. «Жеті жарғыда» мүлікті тәркілеу мен бүкіл жұрт
а\ Жасақтарв\ Тархандар с\ Қазылар d\ Батырлар алдында масқара ету жазасы да қарастырылды. Жазаның бұл түрі жат
8. Қазақ қоғамында әскери жорықтар кезінде өз руына немесе тайпа өткен
дінге адамдарға, ата-анасын жәбірлегендерге қолданылды. Әйелге
жасақтарына басшылық еткен: зомбылық жасау кісі өлтірумен теңестіріліп, өлім жазасына кесілді.
зорлық-
а\ Батырлар в\ Қожалар с\ Билерd\ Тархандар Отбасылық-неке қатынастарында бала өміріне ата-анаың құқығы
9. Дәстүрлі қазақ қоғамында әскербасы, әкімшілік тұлға, сот сияқты үш бекітілді. Күйеуінің немесе әкесінің қылмысы туралы білген және бұл
міндетті атқарған лауазым иесі: туралы хабарламаған әйелі мен балалары жазаға тартылмаған.
а\ Түменбасылар в\ Батырлар с\ Тархандар d\ Билер отбасындағы жасы үлкеннің үстінен сөз тасуға рұқсат етілмеген.
Өйткені
10. Көшпелілер қоғамында рөлі зор болған өмірлік тәжірбиесі бар Қылмыскерді айыптау үшін куә талап етілді. Сот жүргізу көпшілік алдында
өкілдері:
қоғам өтті.
а\ Ақсақалдар в\ Батырлар с\ Сұлтандар d\ Әскербасылар Мәтінде сипатталған «Жеті жарғының» қабылданған уақы
11. Көшпелілер өмірінде ру мен тайпа жасақтарын басқарған: қаймен уақытқа дейін қолданылғанын
а\ Түменбасылар в\ Батырлар с\ Тархандар d\ Билер анықтаңыз:
а\ XVIII ғасырдың басынан-XX ғасыр ортасына дейін
12. Көшпелілердегі қоғамның негізін құраған: в\ XVIII ғасырдың ортасынан-XIX ғасырдың аяғына дейін
а\ Ауыл в\ Ру с\ Тайпа d\ Отбасы с\ XVII ғасырдың басынан-XX ғасыр басына дейін
13. Қан жағынан туыс отбасыларының бөлігінен құралатын d\ XVII ғасырдың соңғы ширегі-XVIII ғасырдың басы –
а\
бірлестік: в\ Ру с\ Тайпа d\ Отбасы XIX ғ ортасына дейін
Ауыл
14. Жеті атаға дейін туыстық байланыстармен біріккен ауылдардың біраз
бөлігі енген бірлестік: §53. XV-XVII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ
а\ Тайпалық бірлестік в\ Аталас аймақ с\ Ру d\ Тайпа ШАРУАШЫЛЫҒЫ
15. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әкімшілік бөліністерге сай, аталас 1. XV-XVII ғасырларда Қазақ хандығындағы шаруашылықтың
аймақтардан құралды: саласы:
негізгі
а\ Ауыл, аталас аймақ в\ Ұлыс, арыс с\ Жүз, хандық d\ Ру, тайпа а\ Көшпелі малшаруашылығы в\ Жартылай көшпелі малшаруашылығы
16. Қазақ қоғамында ұлыс халқын құрады: с\ Егіншілік d\ Қолөнер, сауда
а\ Рулар мен тайпалар бірлестігі в\ Ауыл, ата-аймақ тұрғындары 2. Оңтүстік Қазақстан, Сырдария, Шу, Талас өзені жағалауларында кең
с\ Арыс пен ұлыс бірлестігі d\ Отбасы, ауыл тараған шаруашылық түрі:
17. XV-XVI ғасырларда қазақ мемлекеті бірқатар ірі және ұсақ иеліктерден
бірлестігі а\ Көшпелі мал шаруашылығы в\ Отырықшы шаруашылығы
тұрған әкімшілік бірлестігі: с\ Жартылай көшпелі малшаруашылығы d\ Қолөнер, сауда кәсібі
а\ Хандық в\ Арыс с\ Ұлыс d\ Ата-аймақ 3. Қазақтардың ерекше мән беріп, негізінен өсірген төрт түлік түрі:
18. Қазақ қоғамының тарихи-шаруашылық тұрғыдан а\ Сиыр мен ешкі в\ Түйе мен сиыр с\ Жылқы мен қой
этноаумақтық бірлестігі:
қалыптасқан d\ Қой мен сиыр
а\ Жүзв\ Ұлыс с\ Арыс d\ Ауыл XVI ғасырда қазақ даласында болған саяхатшылар «Бұл халық
19. Қазақтың ауыз әдебиетіндегі Алаша хан туралы түрлі деректерді жүнді, керемет ірі қойларды өсіреді» деп
биязы
қолжазбаларында келтірген тарихшы (лар): жазды.
4. XV-XVII ғғ деректер де киіз үйлі арбаға өгіз сияқты жегуге
a\ Махмұд Қашғари b\ Жүсіп Баласағұни c\ Қадырғали түлігі:
пайдаланған
d\ әл-Фараби e\ Рашид-ад-Дин f\ Жалаири а\ Түйе в\ Қой с\ Есек d\ Жылқы
20. Жетісуды мекендеген
Әбілғазы тайпалар атауы: 5. Қазақтардың жер аумағы мен жыл мезгіліне байланысты
а\ Орта жүз в\ Кіші жүз с\ Ұлы жүзd\ Кіші, Орта жүз түрлері:
жайылым
21. Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан аумағын мекендеген: a\ Таулық b\ c\ Үңгірлік d\ e\ Өзендік f\
а\ Орта в\ Кіші жүз с\ Ұлы d\ Кіші, Орта жүз g\ Көлдік h\Қыстау Көктеу Жайлау
жүз
22. Қазіргі Батыс
жүз Қазақстан аумағында қоныстанған жүз: Күзеу
а\ Орта жүз в\ Кіші с\ Ұлы d\ Кіші, Орта жүз
23. Қазақстанжүзаумағын мекендеген
жүз барлық жүздің шегаралары түйіскен
өңір:
а\ Жетісу в\ Ұлытау с\ Алтай d\ Сырдария
24. Мәтіндік сұрақ. «Жеті жарғы»
6. Контекстік сұрақ. Маусымдық көші- «Көшпелілердің ежелгі және басты міндеткерлігі әр ер адамның хан
қон. «Көші-қон ережелері жылдың әр мен батыр, қолбасшылардың шақыруымен жасақ қатарына енуіне
маусымындағы көптің қалың шығуын байланысты болды. «Көшпелілер жыл сайын өз кірісінің
есепке алу арқылы белгіленді. бөлігінен салық» төледі. Қатардағы көшпелі малшылар, егіншілер мен
жиырмасыншы
Жайылымдық жер аумағы жыл тұрғындары бірқатар алым-салық төледі. Малшылардан, егіншілер
қала
мезгіліне байланысты бөлінді. қолөнершілерден салықтар алынды. Қазақстанның оңтүстік аудандарында
мен
Бұл жайылым түріне көбінесе көл жер меншігі түрлері қалыптасты. Сойырғал көшпелі ақсүйек қауымының
жағасы, өзен бойы таңдап алынды. отырықшы-егінші тұрғындарға үстемдігінің кең тараған түрі болды.
Мұның себебі: өзен-көлдер жағасында және
Қала оның егіншілік аймақтары әскери немесе азаматтық қызметі үшін
қамыс пен тоғай қалың өсті. Бұлар қатал қыс мезгілінде мал азығы сыйға берілді. Бұл жердің иесі өз пайдасына салықтар
пайдаланылды, отынға да жаратылды. Бұл жайылымдарда алдын ала
ретінде Дінбасылары салық салу құқығымен бірге вақфқа жер, су көздерін, суару
жинады.
қоралары салынды. Желтоқсанда көшпелілер өздерін қысқы азықпен
мал қондырғаларын алды»
қамтамасыз ету үшін мал сойды. Осы науқан кезінде қысқы ойын-сауықтар, 1. Көшпелілердің ежелгі және басты міндеткерлігі:
думан-тойлар ұйымдастырылып, ауыл адамдары бірін-бірі қонаққа а\ Әскери міндет в\ Діни міндет с\ Салық міндеті
шақырды. Көшпелілер үшін ең қиын да мазасыз айлар қаңтар мен ақпан еді. d\ Қолөнер міндеті
Бұл айларда аяз күшейіп, боран, дала бұрқасыны басталды. 2. Малшылардан алынатын салық:
малдың жаппай қырылуы үлкен апат әкелді. Қыста күннің кенеттен
Көшпелілерге a\ Құшыр b\ c\ Баж d\ e\ Харадж f\
жылынуы мен жаңбырдың жаууы, соңы аязға ұласуы апаттың белгісі 3. ЕгіншілерЗекет
мен қолөнершілерденСоғым Сыбаға
алынатын салық түрі (лері):
саналды. Мұндай жағдайда жер үстін мұз басып, мал оның a\ b\ Зекет c\ d\ Соғым e\ f\ Сыбаға
шөпті тебіндеп жей алмады. Көктем шығысымен қазақтар жаңа
астындағы 4. Қазақстанның оңтүстік
Құшыр Бажаудандарында Харадж
қалыптасқан жер меншігі түрі
көшті. Қар ертерек еріген жерге көк шығып, мал тезірек қоңданды. Мұнда
жайылымға (лері):
қыс бойы арықтап қалған мал көтеріліп, салмақ жинады, қой a\ Джагир b\ Інжу c\ Хасса d\ Сойырғал e\ Мүлік f\
науқаны жүргізілді. Көктемнен кейінгі шөбі шүйгін жайылымдар мен ауасы 18. «Бүркіт ұстаған саятшы» фотосуретінің
қырқу Вақф авторы:
қоңырсалқын солтүстік өңірлерде орналасты. Мұнда үйлену тойлары, а\ А.Дженкинсон
ұлттық ойындар, ат бәйгелері өткізілді, балуан күрестіріліп, әнші в\ Ә.Қастеев
жыршылардың жарыстары ұйымдастырылды. Күз келісімен
мен с\ Н.Г.Хлудов
жаңа қонысқа көшті. Күзде халық жиналыстары өткізілді. Көшпелілер
малшылар d\ С.М.Дудин
әдетте күзгі жайылымдарынан алыс жерлерге жорықтар жасады. Бұл
олардың мініс аттары күйлі келіп, алыс жолға шыдай алды. Ал қараша
кезде
айында әскери іс-қимылдар тоқтатылды, өйткені деректе айтылғандай, §54. XV-XVII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЛАЛАР МЕН АУЫЛДАР
«дала тұрғындары бұл кезде қыстау туралы ойлаулары тиіс еді» 1. XV-XVII ғғ жазба деректерде «отыз қамал-қаласы» туралы атап өтілген
1. Көшпелілердің көбінесе көл жағасы, өзен бойында орналасқан қала:
қоралары салынған қонысы: а\ Отырар в\ Сайрам с\ Сауран d\ Түркістан
а\ Көктеу в\ Күзеу с\ Жайлау d\ Қыстау 2. ІХ-ХІІ ғасырлармен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстан
2. Көшпелілердің желтоқсандағы қысқы азық үшін мал союы: саны азайды:
қалаларының
а\ Соғымв\ Қазанасы с\ Зекет d\ Үшір а\ 3 есеге жуық в\ 2 есеге жуық с\ 4 есеге жуық d\ 5 есеге жуық
3. Көшпелілерде малдың жаппай қырылуы: 3. XV ғасырдың ортасынан бастап маңы қаңырап бос қалған қала:
а\ Оба в\ Топалаң с\ Жұт d\ Аусыл а\ Сайрам в\ Түркістан с\ Сауран d\ Отырар
4. Көшпелілердің көктем шығысыме шыққан жайылымы: 4. XVI ғ Отырарда қала тіршілігі орталық бөлігінде шоғырланған
а\ в\ Күзеу с\ Жайлау d\ Қыстау қаланы
болса, тұрғындардың тастап кеткен уақыты:
5. Көктемнен кейін көшпелілер қоныстанған солтүстік өңірлер
Көктеу а\ XIX ғ в\ XVII ғ с\ XVIII d\ XVI ғ
орналасқан шөбі шүйгін жайылымдары бар қоныс: 5. Жер аумағының азаюы ғ байқалған Оңтүстік Қазақстандағы қалалар
а\ Көктеу в\ Күзеу с\ d\ Қыстау қатары:
6. Көшпелілердің қыс жақындағанда
Жайлау қоныстанатын қонысы: a\ Сайрам b\ c\ Сарайшық d\ Омбы e\ Семей f\ Созақ
а\ Көктеу в\ с\ Жайлау d\ Қыстау Сығанақ
6. XVI ғасырда қорғаныс қамалы ретінде белгілі болған
Күзеу
7. Суреттте бейнеленген «Көш» картинасының авторы, суретші: а\ Сайрам в\ Түркістан с\ Ташкент d\ Сауран
қала:
а\ Ә.Қастеев в\ С.Романов с\ А.Ғалымбаева d\ Н.Хлудов 7. XVII ғасырдан бастап Қазақ хандығының діни және саяси
7. Көшпелілерге қарсы жорықтар әдетте жылдың қай мезгілінде айналған қала:
орталығына
а\ Қыстав\ Күзде с\ Жазда d\ Күзде
жасалатын? а\ Сайрам в\ с\ Сауран d\ Отырар
8. «Ұлыстар шашырап орналасып, қысқы тұрақтар арасындағы 8. Бүкіл Шыыс Дешті Қыпшақ үшін «сауда айлағы» және алғашқы қазақ
Түркістан
он бес күндік» жолды құрағанын жазған тарихшы:
қашықтық билеушілерінің ордасы болған қала:
а\ Масуд ибн Усман Кухистани в\ Фазлаллах ибн Рузбихан а\ Сарайшық в\ с\ Сайрам d\ Созақ
с\ Әбілғазы Баһадүр d\ Мұхаммед Хайда Дулати 9. Археологтардың XVI-XVII ғасырларға жататын махаллалар
Сығанақ
9. XV-XVII ғғ киіз үймен бірге арба үстіне тігілген киіз үйлер де орамдары) орнын тапқан қаласы:
(қала
«Біз баспаналары бар арбаларға жегілген сансыз көп түйелерді көрдік,
болғанын а\ Сайрам в\ Түркістан с\ Сауран d\ Отырар
алыстан қала сияқты елестеді» деп жазған ағылшын
олар Махаллалар онда тұратын адамдардың қызмет түріне
а\ Д.Бульжер в\ Д.Флэтчер с\ А.Дженкинсон
саяхатшысы: d\ П.Паллас құрылды.
байланысты
10. Дешті Қыпшақ тұрғындарының «арба үстіндегі киіз үйлері» 10. XV-XVII ғғ әр қала маңында орталықтары қалыптасқан
арбалары туралы «Қандай ғажап шатырлар! Даладағы қамалдар, әуе
жабық а\ Егіншілікв\ Малшаруашылығы с\ Балық шаруашылығы
кәсіп:
кеңістігіндегі үйлер» деп жазған автор: d\ Бау-бақша егу
а\ Масуд ибн Усман Кухистани в\ Фазлаллах ибн Рузбихан 11. Контекстік сұрақ. Сауда.
с\ Әбілғазы Баһадүр d\ Мұхаммед Хайда Дулати «Орталық Азия мен Ресейдің сауда қатынастарын қазақ даласы арқылы
11. Көшпелілер туралы «Олар жолда аялдап, тоқтағысы келген кезде, дамыту XV ғасырдың екінші жартысы мен XVII ғасырдағы жаңа
көшпелілер бұл үйлерді арбалардан түсіріп, соларда тұрды» деп жазған еді. Ресей Қазақстан мен Орталық Азияға мата мен тұрмыс заттарын,
құбылыс
зертеуші: терісі, күміс т.б. шығарды. Жазба деректер халықаралық сауда туралы
аң
а\ И.Барбаро в\ АДженкинсон с\ С.Герберштейн d\ Н.Коншин мәліметтер береді. Оңтүстік Қазақстандағы қалалардан қытай
12. Көшпелілердің арба үстіндегі киіз үйлерден жиналмалы киіз үйлерге орыс және ортаазия теңгелері табылған. Сырдария қалалары
фарфоры,
жаппай көшуі басталған уақыты: елдермен сауда жүргізді. Қала базарлары көше бойында орналасты. Дүкен
көшпелі
а\ XVII ғ в\ XVI ғ с\ XVIII d\ XIX ғ қолөнерші шеберлердің меншігінде болып, шеберхана әрі сауда орны деп
ғ аңды қандай қарумен аулады?
13. Көшпелілер көбінесе есептелінді»
а\ Қақпанмен в\ Садақпен с\ Балтамен d\ Білтелі мылтықпен 1. Орталық Азия мен Ресейдің сауда жасауы кезінде сауда керуендері
14. Қазақ қоғамында киіз басу, тері өңдеу, киім тігу жұмыстарын атқарған: өткен қалалар:
а\ Құлдар в\ Ерлер с\ Әйелдер d\ Арнайы шеберлер а\ Самарқан, Бұхара в\ Баласағұн, Қашғар с\ Сығанақ, Түркістан
15. Көшпелілер қоғамында қару-жарақ түрлерін, ер-тоқым, ат әбзелдерін d\ Пішпек, Тоқмақ
жасап, аяқкиім тігіп, мал табындарын қорғап, аулаған: 2. XVI-XVII ғғ қытай фарфоры, орыс, ортаазия теңгелері
а\ Ерлер в\ Әйелдер с\ Балалар d\ Шеберлер қалалары:
табылған
16. Қазақ көшпелілері қоғамындағы ер-азаматтарың ең басты а\ Отырар, Түркістан, Сауран в\ Омбы, Орынбор, Ор
а\ Көрші елдерге жорық жасау
міндеті: в\ Дүние-мүлік жинау с\ Сарайшық, Астрахан, Жайық d\ Алмалық, Сайрам, Бұхара
с\ Отбасы мен дүние-мүлікті қорғау d\ Жалдамалы әскерде қызмет ету 12. Орта ғасырларда Қазақстан аумағында егіншілік кәсібі дамыған
Көшпелілер артық өнімді қала тұрғындары мен егіншілер өндіретін аймақтар:
айырбастады.
өнімге а\ Солтүстік, Шығыс Қазақстан в\ Батыс, Орталық
17. Констекстік сұрақ. с\ Жетісу, Оңтүстік Қазақстан
Қазақстан d\ Солтүстік, Батыс Қазақстан
Міндеткерліктер.
13. Қазақстанның қатал ауа райы жағдайында көп өнім беретін және күтім §56.XV-XVII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ ТҰРМЫСЫ МЕН
талғамайтын дақыл болған: САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІ
а\ Бидай в\ Жүгері с\ Тары d\ Қарабидай 1. XV-XVII ғғ қазақтардың исламмен қатар ұстап, құрмет тұтты:
14. Дешті Қыпшақ көшпелісі ұзақ жолға жиналған кезде өзімен бірге бір a\ Сиыр b\ c\ Түйе d\ Ата-баба рухы )
дорба балға бөктірілген жент алып жүретіндігін атап өткен зерттеуші: e\ Қой f\Тәңіршілдік
Ешкі (аруақ
а\ И.Барбаро в\ П.Карпини с\ В.Рубрук d\ А.Дженкинсон Әр қазақ үшін өз шежіресін білу маңызды
15. Қазақ қоғамындағы малынан айырылған отырықшылардың атауы: болды.
2. Қазақтардың жайлауға баратын көш малының басында үлкен екі алау
а\ Таттар в\ Яланкугтар с\ Бұдұндар d\ Жатақтар жағып, олардың арасынан малды өткізуі:
а\ Отпен аластау в\ Сумен аластау с\ Аруақтарға табыну
§55.XV-XVII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ РУХАНИ МӘДЕНИЕТ d\ Тәңіршілдік
1. Қазақ халқының мәдениетінде ерекше орын алып, әдебиет және 3. Көшпелілер арасында жыл сайын бақылау жүргізіп, ауа райы болжамын
өнері жетіле түскен уақыт:
музыка жасап, маусымдық көші-қон уақытын анықтаған жыл санаушылар:
а\ XV-XVI ғғ в\ XV-XVII ғғ с\ XVI-XVII ғғ d\ XVII-XVIII а\ Сынықшылар в\ Есепшілер с\ «Жауырыншылар» d\ Бақсылар
2. Контекстік сұрақ.Ақын-жыраулар.
ғғ 4. Көшпелі қазақтардың 12 жылдан тұратын күнтізбесі:
«Жырау - өз жанынан жыр шығарып айтатын және эпикалық дастандар а\ «Кібісе жыл» в\ Юлиан күнтіщбесі с\ Хижра жыл санауы d\
мен толғаулар орындайтындар. Жыраулар күрделі қоғамдық-әлеуметтік 5. Көшпелілердің көктемгі күн теңесуімен сәйкестендіріліп, жыл Мүшел
басы
мәселелер, ел тағдыры туралы толғаулар шығарды. XV-XVII саналатын мейрам:
жыраулар шығармашылығы қазақ мәдениетінің алтын қорына қосылды.
ғасырлардағы а\ 22 наурыздағы Наурыз мейрамы
Жыраулар жеке қасиеттері, дүниетанымы, шешендік өнері және белсенді в\ 1 қаңтардағы Жаңа жыл
азаматтық көзқарасы арқылы қарапайым және билеушілер алдында беделді с\ 22 желтоқсандағы Күн мен түннің теңесуі
болған. Мемлекет тағдыры шешілер тұста жыраулар хан мен бүкіл халыққа d\ 14 наурыздағы Көрісу мейрамы (Маңғыстауда Амал мерекесі)
сілтеп, ұсыныстарын айтқан. Оның кеңесін хан да, халық та құптаған. 6. Көшпелілердің кең ауқымда мерекеленген кездегі азық-түлік
XV ғасырдың ортасындағы әйгілі жыраулардың бірі болды. Ол ерлікті
Ол молшылығының белгісі ретінде дайындалған
жырға қосып, дала тайпаларының қазақ хандарының қол астына а\ Жент в\ Қымыз с\ Шұбат d\ Наурызкөже
тағам:
үшін күресті. Тарихта XV-XVI ғғ, XVII ғ өмір сүрген жыраулардың
бірігуі 7. Қазақ халқының негізгі баспанасы:
есімдері кеңінен белгілі. Жыраулық дәстүрді XVII ғасырда Жиембет а\ Жертөле в\ Жартылай жертөле с\ Киіз үйd\ Там
жалғастырды. Есім хан тұсында ойраттарға қарсы соғыстарға 8. Ағаш қаңқа мен жабуға арналған киізден тұратын көшпелілердің
1. Жыраулар атқарған қызмет түрлері:
қатысты» баспанасы:
а\ Хан кеңесшісі, ру басшылары в\ Қолөнер, сауда басшылары а\ Арба үстіндегі үйлер в\ Киіз үйс\ Жертөле d\ Лашық
с\ Ханның аңшылық ісін жүргізушілер d\ Елшілік ісін жүргізді 9. Көшпелілер үйлерінің алты, сегіз, он, тіпті отыз қанатты болуы
2. XV ғасырдың ортасындағы әйгілі жырау: байланысты
неге болды?
а\ Үмбетей в\ Қазтуған с\ Бұқар d\ Ақтамберді а\ Киіз үй көлемі кереге қанаттарының санына байланысты
3. XV-XVI ғасырларда есімдері кеңінен белгілі болған жыраулар: болды
в\ Киіз үйді жабатын киіздің үлкендігіне байланысты болды
a\ Сыпыра b\ Шал c\ d\ Ақтамберді e\ Доспамбет с\ Арбаның үстіне сыйымдылығына
f\ Жиембет Шалкиіз d\ Шаңырақтың үлкендігіне байланысты
байланысты
4. XV-XVI ғасырларды өмір сүріп, батырлық пен қаһармандықты 10. Көшпелілердегі киіз үйлердің түрлері:
дәріптеген жырау: a\ Тек ағаштан жасалған киіз үйлер
а\ Доспамбет в\ Әйтеке с\ Қазыбек d\ Жиембет b\ Салтанатты киіз
5. XV-XVI ғғ өмір сүрген поэзиясы отаншылдық тақырыпқа үйлер
c\ Тек киізден жасалған үйлер
терең философиялық мәнімен ерекшеленетін жырау:
құрылған d\ Қарпайым баспана түріндегі киіз
а\ Тәтіқара в\ Шалкиіз Тіленшілұлы с\ Жиембет Бортоғашұлы e\ Тек тастан жасалып, киізбен жабылған үйлер
үйлер
d\ Бұқар Қалқаманұлы f\ Қарапайым баспана түріндегі киіз
6. «Еңсегей бойлы ер Есім» эпостық жырының авторы: h\ Шаруашылық, жорық киіз үйлері
үйлер
а\ Бұқар жырау в\ Тәтіғара с\ Үмбетей d\ Жиембет 11. Киіз үйдің ортасында орналасқан қасиетті орын:
3. Контекстік сұрақ.Музыка. а\ Төр в\ Ескі маңы с\ Үйдің оң жағы d\ Ошақ
«XVI-XVII ғасырларда ел арасында түрлі музыкалық аспаптар 12. Киіз үйге кіреберіске қарама-қарсы құрметті орын:
таралды.
кең Халық өнерпаздары эпикалық, тарихи, аңыздық және а\ в\ Ескі маңы с\ Үйдің оң жағы d\ Ошақ
тақырыптарға ән-күйлер шығарды. Шығарма орындалар алдында
тұрмыстық Төр
13. Киіз үйдің жиһазы қандай материалдардан жасалды?
мазмұны айтылды. Мәселен, бозторғай туралы күйде құс
қысқаша a\ Тастан b\ Шыныдан c\ Ағаш d\ e\ Керамикадан f\ Киіз
балапандарын
өзінің жыланнан қорғайды. Домбыра әуені арқылы 14. Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс аймақтарында
Тері
құтқару жолындағы құс өлімі суреттеледі. Ауыз әдебиетінің бай қазынасын
балапандарын баспаналар қандай материалдан салды?
тұрақты
халықтың талантты өкілдері – ақын, жырау, суырыпсалма жыршылар a\ b\ Киізден c\ d\ Қамыстан e\ f\ Сүйектен
ұрпқтан ұрпаққа жеткізді. Ақындар сонымен бірге ауыз әдебиеті үлгілерін 15.
АғашКонтекстік сұрақ. Тас Киім. Кірпіш
жеткізушілер саналды. » «Қазақтың ұлттық киімінде этникалық,
1. Суырыпсалма қабілеті бар, табан астында өлең шығаратын экономикалық және ауа райы жағдайына
атады:
адамды байланысты дәстүрлер көрініс тапты.
а\ Ақын в\ Жырау с\ Термеші d\ Күйші Киімді шұғадан, жүн және жібек
2. Ел арасында нақыл сөз үлгісіндегі кең таралған лирикалық өлең маталарынан, киізден, аң терісінен тікті.
а\ Күй в\ Жыр с\ Өлең d\ Терме
түрі: Теріден тігіліп, жібек, шұға, паршамен
4. Контекстік сұрақ.Ертегілер және тысталды. Ер адам мен әйелдің негізгі
эпос.
«Ертегілер және эпос ауыз әдебиетінің ерекше жанры болып сыртқы киімі жүн және жібек матадан
Тұрмыс-салт,
табылады.қиял-ғажайып, хайуанаттар туралы қазақ ертегілері халық тігілді. Ерлер мен әйелдердің баскиімдері
өмірін әр қырынан және жан-жақты қамтыды. Халықтың арман- әралуандылығымен ерекшеленді. Көктем
мұң-зары, қоғамдық өмірі мен тұрмысы жайлы мол мағлұматтар
мүддесі, мен күзде қазақтар көбіне аң терісінен
Қазақ халқының батырлық эпостық жырлары ұрпақтан ұрпаққа
береді. жиектелген дөңгелек бөрік киді. Қыз бөрігі
Лиро-эпикалық поэмаларда халықтың өмірі мен салт-дәстүрі жан-
жетті. салпыншақ және үкі қауырсындарымен
сипатталды. XV-XVII ғасырлардағы халық ауыз әдебиетінде түрлі жанр:
жақты безендірілді. Жазғы ұлттық киімдерден
мақал-мәтелдер, жұмбақтар, қанатты сөздер, ақындар, айтысы, қазақ әйелдері шәйі көйлек, желек, қамзол,
өнер кең таралды».
шешендік ер кісілер жұқа шапан, көйлек, жарғақ
1. Қазақ халқының XIV-XV ғасырлардағы батырлық эпостары: шалбар киген. Ер адамның етігі салт атпен жүруге қолайлы болу үшін
a\ «Наурызбай-Қаншайым» b\ «Ер c\ «Қыз Жібек» қонышы тізеден жоғары, ыңғайлы етіп тігілді. Әйел аяқкиімі әдемі
d\ «Қамбар Тарғын»
e\ «Айман-Шолпан» өрнегімен ерекшеленді. »
ою-
f\ «Қозы Көрпеш-Баян сұлу»
батыр» 1. Ер адам мен әйелдің негізгі сыртқы киімі:
2. Халық ауыз әдебиетіндегі лиро-эпостық шынайы а\ Тон, ішік в\ Шапан, қамзол с\ Тұлып, жейде d\ Күпі, шидем
шығармалар:
халықтық 2. Көшпелілердің қысқы баскиімі:
a\ «Наурызбай-Қаншайым» b\ «Ер Тарғын» c\ «Қыз а\ Бөрік в\ Тақия с\ Тымақd\ Күлпәра
d\ «Қамбар батыр» e\ «Айман- Жібек» 3. Әйел баскиімдерінің ішінде ең құнды той киімі:
f\ «Қозы Көрпеш-Баян Шолпан» сұлу» а\ Тақия в\ Құндыз бөрік с\ Кимешек d\ Сәукеле
3. Ауыз әдебиетінің өнегелі ой-тұжырымға толы, тапқырлық 4. Сәбиі дүниеге келісімен жас келіншек ақ матадан тігілген киім:
жанры:
танытатын а\ Тақия в\ Құндыз бөрік с\ d\ Сәукеле
а\ Шешендік өнер в\ Ертегі с\ Мақал d\ Мәтел 16. Контекстік сұрақ. Тамақ. Кимешек
«Тамақ әр халықта материалдық мәдениеттің айқын көрінісі болып
табылады. Сиыр, ешкі және қой сүті, айран, май, ірімшік түрлерін
дайындауға жұмсалды. Құртты қыста әл беру үшін ыстық сорпаға езіп а\ Бабыр в\ Акбар с\ Құмайын d\ Жаһаншах
ішті. Ешкі және қой сүтінен ірімшіктің бірнеше түрі 2. Мәтіндік сұрақ.
дайындалды. Дәнді дақылдардан негізгі тамақ түрі «Жазбалардағы» басты кейіпкер – автор өзінің атынан адамдардың не
кей кезде бидай болды. тарыдан тары көже, талқан, жент
тары, істегені, өмірде нені көріп, нені бастан кешкені туралы әңгімелейді.
дайындалды. Бидай ұнынан нан, бауырсақ және бидай Шығарма «Осындай жылдың оқиғасы» т.б. тақырыптармен берілген,
көже әзірленді. Ет қазақтардың негізгі тағамы бірі ауыстырып отыратын оқиғалар шежіресі сияқты сюжеттерге құрылған.
бірін-
жылқы еті ең жұғымды саналды, одан қазы-қарта,
болды. Туындыда ондаған адамдар есімі, жүздеген үлкенді-кішілі оқиғалар
жая, шұжық дайындалды. Асып пісірілген ет –
жал- тізбектеліп беріледі. «Жазбалар» дәуірдің өзіндік ерекшелігін қамтып, сол
қазақтардың негізгі тағамы» кездегі қоғам өмірін бейнелейді. «Бабырнама» - өз заманындағы
1. Қазақтың тамағы негізінен тұрды: оқиғаларды
тарихи мейлінше мол қамтыған, ғылыми құндылығы жоғары
а\ Ет пен сүт өнімдерінен в\ Көкөністерден Бұл ғалымдар атақты грек және рим авторлары еңбектерінің қатарына
еңбек.
с\ Балық пен сүттен d\ Бал және астық өнімдерінен қойған бүкіл ортағасырлық түркі тілдес әдебиеттегі аса бағалы
2. Бие сүтінен алынған сусын: /суретте - Бабыр/
шығарма».
а\ Шұбат в\ с\ Көже d\ Айран Мәтінге сүйеніп, «Бабырнама» («Жазабалр»)
Қымыз
3. Түйе сүтінен дайындалған сусын: қандай жанрда жазылғанын
шығармасының
а\ в\ Қымыз с\ Көже d\ Айран а\ Шежіре в\ Дастан с\ Мемуарd\ Көркем шығарма
анықтаңыз:
17. Контекстік
Шұбат сұрақ. Салт- 3. 1499-1551 жылдары өмір сүріп, парсы тілінде «Тарих-и-Рашиди» еңбегін
дәстүрлер.
«Салт-дәстүрлер халықтың материалдық және рухани өмірін жазған автор:
Қазақтар ата-бабаларын құрмет тұтты, ұлттық әдет-ғұрыптарын
қамтиды. а\ Қадырғали Жалайыри в\ Әбілғазы Баһадүр
XV-XVII
сақтады. ғасырларда ислам қазақтың отбасылық өміріне дендеп ене с\ Ибн Рузбихан d\ Мұхаммед Хайдар Дулати
қоймады. Үйлену тойлары ғасырлар бойы қалыптасқан салт- 4. Жастайынан Бабыр сарайында тәрбиеленіп, білім алған әдебиет,
сақтай отырып өткізілді. Күйеу жағынан түрлі жоралғылар: әулетіне мал,
дәстүрлерді өнерді меңгерген тарихшы:
ғылым,
анасына, қалыңдықтың ағаларына түрлі тарту-таралғылар (ер-тоқым, а\ Махмұд Қашғари в\ Жүсіп Баласағұн
т.б.) жақын туыстарына шағын сыйлық әзірленді. Қазақтың
белдік с\ Мұхаммед Хайдар Дулати d\ Әбілғазы Баһадүр
жырының бірінде келіннің беті ашылып, жаңа жұрты
ғұрыптық 5. «Көркем жазуға, сурет салуға, жебе дайындап, садақтың адырнасын
Инабатты, ибалы, жақсы келін болуға үндейтін өсиеттер
таныстырылды. тартуға, барлығына қолы икемді болды», деп Дулатиды сипаттаған:
Халықтық мерекелер қазақ өмірінде үлкен рөл атқарды. Мерекелерде түрлі
айтылды. а\ Саид хан в\ Абд ар-Рашид с\ Акбар d\ Бабыр
ұлттық ойындар: күрес, сайыс, көкпар, атжарыс ұйымдастырылды. 6. Мәтіндік сұрақ.
қатысушыларға бағалы жүлделер
Ойынға «Тарих-и-Рашиди» кітабында қазақтар мен Орталық
1. Қазақ қоғамында болашақ күйеудің қалыңдық үшін төлеуі тиіс
тағайындалды» Азияның басқа түркі халықтарының тарихы туралы деректер
ақысы: бар. Еңбек Қазақ хандығының тарихы бойынша нақты
а\ Қоғамдық жұмыс в\ Әскери міндеткерлік с\ Салық төлеу деректердің молдығымен маңызды орын алады. Оның
d\ Қалыңмал жазбалары – Қазақ хандығы құрылуының бұрынғы
2. Үйленетін күйеу жігіт жағынан қыздың анасына берілетін жоралғы: кейінгі тарихын жүйелі баяндаған бірден-бір құнды еңбек.
және
а\ Кәде в\ Сарқыт с\ Базарлық d\ Сүтақы Мәтінге сүйеніп «Тарих-и-Рашиди» еңбегінің авторы мен
3. Күйеу жігіттің қыздың жақын туыстарына дайындайтын шағын негізгі мазмұнын көрсетіңіз:
еңбектің
сыйлығы: а\ Мұхаммед Хайдар Дулати, XIV-XVI ғғ Моғолстанның
/суретте/
а\ в\ Сарқыт с\ Базарлық d\ Сүтақы тарихы
в\ Масуд ибн Усман Кухистани, 1428-1468 жж Әбілқайыр хандығы
Кәде
4. Жаңа түскен келінге жаңа жұрты таныстырылып, өсиеттер с\ Фазлаллах ибн Рузбихан, XV-XVI ғғ Мұхаммед Шайбани мемлекеті
айтылатын ғұрып: тарихы
а\ Жар-жар в\ Тойбастар с\ Сыңсу d\ Беташар d\ Өтеміс қажы, XVI ғ, «Шыңғыснама»
18. Контекстік сұрақ. Әскери 7. Тәуекел хан тұсындағы ықпалды би, жалайыр руынан шыққан
дәстүрлер.
«Әскери дәстүрлер көшпелілер өмірінде маңызды орын алды. Ұлы Дала ат-Тауарих» («Жылнамалар жинағы») еңбегінің авторы:
«Жәмиғ-
тұрғындары, шын мәнінде, мықты жауынгерлер ретінде белгілі а\ Махмұд Қашғари в\ Жүсіп Баласағұн
Көшпелі қазақтарда тұрақты
болды. әскер болған жоқ, оның есесіне қажеттілікке с\ Қадырғали Жалаири d\ Әбілғазы Баһадүр
қарай жиналатын ру-тайпалық жасақ құрылды. Ру-тайпалаық 8. 1587 жылы орыстарға тұтқынға түсіп, ұзақ уақыт орыс
басында рубасы тұрды. Әр жасақтың өз әскери туы мен жауынгерлік ұраны
жасақ тұрған (дар):
патшалығында
болды. Мұндай жасақтардың кейбір бөлігін ұлыстық әскер құрады. a\ Жалым сұлтан b\ Ондан сұлтан c\ Әбілғазы Баһадүр
билеушісі ұлыс әскеріне басшылық етті және өзінің жеке туы болды. Хан
Ұлыс d\ Оразмұхаммед e\ Есім сұлтан f\ Қадырғали
жауынгерлерді шайқаста өзі басқарды, әскермен бірге барлық қиындық пен 9. Мәтіндік сұрақ.
сұлтан Жалаири
қауіп-қатерді бөлісті. Бұрындық пен Қасым хандар шайқас кезінде «Кітап XV-XVI ғасырлардағы қазақ тарихына арналған.
жараланды. Мамаш хан ұрыста шейіт болды. Бұл кезеңде Қадырғалидың қазақ хандары мен сұлтандарының
негізгі қаруы қылыш пен садақ еді. Басқа қару-жарақ түрлерінен
қазақтардың туралы деректері ерекше құнды. Бұл еңбекте Қазақ хандығы,
шежіресі
айбалта, шоқпар, қарсыласты ер-тоқымнан жұлып алу үшін ілгекті найза
ұрыста оның билеушілері мен батырлары туралы материалдар
қолданылды. Деректерде жазылғандай, қазақтар оқ-дәрі жасай келтірілген. Кітап араб әрпімен, қазақ тілінде жазылған
қорғасын балқыта алды. Әр рудың, әр ұлыс сұлтанының және ханның өз
білді, маңызды тарихи дереккөз ғана емес, XVI ғасырдағы
туы болды. «Тоғыз тулы хан» деп мықты билеушілерді айтқан. тілінің ескерткіші
қазақде болып табылады. Қадырғали туындысы –
Ортғасырлық авторлардың айтуынша, алғашқы қазақ билеушілері «тоғыз тайпаларының
қазақ өкілі жазған алғашқы тарихи /суретте Қ.Жалайыри/
тулы хандар» болған. Әскерге шақырған кезде әр жауынгер жорыққа Мәтінді оқып, Қадырғали Жалаиридың жазған кітабын
еңбек».
мінетін қос ат, әскери қаруымен шығуы тиіс болды. Дешті Қыпшақ көрсетіңіз:
а\ «Шыңғыснама» в\ «Жәмиғ-ат-Тауарих»
көшпелілері арасында шайқас кезінде өлім мен қауіптен қорықпай, атой с\ «Тарих-и-Абулхаирхани» d\ «Тарих-и-Рашиди»
салып, жауына қарсы шығатын ержүрек жауынгерлер көп болған. 10. Мәтіндік сұрақ.
Көшпелілер шабуыл жасаған кезде толғама (қоршауға алу, айнала қоршау) «Бұл еңбек XVI ғасырда жазылған. Кітапта Жошы әулетінің тарихы
әдісін қолданды. ». баяндалады. Бұл шығармада ХІІІ-XV ғасырлардағы саяси тарих,
1. Қазақ қоғамындағы біріккен әскерлердің жоғарғы қолбасшысы Орданы
Алтын басқарған хандар, сол кезеңдегі Батыс және Оңтүстік Қазақстан
саналған: туралы көптеген деректер бар»
а\ Батыр в\ Билер с\ Сұлтандар d\ Хан Мәтінді оқып, жазылған еңбек пен авторды
2. Бұхара түбіндегі ұрыста алған жарақаттан қайтыс болған қазақ көрсетіңіз:
а\ «Жылнамалар жинағы», Қадырғали Жалаири
а\ Есім в\ Тұрсын с\ Тәуекел
ханы: d\ Жәңгір в\ «Шыңғыснама», Өтеміс қажы
3. Орталық Азия мен Ресей қалаларында сатып алынған с\ «Тарих-и-Рашиди», Мұхаммед Хайдар Дулати
қазақтардың өздері дайындаған зеңбіректер мен
немесе d\ «Тарих-и Әбілқайыр хани», Масуд бин Осман Кухистани
пайдаланыла бастаған уақыт:
мылтықтар 11. Масуд бин Осман Кухистанидың «Тарих-и Әбілқайыр хани» еңбегінде
а\ XVII ғ в\ XVIII ғ с\ XV ғ d\ XIX ғ сипатталған тарих:
4. Тудың саны бір ханда қаншаға жеткен? а\ Әбілқайыр хан билік еткен кезеңдегі «көшпелі өзбектер»
а\ 7-ге дейін в\ 6-ға дейін с\ 9-ға дейін d\ 4-ке дейін в\ Әбілқайыр хан билік еткен кездегі Сібір хандығының тарихы
тарихы
5. «Толғама» әдісін Дешті Қыпшақ көшпелілерінің «ұрыстағы сенімді с\ Шайбани ұрпақтарының Мауараннахрдағы Темір ұрпақтарымен таласы
тәсілі» ретінде өз жазбаларында сипаттаған: d\ Жошы ұрпақтарының Шайбани ұрпақтарымен таққа таласының
а\ Қадырғали Жалайыри в\ Махмұд Қашғари 12. Мәтіндік сұрақ.
тарихы
с\ Әбілғазы Баһадүр d\ Бабыр «Шежре-и түрк» («Түрік шежіресі») кітабының авторы – 1603-1664
жылдары өмір сүрген Хиуа қаласының ханы, тарихшы еді. «Шежре-и
§57.XVI-XVII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТАРИХИ ӘДЕБИЕТ Шыңғысхан
түрк» әулетінің тарихына арналған. Онда қазақ халқының құрамына
1. 1483-1530 жылдары өмір сүріп, «Бабырнама» немесе «Жазбалар» енген түркі тайпалары туралы құнды деректер бар. Кітап авторы тарихи
қалдырған:
еңбегін еңбектер ғана емес, әскери іс пен ақындық өнер туралы еңбектер де жазған»
Мәтінге сүйеніп «Шежре-и түрк» еңбегінің авторын Ел –ежелгі түркі халықтарындағы мемлекет атауы. Кейін
анықтаңыз:
а\ Махмұд Қашғари в\ Жүсіп Баласағұн қарахандықтар қағанатындағы иеліктер басқарған дербес иеліктер
с\ Қадырғали d\ Әбілғазы атала
осылайбастады.
13. Мәтіндік
Жалаири сұрақ. Баһадүр ЕлтеберБатыс – Түрік қағанатындағы жоғары лауазымның бірі, қаған
«Одан Мұхаммед Хайдардан дүниеге игі істер тарады, ол ерекше әулетінің бір мүшесі.
қабілетті еді. Оның жазу емлесі таза, стилі айқын, өлеңі нақышты еді. Ер –жауынгер, еркек, түркілерге тең құқылы еркін қауым мүшесі.
кездесетін батылдықтың адамы және шебер әскербасы болды.
Сирек Жабғу 1) – Оғыз мемлекеті басшысының лауазымы; 2) Кейбір түркі
Қашғардан Тибетке өтті. Кашмирге келіп, ел басқарды. Кашмирде қайтыс
Ол мемлекеттерінде «қаған» атағын қабылдағанға дейінгі жоғары қызмет
болды. Оның Қашғар билеушісі Рашид ханға арнап жазған «Тарих- жоғары
иесі, билеуші.
Рашидиі»
и- бүкіл жұртшылыққа белгілі». Жарлықмонғол – мемлекеттерінде ханның заң немесе басқару
XVI-XVII ғғ аралығында Мұхаммел Хайдардың еңбегі мәселелері бойынша жарлығы. Бұл жарлық халыққа жария етілуі
жазған
туралы автор: болды. Жарлыққа ханның таңбасы басылды.
тиіс
а\ Ибн Рузбихан в\ Ахмад Рази с\ Махмұд Қашғари «Жасақ» («Яса») заң, –жарғы; монғолдың әдет-құқығы, екі
d\ Махмұд ибн Уәли Шыңғысханның нақыл сөздерінен бөлімнен: (оның ойлары мен нақыл-өсиеттері)
заңдарды
және орындамағаны үшін тиісті жазалар белгіленген әскери және
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ БОЙЫНША ТЕРМИНДЕР азаматтық заңдар жиынтығынан тұрады.
Автохтондар
СӨЗДІГІ белгілі – бір аймақтың ең ежелгі тұрғын халқы. Жатақ көшпелі
– шаруашылықты жүргізу мүмкіндігі
Адаптацияөзгермелі
– сыртқы жағдайларға бейімделу. отырықшылыққа көшіп, егіншілікпен айналысқан, яғни жеткілікті мал
болмағандықтан
Ақын –поэзиялық туындыларды ауызша не жазбаша түрде шығаратын санынан айырылған кқшпелі.
өнер иесі. Жәм Монғол
– империясындағы пошта бекеті, жаушылар бекетте
Антропология –
адамның шығу тегін, дамуын, дене құрылысын, аттарын ауыстара алды. Кейін барлық мемлекеттерге тарады («жәмшік»
нәсілдік ерекшеліктерін зерттейтін ғылым. сөзі осыдан шыққан).
Аң бейнесіндегі өрнектер –
діни наным-сеніммен байланысты Жошы ұрпақтары Жошы – ұрпақтарының әулеті.
хайуанаттар бейнесіндегі қиял-ғажайып өрнектер. Жырау XIV-XVIII
– ғасырлар дала өңірінде эпикалық шығармалар мен
Ареал таралу
– аймағы. толғаулар шығарған жыршы. Көшпелілер арасында ерекше үлкен беделге
Аруақ әулиелер,
– қасиетті ата-баба, сондай-ақ о дүниелік жандардың ие болды. Әдетте тұрғындардың арман-тілегін білдірді, кейде хандар
рухы. сұлтандардың кеңесшісі, әскербасы, би болды (мысалы, Жиембет
мен
Ассимиляция – орта дәстүрін қабылдау, сіңу. Бір халық өзінен
жаңа Зекет көшпелі
жырау). – малшыдан алынған салық (әдетте малдың 1/20
үлкен екінші халыққа сіңіп кетіп, ана тілін, әдет-ғұрып, дінін, мәдениетін, Зороастризм
бөлігі). ежелгі – халықтар діні, Заратуштра (Зороастра)
өзіндік сана-сезімін т.б. ұлттық ерекшеліктерін жоғалтады. «пайғамбардың» есімімен аталған.
Атабек кейбір
– мемлекеттерде (оғыздарда, Ақ Ордада және т.б) тақ Иерархияәлеуметтік
– топтардың немесе басқару жүйесіндегі
мұрагерінің тәрбиешісі. қызметкердің әлеуметтік біркелкілігі, онда әр топ жағдайына қарай өзінің
Әдет-ғұрып жосындары – көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі алдындағыдан төмен тұрады (мысалы, Қазақ хандығын басқару
құқықтық жүйе. иерархия. Ханнан бастап, ауыл басшысына дейінгі жүйе).
жүйесіндегі
Әдет құқығы – ғасырларда мемлекеттің бекітуімен дәстүрлі түрде
орта Иқта –өз пайдасына салық жинау құқығы бар жер үлесі.
қалыптасып, салтқа енген мінез-құлық ережелерінің жиынтығы. Иқтадарфеодал,– иқтаның иесі, иқта үшін қаған пайдасына қызмет
«Жеті жарғы» заңдары әдет құқығы негізінде жасалған.
Мысалы, ету тиіс болды.
Әмір –мемлекеттің немесе өлкенің билеушісі, монғол жаулап Кедейқазақтар
– арасындағы тұрмысы төмен отбасы.
алушылығынан кейін хандық билікке құқықтары болмаған билеушілер, Кесенеәйгілі– адам басына тұрғызылған мазар (мысалы, Қожа
яғни Шыңғысхан ұрпағына жатпайтындар (мысалы, Әмір Темір) өзін Ясауи кесенесі).
Ахмет
деп жариялады.
әмір Кешен (шаруашылық)
– – шаруашылық немесе кәсіпорындардың
Әскери жер иелену –
жер иелену түрі. Қожайынынан оның пайдасына бірімен байланысты
бір- салаларының
әскери қызметте болу жағдайында жер алған адам (орта Конфедерация
жиынтығы. – сыртқы саяси және басқа міндеттерді
әскери,
Қазақстандағы мұндай жер иелену түрлері: иқта және
ғасырларда үйлестіру үшін біріккен басқару органдары бар тәуелсіз мемлекеттердің
Әулет белгілі
сойырғал). – бір әулеттен шыққан ұрпақтардың мұрагерлікпен билік немесе тайпалардың одағы.
ету реті (мысалы, Жошы ұрпақтары, Шайбани ұрпақтары). Көші-қонадамдардың
– қоныс аударуы, тұрғындардың бір жерден
Бай –дәстүрлі қазақ қоғамындағы дәулетті әлеуметтік топ. Мыңғырған екінші жерге ауысуы.
мал иесі. Ксилография –
қағаздағы мәтін мен суреттер таңбаларын алуға
Басқақ монғол
– хандарының жаулап алынған елдердегі сенімді өкілі, негізделген кітап басу түрі.
салық жинаумен де айналысқан. Күй –музыкалық шығарма, қазақ халық музыкасының бір түрі
Бек –ежелгі түріктердегі ақсүйек қауымының лауазымы. домбыраға,(әдетте
қобызға арналған күйлер).
Беклербек –
Алтын Ордадағы жоғары лауазым иесі, ханнан кейінгі Күмбездөңес – шатыр, жартышар түріндегі күмбез.
екінші адам, әскер қолбасшысы және мемлекеттің сыртқы саясатын Қара бұдун –
(сөзбе-сөз алғанда «қара халық») – VI-XIII
басқарушы. түркі қағанаттарының негізгі тұрғындары, еркін қауымшы-малшылар,
ғасырлардаы
Би –дәстүрлі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік диқандар, қолөенршілер және басқалары.
демократиялық билік иесі, сот міндетін атқарып, руды да басқарған.
жүйесіндегі Қарасүйекқазақ – қоғамының қатардағы тобы.
Бұдун халық
– (түрікше); қараңыз: қара бұдун. ҚоңтайшыЖоңғар – мемлекетінің жоғарғы билеушісі.
Бұйрық Батыс– Түрік қағанатында сот қызметін атқарған лауазым Құрылтаймонғолдарда,
– одан кейін ХІІІ-XV ғасырлардағы
иесі. мемлекеттерде және қазақ хандығындағы ақсүйектер кеңесі, оған
Вақф мұсылман
– дінбасыларының жері, олар бұл жерді салық жинау Шыңғысхан ұрпақтарының билік етуші әулетінің барлық өкілдері,
құқығымен бірге алды, ал түскен кірісті мешітке, мектепке, медресеге ақ тайпа көсемдері енген.
сондай-
жұмсаулары тиіс болды. Махаллаортағасырлық
– қала орамы.
Вассал қожайынына
– тәуелді және оның пайдасына түрлі Мәртебе (құқықтық) –
қалыптасқан құқықтық ережеге сай
міндеткерліктерді (салық төлеу, әскери қызмет және т.б.) орындауға артықшылық жағдай.
борышты кез келген адам. Меценатғылым – мен өнердің, әдебиеттің, сәулет өнерінің
Генеалогия –
(грекше ген – тек және логос - білім) – 1) тектердің қамқоршысы. Көптеген Шығыс билеушілері өз беделін нығайтып, өз
тарихымен, жеке адамдардың шығу тарихымен, туыстық билігінің даңқын шығару мақсатында меценаттықпен айналысқан.
анықтаумен айналысатын ғылым; 2) шежіре – жеке адамның немесе
байланыстарды Мүлік (мильк) – ғасырлардағы дінбасыларының жекеменшік
орта
бір рудың шығу тегі мен туыстық байланыстарының тізбесі
тұтас жерлері.
Шыңғысхан
(мысалы, ұрпақтарының шежіресі). Миссионерөзге – діндегі тұрғындар арасында белгілі бір дінді
Гурхан («хандардың
– ханы») – қарақытайлардың жоғары билеушісінің таратумен айналысатын адам. Мәселен VI-IX ғасырларда Жетісуда
лауазымы. миссионерлердің рөлін соғдылар жиі атқарып тұрды.
Декор ғимараттарды
– немесе бұйымдарды әшекейлеу жүйесі. Монотеизмбір – құдайлық, бір жаратушы құдайды танитын дін
Дирхеморта – ғасырларда бастапқыда күміс монета, одан кейін күміс (мысалы, ислам, христиандық).
пен мыстың қоспасынан соғылды; дирхем – VI-XII ғасырларда Некропольатақты – адамдар жерленген орын; ол міндетті түрде сәулет
негізгі монета.
саудадағы құрылысымен ерекшеленеді.
Диуан Алтын
– Ордада және кейбір басқа мемлекеттерде мемлекеттің Ноян –монғолдардағы және монғол кезеңінен кейінгі барлық
қаржысын, салығын, ішкі саясатын жүргізген атқарушы биліктің мемлекеттердегі жоғары ақсүйек лауазыым; әскербасы.
органы, диуанның басында уәзір тұрды.
жоғарғы Номиналдытек - қана аталатындар, бірақ өз міндетін
Дуальдық жүйе –
бір-бірімен өзара әрекеттестіктегі екі тең құқылы орындамайтындар (Алтын Орданың Берке тұсындағы ұлы ханға
жүйе (мысалы, түргештердегі сияқты тайпалардың екі негізгі номиналды болды).
тәуелділігі
тобы). Нумизматика –
теңгелердің, ақшалардың, медальдардың тарихын
зерттейтін ғылым (сондай-ақ ескі теңгелер мен медальдарды жинау).
Әдетте
соғылған орындары мен билеушілер есімдері көрсетілген Тұмар діни – сенім белгісі. Тұмарда тіл-көзден, қауіп-қатерден
зерттеудің арқасында тарихшылар хандардың билік еткен мерзімін,
теңгелердің қорғайтын дұға жазылған; оны адамдар қашан да өзімен бірге алып
олардың иеліктерінің шегараларын, сауда байланыстарының таралуын және Тұмар бәйге аттарға да тағылған.
жүрген.
т.б. анықтайды. Түмен 10 – мың жауынгерлік жасақ.
Он оқ бұдун «он– жебе халқы», Батыс Түрік қағанатындағы 10 Түркіленутүрлі – тайпалардың, халықтардың түркі тілі мен
жетекші тайпа, тайпалық ұйымның негізі. меңгеруі. мәдениетін
Орда монғолдардың
– хан ордасы. Уәзір Алтын
– Ордадағы, сондай-ақ бірқатар мұсылман
Өркениет1)–қоғам қол жеткізген материалдық және рухани жоғары қызмет иесі (мысалы, салжұқтар,
елдеріндегі
мәдениеттің белгілі бір деңгейі; 2) ірі әлеуметтік-мәдени ортақтық мемлекеттерінде).
Хорезмшахтары
ислам
(мысалы,өркениеті, түркі өркениеті). Ұлыс –мемлекет қарамағындағы ірі әкімшілік-аумақтық, әдетте
Патриархалды-феодалдық қатынастар рулық-тайпалық ұйым автономдық немесе нақты алғандағы тәуелсіз бірлік (мысалы,
негіздерін
– сақтайтын феодалдық қатынастар. ұрпақтарының ұлыстары).
Шыңғысхан
Портал ғимарат
– қасбетіне салтанатты сипат беру үшін қолданылатын ҰлысбекМоғолстандағы
– жоғарғы қызмет, ханнан кейінгі екінші
сәулет тәсілі; ол еңселі әрі әсемдігімен көз тартып адам.
Протекторат
тұрады. – мемлекеттің әлсіз елд ресми түрде құрамына
кқшті Ұшыр –егіншілерден алынған салық (әдетте астық өнімінің 1/10
алуы. Бұл жағдайда әлсіз ел өзінің мемлекеттік құрылымы мен бөлігі).
жай ғана сақтай отырып, шын мәнінде, күшті елге бағынышты
дербестігін Інжу –тікелей хан әулетінің мүшелеріне тиесілі жерлер.
Рабадортағасырлық
болды. – қалалардың қолөнер мен сауда орындары Факторияшетел – көпестерінің сауда тұрағы немесе кеңсесі (мысалы,
шоғырланған бөлігі. Рабадтар шахристан маңында XIV-XV ғасырларда Алтын Орда кезінде генуялықтардың Қырымдағы
Реформажаңа
орналасқан. – жағдайларға бейімделіп, өз қызметін жақсарту сауда факториялары).
мақсатында экономикада, мемлекеттік басқаруда және басқа салаларда Федерация –
белгілі бір деңгейде дербестігін сақтаған, біріккен
билік жүргізетін жаңарту үрдісі. мемлекеттерден немесе тайпалардан тұратын мемлекет.
Руна жазуы – көне түркілер жазуы. Фельс айырбас
– мыс монетасы.
Сабақтастықбір– құбылыстың өзінің алдындағыдан келесісіне Филологияхалықтың – тіл мен әдеби шығармашылығын, рухани
маңызды белгілерін жоғалтпай өтуі (мысалы, дәстүрлер мәдениетін зерттейтін ғылым. Алғашқы белгілі ірі түркі филологы
билік сабақтастығы).
сабақтастығы, Қашғари болды.
Махмұд
СаманилерМауараннахр– билеушілерінің әулеті (мөлшермен 840-999 Хараджегіншілерден
– жиналған салық.
жылдар). Әулет негізін салушы – Саман. Қарахандықтар ғазнауилермен Шағатайлықтар –
Шыңғысханның екінші ұлы Шағатайдан тараған
одақтаса отырып, бұл билікті жойды. әулет.
СалжұқтарСалжұқ – бастаған түрік-оғыз тайпаларының Шад Батыс
– Түрік қағанатындағы қаған әулеті мүшесі.
тайпалық одағынан бөлініп кеткен тармағы.
оғыз Шад-тұтыққимақтар – тайпасының билеушісі.
Сепаратизм –
мемлекеттің бір бөлігінің жекешеленуге, оқшаулануға Шайбани ұрпақтары –
Жошының ұлы Шайбани ұрпақтарының әулеті,
ұмтылуы, оның өкілдері XV-XVI ғасырларда Көшпелі өзбектер мемлекетінде,
СоғдыларОрталық – Азия мен Оңтүстік Қазақстан аумағын ақ Сібір хандығында және Мауараннахрда билік етті. Әулеттің негізін
сондай-
мекендеген көне шығыс ирандық халық, VI ғасырдан бастап Жетісуды салушы Әбілқайыр ханның немересі Мұхаммед Шайбани хан
қоныс етті. Саудамен, қолөнермен және егіншілікпен айналысты. Қыпшақ
Дешті даласы үшін соғыста қазақ билеушілерінен жеңілгеннен кейін,
Соғым –көшпелі малшылардан алынатын салық (қысқы ет дайындау). 1500 жылы Мауараннахрды басып алып, өз билігін орнатқан.
Сойырғалкөшпелі – ақсүйек қауымының отырықшы-егінші Шариғатмұсылман– құқығы (Алтын Ордада исламды
тұрғындарға үстемдік етуінің түрі. Ханға адал қызмет еткен әскерилерге кейін «Жасақпен» бірге қолданылды, мұсылман мемлекеттерінде құқықтың
қабылдағаннан
тарту етілген жерлер мұрагерлікпен берілмеді, бұл жердің иесі өз негізгі көзі).
пайдасына салық жинады. Шахристанортағасырлық
– қаланың қоғамдық ғимараттар мен сауда
Сопылық исламдағы– ағым. және мәдени мекемелер орналасқан бөлігі. Мемлекеттік қызметтегілер мен
Сословиеәдет – пен заң бекіткен өзінің құқықтық ережесі бойынша жергілікті ақсүйектердің тұрғын үйлері, мәдени және қоғамдық ғимараттар
ерекшеленетін адамдардың қоғамдағы үлкен тобы. қаланың осы бөлігінде орналасты.
Стандарттау –
бұйымдардың бірыңғай өлшемдері мен үлгілерін Шежіреқазақ – рулары ататектерінің жиынтығы.
белгілеу; дамыған қолөнер және өнеркәсіп өндірісіне тән. Эволюциядаму, – біртіндеп үздіксіз сандық және сапалық өзгеру үрісі.
Стела тастан
– қашалған немесе тұтас қабырға түріндегі Экспансияелдерді – экономикалық немесе саяси бағыныштылыққа
белгі, құлпытас.
ескерткіш- ұстауға, ықпал ету саласын кеңейтуге, өзге аумақтарды басып алуға
Сюбашыоғыз – әскерінің бас қолбасшысы. бағытталған саясат (мысалы, ХІІІ ғасырдағы монғолдар
Сұлтан жасы – мен қоғамдағы жағдайына қарамастан, Эпитафия1)– біреудің қазасына байланысты жазу (көбінесе өлең
экспансиясы).
әулетінің әр мүшесінің
Шыңғысхан лауазымы (қазақтарда сұлтандарды төре деп атаған). түрінде); 2) бейіттегі жазу.
Тархан 1) – Батыс Түрік қағанатында сот қызметін атқарған Этногенезхалықтың – шығу тегі.
шенеуніктер; 2) монғол кезеңінен кейінгі мемлекеттерде тархандық құқық Этнография –
халықтың материалдық және рухани мәдениетін,
алған ақсүйек өкілдері. тұрмысы мен салт-дәстүрінің ерекшеліктерін зерттейтін
Тархандықру-тайпа – билеушілері мен ақсүйектердің жерге ерекше Этнос халық
ғылым. – (тайпа, ұлт). Ортақ аумақ, тіл мен мәдениет негізінде
және дербес құқығы. құрылады, бірінші кезекте адамдардың ортақ этникалық сана-
Тауыс (палвин) –
қырғауыл тұқымдас ұзын құйрықты әдемі құс. (өзінің этносқа қатыстылығы мен оның өзгешелігін
сезімімен
Тат –түркілер қол астындағы салық төлеуге міндетті ерекшеленлі.
сезінуімен)
тұрғындар.отырықшы
Тегін –түркілердегі билік етуші әулет мүшелерінің, ханзадалардың
мансабы (мысалы, Күлтегін Білге қағанның кіші
Тенденцияжеке
інісі). – тұлғаның бойындағы немесе қоғамдағы
саяси және әлеуметтік-идеологиялық
мәдени, көзқарастар мен түсініктердің
бағыттары (мысалы, көшпелілердің қалалық өңірде
негізгі
бейімделу тенденциясы).
отырықшылыққа
Терракоташағын – көзе кірпіш (күйдірілген сары немесе қызыл
сондай-ақ балшықтан қыш),боялмай жасалған
Толғама(қоршау,
бұйымдар. – орау; тура мағынасында - жалмау) – соғыс
тәсілінің бір түрі.
Толғау өлең – түріндегі өсиет, уағыз, жыраулар поэзиясында кең
тараған ауыз әдбеиетінің жанры.
Топоним жеке – географиялық мекеннің (елді мекеннің, өзеннің және
т.б.) атауы. Тононимдерді талдау мекендер мен тұрғындардың тарихын
білуге, түрлі оқиғалар орындарын анықтауға көмектеседі.
Төре Шыңғысхан
– ұрпақтары, сұлтандар.
Транзит жолаушыларды
– немесе жүктерді бір бекеттен екінші бекетке
қандай да бір аралық бекеттер арқылы тасымалдау; сауда креуені. Мысалы,
Ұлы Жібек жолы бойымен керуен саудасы кең ауқымда жүргізілді.
Тұдун Батыс
– Түрік қағанының қол астындағы иеліктердегі өкілетті
өкілі, алым-салықтың жиналуы мен оның қаған ордасына
бақылады.
жөнелтілуін
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz