Сөздік деңгей түрлері

ТІЛДІК КӨПДЕҢГЕЙЛІК
ЕРЕКШЕЛІГІ

Орындаған: Сәтжанқызы Аружан
ЖОСПАРЫ:

• Тілде үш негізгі деңгей бар: дыбыстық, сөздік және
сөйлем деңгейі

• Сөздік деңгей түрлері

• Номинация және коммуникация.
ТІЛДІҢ
КӨПДЕҢГЕЙЛІК
ЕРЕКШЕЛІГІ
Тілдің көпдеңгейлік ерекшелігі – бұл тілдің
құрылымдық жүйесіндегі әртүрлі деңгейлердің
өзара байланысы мен олардың қызмет ету
заңдылықтары.

Тіл – күрделі жүйе, ол белгілі бір
иерархиялық құрылымға ие, онда әр деңгей
өз функциясын атқарады және бір-бірімен
өзара тығыз байланысты.
ТІЛДІҢ ҮШ НЕГІЗГІ ДЕҢГЕЙІ:

1. Дыбыстық деңгей 2. Сөздік деңгей 3. Сөйлем деңгейі

Бұл деңгей тілдің ең кіші бірлігі Бұл деңгей тілдің сөз бірліктерін Бұл деңгейде сөздер өзара
болып табылатын дыбыстар мен зерттейді. Сөз – тілдің негізгі байланысып, сөйлем құралады.
олардың заңдылықтарын зерттейді. мағыналық және құрылымдық Сөйлем деңгейі синтаксис
Дыбыстық деңгей фонетика мен
бірлігі. Сөздік деңгей лексика ғылымының зерттеу нысаны
фонология ғылымдарының зерттеу болып табылады.
және морфология салаларымен
нысанына жатады. Ерекшеліктері:
байланысты.
Ерекшеліктері: • Сөйлемнің мағынасы мен
• Тіл дыбыстарының жасалуы, Ерекшеліктері:
• Сөздердің мағынасы (лексикалық құрылымы.
артикуляциясы. • Сөйлем мүшелері: бастауыш,
• Дауысты және дауыссыз дыбыстар. және грамматикалық мағына).
• Сөз түрлері (сөз таптары). баяндауыш және тұрлаусыз
• Буын, екпін, интонация
• Туынды және негізгі сөздер. мүшелер.
ерекшеліктері.
Мысал: “Мектеп” – зат есім, • Жай және құрмалас сөйлемдер.
Мысал: “ана” сөзіндегі [а], [н], [а]
дыбыстары. негізгі сөз. Мысал: “Мен кітап оқып
отырмын.” – хабарлы жай сөйлем.
СӨЗДІК ДЕҢГЕЙ ТІЛДІҢ
М А Ң Ы З Д Ы Қ Ұ РА М Д АС
БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
Л Е КС И К А Л Ы Қ Ж Ә Н Е
М О РФ ОЛ О Г И Я Л Ы Қ
ДЕҢГЕЙЛЕРГЕ БӨЛІНЕДІ:
1. Лексикалық деңгей: Бұл деңгейде тілдің сөздік құрамы
зерттеледі. Лексика – сөздердің жиынтығы, олардың
мағынасы, қолдану ерекшеліктері мен байланыстары
қарастырылады. Лексикалық деңгейге:
• Сөздің мағынасы мен түрлері (тура және ауыспалы
мағына),
• Синонимдер, антонимдер, омонимдер,
• Фразеологизмдер,
• Лексиканың стильдік қолданысы кіреді.

2. Морфологиялық деңгей: Бұл деңгейде сөздің құрылымы
мен грамматикалық формалары зерттеледі. Морфология
сөздердің түрленуін, олардың грамматикалық
категорияларын талдайды. Бұл деңгейге:
• Сөздің құрамын талдау (түбір, жұрнақ, жалғау),
• Сөз таптары,
• Морфологиялық категориялар (жекеше-көпше, өткен шақ-
осы шақ т.б.) кіреді.
НОМИНАЦИЯ

• Номинация – заттар, құбылыстар, әрекеттер,
қасиеттер немесе ұғымдарға атау беру процесі.
Бұл тілдің негізгі когнитивтік қызметі.
• Мақсаты: Қоршаған әлемдегі заттар мен
құбылыстарды танып, оларға атау қою арқылы
солар жайлы ақпаратты сақтау және жеткізу.
• Номинация арқылы тілдің сөздік құрамы
қалыптасады (лексика). Бұл процесте жаңа
сөздер жасалады немесе бар сөздерге жаңа
мағына беріледі.
• Мысал:
• “Күн” сөзі – табиғаттағы аспан денесін атау
үшін қолданылатын номинация.
• “Күнделікті” сөзі – жаңа ұғым (күнде
қайталанатын нәрсе) үшін жасалған номинация.
КОММУНИКАЦИЯ
• Коммуникация – адамдардың өзара
ақпарат алмасу процесі. Бұл тілдің
негізгі әлеуметтік қызметі.
• Мақсаты: Бір адамның ойын, сезімін
немесе ақпаратын басқа біреуге жеткізу.
Коммуникация сөйлеу арқылы жүзеге
асады.
• Коммуникацияда тек номинация ғана
емес, сонымен қатар грамматикалық
құрылымдар, интонация, сөйлеу мәнері
де маңызды рөл атқарады.
• Мысал:
• “Күн шықты” деген сөйлем – ақпарат
жеткізу арқылы коммуникацияны іске
асырады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР :

1. Қайдаров Ә. Тіл білімі: Негізгі ұғымдары мен
категориялары. – Алматы: Ғылым, 1998.
2. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. –
Алматы: Ана тілі, 1993.
3. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі және жай сөйлем
синтаксисі. – Алматы: Санат, 1991.
4. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Мектеп,
1978.
5. Байтұрсынов А. Тіл құрал. – Алматы: Ел-шежіре,
2005.
6. Оралбаева Н., Жақсылықова К. Қазақ тілін оқыту
әдістемесі. – Алматы: Мектеп, 1996.

Ұқсас жұмыстар

Сынып Оқушылар Жоғары деңгей Орта деңгей Төмен деңгей саны

Тіл дамыту

Сөйлеу қабілетінің дамуы

Сатылай кешенді талдау технологиясы

Саралап оқыту тәсілі Коммуникативтік тәсіл

Тәуелсізідігімізді қастерлейік

Түркістан қаласы - Салалас құрмалас сөйлем

Бағалау критерий

Деңгейлеп оқыту технологиясы

Ы. Алтынсарин. «Қыпшақ Сейітқұл»

Пәндер