Гормондар мөлшері

Сабақ тақырыбы:

Гормондар арқылы гуморальды реттелу

Мұғалім: Самал Ермекқызы
Бездер дегеніміз – безді эпителий жасушаларынан тұратын мүшелер.
Бұл жасушаларда қандай да белгілі бір заттар секреттеледі.
Бездердің ішінде түзілетін заттарды секреция, ал бөлінетін заттарды
секрет деп атайды.
Секреттердің қайда бөлінуіне
байланысты бездерді үш топқа бөледі.

Сыртқы секреция бездері Аралас секреция
(экзокринді) бездері

Ішкі секреция бездерінің
(эндокринді)
Сыртқы секреция бездері (экзокринді)

Сыртқы секреция бездері (экзокринді) дегеніміз – жасушаларында
түзілген сұйықтық арнайы өзекшелер арқылы қуыс мүшелерге немесе сыртқа
шығарылады. Сыртқа бөліп шығарушы мүшелерге бауыр, сүт, тер, сілекей, май
бездері мен қарын және ішек бездері (асқорыту) жатады.
Сыртқы секреция бездерінің белгілері:
Бөліп шығарушы өзегі болады;
Секреттері мүшелерге немесе дененің сыртына бөлінеді (қанға емес);

Секреттері көп түзіліп, бөлінеді (грамм, милиграмм).

Олар мүшелердің жұмысына өзгеріс келтірмейді. Сондықтан оларды сөлдер
деп
атайды, мысалы, асқорыту сөлі
Ішкі секреция бездерінің (эндокринді)
сөл бөліп шығарушы өзегі болмайды, сондықтан ол тікелей
қанға бөлінеді. Оларға
Гипофиз
Эпифиз
Қалқанша безі,
Қалқанша -маңы бездері,
Айырша без және
Бүйрекүсті бездері жатады
Ішкі секреция бездерінің белгілері:
1) сөл бөліп шығаратын өзегі болмайды;
2) сөлі тікелей қанға бөлінеді;
3) оның сөлін гормондар деп атайды.
Олар өте аз мөлшерде бөлінеді, бірден
Ішкі секреция бездері: 1 –эпифиз; 2 – гипофиз; 3
бірнеше мүше және ұлпаға әсер көрсете – қалқаншамаңы безі; 4– қалқанша без; 5 –
алады. айырша без (тимус);6 – ұйқы безі; 7 – бүйрекүсті
безі; 8 – жыныс бездер
Аралас секреция бездері – бір мезгілде қанға
гормондар, өзектерге сөл бөледі.
Ағзада екі аралас секреция бездері болады. Олар ұйқы
безі мен жыныс бездері.
Әйелдерде: аналық жұмыртқа бездері; ерлерде: аталық
бездер.
Ұйқы безі қанға инсулин, глюкагон гормондарын бөледі .
Бұл оның ішкі секрециялық (эндокриндік) қызметі.
Ал сыртқы секрециялық қызметі: өзінен бөлінетін ұйқыбез
сөлі (панкреатин) өзекшесі арқылы тікелей ұлтабарға
құйылады.
Жыныс бездерінің сыртқы секрециялық белгісі: ер
адамдардың жыныс бездерінде жыныс жасушалары –
сперматозоидтар,
Әйелдерде жұмыртқа жасушасы түзіледі. Олар жыныс
бездеріндегі өзектерге түседі.
Ішкі секрециялық белгісі: жыныс бездерінде түзілген
жыныс гормондары тікелей қанға бөлінеді.
Гормондар және гуморальды реттелу.
Гормондар – ішкі секреция бездері бөліп шығаратын,
ағза мүшелерінің қызметін өзгерте алатын биологиялық
белсенді заттар.
Ағза қызметінің гормондар және де басқа заттар арқылы
реттелуі қан арқылы жүзеге асады.
Реттелудің бұл түрі гуморальды деп аталады.
Гормондар мөлшері

Мөлшерінен аз бөлінсе
Гипофункция

Мөлшерінен көп бөлінсе
Гиперфункция
Гипофиз – негізгі ішкі секреция безі .
Аралық мидың астыңғы жағына жіңішке өсінді арқылы
бекінеді.
Пішіні үрмебұршақ тәрізді, ересек адамдарда
салмағы 0,5–0,65 г-ға жетеді.
Бұл без 25 түрлі гормон бөледі.
Гипофиздің соматотропин (өсу) гормоны барлық ұлпа
мен ағзаға әсер етеді.
Өсу гормоны жеткіліксіз мөлшерде түзілетін болса,
адамның бойы өспей, ергежейлілік пайда болады.
Артық түзілген жағдайда (гиперфункция) алыптық
ауруына шалдығады.
Адамның сүйектері 25 жасқа дейін ұзарып өседі.
Акромегалия – ересек адамдарда өсу гормонының көп
бөлінуінен пайда болатын ауру.
Қалқанша без тироксин гормонын бөледі .

Тироксин гормоны қалыпты түзілуі үшін ағзада йод жеткілікті
болуы керек.
Ересек адам тамақпен және сумен жеткілікті мөлшерде йод
алып отырмаса, эндемиялық зоб ауруына шалдығады. Бұл –
қалқанша безінің ісінуі.
Жас балаларда йодтың жетіспеуінен кретинизм ауруы пайда
болады.
Тироксин ағзадағы зат алмасудың негізгі бөлігін реттейді. Оның
қызметіне байланысты ағзада қоректік заттар қорға жиналады
(ағзаға қажетті нәруыздар, майлар түзіледі) немесе ыдырап
энергия түзіледі.
Егер ағзада тироксин аз мөлшерде түзілетін болса, қоректік
заттардың барлығы қорға жиналады. Соның салдарынан
микседема ауруы пайда болады. Адам семіреді. Оның дене
температурасы 35°С болып, үнемі тоңады, күш-қуаты аз, әлсіз
болып, ұйқысы келе береді.
Тироксин мөлшерден көп бөлінген жағдайда қоректік
заттардың өте көп бөлігі энергияға жұмсалады.

Базедов (бадырақ көз) ауруы пайда болады.
Ауру адамның жүйке жүйесі шектен тыс қозады,
жүрегі жиі соғып, тыныс алуы жиілейді,
Дене температурасы 37–38°С болады,
Ұйқысы қашады,
Арықтайды ,
Көп тамақ жейді, бірақ жеген тамағы ағзаға сіңбейді.
Көздің бұлшық еттеріне күш түсіп, көзі бақырайып
кетеді.
Қалқаншамаңы бездерін құрылысын зерттегенде (1924 ж.) олардың
қалқанша безден бөлек екені анықталған.
Бұл бездер паратгормон бөледі.
Бездердің саны төртеу, олардың екеуі қалқанша бездің жоғарғы жағына, ал екеуі төменгі жағына
орналасқан.
Қалқанша безге жақын орналасқанымен құрылысы мен қызметі мүлдем өзгеше.
Қалқаншамаңы бездерінің қызметі:
Бездерден бөлінетін гормондар сүйектерде жиналатын фосфор мен кальцийдің мөлшерін реттейді.
Паратгормонның әсерінен олар қанға өтеді.
Егер организмде паратгормон жетіспесе немесе бездерді алып тастағанда, қандағы кальцийдің
деңгейі азайып, фосфордың мөлшері артады.
Орталық жүйке жүйесінің қозғыштығы жоғарылайды да бұлшық еттер түйіліп қалады.
Тістер өте сынғыш болып, оларда бор түстес дақтар пайда болады.
Паратгормон шамадан артық бөлінгенде сүйекте кальций мүлдем азаяды. Сүйектер қисайып,
сынғыш болады, қан тамырларда, бауыр мен бүйректе, мида кальций көп жиналады. Қалқаншамаңы
бездерінің жұмысы бүйрек пен сүйек ұлпасындағы кальций мен фосфордың алмасуымен тығыз
байланысты.
Айырша без (тимус) кеуде қуысында кеңірдектің жоғарғы ұшын
жауып орналасқан без .

Адамның балалық шағында ірі (30 г) болады.
Жыныстық жетілуден кейін кішірейеді (20 г).
Бұл без тимозин гормонын бөледі.
Ол ағзада иммундық жүйенің орталық мүшесі
болып саналады.
Тимозин гормоны жетіспесе ағзаның иммундық
қасиеті төмендейді.
Көкбауырдың мөлшері кішірейіп, қандағы лимфоцит
жасушалары азайып, антидене түзілмейді.
Бүйрекүсті бездері – бүйректің жоғарғы ұшында орналасқан жұп
эндокринді бездер.
Қыртысты қабаттан бөлінетін гормондарды кортикоидтар деп
атайды. Олар екі гормон бөледі.
Минералокортикоидтар ағзада минералды заттардың: тұздар
мен су мөлшерін реттейді.
Глюкокортикоидтар тағамның құрамындағы нәруыздардың
көмірсуларға айналуын қамтамасыз етеді. Бұл гормондар
күйзеліс кезінде бөлінеді. Олар ағзада көмірсулар мен
майлардың алмасуын реттейді, қан тамырлар жүйесінің
қызметін, қаңқа бұлшық еттерінің және ішкі мүшелердің бұлшық
еттерін белсендіреді.
Күйзелісті жағдайда адреналиннің бөлінуі артады. Ол қанда
қант мөлшерін арттырып, жүректің жиырылу ырғағын жиілетеді
және бұлшық еттердің жұмыс істеу қабілетін күшейтеді.
Басқа күтпеген ауыр жағдайда бүйрекүсті бездері нарадреналин
бөледі.
Ұйқы безінің қызметін гипофиз безінің гормондары басқара алмайды. Ол
гипофиз қызметіне тәуелсіз. Оның гормондары қанның құрамындағы қанттың
мөлшеріне байланысты бөлінеді.

Гормон көп бөлінсе, ағза өздігінен уланады.
Аз мөлшерде бөлінетін болса, ағзада энергия жетіспеушілік
байқалады.
Осыған байланысты ең алдымен мидың, содан соң ағзаның басқа
да мүшелерінің қызметі бұзылады.
Қанның құрамындағы глюкозаның мөлшері тұрақты – 0,1–0,12%
болады. Оған ұйқы безінің гормондары жауапты.
Тәтті тамақ жегенде инсулин гормоны бөлінеді. Ол қанның
құрамындағы глюкозаны бұлшық ет пен бауырда қорға
жиналатын, ерімейтін гликогенге айналдырып, қанттың мөлшерін
төмендетеді.
Инсулиннің жетіспеушілігінен ағзада қант диабеті ауруы пайда
болады.
Адам ағзасында жыныс бездері жыныстық жетілуінен кейін ғана
жыныс гормондарын бөле бастайды.

Осы гормондар екінші реттік жыныстық белгілердің
жетілуін қамтамасыз етеді.
Ерлердің жыныс гормондары (тестостерон) сақал-
мұрттың өсуі, бұлшық ет пен қаңқаның дамуы, дене
пішінінің өзгеруі, дауыстың жуандауы және т.б.
жүзеге асырады.
Әйелдердің жыныс гормондары (эстрадиол,
прогестерон) дене пішінін, сүт бездерін, тері
астында майлардың жиналуын, дауыстың
жіңішкеруін және т.б. белгілерді қалыптастырады
Сабақ аяқталды!
Келесі
жүздескенше!

Ұқсас жұмыстар

Жыныс бездерінің гормондары

Гонадотропты гормондар

Аналық жыныс гормондарының препараттары

Қалқанша без эндокринді жасушалары

Жыныстық гармондар және олардың қызметі

Ішкі секреция бездері немесе эндокриндік мүшелер жүйесі

ГОРМОНДАРЫ КІРІСПЕ

Аурудың белгісі

Гормондар биохимиясы. Гормондар және адаптациялық процестер

Қалқанша безі гормондарының физиологиялық әсері

Пәндер