Әдебиеттің өткені мен бүгінгісін замана талабына сай саралап отыратын сала - әдебиеттану ғылымы

Тақырыбы:
ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ТАРИХИ-ƏЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙ
ЖƏНЕ ƏДЕБИЕТ
Жоспар:
• тарих;
• әлеуметтік жағдай;
• қоғамдық көрініс;
• оқу-ағарту жұмысары;
• ХХ ғасыр басындағы әдебиет
• Әдебиеттің өткені мен бүгінгісін замана талабына сай
саралап отыратын сала – әдебиеттану ғылымы. Соның
ішінде бар әдебиетке иелік жасап, шашау шығармай жинап,
рет-ретімен жүйеге түсіріп, қай нәрсенің қай жерде, қандай
қасиеті бар екендігін қапысыз саралап, дәуір тынысына
орай оқырманның рухани қажеттілігін қанағаттандыруға
қалтқысыз қызмет етуге тиіс – әдебиеттің тарихы.
• ӘДЕБИЕТ ТАРИХЫ – әдебиеттің даму процесін, ұлттық
әдебиеттің өткен кезеңдері мен жекелеген ақын,
жазушылардың шығармашылығын зерттейтін әдебиеттану
ғылымының негізгі бір саласы.
• ХХ ғасырдың басы – қазақ халқының
тарихында бүкіл қоғамдық ой-пікірдің
өрлеуіне мүмкіндік туып, Ресей
патшалығы əдейі тұмшалаған ой-
сананың ояну дəуіріне жол ашқан
кезең.
ХХ ғасырдың басында ел азаматтарын,
халқының қамын жеген ардақты
ұлдарын қатты ойландырған үш мəселе
болды.
Олар: Жер, Саяси күрес, Оқу-ағарту
ісі
ХХ ғасырдың бас кезінде Ресей
патшалығының ішкі отары ретіндегі
Қазақстанда самодержавиелік империяның
билеп-төстеуі нақты күшіне ене бастады.
Жаңа ғасырды қазақ халқы сан жағынан 5
миллионға жетеміз деген үмітпен аттады.
Нақтылай айтсақ 4 696 600-ге жетіп, өз
жеріндегі халықтың 51%-ын құрады (Ə.
Бөкейханов).
Бұған аталмыш кезеңде Россияны 4-4,5 млн.
крестьяндардың тастап кетуі, Орта Азия
жерлеріне барлығы 3 957 058 адамның қоныс
аударуы (П. Г. Галузо) дəлел.

Бұл қоныстану ХХ ғасырдың басында жыл
артқан сайын өте жоғары қарқынмен өсіп
отырды. Мəселен 1896-1905 жылдары Ақмола,
Торғай, Орал, Семей облыстарына 294 296 жан
қоныс аударса, 1906-1910 жылдар аралығында
770 000 жан қоныс аударған.
Осы бір кезеңде “Қазақ” газеті елеулі қызмет атқарғанын
көреміз. Газет өзінің 1917 жылдың 24 июнь күні
жарияланған бас мақаласында: “Россияда осы күнде түрлі
саяси партиялар бар. Олардың көздеген мақсаттары
программасында жазылған. Оны білетін адамдарға
мағлұмат: қай партияның болса да программасы түп-түгел
қазақ мақсаттарына үйлеспейді. Сондықтан біздің қазақ
мақсаттарына түгел көздейтін өз алдына партия
жасамайынша болмайды”, – деп, алғаш рет жеке партия
туралы сөз қозғайды.
Программа 10 пункттен тұрады.
1. Мемлекет қалпы.
2. Жергілікті бостандық.
3.Негізгі құқық.
4 Дін ісі.
5. Билік һəм сот.
6. Ел қорғау.
7. Салық.
8. Жұмысшылар.
9. Ғылым-білім үйрету.
10. Жер мəселесі.
” Оқу ағарту ісінде “Алаш” партиясы “Оқу ордаларының есігі
кімге болса да ашық һəм ақысыз болу, жұртқа жалпы оқу жайлы,
бастауыш мектептерде ана тілінде оқу, қазақ өз тілінде орта
мектеп, университет ашу; Оқу жолын өз алды автономия түрінде
бөлу, хүкімет оқу ісіне кіріспеу…”

“Алаш” партиясының “Жер мəселесіне” нақты ұсыныстары:
“Учредительное собрание негізгі закон жасағанша, жер мəселесі
алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу… Бұрын алынған
жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайтарылсын. …жерді
қазаққа үй басына бəленбай, ауыл аймақ, туысқан табына
меншіктеп алу… жер законында жер сату деген болмау…”
ХХ ғасырдың басында Қaзақстанның қоғамдық-саяси өмірінде
болып өткен ірі-ірі оқиғалар мен саяси өзгерістер əдебиетімізде
де көрініс таппай қала алмады. Қазақ зиялыларының
“батысшылдар” мен “түрікшілдер” деп екі топқа жіктелуі өз
кезегінде əдебиетіміздің де екіге жарылып, екі айрық жолға
түсуіне итермеледі.
Сөйтіп, 1905 жылдан кейін қазақ əдебиетінде идеялық
тұрғыдан ұлт-азатшыл, М. Əуезовше айтқанда “елшілдік” (А.
Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, т.б.), ағартушы-
демократтық (М. Сералин, С. Дөнентаев, С. Торайғыров т.б.),
бағыттар белең алды. Бұрыннан əдебиетімізде бар діни-
ағартушылық бағытты (М. Ж. Көпеев, М. Қалтаев, Ш. Жəңгіров)
қосқанда осы кезеңдегі əдебиетімізде үш бағыт өркен жайды.
Міне сондықтан да қашанда, қандай уақытта болмасын
əдебиеттің дамуын, ондағы сан алуан үдерістерді қоғамдық-
саяси, тарихи-əлеуметтік жағдайлардан тыс қарай алмаймыз.
ХХ ғасыр басында қазақта оқу аз болған жоқ. Бұған
мұсылмандық мектептер туралы мына деректер куə: Жетісу
мен Сырдария облыстарында 1913 мектеп болса, онда 22 422
оқушы оқыған, ал осындағы 56 меддреседе 1330 шəкірт дəріс
алған.
Дегенмен қазақ даласында жалпы білім беретін негізінен
күштеп енгізілген орыс-қазақ мектептері болды.
Мұндай алғашқы бастауыш орыс-қазақ мектебі 1841 жылы
Жəңгірхан ордасында ашылды. Екінші мектеп Орынбор
шекаралық комиссиясының жанынан 1850 жылы жұмыс істей
бастады. Ол негізінен отарлық аппараттың төменгі
орындарына кеңсе хатшылары мен тілмаштар даярлау
мақсатын ұстанды. Алғашқы 30 баланың бірі ретінде онда
қазақтың ағартушысы Ыбырай Алтынсарин оқыды. Ал үшінші
осындай мектеп Омбы қаласында Сібір қазақтары облыстық
басқармасының жанынан 1865 жылы ашылды.
Жалпы патшалық самодержавие ағарту саласында екі бірдей
бағыт ұстанғанын аңғару қиын емес.
Біріншіден, ол жаппай сауаттылыққа қарсы, сондықтан да
мұсылмандық бастауыш мектептердің кең өріс алмауын қатты
қадағалаған.
Екіншіден, жергілікті əкімшілік орындарына көмекші
кеңсе қызметкерлерін даярлау үшін орыс-қазақ мектептерін
ашып, онда орыс тілін, арифметиканың төрт амалын, орыс
алфавитті қазақ тілін оқытуға мəжбүр болған.
Бірақ қашанда əрбір нəрсенің екі жағы болатыны
секілді өмір өз заңдылығымен алға дамып, Россияға
бодан болудың да екі жақты əсері болды. Бірі зорлық-
зомбылық, езіп-қанау болса, екінші жағы Қазақстанға
көз алартушылар сиреді, мардымсыз болса да өндіріс
орындары ашылды, қазақ жұртына батыстық ілімнің
жарығы шашырап, ағарту ісі жандана бастады.
• Зерттеуші Əбіш Жиреншин 400 кітап атауын
атаса, Ү. Суханбердина 1807-1917 жылдар
аралығында 963 кітап аты аталады.
• Ал татар ғалымы А. Каримуллин 1917 жылды
қоса есептегенде қазақ тілінде 509 басылым 2 млн
201 мың 105 дана болып таратылды деген пікір
айтады.
• Ғалым Б. Кенжебаевтың дерегі бойынша 1900-
1917 жылдар аралығында 200 кітап жарық көрген.
• Зерттеуші Əбіш Жиреншин 400 кітап атауын атаса,
Ү. Суханбердина мен Д. Сейфуллинаның
толықтырылып, 1996 ж ылы жарық көрген жаңа
көрсеткішінде 1807-1917 жылдар аралығында 963 кітап
аты аталады.
• Ал татар ғалымы А. Каримуллин 1917 жылды қоса
есептегенде қазақ тілінде 509 б асылым 2 м лн 201 м ың
105 д ана болып таратылды деген пікір айтады.
• ХХ ғасыр басындағы əдебиеттің білгірі, ғалым Б.
Кенжебаевтың дерегі бойынша 1900-1917 жылдар
аралығында 200 кітап жарық көрген.
Түркістан уалаяты”, “Дала уалаяты” секілді қазақ
тілінде шығарған ресми газеттерімен бірге жаңа
сипаттағы еркін басылымдар дүниеге келді. “Серке”
(1907), “Қазақстан” (1911-13), “Ешім даласы” (1913)
газеттері, “Айқап” (1911-1915) журналы жəне жалпы
ұлттық қоғамдық-саяси һəм көп тиражбен тараған
“Қазақ” (1913-1918) газеті
• Ғалым Ахмедов ХІХ ғасырда жоғары оқу орындарын
27 адам бітірсе, ХХ ғасырдың басынан 17 жылға дейін
бітіргені бар-бітірмегені бар 108 адам оқыған деген
мəлімет береді ( б ұлардың ішінде Ə. Бөкейханов, Ж.
Досмұхамбетов, Х. Досмұхамбетов, Ш. Лапин, М.
Тынышбаев, М. Шоқаев, Б. Қаратаев жəне т.б.
қайраткерлер бар). Сонда барлығы 135 адам білім алған
болып шығады. Ал тарихшы М. Қойгелдиев арнаулы
орта білім алып шыққандар 700-ге таяу болған деген
дерек келтіреді (Бұлардың ішінде А. Б айтұрсынов, Ə .
Жангелдин, А. Асылбеков, М. Жұмабаев, К. Төгісов)
Студенттерге сұрақтар мен тапсырмалар:

1. ХХ ғасыр бас кезіндегі Қазақ даласындағы тарихи
жəне қоғамдық-əлеуметтік жағдай сипаты.
2. ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары алдында тұрған
басты мəселелер.
3. ХХ ғасыр басындағы оқу-ісі және басылымдар мен
олардың қазақ руханиятындағы орны.
4. ХХ ғасыр басындағы «Алашшыл» идея орнығуының
тарихи негіздері.

Ұқсас жұмыстар

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЛАЛАРЫ

СЫН - ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ БІР САЛАСЫ

Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

Жанр поэтикасы

Көркем шығармадағы суреткер шеберлігіне аса ден қоятын ғалым

ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің тарихы

Әдебиет тегі

Әдебиетті оқытудың инновациялық әдістемесі, технологиясы

Патриотизм

ТАЗА ҚАЗАҚИ ӨМІР НОРМАҒА АЙНАЛУЫ

Пәндер