Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың теориялық және әдістемелік негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және қағидалары ... ... 5
1.2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Қаржы ресурстарын пайдалану модельдері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
(«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ мысалында)
2.1 Кәсіпорынның қаржы.шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қаржы ресурстарды пайдалану көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.3 Кәсіпорынныі рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау ... ... ... ... ... 50
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ.ның қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштерін болжамдау модельдері ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және қағидалары ... ... 5
1.2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Қаржы ресурстарын пайдалану модельдері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
(«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ мысалында)
2.1 Кәсіпорынның қаржы.шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қаржы ресурстарды пайдалану көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.3 Кәсіпорынныі рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау ... ... ... ... ... 50
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ.ның қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштерін болжамдау модельдері ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы: Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, сондықтан ұсынылып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады және жұмыста қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастырудың қазіргі іс жүзіндегі барысы жан-жақты ғылыми жолмен зерттелініп, оның ерекшеліктерімен жетіспеу-шіліктері айқындалады..
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» халыққа Жолдауында: «Біз – саналы да жігерлі халықпыз. Егер ойын ережелері айқын белгіленіп, олардың орындалуы объективті негізде қамтамасыз етілсе, онда Қазақстан азаматтарының нарықтық экономикаға тез бейімделетініне менде күмән болмайды.» /1,30б./, – деп айтқандай, қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті талдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдық-таушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл қатесіз талдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, ұстауына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдың, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009 жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: «Біз әділ бәсекелестік орта қалыптастыру мен экономикалық ойыншылардың бәріне бірдей жағдай туғызу жөніндегі жұмысты тиянақтауға тиістіміз.»/2,38б./, – деп айтқандай, нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін орнықтылығының негізі оның өзінің қаржы ресурстарын тиімді қалыптас-тыра білуінде және орынды пайдалана білуінде болып табылады. Яғни ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді.
Сондықтанда нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, және ұсынылып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалым-дардың еңбектерінде қаржы тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елде-рдің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр.
Ал өз елімізде мемлекеттің қаржы ресурстарын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә.Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және т.б.
Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына, мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жұмыстың мақсаты қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап, қаржы ресурстарын пайдалануды экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндеттерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, оның қызметінің теориялық сипатын беру, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге, тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және қағидаларын, яғни бір сөзбен айтқанда теориялық негіздерін зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін анықтау;
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану модельдері мен әдістерін зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның мысалында талдау;
-қаржы ресурстарын пайдаланудың көрсеткіштерін талдау;
-кәсіпорынның рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау;
-кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау;
-қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштерін болжамдау модельдерін ұсыну.
Зерттеудің объектісі. Кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың негіздеріне сүйене отырып, оны ұйымдастырыу тәртібін жетілдіру қызметін көтеру.
Осыған орай, «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» Акционерлік Қоғамында қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың ақпараттық базасы зерттеудің объектісіне алынған.
Зерттеу пәні өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыру барысындағы қаржы ресурстарын пайдалану.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Сонымен қатар ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспалар материал-дары кеңінен қолданылды. Зерттеу барысында жүйелік талдау, жинақтау, топтау, салыстыру, монографиялық және тағы басқа экономика-математикалық әдістер пайдаланылған.
Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық есепті-ліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, мен міндеттері, зерттелу дәрежесі мен әдіснамалық негізі, зерттеу объектісі көрсетіліп қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Бірінші тарауда кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні,түрлері, қағидалары, кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің, меншікті капиталының құрылымы; қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері, модельдері, оның ішінде Баумоль, Миллер-Орр, Стоун қарастырылады.
Екінші тарауда «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметіне баға беріледі, активтері мен қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымы зерттеледі, қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштеріне, өтімділік көрсеткіштеріне талдау және рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау жүргізіледі.
Үшінші тарауда кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау, страте-гияның құрамы, түрлері және қаржылық стратегияны құру қадамдары, олардың маңыздылығы, қаржылық ресурстарды пайдалану көрсеткіштерін болжамдау модельдері қарастырылып, «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның 2010 ж. болжамды балансы құрылады.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі негізінде әзірленген тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы: Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, сондықтан ұсынылып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады және жұмыста қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастырудың қазіргі іс жүзіндегі барысы жан-жақты ғылыми жолмен зерттелініп, оның ерекшеліктерімен жетіспеу-шіліктері айқындалады..
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» халыққа Жолдауында: «Біз – саналы да жігерлі халықпыз. Егер ойын ережелері айқын белгіленіп, олардың орындалуы объективті негізде қамтамасыз етілсе, онда Қазақстан азаматтарының нарықтық экономикаға тез бейімделетініне менде күмән болмайды.» /1,30б./, – деп айтқандай, қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті талдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдық-таушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл қатесіз талдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, ұстауына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдың, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009 жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: «Біз әділ бәсекелестік орта қалыптастыру мен экономикалық ойыншылардың бәріне бірдей жағдай туғызу жөніндегі жұмысты тиянақтауға тиістіміз.»/2,38б./, – деп айтқандай, нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін орнықтылығының негізі оның өзінің қаржы ресурстарын тиімді қалыптас-тыра білуінде және орынды пайдалана білуінде болып табылады. Яғни ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді.
Сондықтанда нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, және ұсынылып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалым-дардың еңбектерінде қаржы тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елде-рдің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр.
Ал өз елімізде мемлекеттің қаржы ресурстарын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә.Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және т.б.
Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына, мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жұмыстың мақсаты қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап, қаржы ресурстарын пайдалануды экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндеттерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, оның қызметінің теориялық сипатын беру, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге, тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және қағидаларын, яғни бір сөзбен айтқанда теориялық негіздерін зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін анықтау;
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану модельдері мен әдістерін зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның мысалында талдау;
-қаржы ресурстарын пайдаланудың көрсеткіштерін талдау;
-кәсіпорынның рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау;
-кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау;
-қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштерін болжамдау модельдерін ұсыну.
Зерттеудің объектісі. Кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың негіздеріне сүйене отырып, оны ұйымдастырыу тәртібін жетілдіру қызметін көтеру.
Осыған орай, «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» Акционерлік Қоғамында қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың ақпараттық базасы зерттеудің объектісіне алынған.
Зерттеу пәні өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыру барысындағы қаржы ресурстарын пайдалану.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Сонымен қатар ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспалар материал-дары кеңінен қолданылды. Зерттеу барысында жүйелік талдау, жинақтау, топтау, салыстыру, монографиялық және тағы басқа экономика-математикалық әдістер пайдаланылған.
Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық есепті-ліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, мен міндеттері, зерттелу дәрежесі мен әдіснамалық негізі, зерттеу объектісі көрсетіліп қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Бірінші тарауда кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні,түрлері, қағидалары, кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің, меншікті капиталының құрылымы; қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері, модельдері, оның ішінде Баумоль, Миллер-Орр, Стоун қарастырылады.
Екінші тарауда «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметіне баға беріледі, активтері мен қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымы зерттеледі, қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштеріне, өтімділік көрсеткіштеріне талдау және рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау жүргізіледі.
Үшінші тарауда кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау, страте-гияның құрамы, түрлері және қаржылық стратегияны құру қадамдары, олардың маңыздылығы, қаржылық ресурстарды пайдалану көрсеткіштерін болжамдау модельдері қарастырылып, «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның 2010 ж. болжамды балансы құрылады.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі негізінде әзірленген тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030» Біздің Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Халыққа жолдау// Егемен Қазақстан – 1997 – 11 ақпан
2 Назарбаев Н.Ә. Президентіміздің Қазақстан халықына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», Астана 2007ж. 28 ақпан, Егемен Қазақстан 2007ж. 1 наурыз
3 Ілиясов Қ. Қ, Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. Алматы, 2005 – 551б.
4 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы/Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. – Алматы: Экономика, 2001 – 328б./
5 О.Н. Лихачева. Финансовое планирование на предприятии. Москва, 2005 – 44-69с.
6 Нарықтық экономикадағы қаржы менеджментінің маңызы және қажеттілігі//Экономика негіздері. Основы экономики. – 2006 - №3 – 15-18б.
7 Есенова Г.Ж. Управление финансовыми ресурсами.//Қаржы-қаражат 2007 - №2 – 31-36с.
8 С.В. Большаков. Финансы предприятий. Теория и практика. Учебник: Москва, 2005 – 108-132с.
9 Финансы предприятий: Учебник для вузов/ под ред. Н.В. Колчиной. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2001.
10 Кожахметова М. Финансовый контроль как метод управления финансами// Қаржы-Қаражат. – 2006 - №6 – 28-33с.
11 Жұмағазиева А. Кәсіпорындағы экономикалық билік жүйесі және құрылым // Қаржы-Қаражат. – 2005 - №5 – 18-23б.
12 Масалимов С.Ж., Зиядин С.Т., Қаржылық менеджмент: Оқу құралы. – Семей: Printmaster, 2006ж. – 120б.
13 Леонтьев В.Е., Бочаров В. В., Радковская Н. П. Финансовый менеджмент. Учебник- М. «ООО Издательство Элит» - 2005 – 560с.
14 Ковалев В.В. Финансовый анализ. Издание второе. Москва. «Финансы и статистика» 1997г.
15 Финансовый менеджмент. Теория и практика: Учебник/под ред. Е.С. Стояновой. – 5-е изд; перераб и доп. – М: Перспектива, 2005. – 656с.
16 Управление финансами (Финансы предприятий). Учебник/ под ред. Володин А.А. – М: Инфра-М, 2006г.
17 Дранко О. Финансовый менеджмент. Технологии управления финансами предприятия: Учебник – М: Юнити, 2007г.
18 Селезнева Н., Ионова А. Финансовый анализ. Управление финансами: Учебное пособие для вузов. 2-е изд., перераб. и доп – М:Юнити, 2006г.
19 Рогова Е.М. Основы управления финансами и финансовое планирование: Учеб. Пос - Вернера Регена Издательство, 2006г.
20 «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы – Алматы: Юрист, 2004 - 54б.
21 Крейнина М.Н. Бухгалтерский баланс как база для принятия решений по управлению активами и пассивами предприятия. // Финансовый менеджмент. – 2000. №2. С. 110-113.
22 Балабанов И.Т. Анализ и планирование хозяйствующего субъекта. – М.: Финансы и статистика. 1998. 112 с.
23 Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Комплексный анализ бухгалтерской отчетности. – М.: Изд-во «Дело и Сервис». 1999. 304 с.
24 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа. – М.: ИНФРА-М. 2000. 208 с.
25 Алиев М. На пути к международным стандартам финансовой отчетности// Қаржы-Қаражат – 2006 - №3-4 – 63-68б.
26 Кеулімжанов К.К., Құдайбергенова Н.А. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы. Экономика 2006 – 384б.
27 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятия. – М: Финансы и статистика. 1998
28 Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқулық. – Алматы. Экононмика 2006 – 164б.
29 Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп/ жалпы ред. Басқ. К.Ш. Дүйсенбаев. – 2-ші бас. – Алматы: ИздатМаркет, 2005 – 312б.
30 Управление финансами. Финансовый анализ предприятия: Учебник. – М: Инфра-М, 2005 – 232с. Жилкина А.М.
31 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. –Мн.: ИП «Экоперспектива». 1997. 498 с.
32 Бланк И.А. Финансовый менеджмент: Учебный курс. – К.: Ника-Центр, 1999. 528 с.
33 Уоттс М. Нарықтық экономика әліппесі / ауд Н.Оразбеков. Алматы, 1995 – 96б.
1 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030» Біздің Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Халыққа жолдау// Егемен Қазақстан – 1997 – 11 ақпан
2 Назарбаев Н.Ә. Президентіміздің Қазақстан халықына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», Астана 2007ж. 28 ақпан, Егемен Қазақстан 2007ж. 1 наурыз
3 Ілиясов Қ. Қ, Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. Алматы, 2005 – 551б.
4 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы/Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. – Алматы: Экономика, 2001 – 328б./
5 О.Н. Лихачева. Финансовое планирование на предприятии. Москва, 2005 – 44-69с.
6 Нарықтық экономикадағы қаржы менеджментінің маңызы және қажеттілігі//Экономика негіздері. Основы экономики. – 2006 - №3 – 15-18б.
7 Есенова Г.Ж. Управление финансовыми ресурсами.//Қаржы-қаражат 2007 - №2 – 31-36с.
8 С.В. Большаков. Финансы предприятий. Теория и практика. Учебник: Москва, 2005 – 108-132с.
9 Финансы предприятий: Учебник для вузов/ под ред. Н.В. Колчиной. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2001.
10 Кожахметова М. Финансовый контроль как метод управления финансами// Қаржы-Қаражат. – 2006 - №6 – 28-33с.
11 Жұмағазиева А. Кәсіпорындағы экономикалық билік жүйесі және құрылым // Қаржы-Қаражат. – 2005 - №5 – 18-23б.
12 Масалимов С.Ж., Зиядин С.Т., Қаржылық менеджмент: Оқу құралы. – Семей: Printmaster, 2006ж. – 120б.
13 Леонтьев В.Е., Бочаров В. В., Радковская Н. П. Финансовый менеджмент. Учебник- М. «ООО Издательство Элит» - 2005 – 560с.
14 Ковалев В.В. Финансовый анализ. Издание второе. Москва. «Финансы и статистика» 1997г.
15 Финансовый менеджмент. Теория и практика: Учебник/под ред. Е.С. Стояновой. – 5-е изд; перераб и доп. – М: Перспектива, 2005. – 656с.
16 Управление финансами (Финансы предприятий). Учебник/ под ред. Володин А.А. – М: Инфра-М, 2006г.
17 Дранко О. Финансовый менеджмент. Технологии управления финансами предприятия: Учебник – М: Юнити, 2007г.
18 Селезнева Н., Ионова А. Финансовый анализ. Управление финансами: Учебное пособие для вузов. 2-е изд., перераб. и доп – М:Юнити, 2006г.
19 Рогова Е.М. Основы управления финансами и финансовое планирование: Учеб. Пос - Вернера Регена Издательство, 2006г.
20 «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы – Алматы: Юрист, 2004 - 54б.
21 Крейнина М.Н. Бухгалтерский баланс как база для принятия решений по управлению активами и пассивами предприятия. // Финансовый менеджмент. – 2000. №2. С. 110-113.
22 Балабанов И.Т. Анализ и планирование хозяйствующего субъекта. – М.: Финансы и статистика. 1998. 112 с.
23 Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Комплексный анализ бухгалтерской отчетности. – М.: Изд-во «Дело и Сервис». 1999. 304 с.
24 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа. – М.: ИНФРА-М. 2000. 208 с.
25 Алиев М. На пути к международным стандартам финансовой отчетности// Қаржы-Қаражат – 2006 - №3-4 – 63-68б.
26 Кеулімжанов К.К., Құдайбергенова Н.А. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы. Экономика 2006 – 384б.
27 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятия. – М: Финансы и статистика. 1998
28 Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқулық. – Алматы. Экононмика 2006 – 164б.
29 Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп/ жалпы ред. Басқ. К.Ш. Дүйсенбаев. – 2-ші бас. – Алматы: ИздатМаркет, 2005 – 312б.
30 Управление финансами. Финансовый анализ предприятия: Учебник. – М: Инфра-М, 2005 – 232с. Жилкина А.М.
31 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. –Мн.: ИП «Экоперспектива». 1997. 498 с.
32 Бланк И.А. Финансовый менеджмент: Учебный курс. – К.: Ника-Центр, 1999. 528 с.
33 Уоттс М. Нарықтық экономика әліппесі / ауд Н.Оразбеков. Алматы, 1995 – 96б.
Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды
пайдалану
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... 13
3. Қаржы ресурстарын пайдалану модельдері мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ..
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАС-
ТЫРУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
(Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз АҚ мысалында)
1. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..25
2. Қаржы ресурстарды пайдалану көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 34
3. Кәсіпорынныі рентабельділік көрсеткіштерін факторлық
талдау ... ... ... 50
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ
ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1. Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..57
2. Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз АҚ-ның қаржы ресурстарын пайдалану
көрсеткіштерін болжамдау
модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы: Нарықтық экономика жағдайында
қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін
әрқашан өзекті мәселе, сондықтан ұсынылып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы
осы мәселені зерттеуге арналады және жұмыста қаржы ресурстарын пайдалануды
ұйымдастырудың қазіргі іс жүзіндегі барысы жан-жақты ғылыми жолмен
зерттелініп, оның ерекшеліктерімен жетіспеу-шіліктері айқындалады..
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы халыққа Жолдауында: Біз –
саналы да жігерлі халықпыз. Егер ойын ережелері айқын белгіленіп, олардың
орындалуы объективті негізде қамтамасыз етілсе, онда Қазақстан
азаматтарының нарықтық экономикаға тез бейімделетініне менде күмән
болмайды. 1,30б., – деп айтқандай, қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық
қатынастар кәсіпорындардың шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық
жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық
мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі
және сыртқы нарықта білікті серікті талдауға қол жетті, өйткені болашақтағы
бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады.
Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен емес, контрагенттерді
(жабдық-таушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз
қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл
қатесіз талдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және
дұрыс бағдар тауып, ұстауына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдың, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009
жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
Біз әділ бәсекелестік орта қалыптастыру мен экономикалық ойыншылардың
бәріне бірдей жағдай туғызу жөніндегі жұмысты тиянақтауға
тиістіміз.2,38б., – деп айтқандай, нарық жағдайында кәсіпорынның
өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін орнықтылығының негізі оның өзінің қаржы
ресурстарын тиімді қалыптас-тыра білуінде және орынды пайдалана білуінде
болып табылады. Яғни ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып,
тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процесін
қамтамасыз ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды
білдіреді.
Сондықтанда нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану
ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, және
ұсынылып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалым-дардың
еңбектерінде қаржы тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,
экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елде-рдің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр.
Ал өз елімізде мемлекеттің қаржы ресурстарын жетілдіру мәселелерін
зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай
үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады:
А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева,
В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова,
Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева,
С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов,
А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов,
К.А.Аттапханов, К.Ә.Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева,
С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және т.б.
Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына,
мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жұмыстың мақсаты қаржы ресурстарын
пайдалануды ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап,
қаржы ресурстарын пайдалануды экономикалық категория ретінде мазмұнын,
мақсатын және мүдделі міндеттерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және
мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, оның қызметінің
теориялық сипатын беру, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге,
тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік
ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және
қағидаларын, яғни бір сөзбен айтқанда теориялық негіздерін зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін анықтау;
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану модельдері мен әдістерін
зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз АҚ-
ның мысалында талдау;
-қаржы ресурстарын пайдаланудың көрсеткіштерін талдау;
-кәсіпорынның рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау;
-кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау;
-қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштерін болжамдау модельдерін
ұсыну.
Зерттеудің объектісі. Кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың
негіздеріне сүйене отырып, оны ұйымдастырыу тәртібін жетілдіру қызметін
көтеру.
Осыған орай, Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз Акционерлік Қоғамында қаржы
ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың ақпараттық
базасы зерттеудің объектісіне алынған.
Зерттеу пәні өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыру барысындағы қаржы
ресурстарын пайдалану.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Әлемдік экономика
ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен
маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр
түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Сонымен қатар ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспалар материал-дары
кеңінен қолданылды. Зерттеу барысында жүйелік талдау, жинақтау, топтау,
салыстыру, монографиялық және тағы басқа экономика-математикалық әдістер
пайдаланылған.
Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық есепті-
ліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған
мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық
әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің
атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және
міндеттеріне сәйкес келеді.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, мен
міндеттері, зерттелу дәрежесі мен әдіснамалық негізі, зерттеу объектісі
көрсетіліп қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Бірінші тарауда кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың
мәні,түрлері, қағидалары, кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің, меншікті
капиталының құрылымы; қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері,
модельдері, оның ішінде Баумоль, Миллер-Орр, Стоун қарастырылады.
Екінші тарауда Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз АҚ-ның қаржы-шаруашылық
қызметіне баға беріледі, активтері мен қаржыландыру көздерінің құрамы мен
құрылымы зерттеледі, қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштеріне, өтімділік
көрсеткіштеріне талдау және рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау
жүргізіледі.
Үшінші тарауда кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау, страте-гияның
құрамы, түрлері және қаржылық стратегияны құру қадамдары, олардың
маңыздылығы, қаржылық ресурстарды пайдалану көрсеткіштерін болжамдау
модельдері қарастырылып, Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз АҚ-ның 2010 ж.
болжамды балансы құрылады.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі негізінде әзірленген тұжырымдар
мен ұсыныстар беріледі.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ-ДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және
қағидалары
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану – бұл белгілі бір нәтижеге
жету үшін қаржылардың түрлеріне әсер ететін мақсатты бағытталған әдістер,
операциялар, рычагтар мен тәсілдердің жиынтығы.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға
және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға
бағытталған кірістер және сыртқы түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың
бір бөлігі.
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорын қаржыларын талдаудың негізгі
объектілері болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында қаржыгер үшін нақты
объект болып табылатын және жаңа кірістер алу мақсатында оған әрдайым әсер
ете алатын капитал түсінігі көбінесе қолданылады. Капитал – бұл кәсіпорын
айналымға салған және бұл айналымнан кірістер әкелетін қаржылық
ресурстардың бір бөлігі.
Мұндай қағида кәсіпорынның қаржы ресурстары мен капиталының арасындағы
қағидалы айырмашылық кез келген уақытта қаржы ресурстары кәсіпорынның
капиталынан не үлкен, не тең болатынына негізделеді. Мұнда теңдік
жағдайында кәсіпорынның қаржылық міндеттемелері жоқ және қолда бар барлық
қаржы ресурстары айналымға жіберілген деп есептеледі. Алайда бұл капитал
мөлшері қаржы ресурстары мөлшеріне қаншалықты жақындаса, кәсіпорын
соншалықты тиімді жұмыс істейтінін білдірмейді.
Нақты өмірде қызмет етіп тұрған кәсіпорында қаржы ресурстары мен
капиталдың теңдігі болмайды. Қаржылық есептеме қаржы ресурстары мен
капиталдың арасындағы айырмашылық көрінбейтіндей етіп құрылады. Стандартты
қаржылық есептемеде қаржы ресурстары міндеттемелер және капитал түрінде
көрінеді.
Нақты өмірде адамдар мәнді категориялармен емес, олардың айналды-рылған
нысандарымен кездеседі, сондықтан стандартты қаржылық есептемеде олар
көрсетіледі.
Қаржы ресурстары пайда болуына байланысты ішкі (меншікті) және сыртқы
(тартылған) болып бөлінеді. Өз кезегіне ішкі қаржылық расурстар нақты
нысанда стандартты есептілікте таза табыс және амортизация түрінде, ал
айналдырылған нысанда кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы міндеттемелер
ретінде ұсынылған, таза табыс кірістердің жалпы сомасынан міндетті
төлемдерді (салықтар, жинақтар, айыппұлдар, пайыздар және басқа да
төлемдер) алып тасталғаннан кейінгі кәсіпорын табысы болып табылады. Таза
табыс кәсіпорынның қолында болады және оның басқарушы органдарының шешімі
бойынша бөлінеді 5, 44-47б..
Сыртқы немесе тартылған қаржылық ресурстар меншікті және қарыздық болып
бөлінеді. Осылай етіп бөлу берілген кәсіпорынның дамуына сыртқы қатысушылар
ресурстарды салатын капитал нысанына байланысты: не кәсіпкерлік ретінде, не
ссудалық капитал ретінде. Сәйкесінше кәсіпкерлік капитал салымдарының
нәтижесі тартылған меншікті қаржылық ресурстардың құрылуы болса, ссудалық
капитал нәтижесі қарыздық қаражаттардың құрылуы болып табылады.
Кәсіпкерлік капитал өзімен бірге табыс алу және кәсіпорынды басқару
құқықтарын алу мақсатында түрлі кәсіпорындарға салынған (инвестиция-ланған)
капиталды ұсынады.
Ссудалық капитал – бұл қайтарымдылық және төлемділік шартында қарызға
берілген ақшалай капитал. Ссудалық капитал кәсіпкерлік капиталға қарағанда
кәсіпорынға салынбайды, ол пайыз алу мақсатында оған уақытша қолдануға
беріледі.
Бұл бизнес түрімен мамандандырылған несиелік-қаржылық институттар
айналысады (банктер, несиелік мекемелер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, инвестициялық қорлар және т.б).
Нақты өмірде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдар тығыз байланысты.
Қазіргі нарықтық шаруашылық бірталай сарапталынған. Сараптау бүгін нарықтық
шаруашылық және оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етудің
негізгі факторларының бірі болып табылады. Бірақ сараптауды тереңдету
қаржылық ағымдар мен капиталдың қиындатылуына, қаржылық тәжірибеде арнайы
құралдарды пайдалануды кеңейтілуіне әкеледі, ал бұл фирманың қаржылық
жұмысын қиындатады.
Кәсіпорынның барлық қаржылық ресурстары кәсіпорынның қолында бар болу
мерзіміне байланысты қысқа мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді
(бір жылдан астам) болып бөлінеді. Бұл бөліну шартты болып келеді, ал уақыт
кезеңдерінің масштабтары нақты елдің қаржылық заңнамаларына, қаржылық
есептілікті жүргізу ережелеріне тәуелді болады 7, 31-36б..
Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда белгілі бір ұзақ
уақыт бойы қала алмайды, себебі ол жаңа кірістер әкелуі тиіс. Кәсіпорынның
кассасында немесе банктік есептесу шотында ақшалай қаражаттардың қалдығы
ретінде капиталдың болуы кәсіпорынға кіріс әкелмейді. Капиталдың ақшалай
нысанынан өндірістік нысанына айналу қаржыландыру деп аталады.
Қаржыландырудың екі түрін ажырату қажет: ішкі және сыртқы. Мұндай бөлу
кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен капиталының нысандары арсындағы қатаң
байланыспен шартталған. Қаржыландыру түрлерінің сипаттамасы 1 кестеде
берілген.
Меншікті тартылған қаржылық ресурстар – бұл кәсіпорынның барлық
ресурстарының негізгі бөлімі, ол фирманың құрылу кезінде негізделеді және
оның барлық өмірлік кезеңінде қолында болады. Қаржылық ресурстардың бұл
бөлімін жарғылық қор немесе жарғылық капитал деп атайды. Кәсіпорынның
ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына байланысты оның жарғылық капиталы
акцияларды шығару және оларды кейін сату, жарғылық капиталға салымдар
есебінен қалыптасады. Кәсіпорын өмір сүрген уақытта жарғылық капитал
жоғарылауы да, төмендеуі де мүмкін, соның ішінде кәсіпорынның ішкі
қаржылық ресурстарының бөлімі есебінен де болуы мүмкін.
Кесте 1.
Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы
Қаржыландыру көздері Сыртқы қаржыландыру Ішкі қаржыландыру
Меншікті капитал 1. Салымдар және 2. Салық салудан
негізінде үлестік қатысу кейінгі табыс
қаржыландыру негізінде негізінде
қаржыландыру қаржыландыру
Қарыздық капитал 3. Несиелік 4. Сатулардан,
негізінде қаржыландыру (мысалы,резервтік қорларға
қаржыландыру қарыздар, ссудалар, аударымдар негізінде
банктік несиелер, қалыптасатын қарыздық
жабдықтаушылардың капитал
несиелері негізінде)
Меншікті және 5. Акцияға ауыстыруға6. Резервтердің
қарыздық капитал болатын бөлігін қамтитын
негізінде аралас облигацияларды ерекше бағыттар (яғни
қаржыландыру шығару, опционды уақытша салық
қарыздар, табыс алуғасалынбайтын
қатысу құқықты ұсыну аударымдар)
негізіндегі қарыздар,
артықшылығы бар
акцияларды шығару
Меншікті қаржылық ресурстардың көздері болып келесілер табылады:
- жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражаттар және
қатысушылардың үлестік жарналары);
- кәсіпорын жинақтаған резервтер;
- заңды және жеке тұлғалардың басқа жарналары (мақсатты қаржыландыру,
қайырымдылық жарналар және т.б.)8, 108-115б..
Кәсіпорынның меншікті қаржылар құрылымы 1 суретте көрсетілген.
Кәсіпорынды құру кезінде негізгі құралдар, материалды емес активтер,
айналым қаражаттарын сатып алу көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның
есебінен кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін қажетті жағдайлар
қалыптастырылады. Жарғылық капитал – бұл кәсіпорынның жарғылық қызметін
қамтамсыз ету үшін меншік иелері ұсынған қаражаттар сомасы.
Жарғылық капитал категориясының мазмұны кәсіпорынның ұйымдастырушылық-
құқықтық нысанына тәуелді:
- мемлекеттік кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығын
кәсіпорынға мемлекет бекіткен мүлікін құндылық бағалау;
- жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшін – меншік иелерінің
үлестерінің сомасы;
- акционерлік қоғам үшін – барлық түрлі акциялардың жиынтық номиналды
құны;
- өндірістік кооператив үшін – қызметті жүргізу үшін қатысушылар ұсынған
мүлікті құндылық бағалау;
- жалға берілген кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің жарналар
сомасы;
- басқа нысандағы кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығы
бекітілген кәсіпорынның мүлігін құндылық бағалау.
Кәсіпорынды құру кезінде оның жарғылық капиталына салымдар ақшалай
қаражаттар, материалды және материалды емес активтер болуы мүмкін. Жарғылық
капиталға салым ретінде активтерді беру кезінде оларға меншік құқығы
шаруашылық жүргізуші субъектіге көшеді, яғни инвесторлар осы объектілерге
меншік құқығын жоғалтады. Сонымен, кәсіпорынның ыдырауы немесе қоғам не
серіктестік құрамынан қатысушының шығуы жағдайында инвестордың тек мүлік
қалдығы шегінде өз үлесін өтеуге ғана құқығы бар. Сәйкесінше, жарғылық
капитал кәсіпорынның инвесторлар алдындағы міндеттемелер сомасын көрсетеді.
Жарғылық капитал қаражаттарды алғашқы инвестициялау кезінде
қалыптасады. Оның мөлшері кәсіпорынды тіркеу кезінде жарияланады, ал
жарғылық капиталдың мөлшерінде кез келген түзетулер (акцияларды қосымша
эмиссиялау, акциялар номиналды құнын төмендету, қосымша жарналар салу,
жаңа қатысушыны қабылдау және т.б.) қызмет етіп тұрған заңнамада немесе
құрылтайшы құжаттарында қарастырылған жағдайлар мен тәртіпте ғана
жіберіледі.
Жарғылық капитал қаражаттардың қосымша көздердің (эмиссиялық табыс)
пайда болуымен жүргізілуі мүмкін. Бұл қаражат көзі акцияның алғашқы
эмиссиясын номиналдан жоғары бағамен сату кезінде пайда болады. Бұл
сомаларды алу кезінде олар қосымша капиталға есепке алынады.
Өнім өндірісі, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету процесінде
өткізуден түскен түсім сомасымен анықталатын жаңа құн пайда болады.
Өткізуден түскен түсім өнім өндірісіне шығындалған қаражаттарды өтеу,
ақшалай қаражаттар қорының қалыптасудың негізгі көзі болып табылады, оның
өз уақытында түсуі қаражаттар айналымдылығының үздіксіздігін, кәсіпорын
қызметі процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Өткізуден түскен
түсімнің уақытында түспеуі табыстың төмендеуіне, келісімшарттық
міндеттемелердің орындалмауына, айыппұлдық санкцияларға әкеледі.
Түсімді қолдану бөлу процестерінің алғашқы кезеңін көрсетеді. Өткізуден
түскен түсім кәсіпорынның шикізатқа, материалдарға, отын, энергия, басқа да
еңбек материалдарына, сонымен қатар кәсіпорынға көрсетілген қызметтерге
материалды шығыстарды өтейді. Өткізуден түскен түсім кейінгі бөлу негізгі
құралдар мен материалды емес активтерді ұдайы өндіру көзі ретінде
амортизациялық аударымдар қалыптасуымен байла-нысты. Өткізуден түскен
түсімнің қалған бөлімі – жалпы табыс немесе еңбекақыны төлеуге және
кәсіпорынның табысын қалыптастыруға, сонымен қатар бюджеттен тыс қорларға
аударымдар, салықтар және басқа да міндетті төлемдерге бағытталған қайта
құрылған құн.
Өткізуден түскен түсім қаражаттардың айналымдылығының аяқталуын
білдіреді. Өткізуден түскен түсім түспестен бұрын өндіріс шығыстары және
айналыстары айналым қаражаттар көздері есебінен қаржыландырады. Қызметке
алынған қаражаттар айналымының нәтижесі – шығыстарды өтеу және
қаржыландырудың меншікті көздерін құру: амортизациялық аударымдар және
табыс.
Табыс және амортизациялық аударымдар өндіріске салынған қаражаттар
айналымының нәтижесі болып табылады және кәсіпорынның меншікті қаржылық
ресурстарына жатады.
Амортизациялық аударымдардың тағайындалуы – негізгі өндірістік қорлар
мен материалды емес активтерді ұдайы өндіруді қамтамсыз ету. Экономикалық
мәні бойынша амортизация – бұл негізгі құралдар және материалды емес
активтер (сонымен қатар құны аз және тез тозатын заттың) құнының олардың
өндірілетін өнімдерге және тозу мөлшеріне байланысты біртіндеп көшіру
процесі. Бұл инвестициялық процесті қаржыландырудың мақсатты көзі.
Экономикалық категория ретінде табыс – бұл қосымша еңбекпен
қалыптастырылған таза табыс. Табыс кәсіпкерлік қызметтің қаржылық
нәтижелерін сипаттайтын экономикалық көрсеткіш болып табылады. Бұдан басқа,
табыс арқылы оны бөлу және пайдалану процесінде материалды қызығушылық
қағидасы, сонымен қатар материалды жауапкершілік қағидасы орындалады.
Кәсіпорын қолында қалатын табыс – бұл оның қажеттіліктерін қаржыландырудың
көп мақсатты көзі, бірақ оны пайдаланудың негізгі бағыттарын жинақтау және
тұтыну ретінде анықтауға болады. Жинақтау және тұтыну табысты бөлу
пропорциясы кәсіпорынның даму перспективасын анықтайды.
Табыс экономикалық мазмұны бойынша түрлі қажеттіліктерді қаржыландыру
көзі болып табылады. Оны бөлгенде мемлекет түрінде жалпы қоғам мүдделері,
кәсіпорынның кәсіпкерлік мүдделері және оның жеке қызметкерлерінің
мүдделері қиылысады. Амортизациялық аударымдарға қарағанда табыс кәсіпорын
қолында толығымен қалмайды, салық түріндегі оның маңызды бөлігі бюджетке
түседі, ал ол кәсіпорын мен мемлекет арасында таза табысты бөлу бойынша
қаржылық қатынастар сферасын анықтайды.
Бұл табыстың бөлігінен кейін қалдық бөлу – кәсіпорынның артықшылығы.
Жинақтауға бағытталатын амортизациялық аударымдар мен табыс бөлігі
кәсіпорынның ақшалай ресурстарын құрайды. Олар кәсіпорынның өндірістік және
ғылыми-техникалық дамуына, қаржылық активтердің – бағалы қағаздарды сатып
алу, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салымдар ретінде
қолданылады. Жинаққа пайдаланылатын табыстың басқа бөлігі кәсіпорынның
әлеуметтік дамуына бағытталады. Табыстың бір бөлігі тұтынуға пайдаланылады,
оның нәтижесінде кәсіпорын мен тұлғалардың арасында қаржылық қатынастар
туындайды.
Табысты бөлу арнайы қорлар (жинақ қоры, тұтыну қоры, резервтік қорлар)
құру жолымен немесе жеке мақсаттарға таза табыстарды тікелей шығыстау
жолымен жүргізілуі мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында қаржылық жоспарға
қосымша ретінде тұтыну және жинақ қорын шығыстаудың қосымша смета жасалады.
Екінші жағдайда табысты бөлу қаржылық жоспарда көрсетіледі.
Жинақ қоры ғылыми-зерттеу, жобалық, конструкторлық және технологиялық
жұмыстарға, өнімнің жаңа түрлерін, технологиялық процестерді жасау және
қамтуға, технологиялық реконструкция, ұзақ мерзімді қарыздар және ол
бойынша пайыздарды өтеумен, қысқа мерзімді қарыздар бойынша пайыздарды
өтеумен байланысты шығыстарға, табиғатты қорғау шараларын өткізу бойынша
шығыстарға, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталын құруда қатысушылардың
салымдары ретінде жарналарға, егер кәсіпорын бірлестіктер, ассциациялар,
концерндер құрамына кірсе, оларға жарналарға және т.б. жұмсалады.
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалады.
Оның есебінен кәсіпорын балансында орналасқан әлеуметтік-тұрмыстық
бағытындағы объектілерді пайдалану бойынша шығыстар, өндірістік емес
бағыттағы объектілердің құрылысы, денді сауықтандыратын және мәдени-
массалық шараларды жүргізу, материалды көмек көрсету, кейбір әлеуметтік
сыйақылар төлемдері қаржыландырылады.
Табыс – резервтік қорды құрудың негізгі көзі. Бұл капитал шаруашылық
қызметтен мүмкін болатын шығындар мен зияндарды өтеу үшін арналған.
Резервтік капиталды құру тәртібі кәсіпорын қызметін реттейтін нормативтік
құжаттармен, сонымен қатар оның құрылтайшы құжаттармен анықталады.
Қазіргі шаруашылық жүргізу жағдайында кәсіпорындарда амортизациялық
аударымдар мен табысты бөлу және оны пайдалану арнайы ақшалай қорларды
құрумен байланысты болмайды. Амортизациялық қор құрылмайды, табысты арнайы
бағытталған қорларға бөлу кәсіпорын қолында болады, бірақ кәсіпорынның
қаржылық ресурстарын пайдалануды көрсететін бөлу процестерін мәнін
ауыстырмайды.
Кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде қосымша капитал негізгі құралдар
мен басқа материалды құндылықтарды жоғары бағалау нәтижесінде
қалыптастырылады. Нормативтік құжаттар оны тұтыну мақсаттарына қолдануға
тиым салынады.
Қаражаттардың арнайы көздері әлеуметтік бағыттағы және мақсатты
қаржыландыру қорлары болып табылады: қайтарымсыз алынған құндылықтар,
сонымен қатар әлеуметтік-мәдени және коммуналды-тұрмыстық бағыттағы
объектілерді ұстаумен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға,
толық бюджеттік қаржыландыруда тұрған шығыстарды қаржыландыруға қайтарымсыз
және қайтарымды мемлекеттік қаржы бөлу.
Қатынас ретінде кәсіпорын қаржылары шаруашылық қызмет процестерінде
қалыптасқан экономикалық қатынастар бөлігі болып табыла-тындықтан оларды
ұйымдастыру қағидалар кәсіпорынның шаруашылық қызмет негіздерімен
анықталады. Осыған байланысты қаржыларды пайдалану қағидаларын келесідей
қалыптастыруға болады:
- коммерциялық-шаруашылық есеп (қаржылық қызмет саласындағы дербестік,
өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы-шарушылық қызме-тінің
қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның
қызметіне бақылау жасау);
- жоспарлылық;
- меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
- қаржы резервтерінің болуы 3, 154-158б..
1. Коммерциялық (шаруашылық) есеп – кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылық-қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты мен басты
әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның
жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары
(капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылық
жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық
қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды талап етеді.
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-
өзі қаржыландыру болып табылады.
Өзін-өзі өтеушілік – шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол
кәсіпорынның өз өнімін (орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді)
өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізілім жөніндегі
бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі өтеушіліктің төменгі шегі –
залалсыздық, яғни кірістер мен шығыстардың сандық теңдігі. Шығындарды өзін-
өзі өтеушілікке жету – кәсіпорын өнім өндіруді игеру, шаруашылық
процестерді күйіне келтіру, нарықтық ортаға бейімделу кезіндегі кәсіпорын
қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында жақсы
даму перспективасы бар немесе басым маңызы бар шаруашылықтар сыртқы
қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын рентабельді жұмыс істеуі тиіс;
бірінші жағдайда олардың кредит ресурстарын пайдалану, екіншісінде
бюджеттік қаржылан-дыруды пайдалану мүмкіндігі бар.
Өзін-өзі қаржыландыру–нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын-дардың
шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл қағидат өнім
өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі
шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы
және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын
білдіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынас-тарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындары
өзіндік құнға жатқызудың және т.б. жүйесі мен тәртібін белгілеу арқылы
жүзеге асырылады.
Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік – бір процестің – шаруашылық
жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іске асыру
процесінің екі жағы.
2. Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді.
3. Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары –
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңи ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне
иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға
қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық
және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады.
4. Кәсіпорындардың қаржысын пайдалануды ұйымдастырудың қажетті қағидаты
– басқарудың барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал,
тәуекел қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві уақытша
болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және шаруашылықтардың қызметіне қажет
қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте қаржы жоспарында
қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды
қаржылан-дыруға арналған.
1.2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың ерекшеліктері
Кәсіпорыннның сәтті қызметі қаржы ресурстарын тиімді пайдаланусыз
мүмкін емес. Қаржы ресурстарын рационалды пайдалануды қажет ететін
мақсаттар төмендегідей:
- кәсіпорынның бәсекелестік жағдайда өмір сүруі;
- банкроттықтан және ірі қаржылық сәтсіздіктен қашу;
- бәсекелестермен күресте көшбасшылық;
- кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарылату;
- кәсіпорынның экономикалық потенциал өсімінің қолайлы қарқыны;
- өндіріс пен өткізу көлемдерінің өсімі;
- табысты жоғарылату;
- шығындарды төмендету;
- рентабельді қызметті қамтамасыз ету және т.б.
Кәсіпорын таңдаған мақсатқа жету көбіне кәсіпорынның қаржы ресурстарын
пайдаланудың жетілгендігіне тәуелді болады.
Қаржы ресурстарын басқару қызмет ету қисыны 2 суретте көрсетілген.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржы ресурстарын пайдалану жүйесінің
ұйымдастырушылық құрылымы, сонымен қатар оның оның кадрлық құрамы
кәсіпорынның мөлшеріне, оның қызметінің түрлеріне байланысты әр түрлі
әдістер арқылы құрылуы мүмкін. Ірі компания үшін қаржылар бойынша вице-
президентпен басқарылатын және құрамында бухгалтерия мен қаржылық бөлімі
бар арнайы қызметті бөлген жөн. Шағын кәсіпорындарда қаржылық менеджердің
рөлін көбіне бас бухгалтер атқарады 9, 11б..
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалануды тәжірибеде мамандан-дырылған
ұйымдастырусыз жүргізу мүмкін емес.
Кәсіпорын мен корпорацияларды басқарудың қаржылық механизмі – бұл оның
экономикалық және әлеуметтік даму міндеттерін шешу мақсатында қаржыларды
пайдаланудың нысандары, әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Мемлекеттің
басқарушы ісіне әсер етуі ретінде қаржылық механизммен басқарушылық
шешімдерді қабылдау процесі өте тығыз байланысты. Мысалы, салықтық
жоспарлау көмегімен салықтық ауыртпалықтың төмендеуі, негізгі құралдардың
амортизациясын жеделдету жүйесін қолдану және т.б.
Кәсіпорындар мен корпорацияларда қаржылық механизмнің әрекет етуінің
негізгі қағидалар болып келесілер табылады: кешенділік, функционалдылық,
біркелкілілік және бейімденушілік 12, 53б.
Кешенділік – бұл бір-біріне қосымша болатын қызметті реттеуші қаржылық
тетіктерді қолдану. Мысалы, өнімді, қызметті өткізуден түскен түсімді
қалыптастыру мен пайдалану бюджеттік жүйе мен мемлекеттік бюджеттік емес
қорлар, инвестициялар мен инновацияларды қаржыландыру төлемдерімен тығыз
байланысты.
Функционалдылық – қойылған мақсаттарға сәйкес қаржылық механизмнің
қызмет етуін қамтамасыз ету.
Бейімдену – қоршаған экономикалық ортаның өзгерісін есепке алу және
серіктестермен шаруашылық қатынастарды реттеу процесіне түзетулер енгізу
мүмкіндігі.
Біркелкілілік – реттеуші фактор ретінде қаржылық механизмнің бір
түрлілігі. Басқарудың барлық субъектілері бірлік азаматтық заңнама шегінде
және міндетті түрде әр кәсіпорын немесе корпорацияның қызметінің
ерекшеліктерін есепке ала отырып қызмет етеді. Қаржыларды пайдаланудың
мақсаттары мен міндеттері басқарудың функцияларының бейнесі болып табылады.
Қаржыларды пайдалану келесі функцияларды атқарады:
- Өндірістік немесе кәсіпорын қаражаттарының айналымын ақшалай ресурстар
көздерімен, ақшалай ағымдарын қалыптасуымен қамтамасыз ету. Шаруашылық
және қаржылық қызмет процесінде кәсіпорын толық көлемде және
теңдестірілген меншікті, тартылған және қарыздық көздермен қамтамасыз
етілуі қажет. Қаржыларды пайдалану процесінде ақшалай ағымдар
қалыптасады және кәсіпорынның даму және меншік иесінің табысын арттыру
мақсаттарына сәйкес негізгі және айналым капитал құрамында, қаржылық
нарықта ақшалай қаражаттарды орналастырудың оптимизациялау және
рационализациялау сұрақтары шешіледі.
- Бөлу немесе кәсіпорынның ақшалай ресурстарын пайдалану және бөлу,
ақшалай ағымдарының қалыптасу функциясы. Бұл функцияның орындалу
процесінде кәсіпорынның капитал немесе мүлкінің құнын, меншік иесінің
табысын арттыру немесе оны сақтау үшін қаражаттарды, есептер, төлемдер
мен аударымдарды аванстау мен инвестициялау нұсқауларын таңдауда,
шаруашылық жүргізуші басқа субъектілермен қатынастарды таңдауда
кәсіпорында бар қаржылық ресурстарды пайдаланудың рационализациясы
сұрақтары шешіледі.
- Бақылау функциясы. Берілген функцияның мазмұны кәсіпорын ресурстарының
айналымын түрлі әдістер мен тәсілдер арқылы нақты бақылау мүмкіндігіне
негізделеді. Қаржылық көрсеткіштер мәндерінің өзгерістерін сандық
бақылау қаржылық жағдайды, капитал мөлшерін, оның өтімділігі мен
төлемқабілеттілігін, сонымен қатар меншік иесінің табыс көлемінің
өсімін нақты бағалауға мүмкіндік береді. Инвестициялау және
қаржыландыру процестерін пайдалану көмегімен болашаққа қаржы
ресурстарын тиімді пайдалану мен оларды сақтау және түрлі факторларды
есепке ала отырып, капитал құны мен оның құрылымын бағалау жүзеге
асырылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін қаржылық қызметтің негізгі міндеттерін
келесідей көрсетуге болады:
- өткен шаруашылық тәжірибені бағалау, талдау және есепке алу, және даму
мақсаттарына сәйкес болашақ кезеңге оның экстрополяциясы.
- Шаруашылық жүргізудің сыртқы ортасындағы мүмкін өзгерістердің және
даму беталыстарын, пайдаланылатын қаржы ресурстардың құрылымын өлшеу
қажеттілігін болжамдау, бағалау, талдау және есепке алу.
- Капитал мен табыстарды сақтаудың перспективалары мен страте-гиялық
мақсаттарын бағалау, талдау және есепке алу.
- Қабылданатын шешімдер немесе жүргізілетін өзгерістердің жедел
сипаттамасына бағытталу.
- Қаржылық заңнамалар талаптарын нақты орындау және өндірістік емес
жоғалтуларды төмендету үшін нормалар мен нормативтерді сақтау.
- Қабылданған шешімдерді орындалуын және қаржы ресурстарды маневрлеу
мүмкіндігін бақылау.
Қаржыларды пайдалану процесі өзімен бірге кәсіпорын экономикасын жалпы
басқаруының негізігі бөлігін құрайды және ол келесі кезеңдер арқылы жүреді:
- талдау;
- жоспарлау;
- орындау, түзету;
- бақылау.
Кәсіпорынның қаржылық менханизмі келесі элементтерді қамтиды:
- қаржылық әдістер;
- қаржы құралдары (тетіктер);
- нормативтік қамтамасыз ету;
- құқықтық қамтамасыз ету;
- ақпараттық қамтамасыз ету 13, 77-80б..
Қаржылық механизм құрамында құралдар мен әдістердің өзара қатынасында
қазіргі кездегі тәжірибеде тауарлық және қор нарығының дамуына байланысты
белгілі өзгерістер туындады. Сонымен, қор нарығында қаржылық құралдарға екі
контрагент арасында кез келген келісімшарт жатады, оның нәтижесінде бір
серіктесте қаржылық актив пайда болса, екіншісінде үлестік және қарыздық
сипаттағы қаржылық міндеттеме пайда болады. Мұнда қаржылық құралдар бірінші
және екінші деңгейлі болып сипатталады. Олардың біріншісіне несиелер мен
қарыздар, акциялар мен корпоративтік облигациялар, дебиторлық және
кредиторлық қарыздар және т.б. жатады. Екінші деңгейлі қаржылық құралдарға
келесілер жатады: қаржылық опциондар, фьючерстер, форвардтық контрактілер,
пайыздық және валюталық своптар және т.б. Екінші деңгейлі қаржылық құрал
(дериватив) екі негізгі өндірістік сипатына ие:
- оның негізіне белгілі бір базисті актив енгізілген (тауар, акция,
облигация, вексель, валюта, қор индексі және т.б.);
- оның бағасы базистік активтің құны негізінде анықталады.
Көптеген қаржылық құралдар мен операциялардың негізіне бағалы қағаздар
(мемлекеттік және корпоративтік акциялар мен облигациялар) жатқызылған.
Бұдан басқа, бағалы қағаздар үлестік (акциялар) және қарыздық
(облигациялар) болып бөлінеді. Олар ҚР Қаржы министрлігінің мемлекеттік
реттеу мен бақылау объектісі болып табылады.
Тәжірибеде кәсіпорынның қаржылық механизмнің бірлік жүйесінен жеке
элементтерінің жойылуын болдырмау маңызды. Бұл шартты ескермеу шаруашылық
жүргізуші субъектінің қаржылық теңдігін жоғалтуға әкеледі.
3. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың модельдері мен
әдістері
Қаржылық ресурстарды пайдалану тиімділігі активтер айналымдылығы мен
рентабельділік көрсеткіштерімен сипатталады. Демек, айналымдылық мерзімін
және шығыстарды төмендету және түсімді жоғарылату есебінен рентабельділікті
көтере отырып, пайдалану тиімділігін арттыруға болады.
Айналым қаражаттардың айналымдылығын жылдамдату үлкен шығыстарды талап
етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ
инфляция айналым қаражаттарын жылдам құнсыздан-дырады, олардың көп бөлігін
кәсіпорын шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды,
сатып алушыларды төлемеуі қаражат-тардың маңызды бөлігін айналымнан алып
тұрады.
Кәсіпорында айналым капталы ретінде ағымдағы активтер қолданы-лады.
Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді
активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға
жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын
қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге
айналады.
Айналым капитал қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар
пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып
алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.
Айналым капиталын үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын
арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады.
Кәсіпорын өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау
шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге
тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен,
яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер
нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.
Кез келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың
экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив
түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары
сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.
Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің
тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен
және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен
материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда
болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылардың бағасын төмендету мүмкіндігін де
береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының
бар болуын қалайды, ол өндірісті үнемді басқару мүмкіншілігін тудырады.
Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен
байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен
шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражат-тарының айналымдылығын
жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:
- қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
- қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Айналым капиталының айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы дебиторлар
шотын төмендетуге негізделеді.
Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі,
нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында
қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен
есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада
айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады.
Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын
тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.
Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем
тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның
болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабі-леттілік деңгейі,
қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық
жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және
т.б.).
Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша
жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады.
Экономикалық дамыған елдерде 210 толық 30 сызбасы кең тараған 14, 98-
99б.. Оның мәні:
- сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн
ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
- несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем
жүргізілсе, сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
- бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша
айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты
өзгеруі мүмкін.
Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы
әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар,
арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.
Айналым капиталының шығындарын төмендетудің үшінші жолы қолда бар
ақшаны жақсы қолдануға негізделеді. Инвестициялау теориясы бағытынан
ақшалай қаражаттар өзімен бірге тауарлы-материалық құндылық-тарға
инвестициялаудың жеке жағдайлардың бірін ұсынады. Сондықтан оларға жалпы
талаптар қолданбалы. Біріншіден, ағымдағы есептесулерді жүргізу үшін
ақшалай қаражаттардың базалық қоры қажет. Екіншіден, қарастырылмаған
шығындарды өтеу үшін белгілі бір ақшалай қаражаттар қажет. Үшіншіден,
қызметті мүмкін және болжамды кеңейтуді қамтамасыз ету үшін белгілі бір
мөлшерде бос ақшалай қаражаттар болған дұрыс.
Сонымен, ақшалай қаражаттарға қорларды басқару теориясында жасалған
және ақшалай қаражаттар көлемін оптимизациялауға мүмкіндік беретін
модельдер қолданылуы мүмкін. Ол келесілерді бағалау болып табылады:
- ақшалай қаражаттар және оларды эквиваленттердің жалпы көлемін;
- есептесу шотында ақшалай қаражаттардың қай үлесін ұстау, ал қай үлесін
тез өтімді бағалы қағаздар түрінде үстау қажет екенін;
- қашан және қай мөлшерде ақшалай қаражаттар және тез өтімді активтердің
өзара трансформациясын жүргізу қажет екенін.
Кәсіпорындар өз өтімді активтерін ұстайтын банктік шоттар бойынша
пайыздар төленбейді. Бірақ басқа өтімді активтер (қысқа мерзімді
мемлекеттік бағалы қағаздар, депозиттік сертификаттар, сатылатын келісім
деп аталатын бір уақытылы қарыз түрлілігі) пайыздар түрінде табыс әкеледі.
Батыс елдер тәжірибесінде Баумоль, Миллер-Орр, Монте-Карло, Стоун
модельдері кең тараған. Отандық тәжірибеде күшті инфляция кезінде, есептік
мөлшерлемелер, бағалы қағаздар нарығының дамымауы жағдайында бұл
модельдерді тікелей қолдану қиын. Сондықтан төменде берілген модельдердің
қысқаша теориялық сиапттамасы берілген.
Баумоль моделі. Кәсіпорын ақшалай қаражаттардың максималды деңгейіне ие
бола отырып, жұмыс жасай бастайды деп болжанады және кейін белгілі уақыт
кезеңі ішінде оларды әрқашан шығындайды. Кәсіпорын тауарлар мен
қызметтерден түсетін барлық қаражаттарды қысқа мерзімді бағалы қағаздарға
салады. Ақшалай қаражаттар қоры біте бастағанда, яғни нөлге тең болғанда
немесе қауіпсіздіктің белгілі бір деңгейіне жеткен кезде, кәсіпорын бағалы
қағаздардың белгілі бір бөлігін сатады және осылай ақшалай қаражаттар қорын
алғашқы мөлшеріне дейін толықтырады. Сонымен, есептесу шотында қаражаттар
қалдығының динамикасы өзімен бірге келесі графикті ұсынады (сурет 4.).
Баумоль моделі бойынша
,
(1)
мұндағы, V – ақшалай қаражаттарға болжамды қажеттілік;
C – бағалы қағаздарға ақшалай қаражаттарды конвертациялау бойынша шығындар;
r – кәсіпорын үшін мүмкін қысқа мерзімді қаржылық салымдар бойынша %-дық
табыс көлемі;
графиктегі Q2 – ақшалай қаражаттардың орташа қоры.
Баумоль моделі ақшалай шығындары тұрақты және болжамды кәсіпорындар
үшін қарапайым және жеткілікті деңгейде қолданбалы болып табылады. Іс
жүзінде мұндай жағдай сирек кездеседі; есептесу шотындағы қаражаттар
қалдығы кездейсоқ бейнеде өзгереді 15, 251-252б..
Миллер-Орр моделі өзімен бірге қарапайымдылық пен нақтылық арасындағы
компромиссті ұсынады. Ол келесі сұраққа жауап беруге тырысады: ақшалай
қаражаттардың кірісі мен шығысын алдын-ала білу мүмкін болмаған жағдайда
ақшалай қаражаттарды қалай басқару қажет.
Есептесу шотындағы қаражаттар қалдығын басқару бойынша қызметтердің
логикасы 5 суретте көрсетілген.
Есептесу шотындағы қаражаттар қалдығы жоғарғы шекке жеткенше өзгереді.
Бұл жүзеге асқаннан кейін кәсіпорын ақшалай қаражаттар қорын қалыпты
қайтару нүктесіне жеткізу мақсатында бағалы қағаздардың жеткілікті мөлшерге
сатып ала бастайды. Егер ақшалай қаражаттар қоры төменгі шекке жетсе, онда
бұл жағдайда кәсіпорын өз бағалы қағаздардарын сатады және осылай олар
ақшалай қаражаттар қорын қалыпты шекке дейін толықтырады.
Вариация қадамы (жоғарғы және төменгі шектер арасындағы айырмашылық)
туралы сұрақты шешуде келесі саясатқа негізделу ұсынылады: ақшалай
қаражаттар ағымының күнделікті өзгерісі жоғары және бағалы қағаздарды сату
мен сатып алумен байланысты тұрақты шығындар жоғары болса, онда вариация
қадамын арттыру қажет. Сонымен қатар егер бағалы қағаздар бойынша жоғары
пайыздық мөлшерлемелерге байланысты табыс алу мүмкіндігі бар болса,
вариация қадамын төмендету ұсынылады.
Стоун моделі. Миллер-Орр моделінің дамыған түрі болып табылады. Бұл
модельдің мақсаты – ақшалай қаражаттардың трансформациялану операциялар
көлемін төмендету. Миллер-Орр моделі ақшалай қаражаттардың жоғарғы шегіне
жеткендегі уақытта өте өтімді активтерге немесе активтерді сатуға арналады.
Стоун моделінде трансформациялану операциялары жақын күндердегі ақшалай
қаражаттардың қозғалысын болжамдауға тәуелді болады. Мұнда тағы да бір Q
шектеуі және (Qв – Q*), (Qн + Q*) интервалдары енгізіледі. Стоун моделінің
графигі 6 суретте берілген.16, 63б.
Миллер-Орр моделі бойынша фирма А нүктесінде бағалы қағаздарды сатып
алады. Стоун моделі бойынша ақшалай қаражаттарды трансформациялану өлшемі
жақын күндердегі болжамды қалдықтарына тәуелді болады. Ақша қалдықтарын
болжамдаудың 3 варианты бар:
1. Қалдықтардың кейінгі өсімі және (t + 7) мерзімінде Д нүктесіне жету
болжамданады. Осы жағдайда t уақытында (Qв–Q*) өлшемінде бағалы
қағаздарды сатып алу ұсынылады.
2.(Qв–Q*) өлшемінде С нүктесінен аспайтын деңгейге дейін қалдықтарды
төмендету қажет. Мұнда қалдықтарды басқару бойынша шаралар қолданылмайды. t
уақытында бағалы қағаздар сатып алынбайды.
3. (t + 7) мерзімінде В нүктесіне дейін ақша қалдықтарын төмендетуді
болжамдау көзделеді. Мұнда бағалы қағаздарды Q* өлшемінде В нүктесінде
сатып алуды ұсынады. Q өлшемінің мәндерін Миллер-Орр моделі бойынша анықтау
қажет.
Сурет 6. Стоун моделі
Монте-Карло моделі. Бұл модельді 1980 жылы Лернер ұсынған. Бұл модель
иммитациялық модельдеу әдісіне негізделеді. Мұнда ақшалай қаражаттардың
қалдықтарының оптималды өлшемін бағалау үшін қолданы-луы мүмкін. Ақшалай
қаражаттар қалдығы екі көрсеткіштің функциясы ретінде қарастырылады: өткізу
көлемі мен ақшалай қаражаттар түсімі. Ақшалай қаражаттардың қалдығын
модельдеу кезінде Лернер келесі реттілікті анықтаған:
1. Ай сайынғы өнімді өткізу көлемдері және өнімді өткізуден түскен
табыс болжамданады.
2. Әр бір ай сайынғы өнімді өткізуден түскен табыс көлемі кездейсоқ
өлшем ретінде алынады. Өйткені өткізу көлемі математикалық кездейсоқ
өлшемге тәуелді.
3. Кез келген айға бірдей болатын вариациялау коэффициенті енгізіледі.
Мұнда оның шамасы жуықтап 0,1 алынады.
4. Өткізу көлемдерінің стандарттық ауытқулары есептелінеді.
5. Келесі айдағы ақшалай қаражаттардың түсімі алдыңғы айдағы өткізу
көлемдернің ақшалай түрдегі 60% алынады.
6. Мүмкін өткізу көлемдерінің ай сайынғы ақшалай түсімдері тұрақты
шығындармен салыстырылады.
7. Ай сайынғы ақшалай қаражатқа қажеттілік анықталады. Әрбір ай сайынғы
ақшалай қаражаттардың қалдығы Qв мәнінің 90%-нан аспайды және төменгі шек
Qн өлшемінің 10%-на дейін төмен болмайды 17, 89-93б..
Қаржы ресурстарын қолданудың тиімділігін жоғарылатудың маңызды
құралдарының тағы біреуі кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларын және
материалды емес активтерді басқару болып табылады. Оларды басқаруда негізгі
сұрақ амортизацияны есептеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
пайдалану
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... 13
3. Қаржы ресурстарын пайдалану модельдері мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ..
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАС-
ТЫРУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
(Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз АҚ мысалында)
1. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..25
2. Қаржы ресурстарды пайдалану көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 34
3. Кәсіпорынныі рентабельділік көрсеткіштерін факторлық
талдау ... ... ... 50
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ
ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1. Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..57
2. Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз АҚ-ның қаржы ресурстарын пайдалану
көрсеткіштерін болжамдау
модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы: Нарықтық экономика жағдайында
қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін
әрқашан өзекті мәселе, сондықтан ұсынылып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы
осы мәселені зерттеуге арналады және жұмыста қаржы ресурстарын пайдалануды
ұйымдастырудың қазіргі іс жүзіндегі барысы жан-жақты ғылыми жолмен
зерттелініп, оның ерекшеліктерімен жетіспеу-шіліктері айқындалады..
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы халыққа Жолдауында: Біз –
саналы да жігерлі халықпыз. Егер ойын ережелері айқын белгіленіп, олардың
орындалуы объективті негізде қамтамасыз етілсе, онда Қазақстан
азаматтарының нарықтық экономикаға тез бейімделетініне менде күмән
болмайды. 1,30б., – деп айтқандай, қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық
қатынастар кәсіпорындардың шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық
жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық
мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі
және сыртқы нарықта білікті серікті талдауға қол жетті, өйткені болашақтағы
бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады.
Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен емес, контрагенттерді
(жабдық-таушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз
қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл
қатесіз талдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және
дұрыс бағдар тауып, ұстауына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдың, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009
жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
Біз әділ бәсекелестік орта қалыптастыру мен экономикалық ойыншылардың
бәріне бірдей жағдай туғызу жөніндегі жұмысты тиянақтауға
тиістіміз.2,38б., – деп айтқандай, нарық жағдайында кәсіпорынның
өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін орнықтылығының негізі оның өзінің қаржы
ресурстарын тиімді қалыптас-тыра білуінде және орынды пайдалана білуінде
болып табылады. Яғни ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып,
тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процесін
қамтамасыз ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды
білдіреді.
Сондықтанда нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану
ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, және
ұсынылып отырған дипломдық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалым-дардың
еңбектерінде қаржы тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,
экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елде-рдің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр.
Ал өз елімізде мемлекеттің қаржы ресурстарын жетілдіру мәселелерін
зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай
үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады:
А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева,
В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова,
Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева,
С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов,
А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов,
К.А.Аттапханов, К.Ә.Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева,
С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және т.б.
Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына,
мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жұмыстың мақсаты қаржы ресурстарын
пайдалануды ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап,
қаржы ресурстарын пайдалануды экономикалық категория ретінде мазмұнын,
мақсатын және мүдделі міндеттерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және
мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, оның қызметінің
теориялық сипатын беру, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге,
тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік
ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және
қағидаларын, яғни бір сөзбен айтқанда теориялық негіздерін зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін анықтау;
-кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану модельдері мен әдістерін
зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз АҚ-
ның мысалында талдау;
-қаржы ресурстарын пайдаланудың көрсеткіштерін талдау;
-кәсіпорынның рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау;
-кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау;
-қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштерін болжамдау модельдерін
ұсыну.
Зерттеудің объектісі. Кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың
негіздеріне сүйене отырып, оны ұйымдастырыу тәртібін жетілдіру қызметін
көтеру.
Осыған орай, Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз Акционерлік Қоғамында қаржы
ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың ақпараттық
базасы зерттеудің объектісіне алынған.
Зерттеу пәні өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыру барысындағы қаржы
ресурстарын пайдалану.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Әлемдік экономика
ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен
маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр
түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Сонымен қатар ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспалар материал-дары
кеңінен қолданылды. Зерттеу барысында жүйелік талдау, жинақтау, топтау,
салыстыру, монографиялық және тағы басқа экономика-математикалық әдістер
пайдаланылған.
Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық есепті-
ліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған
мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық
әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің
атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және
міндеттеріне сәйкес келеді.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, мен
міндеттері, зерттелу дәрежесі мен әдіснамалық негізі, зерттеу объектісі
көрсетіліп қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Бірінші тарауда кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың
мәні,түрлері, қағидалары, кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің, меншікті
капиталының құрылымы; қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері,
модельдері, оның ішінде Баумоль, Миллер-Орр, Стоун қарастырылады.
Екінші тарауда Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз АҚ-ның қаржы-шаруашылық
қызметіне баға беріледі, активтері мен қаржыландыру көздерінің құрамы мен
құрылымы зерттеледі, қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштеріне, өтімділік
көрсеткіштеріне талдау және рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау
жүргізіледі.
Үшінші тарауда кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау, страте-гияның
құрамы, түрлері және қаржылық стратегияны құру қадамдары, олардың
маңыздылығы, қаржылық ресурстарды пайдалану көрсеткіштерін болжамдау
модельдері қарастырылып, Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз АҚ-ның 2010 ж.
болжамды балансы құрылады.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі негізінде әзірленген тұжырымдар
мен ұсыныстар беріледі.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ-ДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және
қағидалары
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану – бұл белгілі бір нәтижеге
жету үшін қаржылардың түрлеріне әсер ететін мақсатты бағытталған әдістер,
операциялар, рычагтар мен тәсілдердің жиынтығы.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға
және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға
бағытталған кірістер және сыртқы түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың
бір бөлігі.
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорын қаржыларын талдаудың негізгі
объектілері болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында қаржыгер үшін нақты
объект болып табылатын және жаңа кірістер алу мақсатында оған әрдайым әсер
ете алатын капитал түсінігі көбінесе қолданылады. Капитал – бұл кәсіпорын
айналымға салған және бұл айналымнан кірістер әкелетін қаржылық
ресурстардың бір бөлігі.
Мұндай қағида кәсіпорынның қаржы ресурстары мен капиталының арасындағы
қағидалы айырмашылық кез келген уақытта қаржы ресурстары кәсіпорынның
капиталынан не үлкен, не тең болатынына негізделеді. Мұнда теңдік
жағдайында кәсіпорынның қаржылық міндеттемелері жоқ және қолда бар барлық
қаржы ресурстары айналымға жіберілген деп есептеледі. Алайда бұл капитал
мөлшері қаржы ресурстары мөлшеріне қаншалықты жақындаса, кәсіпорын
соншалықты тиімді жұмыс істейтінін білдірмейді.
Нақты өмірде қызмет етіп тұрған кәсіпорында қаржы ресурстары мен
капиталдың теңдігі болмайды. Қаржылық есептеме қаржы ресурстары мен
капиталдың арасындағы айырмашылық көрінбейтіндей етіп құрылады. Стандартты
қаржылық есептемеде қаржы ресурстары міндеттемелер және капитал түрінде
көрінеді.
Нақты өмірде адамдар мәнді категориялармен емес, олардың айналды-рылған
нысандарымен кездеседі, сондықтан стандартты қаржылық есептемеде олар
көрсетіледі.
Қаржы ресурстары пайда болуына байланысты ішкі (меншікті) және сыртқы
(тартылған) болып бөлінеді. Өз кезегіне ішкі қаржылық расурстар нақты
нысанда стандартты есептілікте таза табыс және амортизация түрінде, ал
айналдырылған нысанда кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы міндеттемелер
ретінде ұсынылған, таза табыс кірістердің жалпы сомасынан міндетті
төлемдерді (салықтар, жинақтар, айыппұлдар, пайыздар және басқа да
төлемдер) алып тасталғаннан кейінгі кәсіпорын табысы болып табылады. Таза
табыс кәсіпорынның қолында болады және оның басқарушы органдарының шешімі
бойынша бөлінеді 5, 44-47б..
Сыртқы немесе тартылған қаржылық ресурстар меншікті және қарыздық болып
бөлінеді. Осылай етіп бөлу берілген кәсіпорынның дамуына сыртқы қатысушылар
ресурстарды салатын капитал нысанына байланысты: не кәсіпкерлік ретінде, не
ссудалық капитал ретінде. Сәйкесінше кәсіпкерлік капитал салымдарының
нәтижесі тартылған меншікті қаржылық ресурстардың құрылуы болса, ссудалық
капитал нәтижесі қарыздық қаражаттардың құрылуы болып табылады.
Кәсіпкерлік капитал өзімен бірге табыс алу және кәсіпорынды басқару
құқықтарын алу мақсатында түрлі кәсіпорындарға салынған (инвестиция-ланған)
капиталды ұсынады.
Ссудалық капитал – бұл қайтарымдылық және төлемділік шартында қарызға
берілген ақшалай капитал. Ссудалық капитал кәсіпкерлік капиталға қарағанда
кәсіпорынға салынбайды, ол пайыз алу мақсатында оған уақытша қолдануға
беріледі.
Бұл бизнес түрімен мамандандырылған несиелік-қаржылық институттар
айналысады (банктер, несиелік мекемелер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, инвестициялық қорлар және т.б).
Нақты өмірде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдар тығыз байланысты.
Қазіргі нарықтық шаруашылық бірталай сарапталынған. Сараптау бүгін нарықтық
шаруашылық және оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етудің
негізгі факторларының бірі болып табылады. Бірақ сараптауды тереңдету
қаржылық ағымдар мен капиталдың қиындатылуына, қаржылық тәжірибеде арнайы
құралдарды пайдалануды кеңейтілуіне әкеледі, ал бұл фирманың қаржылық
жұмысын қиындатады.
Кәсіпорынның барлық қаржылық ресурстары кәсіпорынның қолында бар болу
мерзіміне байланысты қысқа мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді
(бір жылдан астам) болып бөлінеді. Бұл бөліну шартты болып келеді, ал уақыт
кезеңдерінің масштабтары нақты елдің қаржылық заңнамаларына, қаржылық
есептілікті жүргізу ережелеріне тәуелді болады 7, 31-36б..
Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда белгілі бір ұзақ
уақыт бойы қала алмайды, себебі ол жаңа кірістер әкелуі тиіс. Кәсіпорынның
кассасында немесе банктік есептесу шотында ақшалай қаражаттардың қалдығы
ретінде капиталдың болуы кәсіпорынға кіріс әкелмейді. Капиталдың ақшалай
нысанынан өндірістік нысанына айналу қаржыландыру деп аталады.
Қаржыландырудың екі түрін ажырату қажет: ішкі және сыртқы. Мұндай бөлу
кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен капиталының нысандары арсындағы қатаң
байланыспен шартталған. Қаржыландыру түрлерінің сипаттамасы 1 кестеде
берілген.
Меншікті тартылған қаржылық ресурстар – бұл кәсіпорынның барлық
ресурстарының негізгі бөлімі, ол фирманың құрылу кезінде негізделеді және
оның барлық өмірлік кезеңінде қолында болады. Қаржылық ресурстардың бұл
бөлімін жарғылық қор немесе жарғылық капитал деп атайды. Кәсіпорынның
ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына байланысты оның жарғылық капиталы
акцияларды шығару және оларды кейін сату, жарғылық капиталға салымдар
есебінен қалыптасады. Кәсіпорын өмір сүрген уақытта жарғылық капитал
жоғарылауы да, төмендеуі де мүмкін, соның ішінде кәсіпорынның ішкі
қаржылық ресурстарының бөлімі есебінен де болуы мүмкін.
Кесте 1.
Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы
Қаржыландыру көздері Сыртқы қаржыландыру Ішкі қаржыландыру
Меншікті капитал 1. Салымдар және 2. Салық салудан
негізінде үлестік қатысу кейінгі табыс
қаржыландыру негізінде негізінде
қаржыландыру қаржыландыру
Қарыздық капитал 3. Несиелік 4. Сатулардан,
негізінде қаржыландыру (мысалы,резервтік қорларға
қаржыландыру қарыздар, ссудалар, аударымдар негізінде
банктік несиелер, қалыптасатын қарыздық
жабдықтаушылардың капитал
несиелері негізінде)
Меншікті және 5. Акцияға ауыстыруға6. Резервтердің
қарыздық капитал болатын бөлігін қамтитын
негізінде аралас облигацияларды ерекше бағыттар (яғни
қаржыландыру шығару, опционды уақытша салық
қарыздар, табыс алуғасалынбайтын
қатысу құқықты ұсыну аударымдар)
негізіндегі қарыздар,
артықшылығы бар
акцияларды шығару
Меншікті қаржылық ресурстардың көздері болып келесілер табылады:
- жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражаттар және
қатысушылардың үлестік жарналары);
- кәсіпорын жинақтаған резервтер;
- заңды және жеке тұлғалардың басқа жарналары (мақсатты қаржыландыру,
қайырымдылық жарналар және т.б.)8, 108-115б..
Кәсіпорынның меншікті қаржылар құрылымы 1 суретте көрсетілген.
Кәсіпорынды құру кезінде негізгі құралдар, материалды емес активтер,
айналым қаражаттарын сатып алу көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның
есебінен кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін қажетті жағдайлар
қалыптастырылады. Жарғылық капитал – бұл кәсіпорынның жарғылық қызметін
қамтамсыз ету үшін меншік иелері ұсынған қаражаттар сомасы.
Жарғылық капитал категориясының мазмұны кәсіпорынның ұйымдастырушылық-
құқықтық нысанына тәуелді:
- мемлекеттік кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығын
кәсіпорынға мемлекет бекіткен мүлікін құндылық бағалау;
- жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшін – меншік иелерінің
үлестерінің сомасы;
- акционерлік қоғам үшін – барлық түрлі акциялардың жиынтық номиналды
құны;
- өндірістік кооператив үшін – қызметті жүргізу үшін қатысушылар ұсынған
мүлікті құндылық бағалау;
- жалға берілген кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің жарналар
сомасы;
- басқа нысандағы кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығы
бекітілген кәсіпорынның мүлігін құндылық бағалау.
Кәсіпорынды құру кезінде оның жарғылық капиталына салымдар ақшалай
қаражаттар, материалды және материалды емес активтер болуы мүмкін. Жарғылық
капиталға салым ретінде активтерді беру кезінде оларға меншік құқығы
шаруашылық жүргізуші субъектіге көшеді, яғни инвесторлар осы объектілерге
меншік құқығын жоғалтады. Сонымен, кәсіпорынның ыдырауы немесе қоғам не
серіктестік құрамынан қатысушының шығуы жағдайында инвестордың тек мүлік
қалдығы шегінде өз үлесін өтеуге ғана құқығы бар. Сәйкесінше, жарғылық
капитал кәсіпорынның инвесторлар алдындағы міндеттемелер сомасын көрсетеді.
Жарғылық капитал қаражаттарды алғашқы инвестициялау кезінде
қалыптасады. Оның мөлшері кәсіпорынды тіркеу кезінде жарияланады, ал
жарғылық капиталдың мөлшерінде кез келген түзетулер (акцияларды қосымша
эмиссиялау, акциялар номиналды құнын төмендету, қосымша жарналар салу,
жаңа қатысушыны қабылдау және т.б.) қызмет етіп тұрған заңнамада немесе
құрылтайшы құжаттарында қарастырылған жағдайлар мен тәртіпте ғана
жіберіледі.
Жарғылық капитал қаражаттардың қосымша көздердің (эмиссиялық табыс)
пайда болуымен жүргізілуі мүмкін. Бұл қаражат көзі акцияның алғашқы
эмиссиясын номиналдан жоғары бағамен сату кезінде пайда болады. Бұл
сомаларды алу кезінде олар қосымша капиталға есепке алынады.
Өнім өндірісі, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету процесінде
өткізуден түскен түсім сомасымен анықталатын жаңа құн пайда болады.
Өткізуден түскен түсім өнім өндірісіне шығындалған қаражаттарды өтеу,
ақшалай қаражаттар қорының қалыптасудың негізгі көзі болып табылады, оның
өз уақытында түсуі қаражаттар айналымдылығының үздіксіздігін, кәсіпорын
қызметі процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Өткізуден түскен
түсімнің уақытында түспеуі табыстың төмендеуіне, келісімшарттық
міндеттемелердің орындалмауына, айыппұлдық санкцияларға әкеледі.
Түсімді қолдану бөлу процестерінің алғашқы кезеңін көрсетеді. Өткізуден
түскен түсім кәсіпорынның шикізатқа, материалдарға, отын, энергия, басқа да
еңбек материалдарына, сонымен қатар кәсіпорынға көрсетілген қызметтерге
материалды шығыстарды өтейді. Өткізуден түскен түсім кейінгі бөлу негізгі
құралдар мен материалды емес активтерді ұдайы өндіру көзі ретінде
амортизациялық аударымдар қалыптасуымен байла-нысты. Өткізуден түскен
түсімнің қалған бөлімі – жалпы табыс немесе еңбекақыны төлеуге және
кәсіпорынның табысын қалыптастыруға, сонымен қатар бюджеттен тыс қорларға
аударымдар, салықтар және басқа да міндетті төлемдерге бағытталған қайта
құрылған құн.
Өткізуден түскен түсім қаражаттардың айналымдылығының аяқталуын
білдіреді. Өткізуден түскен түсім түспестен бұрын өндіріс шығыстары және
айналыстары айналым қаражаттар көздері есебінен қаржыландырады. Қызметке
алынған қаражаттар айналымының нәтижесі – шығыстарды өтеу және
қаржыландырудың меншікті көздерін құру: амортизациялық аударымдар және
табыс.
Табыс және амортизациялық аударымдар өндіріске салынған қаражаттар
айналымының нәтижесі болып табылады және кәсіпорынның меншікті қаржылық
ресурстарына жатады.
Амортизациялық аударымдардың тағайындалуы – негізгі өндірістік қорлар
мен материалды емес активтерді ұдайы өндіруді қамтамсыз ету. Экономикалық
мәні бойынша амортизация – бұл негізгі құралдар және материалды емес
активтер (сонымен қатар құны аз және тез тозатын заттың) құнының олардың
өндірілетін өнімдерге және тозу мөлшеріне байланысты біртіндеп көшіру
процесі. Бұл инвестициялық процесті қаржыландырудың мақсатты көзі.
Экономикалық категория ретінде табыс – бұл қосымша еңбекпен
қалыптастырылған таза табыс. Табыс кәсіпкерлік қызметтің қаржылық
нәтижелерін сипаттайтын экономикалық көрсеткіш болып табылады. Бұдан басқа,
табыс арқылы оны бөлу және пайдалану процесінде материалды қызығушылық
қағидасы, сонымен қатар материалды жауапкершілік қағидасы орындалады.
Кәсіпорын қолында қалатын табыс – бұл оның қажеттіліктерін қаржыландырудың
көп мақсатты көзі, бірақ оны пайдаланудың негізгі бағыттарын жинақтау және
тұтыну ретінде анықтауға болады. Жинақтау және тұтыну табысты бөлу
пропорциясы кәсіпорынның даму перспективасын анықтайды.
Табыс экономикалық мазмұны бойынша түрлі қажеттіліктерді қаржыландыру
көзі болып табылады. Оны бөлгенде мемлекет түрінде жалпы қоғам мүдделері,
кәсіпорынның кәсіпкерлік мүдделері және оның жеке қызметкерлерінің
мүдделері қиылысады. Амортизациялық аударымдарға қарағанда табыс кәсіпорын
қолында толығымен қалмайды, салық түріндегі оның маңызды бөлігі бюджетке
түседі, ал ол кәсіпорын мен мемлекет арасында таза табысты бөлу бойынша
қаржылық қатынастар сферасын анықтайды.
Бұл табыстың бөлігінен кейін қалдық бөлу – кәсіпорынның артықшылығы.
Жинақтауға бағытталатын амортизациялық аударымдар мен табыс бөлігі
кәсіпорынның ақшалай ресурстарын құрайды. Олар кәсіпорынның өндірістік және
ғылыми-техникалық дамуына, қаржылық активтердің – бағалы қағаздарды сатып
алу, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салымдар ретінде
қолданылады. Жинаққа пайдаланылатын табыстың басқа бөлігі кәсіпорынның
әлеуметтік дамуына бағытталады. Табыстың бір бөлігі тұтынуға пайдаланылады,
оның нәтижесінде кәсіпорын мен тұлғалардың арасында қаржылық қатынастар
туындайды.
Табысты бөлу арнайы қорлар (жинақ қоры, тұтыну қоры, резервтік қорлар)
құру жолымен немесе жеке мақсаттарға таза табыстарды тікелей шығыстау
жолымен жүргізілуі мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында қаржылық жоспарға
қосымша ретінде тұтыну және жинақ қорын шығыстаудың қосымша смета жасалады.
Екінші жағдайда табысты бөлу қаржылық жоспарда көрсетіледі.
Жинақ қоры ғылыми-зерттеу, жобалық, конструкторлық және технологиялық
жұмыстарға, өнімнің жаңа түрлерін, технологиялық процестерді жасау және
қамтуға, технологиялық реконструкция, ұзақ мерзімді қарыздар және ол
бойынша пайыздарды өтеумен, қысқа мерзімді қарыздар бойынша пайыздарды
өтеумен байланысты шығыстарға, табиғатты қорғау шараларын өткізу бойынша
шығыстарға, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталын құруда қатысушылардың
салымдары ретінде жарналарға, егер кәсіпорын бірлестіктер, ассциациялар,
концерндер құрамына кірсе, оларға жарналарға және т.б. жұмсалады.
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалады.
Оның есебінен кәсіпорын балансында орналасқан әлеуметтік-тұрмыстық
бағытындағы объектілерді пайдалану бойынша шығыстар, өндірістік емес
бағыттағы объектілердің құрылысы, денді сауықтандыратын және мәдени-
массалық шараларды жүргізу, материалды көмек көрсету, кейбір әлеуметтік
сыйақылар төлемдері қаржыландырылады.
Табыс – резервтік қорды құрудың негізгі көзі. Бұл капитал шаруашылық
қызметтен мүмкін болатын шығындар мен зияндарды өтеу үшін арналған.
Резервтік капиталды құру тәртібі кәсіпорын қызметін реттейтін нормативтік
құжаттармен, сонымен қатар оның құрылтайшы құжаттармен анықталады.
Қазіргі шаруашылық жүргізу жағдайында кәсіпорындарда амортизациялық
аударымдар мен табысты бөлу және оны пайдалану арнайы ақшалай қорларды
құрумен байланысты болмайды. Амортизациялық қор құрылмайды, табысты арнайы
бағытталған қорларға бөлу кәсіпорын қолында болады, бірақ кәсіпорынның
қаржылық ресурстарын пайдалануды көрсететін бөлу процестерін мәнін
ауыстырмайды.
Кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде қосымша капитал негізгі құралдар
мен басқа материалды құндылықтарды жоғары бағалау нәтижесінде
қалыптастырылады. Нормативтік құжаттар оны тұтыну мақсаттарына қолдануға
тиым салынады.
Қаражаттардың арнайы көздері әлеуметтік бағыттағы және мақсатты
қаржыландыру қорлары болып табылады: қайтарымсыз алынған құндылықтар,
сонымен қатар әлеуметтік-мәдени және коммуналды-тұрмыстық бағыттағы
объектілерді ұстаумен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға,
толық бюджеттік қаржыландыруда тұрған шығыстарды қаржыландыруға қайтарымсыз
және қайтарымды мемлекеттік қаржы бөлу.
Қатынас ретінде кәсіпорын қаржылары шаруашылық қызмет процестерінде
қалыптасқан экономикалық қатынастар бөлігі болып табыла-тындықтан оларды
ұйымдастыру қағидалар кәсіпорынның шаруашылық қызмет негіздерімен
анықталады. Осыған байланысты қаржыларды пайдалану қағидаларын келесідей
қалыптастыруға болады:
- коммерциялық-шаруашылық есеп (қаржылық қызмет саласындағы дербестік,
өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы-шарушылық қызме-тінің
қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның
қызметіне бақылау жасау);
- жоспарлылық;
- меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
- қаржы резервтерінің болуы 3, 154-158б..
1. Коммерциялық (шаруашылық) есеп – кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылық-қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты мен басты
әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның
жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары
(капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылық
жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық
қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды талап етеді.
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-
өзі қаржыландыру болып табылады.
Өзін-өзі өтеушілік – шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол
кәсіпорынның өз өнімін (орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді)
өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізілім жөніндегі
бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі өтеушіліктің төменгі шегі –
залалсыздық, яғни кірістер мен шығыстардың сандық теңдігі. Шығындарды өзін-
өзі өтеушілікке жету – кәсіпорын өнім өндіруді игеру, шаруашылық
процестерді күйіне келтіру, нарықтық ортаға бейімделу кезіндегі кәсіпорын
қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында жақсы
даму перспективасы бар немесе басым маңызы бар шаруашылықтар сыртқы
қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын рентабельді жұмыс істеуі тиіс;
бірінші жағдайда олардың кредит ресурстарын пайдалану, екіншісінде
бюджеттік қаржылан-дыруды пайдалану мүмкіндігі бар.
Өзін-өзі қаржыландыру–нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын-дардың
шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл қағидат өнім
өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі
шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы
және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын
білдіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынас-тарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындары
өзіндік құнға жатқызудың және т.б. жүйесі мен тәртібін белгілеу арқылы
жүзеге асырылады.
Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік – бір процестің – шаруашылық
жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іске асыру
процесінің екі жағы.
2. Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді.
3. Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары –
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңи ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне
иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға
қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық
және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады.
4. Кәсіпорындардың қаржысын пайдалануды ұйымдастырудың қажетті қағидаты
– басқарудың барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал,
тәуекел қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві уақытша
болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және шаруашылықтардың қызметіне қажет
қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте қаржы жоспарында
қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды
қаржылан-дыруға арналған.
1.2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың ерекшеліктері
Кәсіпорыннның сәтті қызметі қаржы ресурстарын тиімді пайдаланусыз
мүмкін емес. Қаржы ресурстарын рационалды пайдалануды қажет ететін
мақсаттар төмендегідей:
- кәсіпорынның бәсекелестік жағдайда өмір сүруі;
- банкроттықтан және ірі қаржылық сәтсіздіктен қашу;
- бәсекелестермен күресте көшбасшылық;
- кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарылату;
- кәсіпорынның экономикалық потенциал өсімінің қолайлы қарқыны;
- өндіріс пен өткізу көлемдерінің өсімі;
- табысты жоғарылату;
- шығындарды төмендету;
- рентабельді қызметті қамтамасыз ету және т.б.
Кәсіпорын таңдаған мақсатқа жету көбіне кәсіпорынның қаржы ресурстарын
пайдаланудың жетілгендігіне тәуелді болады.
Қаржы ресурстарын басқару қызмет ету қисыны 2 суретте көрсетілген.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржы ресурстарын пайдалану жүйесінің
ұйымдастырушылық құрылымы, сонымен қатар оның оның кадрлық құрамы
кәсіпорынның мөлшеріне, оның қызметінің түрлеріне байланысты әр түрлі
әдістер арқылы құрылуы мүмкін. Ірі компания үшін қаржылар бойынша вице-
президентпен басқарылатын және құрамында бухгалтерия мен қаржылық бөлімі
бар арнайы қызметті бөлген жөн. Шағын кәсіпорындарда қаржылық менеджердің
рөлін көбіне бас бухгалтер атқарады 9, 11б..
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалануды тәжірибеде мамандан-дырылған
ұйымдастырусыз жүргізу мүмкін емес.
Кәсіпорын мен корпорацияларды басқарудың қаржылық механизмі – бұл оның
экономикалық және әлеуметтік даму міндеттерін шешу мақсатында қаржыларды
пайдаланудың нысандары, әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Мемлекеттің
басқарушы ісіне әсер етуі ретінде қаржылық механизммен басқарушылық
шешімдерді қабылдау процесі өте тығыз байланысты. Мысалы, салықтық
жоспарлау көмегімен салықтық ауыртпалықтың төмендеуі, негізгі құралдардың
амортизациясын жеделдету жүйесін қолдану және т.б.
Кәсіпорындар мен корпорацияларда қаржылық механизмнің әрекет етуінің
негізгі қағидалар болып келесілер табылады: кешенділік, функционалдылық,
біркелкілілік және бейімденушілік 12, 53б.
Кешенділік – бұл бір-біріне қосымша болатын қызметті реттеуші қаржылық
тетіктерді қолдану. Мысалы, өнімді, қызметті өткізуден түскен түсімді
қалыптастыру мен пайдалану бюджеттік жүйе мен мемлекеттік бюджеттік емес
қорлар, инвестициялар мен инновацияларды қаржыландыру төлемдерімен тығыз
байланысты.
Функционалдылық – қойылған мақсаттарға сәйкес қаржылық механизмнің
қызмет етуін қамтамасыз ету.
Бейімдену – қоршаған экономикалық ортаның өзгерісін есепке алу және
серіктестермен шаруашылық қатынастарды реттеу процесіне түзетулер енгізу
мүмкіндігі.
Біркелкілілік – реттеуші фактор ретінде қаржылық механизмнің бір
түрлілігі. Басқарудың барлық субъектілері бірлік азаматтық заңнама шегінде
және міндетті түрде әр кәсіпорын немесе корпорацияның қызметінің
ерекшеліктерін есепке ала отырып қызмет етеді. Қаржыларды пайдаланудың
мақсаттары мен міндеттері басқарудың функцияларының бейнесі болып табылады.
Қаржыларды пайдалану келесі функцияларды атқарады:
- Өндірістік немесе кәсіпорын қаражаттарының айналымын ақшалай ресурстар
көздерімен, ақшалай ағымдарын қалыптасуымен қамтамасыз ету. Шаруашылық
және қаржылық қызмет процесінде кәсіпорын толық көлемде және
теңдестірілген меншікті, тартылған және қарыздық көздермен қамтамасыз
етілуі қажет. Қаржыларды пайдалану процесінде ақшалай ағымдар
қалыптасады және кәсіпорынның даму және меншік иесінің табысын арттыру
мақсаттарына сәйкес негізгі және айналым капитал құрамында, қаржылық
нарықта ақшалай қаражаттарды орналастырудың оптимизациялау және
рационализациялау сұрақтары шешіледі.
- Бөлу немесе кәсіпорынның ақшалай ресурстарын пайдалану және бөлу,
ақшалай ағымдарының қалыптасу функциясы. Бұл функцияның орындалу
процесінде кәсіпорынның капитал немесе мүлкінің құнын, меншік иесінің
табысын арттыру немесе оны сақтау үшін қаражаттарды, есептер, төлемдер
мен аударымдарды аванстау мен инвестициялау нұсқауларын таңдауда,
шаруашылық жүргізуші басқа субъектілермен қатынастарды таңдауда
кәсіпорында бар қаржылық ресурстарды пайдаланудың рационализациясы
сұрақтары шешіледі.
- Бақылау функциясы. Берілген функцияның мазмұны кәсіпорын ресурстарының
айналымын түрлі әдістер мен тәсілдер арқылы нақты бақылау мүмкіндігіне
негізделеді. Қаржылық көрсеткіштер мәндерінің өзгерістерін сандық
бақылау қаржылық жағдайды, капитал мөлшерін, оның өтімділігі мен
төлемқабілеттілігін, сонымен қатар меншік иесінің табыс көлемінің
өсімін нақты бағалауға мүмкіндік береді. Инвестициялау және
қаржыландыру процестерін пайдалану көмегімен болашаққа қаржы
ресурстарын тиімді пайдалану мен оларды сақтау және түрлі факторларды
есепке ала отырып, капитал құны мен оның құрылымын бағалау жүзеге
асырылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін қаржылық қызметтің негізгі міндеттерін
келесідей көрсетуге болады:
- өткен шаруашылық тәжірибені бағалау, талдау және есепке алу, және даму
мақсаттарына сәйкес болашақ кезеңге оның экстрополяциясы.
- Шаруашылық жүргізудің сыртқы ортасындағы мүмкін өзгерістердің және
даму беталыстарын, пайдаланылатын қаржы ресурстардың құрылымын өлшеу
қажеттілігін болжамдау, бағалау, талдау және есепке алу.
- Капитал мен табыстарды сақтаудың перспективалары мен страте-гиялық
мақсаттарын бағалау, талдау және есепке алу.
- Қабылданатын шешімдер немесе жүргізілетін өзгерістердің жедел
сипаттамасына бағытталу.
- Қаржылық заңнамалар талаптарын нақты орындау және өндірістік емес
жоғалтуларды төмендету үшін нормалар мен нормативтерді сақтау.
- Қабылданған шешімдерді орындалуын және қаржы ресурстарды маневрлеу
мүмкіндігін бақылау.
Қаржыларды пайдалану процесі өзімен бірге кәсіпорын экономикасын жалпы
басқаруының негізігі бөлігін құрайды және ол келесі кезеңдер арқылы жүреді:
- талдау;
- жоспарлау;
- орындау, түзету;
- бақылау.
Кәсіпорынның қаржылық менханизмі келесі элементтерді қамтиды:
- қаржылық әдістер;
- қаржы құралдары (тетіктер);
- нормативтік қамтамасыз ету;
- құқықтық қамтамасыз ету;
- ақпараттық қамтамасыз ету 13, 77-80б..
Қаржылық механизм құрамында құралдар мен әдістердің өзара қатынасында
қазіргі кездегі тәжірибеде тауарлық және қор нарығының дамуына байланысты
белгілі өзгерістер туындады. Сонымен, қор нарығында қаржылық құралдарға екі
контрагент арасында кез келген келісімшарт жатады, оның нәтижесінде бір
серіктесте қаржылық актив пайда болса, екіншісінде үлестік және қарыздық
сипаттағы қаржылық міндеттеме пайда болады. Мұнда қаржылық құралдар бірінші
және екінші деңгейлі болып сипатталады. Олардың біріншісіне несиелер мен
қарыздар, акциялар мен корпоративтік облигациялар, дебиторлық және
кредиторлық қарыздар және т.б. жатады. Екінші деңгейлі қаржылық құралдарға
келесілер жатады: қаржылық опциондар, фьючерстер, форвардтық контрактілер,
пайыздық және валюталық своптар және т.б. Екінші деңгейлі қаржылық құрал
(дериватив) екі негізгі өндірістік сипатына ие:
- оның негізіне белгілі бір базисті актив енгізілген (тауар, акция,
облигация, вексель, валюта, қор индексі және т.б.);
- оның бағасы базистік активтің құны негізінде анықталады.
Көптеген қаржылық құралдар мен операциялардың негізіне бағалы қағаздар
(мемлекеттік және корпоративтік акциялар мен облигациялар) жатқызылған.
Бұдан басқа, бағалы қағаздар үлестік (акциялар) және қарыздық
(облигациялар) болып бөлінеді. Олар ҚР Қаржы министрлігінің мемлекеттік
реттеу мен бақылау объектісі болып табылады.
Тәжірибеде кәсіпорынның қаржылық механизмнің бірлік жүйесінен жеке
элементтерінің жойылуын болдырмау маңызды. Бұл шартты ескермеу шаруашылық
жүргізуші субъектінің қаржылық теңдігін жоғалтуға әкеледі.
3. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың модельдері мен
әдістері
Қаржылық ресурстарды пайдалану тиімділігі активтер айналымдылығы мен
рентабельділік көрсеткіштерімен сипатталады. Демек, айналымдылық мерзімін
және шығыстарды төмендету және түсімді жоғарылату есебінен рентабельділікті
көтере отырып, пайдалану тиімділігін арттыруға болады.
Айналым қаражаттардың айналымдылығын жылдамдату үлкен шығыстарды талап
етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ
инфляция айналым қаражаттарын жылдам құнсыздан-дырады, олардың көп бөлігін
кәсіпорын шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды,
сатып алушыларды төлемеуі қаражат-тардың маңызды бөлігін айналымнан алып
тұрады.
Кәсіпорында айналым капталы ретінде ағымдағы активтер қолданы-лады.
Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді
активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға
жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын
қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге
айналады.
Айналым капитал қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар
пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып
алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.
Айналым капиталын үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын
арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады.
Кәсіпорын өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау
шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге
тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен,
яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер
нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.
Кез келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың
экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив
түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары
сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.
Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің
тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен
және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен
материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда
болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылардың бағасын төмендету мүмкіндігін де
береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының
бар болуын қалайды, ол өндірісті үнемді басқару мүмкіншілігін тудырады.
Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен
байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен
шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражат-тарының айналымдылығын
жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:
- қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
- қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Айналым капиталының айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы дебиторлар
шотын төмендетуге негізделеді.
Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі,
нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында
қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен
есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада
айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады.
Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын
тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.
Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем
тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның
болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабі-леттілік деңгейі,
қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық
жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және
т.б.).
Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша
жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады.
Экономикалық дамыған елдерде 210 толық 30 сызбасы кең тараған 14, 98-
99б.. Оның мәні:
- сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн
ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
- несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем
жүргізілсе, сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
- бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша
айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты
өзгеруі мүмкін.
Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы
әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар,
арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.
Айналым капиталының шығындарын төмендетудің үшінші жолы қолда бар
ақшаны жақсы қолдануға негізделеді. Инвестициялау теориясы бағытынан
ақшалай қаражаттар өзімен бірге тауарлы-материалық құндылық-тарға
инвестициялаудың жеке жағдайлардың бірін ұсынады. Сондықтан оларға жалпы
талаптар қолданбалы. Біріншіден, ағымдағы есептесулерді жүргізу үшін
ақшалай қаражаттардың базалық қоры қажет. Екіншіден, қарастырылмаған
шығындарды өтеу үшін белгілі бір ақшалай қаражаттар қажет. Үшіншіден,
қызметті мүмкін және болжамды кеңейтуді қамтамасыз ету үшін белгілі бір
мөлшерде бос ақшалай қаражаттар болған дұрыс.
Сонымен, ақшалай қаражаттарға қорларды басқару теориясында жасалған
және ақшалай қаражаттар көлемін оптимизациялауға мүмкіндік беретін
модельдер қолданылуы мүмкін. Ол келесілерді бағалау болып табылады:
- ақшалай қаражаттар және оларды эквиваленттердің жалпы көлемін;
- есептесу шотында ақшалай қаражаттардың қай үлесін ұстау, ал қай үлесін
тез өтімді бағалы қағаздар түрінде үстау қажет екенін;
- қашан және қай мөлшерде ақшалай қаражаттар және тез өтімді активтердің
өзара трансформациясын жүргізу қажет екенін.
Кәсіпорындар өз өтімді активтерін ұстайтын банктік шоттар бойынша
пайыздар төленбейді. Бірақ басқа өтімді активтер (қысқа мерзімді
мемлекеттік бағалы қағаздар, депозиттік сертификаттар, сатылатын келісім
деп аталатын бір уақытылы қарыз түрлілігі) пайыздар түрінде табыс әкеледі.
Батыс елдер тәжірибесінде Баумоль, Миллер-Орр, Монте-Карло, Стоун
модельдері кең тараған. Отандық тәжірибеде күшті инфляция кезінде, есептік
мөлшерлемелер, бағалы қағаздар нарығының дамымауы жағдайында бұл
модельдерді тікелей қолдану қиын. Сондықтан төменде берілген модельдердің
қысқаша теориялық сиапттамасы берілген.
Баумоль моделі. Кәсіпорын ақшалай қаражаттардың максималды деңгейіне ие
бола отырып, жұмыс жасай бастайды деп болжанады және кейін белгілі уақыт
кезеңі ішінде оларды әрқашан шығындайды. Кәсіпорын тауарлар мен
қызметтерден түсетін барлық қаражаттарды қысқа мерзімді бағалы қағаздарға
салады. Ақшалай қаражаттар қоры біте бастағанда, яғни нөлге тең болғанда
немесе қауіпсіздіктің белгілі бір деңгейіне жеткен кезде, кәсіпорын бағалы
қағаздардың белгілі бір бөлігін сатады және осылай ақшалай қаражаттар қорын
алғашқы мөлшеріне дейін толықтырады. Сонымен, есептесу шотында қаражаттар
қалдығының динамикасы өзімен бірге келесі графикті ұсынады (сурет 4.).
Баумоль моделі бойынша
,
(1)
мұндағы, V – ақшалай қаражаттарға болжамды қажеттілік;
C – бағалы қағаздарға ақшалай қаражаттарды конвертациялау бойынша шығындар;
r – кәсіпорын үшін мүмкін қысқа мерзімді қаржылық салымдар бойынша %-дық
табыс көлемі;
графиктегі Q2 – ақшалай қаражаттардың орташа қоры.
Баумоль моделі ақшалай шығындары тұрақты және болжамды кәсіпорындар
үшін қарапайым және жеткілікті деңгейде қолданбалы болып табылады. Іс
жүзінде мұндай жағдай сирек кездеседі; есептесу шотындағы қаражаттар
қалдығы кездейсоқ бейнеде өзгереді 15, 251-252б..
Миллер-Орр моделі өзімен бірге қарапайымдылық пен нақтылық арасындағы
компромиссті ұсынады. Ол келесі сұраққа жауап беруге тырысады: ақшалай
қаражаттардың кірісі мен шығысын алдын-ала білу мүмкін болмаған жағдайда
ақшалай қаражаттарды қалай басқару қажет.
Есептесу шотындағы қаражаттар қалдығын басқару бойынша қызметтердің
логикасы 5 суретте көрсетілген.
Есептесу шотындағы қаражаттар қалдығы жоғарғы шекке жеткенше өзгереді.
Бұл жүзеге асқаннан кейін кәсіпорын ақшалай қаражаттар қорын қалыпты
қайтару нүктесіне жеткізу мақсатында бағалы қағаздардың жеткілікті мөлшерге
сатып ала бастайды. Егер ақшалай қаражаттар қоры төменгі шекке жетсе, онда
бұл жағдайда кәсіпорын өз бағалы қағаздардарын сатады және осылай олар
ақшалай қаражаттар қорын қалыпты шекке дейін толықтырады.
Вариация қадамы (жоғарғы және төменгі шектер арасындағы айырмашылық)
туралы сұрақты шешуде келесі саясатқа негізделу ұсынылады: ақшалай
қаражаттар ағымының күнделікті өзгерісі жоғары және бағалы қағаздарды сату
мен сатып алумен байланысты тұрақты шығындар жоғары болса, онда вариация
қадамын арттыру қажет. Сонымен қатар егер бағалы қағаздар бойынша жоғары
пайыздық мөлшерлемелерге байланысты табыс алу мүмкіндігі бар болса,
вариация қадамын төмендету ұсынылады.
Стоун моделі. Миллер-Орр моделінің дамыған түрі болып табылады. Бұл
модельдің мақсаты – ақшалай қаражаттардың трансформациялану операциялар
көлемін төмендету. Миллер-Орр моделі ақшалай қаражаттардың жоғарғы шегіне
жеткендегі уақытта өте өтімді активтерге немесе активтерді сатуға арналады.
Стоун моделінде трансформациялану операциялары жақын күндердегі ақшалай
қаражаттардың қозғалысын болжамдауға тәуелді болады. Мұнда тағы да бір Q
шектеуі және (Qв – Q*), (Qн + Q*) интервалдары енгізіледі. Стоун моделінің
графигі 6 суретте берілген.16, 63б.
Миллер-Орр моделі бойынша фирма А нүктесінде бағалы қағаздарды сатып
алады. Стоун моделі бойынша ақшалай қаражаттарды трансформациялану өлшемі
жақын күндердегі болжамды қалдықтарына тәуелді болады. Ақша қалдықтарын
болжамдаудың 3 варианты бар:
1. Қалдықтардың кейінгі өсімі және (t + 7) мерзімінде Д нүктесіне жету
болжамданады. Осы жағдайда t уақытында (Qв–Q*) өлшемінде бағалы
қағаздарды сатып алу ұсынылады.
2.(Qв–Q*) өлшемінде С нүктесінен аспайтын деңгейге дейін қалдықтарды
төмендету қажет. Мұнда қалдықтарды басқару бойынша шаралар қолданылмайды. t
уақытында бағалы қағаздар сатып алынбайды.
3. (t + 7) мерзімінде В нүктесіне дейін ақша қалдықтарын төмендетуді
болжамдау көзделеді. Мұнда бағалы қағаздарды Q* өлшемінде В нүктесінде
сатып алуды ұсынады. Q өлшемінің мәндерін Миллер-Орр моделі бойынша анықтау
қажет.
Сурет 6. Стоун моделі
Монте-Карло моделі. Бұл модельді 1980 жылы Лернер ұсынған. Бұл модель
иммитациялық модельдеу әдісіне негізделеді. Мұнда ақшалай қаражаттардың
қалдықтарының оптималды өлшемін бағалау үшін қолданы-луы мүмкін. Ақшалай
қаражаттар қалдығы екі көрсеткіштің функциясы ретінде қарастырылады: өткізу
көлемі мен ақшалай қаражаттар түсімі. Ақшалай қаражаттардың қалдығын
модельдеу кезінде Лернер келесі реттілікті анықтаған:
1. Ай сайынғы өнімді өткізу көлемдері және өнімді өткізуден түскен
табыс болжамданады.
2. Әр бір ай сайынғы өнімді өткізуден түскен табыс көлемі кездейсоқ
өлшем ретінде алынады. Өйткені өткізу көлемі математикалық кездейсоқ
өлшемге тәуелді.
3. Кез келген айға бірдей болатын вариациялау коэффициенті енгізіледі.
Мұнда оның шамасы жуықтап 0,1 алынады.
4. Өткізу көлемдерінің стандарттық ауытқулары есептелінеді.
5. Келесі айдағы ақшалай қаражаттардың түсімі алдыңғы айдағы өткізу
көлемдернің ақшалай түрдегі 60% алынады.
6. Мүмкін өткізу көлемдерінің ай сайынғы ақшалай түсімдері тұрақты
шығындармен салыстырылады.
7. Ай сайынғы ақшалай қаражатқа қажеттілік анықталады. Әрбір ай сайынғы
ақшалай қаражаттардың қалдығы Qв мәнінің 90%-нан аспайды және төменгі шек
Qн өлшемінің 10%-на дейін төмен болмайды 17, 89-93б..
Қаржы ресурстарын қолданудың тиімділігін жоғарылатудың маңызды
құралдарының тағы біреуі кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларын және
материалды емес активтерді басқару болып табылады. Оларды басқаруда негізгі
сұрақ амортизацияны есептеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz