Онлайн қазақ басылымдары
Жоспар:
1. Кіріспе
І. Бөлім.ХІХ ғасырдың екінші жартысы менХХғасыр басындағы қазақ мерзімді
баспа сөзі.
1.1. Қазақтың мерзімді баспа сөзінің пайда болуы қазақ жеріндегі
революциялық тақуалар мен өзгерістер кезеңіндегі баспасөз (1870-1917 жр).
1.2. Қазақ журналистикасы 1917-1933 жылдар арасында
1.3. Соғыс жылдарындағы қазақ басылымдары (1933-
1945 жр).
ІІ. Бөлім. Қазақстандағы соғыстан кейінгі басылымдары.
2.1. Халық шарушылығын қалпына келтіру, ұлтшылдық сарынға қарсы күрес же
тың игеру жылдарындағы қазақ мерзімді баспасөзі (1946-1960 жр)
2.2. Қайта қурадан өтпелі кезеңге дейінгі аралықтағы қазақ баспасөзі (1960-
95 жр)
2.3. Онлайн қазақ басылымдары.
2. Қорытынды
3. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Кез келген әдебиет бір күннің төңірегінде өрбитін немесе белгілі
бір тарихи кезеңнің оқиғасын баяндайтын тар ұғымды дүние емес. Мәдениеті
бай елдердің әдебиеті де қаз тұрып, қалыптасқанша қоғамның дамуы секілді
толып жатқан өзгерістерді қорытындылай келіп, алдымен өз халқының, кейін
жалпы адамзаттың ортақ игілігіне айналды. Бұл заңды құбылыс.
Тамырын тереңнен тартқан тарихымен қоса мәдениеті өркендеген
қазақ халқы басында өткерген ұлы оқиғалар мен әлеуметтік жолдарымен ауыз
әдебиеті эпостық жырлар, тарихи аңыз әңгімелер арқылы ұрпақтан –ұрпаққа
жеткізді. Алғашқы газет журналдар да басылды. Кейінірек осының барлығы
кітап болып жарық көрді.
Тарихи-мәдени, әдеби дүниелерін кезінде қағаз бетіне түсіріп
отырмаған қазақ халқының тасқа басылып, хатқа түскен ескерткіштерінің
ішіндегі революциядан бұрынғы газет -журналдарда басылған нұсқаларының алар
орны ерекше. Олардан рухани мұралардың бай көріністерімен қатар туған
әдебиетіміздің тарихын жете білуге және оны халық тарихымен біртұтас
зерттеумізге де мүмкіндік береді.
Қазақ баспасөзі XIX- ғасырдың екінші жартысында, яғни
Қазақстанның Россияға қосылуының нәтижесінде пайда болды. Оның даму тарихы
әлі толық зерттеліп, бір жүйеге келтірілген жоқ.
Бұл саладағы ең алғашқы сөз, бізге белгілі дерек бойынша 1925
жылы айтылған екен. Осы жылы жазғы тұрым Ташкентте Ақжол газетінің
ұйымдастырумен жалпы қазақстандық баспасөз тілшілерінің съезі өткізілген.
Съезде Байтасұлы Қазақ баспасөзі- нің тарихы туралы деген тақырыпта
баяндама жасаған.
С. Сейфуллиннің айтуына қарағанда, ол Баяндамасында алғашқы
революция кезінде шыққан газеттердің қандай болғанын өзінше бұза, шала-пұла
айтқан көрінеді. (Тар жол тайғақ кешу 1960 жыл) Баспасөздің маңызы,
атқарар рөлі, ондағы жаңа леп, бағыт-бағдарлар жайлы сөз жөнінен
Рысқұловтың Баспасөз мәнісі (1926) атты еңбегіің мәні зор деп есептейміз.
[1]
Қазақ баспасөзінің бағыт-бағдарына алғаш баға бергендердің бірі
жазушы-академик С. Мұқанов. Ол өзінің 1932 жылғы XX ғасырдағы қазақ
әдебиеті деген кітабында қазақ баспасөзіне біраз талдау жасайды. Сол
сияқты профессор Қ. Жумалиев пен профессор Е. Исмайыловтың 1941 жылғы
Қазақ әдебиеті деген оқу құралында, Қазақ ССР тарихында.,
Қ.Бисембиевтің 1961 жылғы Қазақсанда XIX ғасырдың аяқ шенінде және XX
ғасырдың басында болған саяси-идеялық ағымдар деген кітабында қазақ
баспасөзі туралы сөз болды. Қазақ баспасөзінің кешегі-бүгінгісін бірыңғай
зерттеп, мол мұра қалдырған Х. Беккожиннің есімі ерекше аталуға тиіс.
Аталған авторлардың еңбектері кезінде өз міндеттерін атқарады, өз
қызметтерін көрсетті.
Революциядан бұрынғы баспасөз бетінде басылған мәліметтерді
ғылыми маңыздылығы жағынан архив қазынасы мен бір дәрежеге қоюға болады.
Әрине осы газет-журналдарда басылған шығармалардың кез келгенін
пайдаланарда оған сын көзімен қараған дұрыс.
Қазақстан жерінде шыққан газет-журналдардың басым көпшілігі орыс
тілінде басылғанымен қазақ тіліндегілер де аз болған жоқ. Солай дегенмен де
орыс тіліндегі газет- журналдардың көпшілігі реттеліп, библиографиясы
жасалып, материалдары ғылыми айналымға түскенімен қазақ тіліндегі мерзімді
баспасөздер күні бүгінге дейін реттелмеді, олардың толық библиографиялық
көрсеткіштері жоқ. Осыдан барып көптеген ғылымдарға, әсіресе шығыс
халықтарының әдеби, мәдени мұраларын, тарихын, экономикасын, тілін
зерттейтін ғалымдарға осы бай мұра бүтіндей белгісіз болып келді. Ал, бұл
газет журналдарға көз жіберіп , сырын ашып, ақтарып көретін болсақ, олар
революцияға дейінгі Қазақстанның тарихынан, әдебиетінен, мәдениетінен,
шаруашылық жайларынан толып жатқан соны деректер бергені даусыз. Тағы бір
айта кететін жай Қазақстанның тарихын, экономикасын, әдебиетін, мәдениетін
зерттейтін ғалымдар қазақ тілінде ертеректе шыққан газет-журналдарын тауып
пайдалану үшін көптеген уақыттарын жоғалтады. Оның қиындықпен түсетін бір
себебі мынада: бұл газет-журналдар кітапхана қорымен архивтерде түгел
сақталмаған.
Патшалық Россиялыќ қол астындагы ұлттар тіліндегі шыққан газет-
журналдарда басылған мақалалардың түгелге жуығы библиографияға
түсірілмегенін ескерсек, қазақ тіліндегі библиография тіпті болмаған. Бұл
жұмыс тек кейінгі кезде ғана қолға алынып, қазақ халқының мәдени өмірін,
тарихи даму жолындағы өзгерістерді талдап, зерттеуде жұмыстар атқарылып,
түрлі энциклопедиялар мен библиографиялармен жинақтар шығарылды.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуде елеулі қателіктер, үлкен
кемшіліктер болды.
Кейінгі жылдары қазақ баспасөзін зерттеудегі қателіктерді түзеу жөнінде
бірқатар жұмыстар істелді. Б. Кенжебаев өзінің алғашқы кітабын түзетіп,
1956 жылы Қазақ баспасөзі тарихынан деген атпен қайта бастырып шығарды.
Осы кітаптың авторы да бұрынғы жіберілген қателіктерін ескере отырып ,
қазақ баспасөзі тарихына байланысты бірқатар мақала жариялады, осыған орай
басқа авторлардың да мақала, кітапшалары жарық көрді.
Қазақ баспасөзін зерттеуге бұрын-соңды басылып шыққан
библиографиялық көрсеткіштер көп жеңілдік келтіреді. Бұл жөнінде
Алянтровтың, Седельниковтың, Сабитовтың, сондай-ақ академик Ә. Марғұлан мен
профессор Е. Исмайыловтың басшылығымен Ү. Субханбердина құрастырған
библиографиялық көрсеткіштерді атап көрсетуге болады.
Осылардың бәрі қазақтың мерзімді баспасөзінің тарихы туралы
жинаѓы кітап жазу қажеттігін туғызды. Бұл жөнінде Х. Беккожин көптен бері
зерттеу жүргізді, бірақ бұдан 1830 –1960 жылдар арасында шыққан қазақ
газеттерімен журналдарын түгелдей егжей-тегжейлі зерттеген екен деген ұғым
тумауы керек. Бұл, біріншіден, тек бір кісінің қолынан келетін іс емес. Бұл
кітапты (Қазақ баспасөзінің даму жылдары) автор өзінің және басқалардың
зерттеулері негізінде жазды.
Екіншіден бір кітаптың ішінде қазақтың мерзімді баспасөзінің
барлық жағдайын қамтуда мүмкін емес.
Әрине, қазақ баспасөзінің тарихын Россиядағы жұмысшы баспасөзінің
тарихымен теңестіруге болмайды.
Біз жоғарыда қазақ баспасөзінің тарихи әр кезеңдегі тарихы
оқиғаларға байланысты зерттелуі тиіс дедік. Бұл қазақ халқының әлеуметтік
өміріне, экономикалық жағдайына тығыз байланысты зерттелуі тиіс деген сөз.
Осылай зерттелгенде ғана баспасөздің қоғам дамуында атқаратын рөлі
айқындала түседі [9].
Ұлы орыс халқының озат мәдениеті қазақ мәдениетінің өркендеуіне
игі әсерін тигізді, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев сияқты
демократ-ағартушылар шықты, олардың ізінше ұлт интелегенциясы қалыптаса
бастады. Орысша және қазақ тілінде оқытатын мектептер ашылды. 1862 –1900
жылдар арсында қазақ тілінде 70 шамалы кітап басылып шығып, қазақтың жазба
әдебиеті мен мерзімді баспасөзі пайда болды.
Қазақстанның қалаларында патшаның жергілікті әкімшілік
орындарының ресми органдары болып табылатын газеттер шыға бастады.
Облыстық ведомоствалармен қатар қазақ тіліне аударылып Орынборда Торғай
газеті, Омбыда Дала уалаяты, Ауыл шаруашылық листогі сияқты газеттер
шығып тұрды. Ташкентте қазақ тілінде шығарылған Түркістан уалаяты газеті,
сондай-ақ Оралда, Астраханьда және кейбір қалаларда шығарылған газеттер де
Қазақстан өмірімен байланысты болды.
Бұл газеттер қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік
шаруашылық және мәдени-ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ,
патша өкіметінің отаршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын
жергілікті халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындату сондай-ақ оның
ресми көзқарастарын халық арасында кең таратып, қол астындағыларды шексіз
бағындырып ұстау мақсатымен шығарылды.
Алайда патша үкіметі тарапынан көзделген мақсатқа қарамастан
Қазақстан да мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда болуы елеулі
әсер еттті. Патша өкіметінің заңдарын, жарлықтарын жариялай отырып, оның
реакцияшыл, отаршылдық саясатын уағыздай отырып, бұл органдар сонымен қатар
өз беттерінде өнеркәсіп пен ауылшаруашылығы өндірісін дамыту мәселелерін
көрсетеді. Бұл газеттер де мал шаруашылығы мәселелері, жаңадан ашылған
мектептер туралы кең жазылып отырды, қазақ халқының тарихына, тіліне, ауыз
әдебиетіне, этнографиясына, Қазақстанның орхиологиясы мен пайдалы кен
байлықтарына арналған мақалалар басылып тұрды.
Әсіресе, әуел баста аударма болса да, бірте-бірте дербес газет
дәрежесіне дейін жетіп, қазақ тілінде шығарылған Түркістан уалаяты (1870-
1882), Дала уалаяты (1888-1902) қазақ баспасөзі тарихынан алғашқы
беташары болып табылады.
1.1. Қазақтың мерзімді баспа сөзінің пайда болуы қазақ жеріндегі
революциялық тақуалар мен өзгерістер кезеңіндегі баспасөз (1870-1917 жр).
“Түркістан уалаятының газеті”
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ елін, жерін патшалы Ресейдің
толықтай би- леп алуына байланысты Қазақстанның Ташкент, Орынбор, Омбы,
Орал сияқты кейбір ірі қалаларында патша өкіметінің жергілікті әкімшілік
органдарының жеке ресми органдары ретінде жергілікті ұлт тіліндегі алғашқы
газеттер шыға бастады. Әрине, бұл басылымдар қайткен күнде де қазақ
халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шарушылық және мәдени-ағарту
тілектерін ескергендіктен кейін шығарылған жоқ, қай та патша өкіметінің
отарлау саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтың
ана тілінде жариялап, сөсіз орындату, сондай ақ оның ресми көз қарастарын
тұрғындар арасына кеңінен таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып
ұстау мақсатымен шығарылды.
Алайда, патшалық Ресейдің осындай жымысқы саясатына қарамастан,
Қазақстанда ұлт тіліндегі өз баспасөзінің тууы халықтың санасын оятып, мол
рухани байлыққа ие болуына елеулі түрде әсер етті. Оны мынандай мысалдардан
айқын байқауға болады. Мәселен, қазақ баспасөзінің тұңғышы “Түркістан
үалаятының газеті” екендігі белгілі. Ол сол кездегі Түркістан генерал-
губернаторлығының орталығы Ташкент қаласында 870 жылдың 28 сәуірінен
бастап, орыс тілінде шығатын “Түркестанские ведомости” газетіне қосымша
ретінде айына төрт рет (екі саны өзбекше, екі саны қазақша) шығарыла
бастады.
Газеттің редакторы – ұлты башқұрт болса да, қазақтың намысын
қорғап, сойылын соққан. Орыс және Шығыстың қөп тілдерінде сөйлеген, генерал-
губернаторлардың тілмашы болған ізгі ниетті азамат Шахмардан Мирасұлы
Ибрагимов еді. Ал, бұл басылымның аудармашысы, әрі әдеби қызметкері болып
Хасен Жанышев, Заманбек Шай- хы Әлібеков, Жүсіп Қазыбековтар жұмыс істеді.
“Түркістан уалаятының газетінің” ресми және ресми емес деп
аталған басты екі бөлімі болды. Ресми бөлімде патша өкіметінің бұйрық-
жарлықтары жарияланып, үкімдері түсіндерелсе, ресми емес бөлімде
отырықшылық, егіншілік, мал шалуашылығы, сауды, іш кі-сыртқы жағдайлар,
әдебиет, мәдениет, білім, ғылым, өнер және әйел теңдігі мәселелері
қаралады.
Жалпы алғанда, қазақ баспасөзінің қарлығашы “Түркістан уалаятының
газеті” өзінен кейінгі қазақ, халықтың саяси, шаруашылық және мәдени
өміріндегі елеулі оқиға болған мерзімді баспасөзінің тууы мен қалыптасуында
айтарлықтай елеулі рөл атқарды, болашаққа жол салды.
Газет патшалық Ресейдің отаршылдығын қазақ халқына мойындату және
орыс тілін үйрету саясатын ұстана отырып та, қазақ қоғамының шындығын
көрсете алды. Қазақты ұлт ретінде таныту там-тұмдап болса да жүргізілді.
“Дала уалаятының газеті ”
“Түркістан уалаятының газетінен” кейінгі өзіндік тарихи орыны бар қазақ
тіліндегі екнші басылым - “Дала уалаятының газеті ” жаңадан құрылған Омбы
генерал-губернаторының органы ретінде Омбы қаласында 1888 жылдың 1
қаңтарынан бастап 1902 жылдың 12 сәуіріне дейін 14 жыл қатарынан жарық
көріп тұрған. Оның орысшасы “Киргизская степная газета” деп аталған.
Газеттің редакторы ретінде әр кезде И. Козлов, К. Михайлов, Г.
Абаза деген кісілер қол қойып отырған. Ал басылымның қазақшасын үзбей
редакциялаған генерал-губернатор концелярасының аға тілмашы Е.Абылайханов
пен Д.Сұлтанғазиндер болатын. Газетте Р.Дүйсенбаев, Б.Чалымбеков және тағы
басқа бірнеше адам аудармашы әрі әдеби қызмет- кер міндетін де атқарған.
Содай-ақ мұнда арнайы тілшілер ретінде О.Әлжанов, Ж.Аппасов, Ш.Айманов,
Д.Иманқұлов, А.Қылышбаев, А.Нөгербеков, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Қ. Жанатаев,
А.Шонаев, Б.Әбдіков жиі мақала жазып тұрған. Редакция қызмет-керлерінің
және газет авторларының арасында Мұхаметжан Сералин, Асылқожа Құрманбаев,
Қорабай Жапанов секілді халық арасынан шыққан, оқыған, прогресшіл бағыттағы
адамдар да болған.
Газет патшаның реакцияшыл, отаршылдық саясатын насихаттайтын
материяларды жариялаумен қатар өзінің ресми емес бөлімінде егіншілікті
өркендету, отырықшылыққа көшу, ғылыми жаңалықтар, мәдениетке ұьыту
(дәрігерлік көмек, мектеп ашу, қазақ тілін, әдебиетін дамыту проблемалары),
ел басқару, сауда ісін жолға қою, мал тұқымын асылдандыру, және т.б.
көптеген мәселелерді қамтып тұрды. Сондай ақ мұнда шет ел және Ресейдің
ішкі жаңалықтары, көршілес мемлекеттер жөнінде де хабарлады. Газеттің нақты
тиражы туралы анық мәлімет жоқ.
“Торғай газеті ”
1869 жылы 2 қаңтарда Орынбор және Сібір ведомствасына қарайтын
территория қайта құрылып, Торғай облысы делініп атала бастады. Құрамына 4
уезд, 28 болыс қарайтын облыс сол кездегі Қазақстанның біраз жерін алып
жатты.
Ал,1879 жылы орталығы Орынбор қаласында облыстық басқарманың
баспасөз орталығы құрылып, оның ресми органы шыға бастады. 1895 жылдан
бастап бұған қосым- ша “Тургайская гезета” деген атпен зесми емес бөлімі
шығарылып, ло 15 жылдай өмір сүрді. “Торғай газетінде” Ш.Уалихановтың,
Ы.Алтынсариннің өмірі мен қызметімен таныстыратын материялдар жарияланды.
“Торғай газеті” көпшілікке пайдалы материялдарды қазақ әріпімен
және араб әріпімен қазақ тілінде жиі-жиі жариялап отырды.
1905-1907 жылдардағы бірінші орыс буржуазилық революциясы
көпшіліктің саяси санасын шыңдаған мектеп болды. Соның нәтижесінде тарихта
тұңғыш рет жұмысшы мен шаруа одағы бірлесіп, өздерінің ортақ жауы – патша
самодержавиесіне қарсы “Восточное оброзование” үреске шықты.
Революция жаңғырғы Қызықстан даласына да жетті. Верный, Әулиеата
қалалары- ның Перовск, Қазалы, Орал, Ақтөбе, Семей Петропавл темір жол
станцияларының жұмыс- шылары мен демократиялық ниеттегі еңбе кшілері патша
үкіметінің озбырлығына наразы- лық білдіріп, ереуілдер жасады. Орынбор,
Ташкент, Түркістан, Перовск, Жосалы, Шалқар станцияларында жұмысшылар жұмыс
күнін қысқартуды, экономикалық жағдайларды жақсартуды талап етті. Кей
жерлерде жұмысшылар жаппай жұмысқа шықпау шараларын ұйымдастырды. Сөйтіп,
қазақстандықтар да Бүкілресейлік стачкаға қосылды.
Қазақстанда маркстік идеялардың таралуы.
ХІХ ғасырдың соңына қарай империялизм дәуіріне аяқ басқан Ресей
дүниежүзілік революциялық қозғалыстың орталығына айналды. Сөйтіп, “Жұмысшы
табын азат ету жолдарындағы күрес одағы” идеясы қазақ даламына тарай
бастады. Оны таратушылар Қазақстанға жер аударылған орыс революционерлері –
социал демократар болды. Лоар өздерімен бірге тиым салынған құпия
әдебиеттерді, патша өкіметіне қарсы жазылған прокламацияларды алып келіп,
жергілікті тұрғындарға таратты.
Бұл кезде қазақ еңбекшілерінің пролетариаттану процесі жедел
қарқырмен жүріп жатқан болатын. Ол жөнінде “Восточное оброзование” газеті
тілшілерінің бірі былай деп жазды: “Малынан және қыруар шабындық жерлерінен
айрылған олар (қазақ кедецлері – авторлар) топ-тобымен мал өсіру кәсібінен
қол үзіп, қырдан кетіп жатыр. Егіншілік кәсібі- не көшуіне және тәуелсіз
өнеркәсіп еңбегінің саласымен шұғылдануға мүмкіндік болмай, бұрынғы
көшпелілер құстай құстай “еркін”, қандай ауыр жұмысты болсын істей алатын
жұмыскер ретінде еңбек рыноктарына келуде. Ақысы сутегін арзан жұмыс
қолдары енді қаптап жатыр, олардың бұлай шұбыруы екі миллион қырғыз
халқының күйзелуінен болып отыр. Табиғи байлығы мол сахарада малынан
айырылған көшпелі халықтан жұмысшы мен пролитарият туындауда.
Қазақ шаруаларының күн көріс жолын іздеп, еңбек рыноктарына
баруы пролетари-аттың ұлттық кадрларының жасақталуының алғы шарттарының
бірі еді. Бір ескертетін жағдай, Қазақстанда көп ұлтты пролетариат туа
бастады. Мұның өзі оның таптық күрес- келдік санасезімін шыңдауға, ұлттық
томаға-тұйықтатқан арылуға қолайлы жағдай жаса- ды. Әсіресе, орыс
жұмысшылары, саяси жер аударылғандар қазақ жұмысшыларымен революциалық
тәжірибелерін бөлісіп, стихиялы әрекеттен саналы ұйымдасқан әрекетке көшу
жолдарын үйретті. Мұны сезген Дала өлкесінің генерел-губернаторы 1883 жылғы
есебінде: “Мұнан былайға уақытта саяси себеппен жер аударылғандарды дала
облыстары- на жіберудің тоқтатылғаны дұрыс болар еді”, - деп жазуға мәжбүр
болған.
Патша үкіметінің қатаң талап қойып, жіті бақылау жасауы Ресейге
марксизм идея- сының таралуын тездетті, нәтижесінде ол қазақ даласына да
кең тарала бастады. Бұл бағытта күнделікті баспа сөз үлкен рөл атқарды. Ол
революциялық қозғалыстың мақса- тын, сондай-ақ жұмысшылар мен шаруалар
арасындағы қарым-қатынасты түсіндіру мен болады. Соның бірі – жалпыорыстық,
большевиктік “Искра” газеті. “Искраны” Ұлытау, Атбасар, Есіл, Ақмешіт
маңына, Қарсақпай жұмысшыларына алғаш таратушылардың бірі – Иван Деев пен
Сабыр Шарипов екені тарихтан белгілі. Иван Деев пен Сабыр Шариповтің көбіне-
көп паналаған ауылы орта жүздің Бағаналы елі болған. Бұл елдің сауатты
азаматтары “Қазақ” атты Ахмет Байтұрсынов басшылық еткен газетті шығаруға
да атсалысқаны архивтік деректерден таныс.
“Искраның” тілшілері Ресейде ғана емес, Қазақстанда да болды.
Олар қазақ халқы- ның ауыр тұрмысынан хат-хабар, мақала жазып тұрды.
Айталық, “Искра” 2-нөмірінде “Ұлы Сібір магистралы бойында” деген авторы
көрсетілмеген хат жариялады. Онда темір жол қоғамы шонжарларын тіс қаққан
қасқырларға теңеп, олардың нағыз жыртқыш бейне- сін ашты.
“Искраның” 1902 жылғы қаңтардағы нөмірінде Орынбор-Ташкент темір
жол құры- лысын жүргізуші жұмысшылардың ауыр халі туралы корреспонденция
жарық көоген. Он- да сол жылы басталған Орынбор-Ташкент темір жол құрылысы
мердігерлері мен жұмыс- шылар арасындағы “шатақтар”, әсіресе, жұмысшылардың
арсыздықпен тоналғандығы жа- зылады. Жұмыс істеу жағдайының өте ауыр
екеніне,орынсыз айып төлеудің барынша етек жайғанына қарамастан,
жұмысшылардың жалақысы дұрыс есептелмей заңсыз ұытап қалу тәрізді
жолсыздықтардың кең орын алып отырғанын әшкереледі.
Корреспонденция соңында жұмысшылардың бір сом орнына 60-80
тиыннан ғана жалақы алатынын, бұған ашынған соң әкімшілікке қарсы шыққаны
жазылған.
Ал, “Искраның” 1903 жылдың 1 ақпанындағы нөмірінде Ташкент темір
жолы жұмы сшыларының ауыр халі туралы тағы бір корреспонденция жарық көрді.
Онда жұмысшы- лардың төбесі сабармен жабалған жер кепелерде тұратыны,
шіріген овощ сорпасымен қоректенетіні үйреншікті жай екенін жаза келіп, 450
шақырым жердегі Орынборға арызын айтуға жаяу бара жатқанда жолшыбай 46
жұмысының аязға үсіп өлгенін жан түршігерлік оқиға деп көрсетті. “Қазақ
сахарасында жүрген сорлы жандардың, - деді газет, - көрген күні қараң,
еңбегі еш, аштық титығына жеткен бұлар, сайып келгендеажалға ұшырап болар”.
Корреспонденция Ташкент темір жол құрылысының жақында
аяқталатыны, бірінші поездің қанаушылықтың тозағынан өлген жұмысшылардың
сүйегін басып жүретіні тура- лы кекесінге толы сөйлемдермен аяқталған.
Патша өкіметі революция толқынынан қауіптеніп 1905 жылғы 17
қазандағы манифе сінде саяси бостандықтар, оның ішінде баспасөз бостандығы
жариялады. Осыған байла- нысты жер-жерде жаңа газеттер жарық көре бастады.
Соның ішінде 1905 жылы қазан айы- ның аяқ шенінде Петербургте шыққан “Новая
жизнь” газеті де қазақ даласына орналасқан әскери бөлімдерде де толқулар
болғанын, ол толқулар Ташкент, Жаркент тағы басқа гарнизондарды қамтығанын
жазды.
“Новая жизнь” 1905 жылғы 1 желтоқсандағы нөмірінде орал облысы
қазақтарының ауыр халі жөнінде корреспонденция жариялап, патша өкіметінің
отарлау саясатын сына- ды. Корреспонденцияда Ресейдің ішкі
губернияларындағы жеріжоқ шаруалар орналасты- ру үшін қазақтардың
қоныстанып отырған, өңделген жерлері таратылып алғаны,Жиренқұ- дық болысына
қарасты қазақтардығ 80прщценті егіншілікпен айналысқанына қарамастан,
оларға бір десятина да егіндік жер қалдырмағаны жазылды. Орман, ағаштарынан
да айы- рылған қазақтардың балаларға тамақ істеп беру үшін бір тал шыбықты
да таппай отырға- нын жаза келіп, газет “Қазақтар енді қайтеді?” – деп
қынжылыс білдірді.
1910-1911 жылдары Ресейдің экономикалық жағдайы күрт өзгеріп,
өнеркәсіптік өр- леу өріс алды. Бұл жерде бір ескертетін жағдай,
Қазақстанның экономикалық, саяси даму- ының өз өзгешелігі бар еді. Сол
себепті мұнда жұмысшы қозғалысының өрлеуі Ресейге қа- рағанда кешеуілден,
баяу дамыды. 1910-1911 жылдары Қазақытан жұмысшылары эконо-микалық
сипаттағы жекелеген талаптар төңірегінде ғана қарсылықтар жасады. Атап
айсақ, 1910 жылы даппай жұмыстан шығаруға байланысты Орынбор темір жол
ұстаханалары- ның жұмысшылары ереуілге шықты. Ереуілдің бет алысынан
қорыққан әскери күш губер- натордың жанындағы кеңес жұмысшсларды жаппай
жұмыстан шығарудан бас тарту керек деген қаулы алуға мәжбүр болды.
Патша өкіметі Ленадағы 500-ден астам жұмысшының атылғаны және
жараланғаны туралы мәліметтердің елге таралуынан қорықты. Газеттерге ол
жөнінде жазуға тиым сал- ды. Соған қарамастан, түрлі баспасөз арқылы Ленада
болған шындық дүниенің төрт бұрышына тарап кетті. Тіпті, бұдан патшалық
ресми “Туркестанский курьер”, “Омский вестник”, газеттері де қалыс қалған
жоқ. Сырдария облысының әскери губернаторы Лена алтын кендеріндегі қанды
қырғын туралы материялдар жариялағаны үшін “Туркестанский курьер” газетінің
зедакторына айып салынған.
Сөйтіп, ел ішінде Ленадағы қанды қырғын оқиғаларына үн қосқан
жаппай ереуілдер, демонстрациялар өріс алды. Оған Қазақстаннан Риддер кен
орны, Нілді мыс қорыту заво- ды, Жем мұнай кәсіпшілігіндегі жұмысшылар,
Екібастұз көміршілері қосылды. Алб Лена оқиғасының жаңғырығын қазақ жеріне
толық жеткізген “Правда” газеті болатын. Оның үстіне қөтеріліс кезінде
ауыр жараланып, кейіннен 12 жылға каторгаға үкім етілген, революциялық
күрес жолынан туған жері Қарқаралыда аяқталған Угар (Мұқатай) Жәнібіков
туралы дуруктер де еңбекшілер санасын оята түсті.
Міне, 1905-1907 жылдардағы орыс революцияның тұсында және 1910-
1911 жылдар- дағы революциялық жаңа өрлеу кезеңінде “Искра”,“Правда ”
сияқты жалпы орыстықжұ- мысшы басылымдарының әсерімен Орда қаласында
өздерінің демократиялық, мәдени-ағартушылық күрес жолдарын бастаған қазақ
интеллигенциясының алдыңғы қатарлы бір топ өкілдері өздерінің жасырын
көпшілік одағын ұйымдастырды. Сөйтіп, олар ең алдымен одақтың шаруашылық
және саяси мақсаттарын жүзеге асыру үшін “Қазақстан” газетін шығаруды қолға
алды.
“Қазақстан” газеті.
Көпшілік одағының мүшелері 1910 жылы елден қаржы жинап, Орда
қаласындағы А.Н.Щегкованың меншікеі барсханасын ұйымдастыруға көмектеседі.
Сөйтіп, 1911 жылдың наурыз, мамаыр айларында орыс баспханасынан “ Қазақстан
” газетінің алғашқы екі нөмері жарық көрді. Бұл туралы газет қызметкері
С.Меңдешев “Бөкей даласындағы 1916 жылғы көтеріліс” деген мақаласында сөз
етен.
Газетті шығарушылар екі нөмері жарық көргеннен кейін редакцияны
Орда қаласы- нан Орал қаласына көшіреді, оған патша әкімшілігінің
цунзурасыз шыққан басылымның әр мақаласына кінә тағып, авторларды
қуғындауы себеп болған.
Редакция құжымы Оралға көшіп келген соң Мұтиғолла
Тухватулин,Ғабдолла Тоқай, Камин Тухватуллин, Мұхамед-Ғали Мусин сияқты
татар қайраткерлерінің араб әрпәмен өз тілдерінде газет, журнал шығарып
тұрған баспаханасын несиеге сатып алады. Қарыздан бірден құтылу оңайға
түспейді. Соның зардабынан редакция қызметкерлері газет шығару- дың орнына
үш-төрт ай бойы жекелеген мекемелер мен адамдардың заказдарын орындау үшін
асыл уақыттарын кетіреді. Ақыры қарыздан құтылудың басқа амалдары болмаған
соң, елден газеттің тұңғыш санына байғазы сұрап, ақша жинайды. Басылымның
үш жыл ішінде 18 нөмірі жарық көрді. Оның кейбір нөмірлерінде орыс, қазақ,
татар тілдерінде жазылған материялдар жарияланған.
Газет 1913 жылы жабылады. Редакция ұжымы басылымның жабылуы
себебін “Құр- мет иесі оқушыларымызға” деген мақалада қаржының
жетіспеушілігінен деп көрсеткен. Ал, негізгі себеп газеттің прогресшіл –
демократиялық сарынынан қорыққан патша әкімдерінің кертартпа әрекетінен
еді. Бпсылымның редакторы – Елеусин Бұйрин болды.
“Қазақстан” жариялаған материялдарында ел ішіндегі саяси
мәселелерге баса көңіл бөлді. Мәселен, 1912 жылы Ленадағы жұмысшылар
ереуіілін жергілікті қарапайым шаруа, кедейлердің сана-сузіміне түсінікті
боларлықтай, яғни таптар арасындағы қайшылыққа те- рең талдау жасай жазған.
Сөйтіп, капиталистер мен жұмысшылардың өзара келіспеушілік себеп-сырын ашып
көрсеткен.
“Айқап” журналы.
“Айқап” журналының алғашқы саны Троицк қаласында 1911 жылдың
қаңтарында жарық көрді. Оның шығарушысы, демократ ақын, жазушы Мұхаметжан
Сералин болды. Ол журналды алғаш жұрттан қарызға ақша алып, пайда
серіктікке пай жинай жүріп шығарды. Біраз уақыттан соң журнал өз қаржысымен
шыға бастады, оған жәрдемдесуші- лерде табылды. Дегенмен қаржының
тапшылығынан ол алғашқы жылы айына бір реттен, кейде шағын көлемді болып
жарық көрді.
Жәрдемшілер көбейіп және қаржыға ие болғаннан кейін, яғни 1912
жылдан бастап журнал айына екі реттен, 12-24 бет көлемде шықты. Проыуссор
Қ. Бекқожиннің дәлелдеу- інше “Айқаптың” тиражы 1000 дана болған. Жалпы,
журналдың 5 жыл ішінде 89 саны жарық көрген.
“Айқаптың” алғашқы санындағы “Қызмет иесі санындағы мырзаларға”
деген мақалада: Журнал шығарудағы мақсат атақ шығару, білім сату емес,
халыққа қызмет ету болды... “Айқап” әр материялдың мазмұны мен тақырыбына
жете көңіл бөліп отырды. Бірінші бетіне елдің ішкі өмірінде болған
жаңалықтар, ресми хабарлар, екінші, үшінші беттерінде “Ашық хат” деген
айдарымен оқырмандар хаттарын жариялаған. Проблемалық мақалалар (жер
туралы, сьезд, сайлау т.б. тақырыптар) бойынша 4-6 беттеріне орналасқан.
“Фельетон ”, “Хабарлар” бойынша айдарымен материялдар журналдың орта
тұсынан орын алған. Ал шетел жаңалықтарынан, көңіл айтулар мен басқармадан
ускертулерді, жаңа кітап туралы рецензияларды журналдың соңғы беттерінен
оқуға болатын.
“Айқаптың”, “Өлең-жыр”, “Фульетон”, “Фабаршыларымыздан”, “Ашық
хат”, “Бас-қармадан жауап” деп алған тұрақты айдарлардың болуы оның
жұмысындағы ұқыптылық- ты, жүйуліліктш танытады. Журналдың безендіру
мәселесшне де жете көңіл бөлгенін жоғарыдағы айдарлар бойынша жарияланған
материялдардан айқын аңғаруға болады.
“Айқап” өз кезі үшін үздік журнал болды. Оның әр санын жұрт
асыға күтті. Оған Қазақстанның барлық облысынан және Астрахань губерниясына
қосылған Бөкей орталық- тарымен мен Кавказ округіне қарайтын Маңғыстау,
Атырау, Оралдан үзбей хат келіп тұрды. Әсіресе, Ақтөбеден, Қотанайдан,
Қыдылжардан, Торғайдан, Көкшетаудан, Қарқа-ралыдан, Семейден, Аягөзден,
Қапалдан, Шиелден, Қызылордадан, Жамбылдан, Шымкенттен, Зайсаннан мақала
жиі жарияланды.
Журналдың бетіне кейде “Одан-бұдан”, “Уақиғалар”, “Мұсылмандар
түсінуіне тиіс- ті мәселелер” деген айдарлар бойынша да материял жарық
көрді. Кейін оларды алмастыр- ған “Хабаршыларымыздан ”, “Хабарлар ”
айдарлары журналдың соңғы кезіне дейін тұрақты шығып тұрды.
“Айқаптың”, хатшысы болып 1911-1912 жылдары Әкірам Ғалимов, 1913-
1914 жылдары Сұлтанмахмұт Торайғыров істеді. Қызметкер, тілші, автор болып
Жиһанша Сейдалын, Спандияр Көбеев, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Малин, Сәбит
Дөнентаев, Бақытжан Қаратаев, Молдағали Жолдыбаев, Бекмырза Бекжанов,
Нұралдин Айтмұқанов, Есенғали Хасаболатов, т.б. қатысты.
“Қазақ ” газеті.
“Қазақ” – қоғамдық-саяси және әдеби газет. 1913 жылы 2
ақпаннан бастап Орын- борда аптасына бір рет, 1915 жылы аптасына екі рет
шығып тұрған. Тиражды 3000, кейбір мағлұматтарда 8000 ға жеткен. Бірінші
редакторы – белгілі ғалым, жазушы, қоғам қарыт- кері Ахмет Байрұрсынов,
екінші редакторы – қоғам қайраткері, жазешы Міржақып Дулатов, бастырушысы
Мұстафа Оразаев, кейін “Азамат” серіктігі болған. Газеттің басы- лып
шығуына алғаш жинастырып, әрі қалтасынан қаражат шығарған Ахметишан Оразаев
болған. Ахаң газетке автор ретінде де қатысып“Қызылқұм елінде” деген сияқты
мақалалар да жарияланып отырған. Хусаинов - Каримов баспахагасында басылып
тұрған. Газеттің 1918 жылғы сандарының редакторы Жанұзық Жәнібеков.
Барлығы 265 нөмірі жарық көрді.
Газетте ХХ ғасырдың басындағы қазақ жұртының саяси-әлеуметтік
өмірінің ең түй- інді мәселелеріне, шаруашылық жағдайына, жер мәселесіне,
басқа елдермен қарым-қаты- насына, оқу-ағарту, бала тәрбиесіне, әдебиет пен
мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санаға, тарих пен шежіреге арналған
Ә.Бөкейхановтың, Ш.Құдайбердиевтің, Ғ.Қарашев, А.Мәметов, Б. Серікбаев,
Р.Малабаев, Қ.Қоңыратбаев сынды әдебиетіміздің даму шығармалары, әңгіме,
өлеңдері басылып, аудармалары туралы сын-мақалалар мен қатар Л.Толстойдан,
А.Чеховтан, М.Лермонтовтан, В.Короленкодан, И.Крыловтан алғашқы аудармалар
жарық көрген.
“Қазақтың” басты бағыты ағартушылық мәселесін қамтыды. Өнер,
білім жағынан қалың қазаққа бас-көз болды.
“Сарыарқа” газеті.
Кезінде “ұлт қамын ойлап, щарқ ұрған” “Сарыарқа” газеті әліде
болса толық зерт- теліп, бағасын ала қоған жоқ. Бодан елдің санасына
тәуелсіздік рухын сіңіріп, жұртты оят- қан “Қазақ” газетімен үндес,
бағыттас бұл басылым 1917-1918 жылдары Семей қаласында шығып тұрды.
Газеттің жауапты шығарушысы – алаштың ардақты азаматы, соңынан ке -ңестік
саясаттың құрбаны болған Халел Ғаббасұлы.
“Сарыарқаның” көптеген мәселесі: Алашорда өкіметін құру,қазақ
мемлекетін жасау, жоғалған елдікті қайта орнықтыру болды. Сондай-ақ,
Алашорданың Семей тобының саяси бағдарламасы да осында басылғанды. Ең
бастысы сол кездегі қазақ қайраткерлерінің іс- қимылдармен де осы газеттен
танысуға болатын еді.
“Сарыарқа” газетінде негізінде ел, жер, халық қамын ойлаған
Ә.Бөкейханов, Х.Ғаббасұлы, Ж.Аймауытұлы, Т.Құнанбайұлы, М.Тұрғанбайұлы
сияқты арыстардың жү- рекжарды еңбектері жарияланып тұрған.
“Алаш” газеті.
“Алаш” 1916 жылы 26 қарашадан бастап 1917 жылдың ортасына шейін,
Ташкент қаласында, аптасына бір рет шыққан. Редакторы Көлбай Тоғысов,
шығарушысы Мәрием Тоғысова. “Түркестанский курьер” баспаханасында басылыр
тұрған. Газеттің шығуы жаында “Алаш” газетінің алғашқы санында “Россия
қарамағындағы елдердің бірі болу үшін қазақ халқының шешетін мәселелері
көшпелілік пен отырықшылық, оқу-ағарту ісін жөнге қою, Мемлекеттік Думаға
қатысу, сот ісін жөндеу, әйел мәселесін көтеру, елдің-тұрмыс халін түзету”
деген.
Газетте Т.Жанбаевтың, Т.Жомартбаевтың, С.Дөнентаевтың,
А.Баржақсин, Б.Майлин, Сәбира Әділхалық, Ж.Аймауытов пен М.Әуезовтың
мақалалары кездеседі.
1917 жылғы 22-сынынан бастап “Алаш”газетінің зедакторы Түзел
Жанбаев болғаны туралы, “Алаш” газетіндегі Жанбаевтың “Оқушыларға өтініш”
деген мақаласын да Қ.Тоғысовтың халық мәжілісіне, Петербордағы шаруалар
съезіне уәкіл болып сайланғаны, газет шығару жұмысы Түзел Жанбаевқа
тапсырылғаны хабарланған. Ү.Сұбханбердина- ның дерегіне қарағанда
Петербордағы Салтыков-Щедрин атындағы кітапханада газеттің 22-санына дейін
сақталған.
“Абай” журналы.
“Абай” журналы 1918 жылы “Абай” атты ғылыми, әдеби, шаруашылық
журнал белгілі қазақ жазушысы Ж.Аймауытовтың редакторлық етуімен Семей
қаласында шыға бастады. Негізінде бұл басылымды шығарушылар “Екеу” деген
лақап атпен қол қоюшылар болған. Оның бірі журналдың ресми редакторы
Ж.Аймауытов болса, екіншісі әдебиет майданына енді араласқан М.Әуезов еді.
“Абай” журналында негізінде Қазақ әдебиетіне мән берген:сөздің
сыртын сырлап, ішін әрлеген, өлеңнен өрнек шығарған, ақындық,сыншылдық
бірдей дарыған Абай еді. Өнер тап, оқы, қарақет қыл, тәрбие ал, ынсапты,
адал бол деп қақсап кеткен Абай еді деп – Абайға арналған болатын.
1.2. Қазақ журналистикасы 1917-1933 жылдар арасында
Кеңес өкіметінің алғашқы шараларының бірі - сол кезде белгілі
себептермен контре- волюцияшыл-буржуазиялық баспасөз деп аталған “Қазақ”,
“Сарыарқа”, “Бірлік туы”, “Ұран”, “Абай” сияқты, т.б. ұлттық
басылымдарды біржолата тоқтатып, жабу болды. Осыған орай жаңадан құрылған
қазақ жеріндегі кеңестер белсенді қызмет атқарады. Олар негізінен 1918
жылдың соңына дейін бойшыл, ұлтшыл, алашордашыл деп тапқан бір топ газет-
журналдарды біржолата жойып жіберудің арқасында солардың баспаханалары мен
қағаз қорларын пайдалана отырып, өздерінің газеттерін шығара бастады.
Қазан төңкерісіне дейін де Қазақстанда еңбекшілердің бұқаралық
ұйымдары деп аталған ұйымдардың болғаны тарихтан мәлім. Мысалы: Верныйда
“Мұсылман жұмысшы ларының біріккен одағы” құрылып, жұмыс істеген. Бұл одақ
1917 жылдың 13 желтоқса- нында “Садақ” атты сықақ журналын шығара
бастады. Ол негізінен, Жетісу елі ішіндегі кемшіліктерді ашып, түзетуді,
жұртқа мәдени-ағартушылық қызмет көрсетуді мақсат еткен. Журналға идеялық
жағынан жетекшілік жасаған О.Жандосов болса, редакторы Ә.Басиров еді.
Ақпан төңкерісінен кейінгі уақытша өкіметтің тұсында қазақ
жерінде де облыстық, уездік комитеттері құрылғаны мәлім. Мысалы: Ақмолада
құрылған осындай “Қазақ” комитетінің құрамында С.Сейфуллин де болған. Бұл
комитет сол кезде бұрынғы әкімдерді ел билеу қызметінен босату, олардың
орнына жұмысшы-кедейлерді іске қосу, дінмен күрес және қазақ әйелдеріне
бостандық әперу сияқты төңкерісшіл шараларды жүзеге асырумен айналысқан.
Осы комитеттің қасынан Сәкен 1917 жылдың сәуір айында “Жас қазақ
” ұйымын құрды. Оның мүшелері алғашқы кезде 40-50-ден аспаса кейін көбейе
түсті.
Бұл ұйымның мақсаты – халық арасына заң, білім тарату, жаға
саясат істеріне қатысу болып табылады. Осы ұйымның жарғысынан: “Жас қазақ ”
Ресейдің ең дұрыс жобалы төңкерісшіл (революцияшыл) партисымен қатар
майданға шығады. Онан соң Ресейдің құрама (федеративная) республика болуын
қуаттайды – деген жолдарды оқуға болады.
Алайда “Жас қазақ ” ұйымының ең басты қызметі деп біздер олардың
мүшелік арнадан жә- не елден жиналған қаражатпен қазақ баспаханасын құрып,
1917 – 1918 жылдары “Айна”деген жур налдың бір санын, “Тіршілік ” деп
аталатын газеттің бірнеше нөмерін шығарғандарын айтар едік.
“Ақ жол ” газеті.
1923 жылы “Ақ жол ” газеті туралы Б.Майлин: “Осы декабрь
жұлдызының 7 күні Ташкентте шығатын Түркістан өкіметінің тілі “Ақ жол ”
жарыққа шығуына 3 жыл толды. Сол күннің құрметі- не“Ақ жол ”Қазақстанда көп
тараған газет екенін айта келіп:“Ол жеткізіп тұрды ”,-деп атап көр-ті.
Шындығында 1920 жылдың 18 сәуірінен шілденің 27-сіне дейін
Ташкент қаласында қазақ тілінде “Жаңа өріс ” газеті шығып тұрған болатын.
Ал “Ақ жол ” болса, сол басылымның заңды жалғасы болатын. Алдымен “Жаңа
өріс ” газеті жайлы бір-екі ауыз мәлемет бере кетейік. “Ол қырғыз-қазақша,
жетісіне екі рет шығатын, сыпайы тілдегі саяси әрі шаруашылық газет ”,- деп
аталды. Басылым материялдары халықты негізінен еңбекке, игі тіршілікке
шақырды. Оның бар жо ғы 14 нөмірі жарық көрді. Ал, сол жылдың 7
желтоқсаннан бастап оның орнына “Ақ жол ” газеті, “Қырғыз” газеті деген
атпен шыға бастады. Орташа таралу тиражы 1800. Алғашқы редакторы С.Қожанов.
Басылымның ішкі хабарлар, сыртқы хабарлар, сауатсыздықты жою жайынан, әйел
теңдігі, ресми бөлім, бұйрық-жарлықтар, жастар арасында, жарнама, партия
тіршілігі, партия талаптары, шаруашылық жайынан деген бөлімдері болды.
“Ақ жол ” газетінің тағы да бір ерекшелігі көңіл бөліп, жан-
жақты проблема көтерген мәселелері шаруалар жағдайы. Мысалы: газеттің 1921
жылғы 52-нөмірінде “Жерсіз һәм аз жерлі дихандар ұйымының жобасы”
жарияланды. Онда ұйым мүшелерінің ақща жөніндегі міндеттері, істері
көрсетілді, яғни, әр айға кіріс салығы 50 сом, айлық салығы да 50 сом. Одан
әрі ұйымның құрылыс реті көрсетіледі де, дихандар ұйымының әр ауылда ашылу
керектігін айтады.
“Ақ жолда” жиі жазылып, халықтан тиісті бағасын алған
тақырыптардың бірі әдебиет, мәдениет және білім мәселесі болды.
1924 жылдың соңында Түркістан Совет республикасы таратылып қайта
құрылды. Осыған байланысты бұрын оның қарамағында болып келген Жетісу мен
Сырдария облыстары Қазақ АССР-іне қосылды. Осыдан кейін “Ақ жол ” газеті
1925-1927 жылдары Қазақстанның Сырдария облыстық партия, кеңес
мекемелерінің органы болып Шымкентте шығып тұрды.
Қазақ жастар баспасөзінің тарихы. “Жас алаш” газетінің ең алғашқы нөмірі
1921 жылдың 22 нау рызында Ташкент қаласында шыққан. Тұңғыш редакторы –
Ғ.Мұратбаев. Бірақ көп ұзамай, қағаз тапшылығынан және қаржы жоқтығынан бұл
басылым жабылып қалады да,енді оның орнына 1922 жылдың 1 қыркүйегінен
бастап Орда Азия бюросының һәм Түркістан Ортақшыл Жастар Ұйымы комитетінің
он күндік газеті “Жас алаш” шығарыла бастады. Редакторы болып Е.Алдоңғаров
бекітілді.
“Жас алаш” газеті 30 шақты нөмірінен кейін 1924 жылдың қаңтар
айынан бастап журналға айналды.Бұл Түркістан мен Қазақстандағы жастар
басылымы тарихының алғашқы кезеңі болатын, Ал республикадағы жастардың
басылымы - “Өртең” газеті 1922 жылы Орынборда жарық көрді. Оның шаруашылары
– С.Сәдуәқасов, А.Байтұрсынов, Ә.Байдаралин, Е.Алдоңғаровтар еді. Өкініш ке
орай “Өртеңнің” де екі ай ішінде 6-ақ нөмірі шығып, саяси ұстамсыздығы
деген желеумен жабылып қалған. Енді, Қазақстанның аймақтық жастар комитеті
“Өртең” газетінің орнына 1923 жылдың қазан айынан бастап “Жас қазақ”
журналын шығара бастады.
1924 жылдың 8 ақпанынан бастап “Еңбекші қазақ” газеті өзінің бір
бетін “Лениншіл жас” атты жастар бетіне айналдырды. Ол 1925 жылы дербес
“Жас қайрат” газеті болып шықты. Ал 1927 жылы 22 қыркүйектен бастап, 1991
жылға дейін үзбей “Лениншіл жас” деген атпен шыға тұрды.
Алғашқы онжылдықтар ішінде жастар басылымдарының беттеріне
Ғ.Мұратпаевтың, Н.На- дымжановтың, Ж.Сақтаевтың, С.Сәдуақасовтың,
А.Лекерұлының, Тәжібайұлының, Х.Бөлекбаев- тың, Рахымовтың, Р.Жанұзақовтың,
Кенжеғараевтың, Е.Смайыловтың мақалалары жазылып отырған.
Қазақ журналистикасына сексен алтыншы жылдың желтоқсан оқиғасынан
соң үлкен міндет жүктелді. Себебі, КОКП Орталық комитетінің қазақ комитеті
туралы белгілі қаулысы шықыннын кейін “Қазақ ұлтшылдығы” дегенді желеу
етіп, орталық басылымдарда, республтканың орыс тілін-де шығатын газет-
журналдарында жастарға жала жауып, күйе жаққан қианатшыл материялдар кө-
бейіп кетті. Әрбір басылымға нақты тапсырмалар беріліп, тірті арнайы
дайындалған материялдар- да ұсынылды.
Қазақ жеріндегі жаппай ашаршылық және репрессия жылдарындағы баспасөз.
1905 жылдан басталған Россиядағы революциялық әрлеу дәуірі патшалықтың шет
аймақтарында ұлт – азаттық қозғалысының жандануына ықпал жасады. Алайда
патша үкіметіне бұратана халықтардың бірді-екілі оқығандарының “азаттық”,
“теңдікті” әңгіме етуі, тіпті өрескел көрінді. Бірнеше ғасыр бойы үнтүнсіз
бағынып, тағдырына мойын ұсынып келген аз ғана ұлттардың ішінен бұлай бас
көтеретін адамдар шығады деп ойлаған жоқ еді.
Сондықтан да патшалық өкіметті бұндай наразылық көрсете
бастағандарды барынша мұқа- тып, біржолата тұралатып тастауға ұмытылды. Ал,
кеңес дәуірінде бұлардың патша заманындағы азаттық үшін күресін орысқа
қарсы күрес деп теріс түсінушілер, бұларды ұлтшылдар, бай лар деп кінә
тағушылар пайда болды.Оның үстіне революцияға дейін интеллегент болғандар
сол заманның рухани уымен уланғандар болып табылады. Бұлар енді пролитарият
туы астында жинала алмайды, жаңа өмірді жырлай алмайды деген асығыс, ешбір
ғылыми негізсіз тұжырымдар жасалды. Ақыр соңында оларға әр түрлі жалалар
тағылып контрреволюциялық ұйым құруға қатысты деген айып- тар тағылды. Сол
отызыншы жылдардың басында-ақ олардың кейбіреуі аталып кетті, басқалары
ұзақ мерзімге жер аударды. Бұл айдаудан әупірімдеп аман қалғандарын 1937
жылдың қанды ақпаны мәңгіге жұтты.
Шолақ саясатшы Голощекиннің “кіші Октябрь” саясатя тек малмен күн
көріп отырған қазақ- тың алдымен байларына, онан соң орташаларына, ең
соңында астық екпейтінмалшыға астық салы- ғын салып, астық тауып бере
алмағандардың малын тартып алып, шұбырынды болуға, қаңғып кетуге мәжбүр
етті.
Тарихтың “ақтаңдық” беттері туралы ең алғаш болып “Қазақ
әдебиеті” газетінің 1988 жылғы 6 ақпаны күнгі нөмірінде – халқымыздың тілі
мен тарихына, мәдениеті мен әдебиетінің тағдырына байланысты жиі-жиі
проблемалық мақалалармен көрініп жүрген белгілі жазушы Б.Нұжекеевтің
“Шындықты бүкпей айтсақ” деген мақаласы жарияланды. Одан соң бастаманы
“Арай ” журналы мен “Өркен” газеттері жалғастырып, бұрын халық жауы аталыр
келген Косарев, Бухарин жайлы материялды орыс тілінен аударып басып,
өздеріде осы тақырыпқа байланысты көлемді интервью, очерк, мақалаларды
жариялай бастады.
“Ел басынан күн туып, ері қайда жүр екеннің” кері келді. 1937
жылдың тажал аждаһасы Нығмет Нұрмақанов, Сейтқали Меңдешов, Тұрар Рысқұлов
сияқты миллиондардың өмірін қиды.
Осындай тарихтың “ақтаңдық” беттері туралы материялдар кезінде
басылымдарда жиі жарияланып, одан қорытынды да шығарыла бастады.
1.3. Соғыс жылдарындағы қазақ басылымдары (1933-1945 жр).
Өлкелік, облыстық және аудандық газеттерде бесжылдық мәселелерінің жазылуы.
Отызыншы жылдардың бас кезінде кеңес үкіметінің ауыр өнеркәсіпті дамытуға
ерекше мән беруі- не байланысты Қазақстанда балқаш, Қарағанды; Ембі мұнай
кобинаты сияқты ірі алыптар қатарға қосылды. Ауылдық жерлерде жаңажан
бірнеше мың колхоз және жүздеген мал, астық колхоздары құрылды. Әйтседе,
республикада ауыл шаруашылығаның бұл саласында көптеген кемшіліктер де
болды. Мәселен, колхоздар ұйымдық – шаруашылық жағынан әлі де болса әлсіз,
өз бетімен тік тұрып кете алмайтын жағдайда еді. Міне, сондықтан да бұл
шараларды тезірек жүзеге асыру үшін баспасөздің жан жақты көмегі қажет
болды.Осыған орай, енді Қазақстан Өлкелік партия комитеті- нің 1933 жылғы 4
маусым күні болған бюросында Л.И.мирзоян қазақ баспасөзінің жайы мен
міндеттері туралы сөз сөйлеп, осы мәселе туралы қаулының жобасын ұсынады.
Көп кешікпей “Өлкелік басылымдар - “СоциалисттікҚазақстан” мен
“Казахстанская правда” газеттерінің жұмысын қайта құру туралы” Қазақстан
өлкелік партия комитетінің қаулысы жарияланды.
1933-1936 жылдары Өлкелік партия комитеті республикалық
газеттердің редакторларын іс- кер, тәжірибиелі кадрлармен нығайтып отырды.
Қазақстан өлкелік партия комитеті1934жылы мау- сымда белгілі жазушы,
публицист Ғабит Мүсреповты “С.Қ-ның” редакторы етіп бекітті. Редакция
аппараты Бейсенбай Кенжебаев, Аманғали Сегізбаев,Нұрсейіт Ерубаев,
Байжасаров, Ахмет Елші- беков, Мерғали Ешмұхамбетов, Ануар
Омарбеков,Несіпбай Манашев, Жұмағали Сәрсеков және т.б. толықтырылды.
Белгілі журналист және әдебиет сыншысы Құлмырза Өтепов 1938 жылға дейін
үзбестен “С.Қ” газетінің партия тұрмысы, насихат, баспасөз, әдебиет
бөлімдерін басқарды. Ірі публицист және әдеби сыншы Ілияс Қабылов “С.Қ”-ға
эстетика және әдебиетті зерттеу мәселелері жөнінде мақалалар жазып тұрды.
Осы жылдары саясат және экономика тақырыптарына мақала жазып
жүрген ақтаған СЧ Бәйішев еді. Ол әрі “Социалистік Қазақстанның” редакторы
болды.
1937 жылы Қазақстанда 267, оның ішінде 137 газет қазақ тілінде
шығарылды. Олардың тира-жы 660 мыңға жуық дана болды. Бұрынғы жылдардың
қайсысымен болсада да көп, жалпы тиражы 5,3 млн.аса дана болып, 408 түрлі
кітап басылып шықты.
Радио хабарын тарату жедел дамыды. 1937 жылдың көктемінде
республикада 307 радиотора бы, 57 мың радиоқабылдағыш жұмыс істеді, бұл
1935 жылдың осы уақытындғы сынан 3 еседей артық еді. Бірақ осының өзі
халықтың “Қапшықтай білмейтін қағазсыз” га- зетке деген өскелең қажетін
өтей алмады.
1937 жылы 5-12 мамырда Қазақстан Комунисттік партисының бірінші
съезінде Орталық Комитетті сайлады. “Социалисттік Қазақстан”мен
“Казахстанская правда” Қазақстан компартиясы Орталық комитетінің органы
болды.
Қазақстан Компартиясы бірінші съезінің шешімдерін орындауға
комунисттер мен барлық ең бекшілерді жұмылдыра отырып, республика
баспасөзі, комуниттік партияның тарихы мен теория- сын оқып үйрену “ұлт
кадрларын даярлау жәнеоларды идеялық, саяси жағынан тәрбиелеу тақы-
рыптарына баса көңіл аударды”. Сол кезде партияның ішкі демократиясын
өркендетуге “Ауыл ко-ммунисі”, “Большевик Казахстана”мен“Казахстанская
правда” және басқа газеттерде жарияланған мақалалар мен
корреспонденциялардың тигізген пайдасы орасан зор болды.
Қазақстан Комунисттік (большевиктер) партиясының ІІ съезіне (1938
шілде) дейін республи- ка баспасөзі едәуір дами түсті. Қазақстан
Компартиясының І съезінен кейінгі уақытта жаңадан 4 облыстық және 16
аудандық газет пайда болды. Бұрынғы 9 журнал енді 13-ке жетті. Газеттердің
тиражы 300 мың данаға дейін өсті.
“Социалисттік Қазақстан”,“Казахстанская правда”,“Советтік
Қарағанды”және “Соц.Қараган- да”газеттері стахановтық қозғалысты тағы да
онан әрі өркендетуге үлес қосты. Отанымыздың эко- номикасы мен қорғаныс
қуатын нығайту жолдарындағы күресте облыс- тық, аудандық газеттер де елеулі
жұмыс істеді.
Мерзімді баспасөзде республиканың 20 жылдық тарихында қол жеткен
табыстары ойдағы- дай насихатталды. Газеттер беттерінде “Еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
І. Бөлім.ХІХ ғасырдың екінші жартысы менХХғасыр басындағы қазақ мерзімді
баспа сөзі.
1.1. Қазақтың мерзімді баспа сөзінің пайда болуы қазақ жеріндегі
революциялық тақуалар мен өзгерістер кезеңіндегі баспасөз (1870-1917 жр).
1.2. Қазақ журналистикасы 1917-1933 жылдар арасында
1.3. Соғыс жылдарындағы қазақ басылымдары (1933-
1945 жр).
ІІ. Бөлім. Қазақстандағы соғыстан кейінгі басылымдары.
2.1. Халық шарушылығын қалпына келтіру, ұлтшылдық сарынға қарсы күрес же
тың игеру жылдарындағы қазақ мерзімді баспасөзі (1946-1960 жр)
2.2. Қайта қурадан өтпелі кезеңге дейінгі аралықтағы қазақ баспасөзі (1960-
95 жр)
2.3. Онлайн қазақ басылымдары.
2. Қорытынды
3. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Кез келген әдебиет бір күннің төңірегінде өрбитін немесе белгілі
бір тарихи кезеңнің оқиғасын баяндайтын тар ұғымды дүние емес. Мәдениеті
бай елдердің әдебиеті де қаз тұрып, қалыптасқанша қоғамның дамуы секілді
толып жатқан өзгерістерді қорытындылай келіп, алдымен өз халқының, кейін
жалпы адамзаттың ортақ игілігіне айналды. Бұл заңды құбылыс.
Тамырын тереңнен тартқан тарихымен қоса мәдениеті өркендеген
қазақ халқы басында өткерген ұлы оқиғалар мен әлеуметтік жолдарымен ауыз
әдебиеті эпостық жырлар, тарихи аңыз әңгімелер арқылы ұрпақтан –ұрпаққа
жеткізді. Алғашқы газет журналдар да басылды. Кейінірек осының барлығы
кітап болып жарық көрді.
Тарихи-мәдени, әдеби дүниелерін кезінде қағаз бетіне түсіріп
отырмаған қазақ халқының тасқа басылып, хатқа түскен ескерткіштерінің
ішіндегі революциядан бұрынғы газет -журналдарда басылған нұсқаларының алар
орны ерекше. Олардан рухани мұралардың бай көріністерімен қатар туған
әдебиетіміздің тарихын жете білуге және оны халық тарихымен біртұтас
зерттеумізге де мүмкіндік береді.
Қазақ баспасөзі XIX- ғасырдың екінші жартысында, яғни
Қазақстанның Россияға қосылуының нәтижесінде пайда болды. Оның даму тарихы
әлі толық зерттеліп, бір жүйеге келтірілген жоқ.
Бұл саладағы ең алғашқы сөз, бізге белгілі дерек бойынша 1925
жылы айтылған екен. Осы жылы жазғы тұрым Ташкентте Ақжол газетінің
ұйымдастырумен жалпы қазақстандық баспасөз тілшілерінің съезі өткізілген.
Съезде Байтасұлы Қазақ баспасөзі- нің тарихы туралы деген тақырыпта
баяндама жасаған.
С. Сейфуллиннің айтуына қарағанда, ол Баяндамасында алғашқы
революция кезінде шыққан газеттердің қандай болғанын өзінше бұза, шала-пұла
айтқан көрінеді. (Тар жол тайғақ кешу 1960 жыл) Баспасөздің маңызы,
атқарар рөлі, ондағы жаңа леп, бағыт-бағдарлар жайлы сөз жөнінен
Рысқұловтың Баспасөз мәнісі (1926) атты еңбегіің мәні зор деп есептейміз.
[1]
Қазақ баспасөзінің бағыт-бағдарына алғаш баға бергендердің бірі
жазушы-академик С. Мұқанов. Ол өзінің 1932 жылғы XX ғасырдағы қазақ
әдебиеті деген кітабында қазақ баспасөзіне біраз талдау жасайды. Сол
сияқты профессор Қ. Жумалиев пен профессор Е. Исмайыловтың 1941 жылғы
Қазақ әдебиеті деген оқу құралында, Қазақ ССР тарихында.,
Қ.Бисембиевтің 1961 жылғы Қазақсанда XIX ғасырдың аяқ шенінде және XX
ғасырдың басында болған саяси-идеялық ағымдар деген кітабында қазақ
баспасөзі туралы сөз болды. Қазақ баспасөзінің кешегі-бүгінгісін бірыңғай
зерттеп, мол мұра қалдырған Х. Беккожиннің есімі ерекше аталуға тиіс.
Аталған авторлардың еңбектері кезінде өз міндеттерін атқарады, өз
қызметтерін көрсетті.
Революциядан бұрынғы баспасөз бетінде басылған мәліметтерді
ғылыми маңыздылығы жағынан архив қазынасы мен бір дәрежеге қоюға болады.
Әрине осы газет-журналдарда басылған шығармалардың кез келгенін
пайдаланарда оған сын көзімен қараған дұрыс.
Қазақстан жерінде шыққан газет-журналдардың басым көпшілігі орыс
тілінде басылғанымен қазақ тіліндегілер де аз болған жоқ. Солай дегенмен де
орыс тіліндегі газет- журналдардың көпшілігі реттеліп, библиографиясы
жасалып, материалдары ғылыми айналымға түскенімен қазақ тіліндегі мерзімді
баспасөздер күні бүгінге дейін реттелмеді, олардың толық библиографиялық
көрсеткіштері жоқ. Осыдан барып көптеген ғылымдарға, әсіресе шығыс
халықтарының әдеби, мәдени мұраларын, тарихын, экономикасын, тілін
зерттейтін ғалымдарға осы бай мұра бүтіндей белгісіз болып келді. Ал, бұл
газет журналдарға көз жіберіп , сырын ашып, ақтарып көретін болсақ, олар
революцияға дейінгі Қазақстанның тарихынан, әдебиетінен, мәдениетінен,
шаруашылық жайларынан толып жатқан соны деректер бергені даусыз. Тағы бір
айта кететін жай Қазақстанның тарихын, экономикасын, әдебиетін, мәдениетін
зерттейтін ғалымдар қазақ тілінде ертеректе шыққан газет-журналдарын тауып
пайдалану үшін көптеген уақыттарын жоғалтады. Оның қиындықпен түсетін бір
себебі мынада: бұл газет-журналдар кітапхана қорымен архивтерде түгел
сақталмаған.
Патшалық Россиялыќ қол астындагы ұлттар тіліндегі шыққан газет-
журналдарда басылған мақалалардың түгелге жуығы библиографияға
түсірілмегенін ескерсек, қазақ тіліндегі библиография тіпті болмаған. Бұл
жұмыс тек кейінгі кезде ғана қолға алынып, қазақ халқының мәдени өмірін,
тарихи даму жолындағы өзгерістерді талдап, зерттеуде жұмыстар атқарылып,
түрлі энциклопедиялар мен библиографиялармен жинақтар шығарылды.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуде елеулі қателіктер, үлкен
кемшіліктер болды.
Кейінгі жылдары қазақ баспасөзін зерттеудегі қателіктерді түзеу жөнінде
бірқатар жұмыстар істелді. Б. Кенжебаев өзінің алғашқы кітабын түзетіп,
1956 жылы Қазақ баспасөзі тарихынан деген атпен қайта бастырып шығарды.
Осы кітаптың авторы да бұрынғы жіберілген қателіктерін ескере отырып ,
қазақ баспасөзі тарихына байланысты бірқатар мақала жариялады, осыған орай
басқа авторлардың да мақала, кітапшалары жарық көрді.
Қазақ баспасөзін зерттеуге бұрын-соңды басылып шыққан
библиографиялық көрсеткіштер көп жеңілдік келтіреді. Бұл жөнінде
Алянтровтың, Седельниковтың, Сабитовтың, сондай-ақ академик Ә. Марғұлан мен
профессор Е. Исмайыловтың басшылығымен Ү. Субханбердина құрастырған
библиографиялық көрсеткіштерді атап көрсетуге болады.
Осылардың бәрі қазақтың мерзімді баспасөзінің тарихы туралы
жинаѓы кітап жазу қажеттігін туғызды. Бұл жөнінде Х. Беккожин көптен бері
зерттеу жүргізді, бірақ бұдан 1830 –1960 жылдар арасында шыққан қазақ
газеттерімен журналдарын түгелдей егжей-тегжейлі зерттеген екен деген ұғым
тумауы керек. Бұл, біріншіден, тек бір кісінің қолынан келетін іс емес. Бұл
кітапты (Қазақ баспасөзінің даму жылдары) автор өзінің және басқалардың
зерттеулері негізінде жазды.
Екіншіден бір кітаптың ішінде қазақтың мерзімді баспасөзінің
барлық жағдайын қамтуда мүмкін емес.
Әрине, қазақ баспасөзінің тарихын Россиядағы жұмысшы баспасөзінің
тарихымен теңестіруге болмайды.
Біз жоғарыда қазақ баспасөзінің тарихи әр кезеңдегі тарихы
оқиғаларға байланысты зерттелуі тиіс дедік. Бұл қазақ халқының әлеуметтік
өміріне, экономикалық жағдайына тығыз байланысты зерттелуі тиіс деген сөз.
Осылай зерттелгенде ғана баспасөздің қоғам дамуында атқаратын рөлі
айқындала түседі [9].
Ұлы орыс халқының озат мәдениеті қазақ мәдениетінің өркендеуіне
игі әсерін тигізді, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев сияқты
демократ-ағартушылар шықты, олардың ізінше ұлт интелегенциясы қалыптаса
бастады. Орысша және қазақ тілінде оқытатын мектептер ашылды. 1862 –1900
жылдар арсында қазақ тілінде 70 шамалы кітап басылып шығып, қазақтың жазба
әдебиеті мен мерзімді баспасөзі пайда болды.
Қазақстанның қалаларында патшаның жергілікті әкімшілік
орындарының ресми органдары болып табылатын газеттер шыға бастады.
Облыстық ведомоствалармен қатар қазақ тіліне аударылып Орынборда Торғай
газеті, Омбыда Дала уалаяты, Ауыл шаруашылық листогі сияқты газеттер
шығып тұрды. Ташкентте қазақ тілінде шығарылған Түркістан уалаяты газеті,
сондай-ақ Оралда, Астраханьда және кейбір қалаларда шығарылған газеттер де
Қазақстан өмірімен байланысты болды.
Бұл газеттер қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік
шаруашылық және мәдени-ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ,
патша өкіметінің отаршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын
жергілікті халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындату сондай-ақ оның
ресми көзқарастарын халық арасында кең таратып, қол астындағыларды шексіз
бағындырып ұстау мақсатымен шығарылды.
Алайда патша үкіметі тарапынан көзделген мақсатқа қарамастан
Қазақстан да мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда болуы елеулі
әсер еттті. Патша өкіметінің заңдарын, жарлықтарын жариялай отырып, оның
реакцияшыл, отаршылдық саясатын уағыздай отырып, бұл органдар сонымен қатар
өз беттерінде өнеркәсіп пен ауылшаруашылығы өндірісін дамыту мәселелерін
көрсетеді. Бұл газеттер де мал шаруашылығы мәселелері, жаңадан ашылған
мектептер туралы кең жазылып отырды, қазақ халқының тарихына, тіліне, ауыз
әдебиетіне, этнографиясына, Қазақстанның орхиологиясы мен пайдалы кен
байлықтарына арналған мақалалар басылып тұрды.
Әсіресе, әуел баста аударма болса да, бірте-бірте дербес газет
дәрежесіне дейін жетіп, қазақ тілінде шығарылған Түркістан уалаяты (1870-
1882), Дала уалаяты (1888-1902) қазақ баспасөзі тарихынан алғашқы
беташары болып табылады.
1.1. Қазақтың мерзімді баспа сөзінің пайда болуы қазақ жеріндегі
революциялық тақуалар мен өзгерістер кезеңіндегі баспасөз (1870-1917 жр).
“Түркістан уалаятының газеті”
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ елін, жерін патшалы Ресейдің
толықтай би- леп алуына байланысты Қазақстанның Ташкент, Орынбор, Омбы,
Орал сияқты кейбір ірі қалаларында патша өкіметінің жергілікті әкімшілік
органдарының жеке ресми органдары ретінде жергілікті ұлт тіліндегі алғашқы
газеттер шыға бастады. Әрине, бұл басылымдар қайткен күнде де қазақ
халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шарушылық және мәдени-ағарту
тілектерін ескергендіктен кейін шығарылған жоқ, қай та патша өкіметінің
отарлау саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтың
ана тілінде жариялап, сөсіз орындату, сондай ақ оның ресми көз қарастарын
тұрғындар арасына кеңінен таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып
ұстау мақсатымен шығарылды.
Алайда, патшалық Ресейдің осындай жымысқы саясатына қарамастан,
Қазақстанда ұлт тіліндегі өз баспасөзінің тууы халықтың санасын оятып, мол
рухани байлыққа ие болуына елеулі түрде әсер етті. Оны мынандай мысалдардан
айқын байқауға болады. Мәселен, қазақ баспасөзінің тұңғышы “Түркістан
үалаятының газеті” екендігі белгілі. Ол сол кездегі Түркістан генерал-
губернаторлығының орталығы Ташкент қаласында 870 жылдың 28 сәуірінен
бастап, орыс тілінде шығатын “Түркестанские ведомости” газетіне қосымша
ретінде айына төрт рет (екі саны өзбекше, екі саны қазақша) шығарыла
бастады.
Газеттің редакторы – ұлты башқұрт болса да, қазақтың намысын
қорғап, сойылын соққан. Орыс және Шығыстың қөп тілдерінде сөйлеген, генерал-
губернаторлардың тілмашы болған ізгі ниетті азамат Шахмардан Мирасұлы
Ибрагимов еді. Ал, бұл басылымның аудармашысы, әрі әдеби қызметкері болып
Хасен Жанышев, Заманбек Шай- хы Әлібеков, Жүсіп Қазыбековтар жұмыс істеді.
“Түркістан уалаятының газетінің” ресми және ресми емес деп
аталған басты екі бөлімі болды. Ресми бөлімде патша өкіметінің бұйрық-
жарлықтары жарияланып, үкімдері түсіндерелсе, ресми емес бөлімде
отырықшылық, егіншілік, мал шалуашылығы, сауды, іш кі-сыртқы жағдайлар,
әдебиет, мәдениет, білім, ғылым, өнер және әйел теңдігі мәселелері
қаралады.
Жалпы алғанда, қазақ баспасөзінің қарлығашы “Түркістан уалаятының
газеті” өзінен кейінгі қазақ, халықтың саяси, шаруашылық және мәдени
өміріндегі елеулі оқиға болған мерзімді баспасөзінің тууы мен қалыптасуында
айтарлықтай елеулі рөл атқарды, болашаққа жол салды.
Газет патшалық Ресейдің отаршылдығын қазақ халқына мойындату және
орыс тілін үйрету саясатын ұстана отырып та, қазақ қоғамының шындығын
көрсете алды. Қазақты ұлт ретінде таныту там-тұмдап болса да жүргізілді.
“Дала уалаятының газеті ”
“Түркістан уалаятының газетінен” кейінгі өзіндік тарихи орыны бар қазақ
тіліндегі екнші басылым - “Дала уалаятының газеті ” жаңадан құрылған Омбы
генерал-губернаторының органы ретінде Омбы қаласында 1888 жылдың 1
қаңтарынан бастап 1902 жылдың 12 сәуіріне дейін 14 жыл қатарынан жарық
көріп тұрған. Оның орысшасы “Киргизская степная газета” деп аталған.
Газеттің редакторы ретінде әр кезде И. Козлов, К. Михайлов, Г.
Абаза деген кісілер қол қойып отырған. Ал басылымның қазақшасын үзбей
редакциялаған генерал-губернатор концелярасының аға тілмашы Е.Абылайханов
пен Д.Сұлтанғазиндер болатын. Газетте Р.Дүйсенбаев, Б.Чалымбеков және тағы
басқа бірнеше адам аудармашы әрі әдеби қызмет- кер міндетін де атқарған.
Содай-ақ мұнда арнайы тілшілер ретінде О.Әлжанов, Ж.Аппасов, Ш.Айманов,
Д.Иманқұлов, А.Қылышбаев, А.Нөгербеков, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Қ. Жанатаев,
А.Шонаев, Б.Әбдіков жиі мақала жазып тұрған. Редакция қызмет-керлерінің
және газет авторларының арасында Мұхаметжан Сералин, Асылқожа Құрманбаев,
Қорабай Жапанов секілді халық арасынан шыққан, оқыған, прогресшіл бағыттағы
адамдар да болған.
Газет патшаның реакцияшыл, отаршылдық саясатын насихаттайтын
материяларды жариялаумен қатар өзінің ресми емес бөлімінде егіншілікті
өркендету, отырықшылыққа көшу, ғылыми жаңалықтар, мәдениетке ұьыту
(дәрігерлік көмек, мектеп ашу, қазақ тілін, әдебиетін дамыту проблемалары),
ел басқару, сауда ісін жолға қою, мал тұқымын асылдандыру, және т.б.
көптеген мәселелерді қамтып тұрды. Сондай ақ мұнда шет ел және Ресейдің
ішкі жаңалықтары, көршілес мемлекеттер жөнінде де хабарлады. Газеттің нақты
тиражы туралы анық мәлімет жоқ.
“Торғай газеті ”
1869 жылы 2 қаңтарда Орынбор және Сібір ведомствасына қарайтын
территория қайта құрылып, Торғай облысы делініп атала бастады. Құрамына 4
уезд, 28 болыс қарайтын облыс сол кездегі Қазақстанның біраз жерін алып
жатты.
Ал,1879 жылы орталығы Орынбор қаласында облыстық басқарманың
баспасөз орталығы құрылып, оның ресми органы шыға бастады. 1895 жылдан
бастап бұған қосым- ша “Тургайская гезета” деген атпен зесми емес бөлімі
шығарылып, ло 15 жылдай өмір сүрді. “Торғай газетінде” Ш.Уалихановтың,
Ы.Алтынсариннің өмірі мен қызметімен таныстыратын материялдар жарияланды.
“Торғай газеті” көпшілікке пайдалы материялдарды қазақ әріпімен
және араб әріпімен қазақ тілінде жиі-жиі жариялап отырды.
1905-1907 жылдардағы бірінші орыс буржуазилық революциясы
көпшіліктің саяси санасын шыңдаған мектеп болды. Соның нәтижесінде тарихта
тұңғыш рет жұмысшы мен шаруа одағы бірлесіп, өздерінің ортақ жауы – патша
самодержавиесіне қарсы “Восточное оброзование” үреске шықты.
Революция жаңғырғы Қызықстан даласына да жетті. Верный, Әулиеата
қалалары- ның Перовск, Қазалы, Орал, Ақтөбе, Семей Петропавл темір жол
станцияларының жұмыс- шылары мен демократиялық ниеттегі еңбе кшілері патша
үкіметінің озбырлығына наразы- лық білдіріп, ереуілдер жасады. Орынбор,
Ташкент, Түркістан, Перовск, Жосалы, Шалқар станцияларында жұмысшылар жұмыс
күнін қысқартуды, экономикалық жағдайларды жақсартуды талап етті. Кей
жерлерде жұмысшылар жаппай жұмысқа шықпау шараларын ұйымдастырды. Сөйтіп,
қазақстандықтар да Бүкілресейлік стачкаға қосылды.
Қазақстанда маркстік идеялардың таралуы.
ХІХ ғасырдың соңына қарай империялизм дәуіріне аяқ басқан Ресей
дүниежүзілік революциялық қозғалыстың орталығына айналды. Сөйтіп, “Жұмысшы
табын азат ету жолдарындағы күрес одағы” идеясы қазақ даламына тарай
бастады. Оны таратушылар Қазақстанға жер аударылған орыс революционерлері –
социал демократар болды. Лоар өздерімен бірге тиым салынған құпия
әдебиеттерді, патша өкіметіне қарсы жазылған прокламацияларды алып келіп,
жергілікті тұрғындарға таратты.
Бұл кезде қазақ еңбекшілерінің пролетариаттану процесі жедел
қарқырмен жүріп жатқан болатын. Ол жөнінде “Восточное оброзование” газеті
тілшілерінің бірі былай деп жазды: “Малынан және қыруар шабындық жерлерінен
айрылған олар (қазақ кедецлері – авторлар) топ-тобымен мал өсіру кәсібінен
қол үзіп, қырдан кетіп жатыр. Егіншілік кәсібі- не көшуіне және тәуелсіз
өнеркәсіп еңбегінің саласымен шұғылдануға мүмкіндік болмай, бұрынғы
көшпелілер құстай құстай “еркін”, қандай ауыр жұмысты болсын істей алатын
жұмыскер ретінде еңбек рыноктарына келуде. Ақысы сутегін арзан жұмыс
қолдары енді қаптап жатыр, олардың бұлай шұбыруы екі миллион қырғыз
халқының күйзелуінен болып отыр. Табиғи байлығы мол сахарада малынан
айырылған көшпелі халықтан жұмысшы мен пролитарият туындауда.
Қазақ шаруаларының күн көріс жолын іздеп, еңбек рыноктарына
баруы пролетари-аттың ұлттық кадрларының жасақталуының алғы шарттарының
бірі еді. Бір ескертетін жағдай, Қазақстанда көп ұлтты пролетариат туа
бастады. Мұның өзі оның таптық күрес- келдік санасезімін шыңдауға, ұлттық
томаға-тұйықтатқан арылуға қолайлы жағдай жаса- ды. Әсіресе, орыс
жұмысшылары, саяси жер аударылғандар қазақ жұмысшыларымен революциалық
тәжірибелерін бөлісіп, стихиялы әрекеттен саналы ұйымдасқан әрекетке көшу
жолдарын үйретті. Мұны сезген Дала өлкесінің генерел-губернаторы 1883 жылғы
есебінде: “Мұнан былайға уақытта саяси себеппен жер аударылғандарды дала
облыстары- на жіберудің тоқтатылғаны дұрыс болар еді”, - деп жазуға мәжбүр
болған.
Патша үкіметінің қатаң талап қойып, жіті бақылау жасауы Ресейге
марксизм идея- сының таралуын тездетті, нәтижесінде ол қазақ даласына да
кең тарала бастады. Бұл бағытта күнделікті баспа сөз үлкен рөл атқарды. Ол
революциялық қозғалыстың мақса- тын, сондай-ақ жұмысшылар мен шаруалар
арасындағы қарым-қатынасты түсіндіру мен болады. Соның бірі – жалпыорыстық,
большевиктік “Искра” газеті. “Искраны” Ұлытау, Атбасар, Есіл, Ақмешіт
маңына, Қарсақпай жұмысшыларына алғаш таратушылардың бірі – Иван Деев пен
Сабыр Шарипов екені тарихтан белгілі. Иван Деев пен Сабыр Шариповтің көбіне-
көп паналаған ауылы орта жүздің Бағаналы елі болған. Бұл елдің сауатты
азаматтары “Қазақ” атты Ахмет Байтұрсынов басшылық еткен газетті шығаруға
да атсалысқаны архивтік деректерден таныс.
“Искраның” тілшілері Ресейде ғана емес, Қазақстанда да болды.
Олар қазақ халқы- ның ауыр тұрмысынан хат-хабар, мақала жазып тұрды.
Айталық, “Искра” 2-нөмірінде “Ұлы Сібір магистралы бойында” деген авторы
көрсетілмеген хат жариялады. Онда темір жол қоғамы шонжарларын тіс қаққан
қасқырларға теңеп, олардың нағыз жыртқыш бейне- сін ашты.
“Искраның” 1902 жылғы қаңтардағы нөмірінде Орынбор-Ташкент темір
жол құры- лысын жүргізуші жұмысшылардың ауыр халі туралы корреспонденция
жарық көоген. Он- да сол жылы басталған Орынбор-Ташкент темір жол құрылысы
мердігерлері мен жұмыс- шылар арасындағы “шатақтар”, әсіресе, жұмысшылардың
арсыздықпен тоналғандығы жа- зылады. Жұмыс істеу жағдайының өте ауыр
екеніне,орынсыз айып төлеудің барынша етек жайғанына қарамастан,
жұмысшылардың жалақысы дұрыс есептелмей заңсыз ұытап қалу тәрізді
жолсыздықтардың кең орын алып отырғанын әшкереледі.
Корреспонденция соңында жұмысшылардың бір сом орнына 60-80
тиыннан ғана жалақы алатынын, бұған ашынған соң әкімшілікке қарсы шыққаны
жазылған.
Ал, “Искраның” 1903 жылдың 1 ақпанындағы нөмірінде Ташкент темір
жолы жұмы сшыларының ауыр халі туралы тағы бір корреспонденция жарық көрді.
Онда жұмысшы- лардың төбесі сабармен жабалған жер кепелерде тұратыны,
шіріген овощ сорпасымен қоректенетіні үйреншікті жай екенін жаза келіп, 450
шақырым жердегі Орынборға арызын айтуға жаяу бара жатқанда жолшыбай 46
жұмысының аязға үсіп өлгенін жан түршігерлік оқиға деп көрсетті. “Қазақ
сахарасында жүрген сорлы жандардың, - деді газет, - көрген күні қараң,
еңбегі еш, аштық титығына жеткен бұлар, сайып келгендеажалға ұшырап болар”.
Корреспонденция Ташкент темір жол құрылысының жақында
аяқталатыны, бірінші поездің қанаушылықтың тозағынан өлген жұмысшылардың
сүйегін басып жүретіні тура- лы кекесінге толы сөйлемдермен аяқталған.
Патша өкіметі революция толқынынан қауіптеніп 1905 жылғы 17
қазандағы манифе сінде саяси бостандықтар, оның ішінде баспасөз бостандығы
жариялады. Осыған байла- нысты жер-жерде жаңа газеттер жарық көре бастады.
Соның ішінде 1905 жылы қазан айы- ның аяқ шенінде Петербургте шыққан “Новая
жизнь” газеті де қазақ даласына орналасқан әскери бөлімдерде де толқулар
болғанын, ол толқулар Ташкент, Жаркент тағы басқа гарнизондарды қамтығанын
жазды.
“Новая жизнь” 1905 жылғы 1 желтоқсандағы нөмірінде орал облысы
қазақтарының ауыр халі жөнінде корреспонденция жариялап, патша өкіметінің
отарлау саясатын сына- ды. Корреспонденцияда Ресейдің ішкі
губернияларындағы жеріжоқ шаруалар орналасты- ру үшін қазақтардың
қоныстанып отырған, өңделген жерлері таратылып алғаны,Жиренқұ- дық болысына
қарасты қазақтардығ 80прщценті егіншілікпен айналысқанына қарамастан,
оларға бір десятина да егіндік жер қалдырмағаны жазылды. Орман, ағаштарынан
да айы- рылған қазақтардың балаларға тамақ істеп беру үшін бір тал шыбықты
да таппай отырға- нын жаза келіп, газет “Қазақтар енді қайтеді?” – деп
қынжылыс білдірді.
1910-1911 жылдары Ресейдің экономикалық жағдайы күрт өзгеріп,
өнеркәсіптік өр- леу өріс алды. Бұл жерде бір ескертетін жағдай,
Қазақстанның экономикалық, саяси даму- ының өз өзгешелігі бар еді. Сол
себепті мұнда жұмысшы қозғалысының өрлеуі Ресейге қа- рағанда кешеуілден,
баяу дамыды. 1910-1911 жылдары Қазақытан жұмысшылары эконо-микалық
сипаттағы жекелеген талаптар төңірегінде ғана қарсылықтар жасады. Атап
айсақ, 1910 жылы даппай жұмыстан шығаруға байланысты Орынбор темір жол
ұстаханалары- ның жұмысшылары ереуілге шықты. Ереуілдің бет алысынан
қорыққан әскери күш губер- натордың жанындағы кеңес жұмысшсларды жаппай
жұмыстан шығарудан бас тарту керек деген қаулы алуға мәжбүр болды.
Патша өкіметі Ленадағы 500-ден астам жұмысшының атылғаны және
жараланғаны туралы мәліметтердің елге таралуынан қорықты. Газеттерге ол
жөнінде жазуға тиым сал- ды. Соған қарамастан, түрлі баспасөз арқылы Ленада
болған шындық дүниенің төрт бұрышына тарап кетті. Тіпті, бұдан патшалық
ресми “Туркестанский курьер”, “Омский вестник”, газеттері де қалыс қалған
жоқ. Сырдария облысының әскери губернаторы Лена алтын кендеріндегі қанды
қырғын туралы материялдар жариялағаны үшін “Туркестанский курьер” газетінің
зедакторына айып салынған.
Сөйтіп, ел ішінде Ленадағы қанды қырғын оқиғаларына үн қосқан
жаппай ереуілдер, демонстрациялар өріс алды. Оған Қазақстаннан Риддер кен
орны, Нілді мыс қорыту заво- ды, Жем мұнай кәсіпшілігіндегі жұмысшылар,
Екібастұз көміршілері қосылды. Алб Лена оқиғасының жаңғырығын қазақ жеріне
толық жеткізген “Правда” газеті болатын. Оның үстіне қөтеріліс кезінде
ауыр жараланып, кейіннен 12 жылға каторгаға үкім етілген, революциялық
күрес жолынан туған жері Қарқаралыда аяқталған Угар (Мұқатай) Жәнібіков
туралы дуруктер де еңбекшілер санасын оята түсті.
Міне, 1905-1907 жылдардағы орыс революцияның тұсында және 1910-
1911 жылдар- дағы революциялық жаңа өрлеу кезеңінде “Искра”,“Правда ”
сияқты жалпы орыстықжұ- мысшы басылымдарының әсерімен Орда қаласында
өздерінің демократиялық, мәдени-ағартушылық күрес жолдарын бастаған қазақ
интеллигенциясының алдыңғы қатарлы бір топ өкілдері өздерінің жасырын
көпшілік одағын ұйымдастырды. Сөйтіп, олар ең алдымен одақтың шаруашылық
және саяси мақсаттарын жүзеге асыру үшін “Қазақстан” газетін шығаруды қолға
алды.
“Қазақстан” газеті.
Көпшілік одағының мүшелері 1910 жылы елден қаржы жинап, Орда
қаласындағы А.Н.Щегкованың меншікеі барсханасын ұйымдастыруға көмектеседі.
Сөйтіп, 1911 жылдың наурыз, мамаыр айларында орыс баспханасынан “ Қазақстан
” газетінің алғашқы екі нөмері жарық көрді. Бұл туралы газет қызметкері
С.Меңдешев “Бөкей даласындағы 1916 жылғы көтеріліс” деген мақаласында сөз
етен.
Газетті шығарушылар екі нөмері жарық көргеннен кейін редакцияны
Орда қаласы- нан Орал қаласына көшіреді, оған патша әкімшілігінің
цунзурасыз шыққан басылымның әр мақаласына кінә тағып, авторларды
қуғындауы себеп болған.
Редакция құжымы Оралға көшіп келген соң Мұтиғолла
Тухватулин,Ғабдолла Тоқай, Камин Тухватуллин, Мұхамед-Ғали Мусин сияқты
татар қайраткерлерінің араб әрпәмен өз тілдерінде газет, журнал шығарып
тұрған баспаханасын несиеге сатып алады. Қарыздан бірден құтылу оңайға
түспейді. Соның зардабынан редакция қызметкерлері газет шығару- дың орнына
үш-төрт ай бойы жекелеген мекемелер мен адамдардың заказдарын орындау үшін
асыл уақыттарын кетіреді. Ақыры қарыздан құтылудың басқа амалдары болмаған
соң, елден газеттің тұңғыш санына байғазы сұрап, ақша жинайды. Басылымның
үш жыл ішінде 18 нөмірі жарық көрді. Оның кейбір нөмірлерінде орыс, қазақ,
татар тілдерінде жазылған материялдар жарияланған.
Газет 1913 жылы жабылады. Редакция ұжымы басылымның жабылуы
себебін “Құр- мет иесі оқушыларымызға” деген мақалада қаржының
жетіспеушілігінен деп көрсеткен. Ал, негізгі себеп газеттің прогресшіл –
демократиялық сарынынан қорыққан патша әкімдерінің кертартпа әрекетінен
еді. Бпсылымның редакторы – Елеусин Бұйрин болды.
“Қазақстан” жариялаған материялдарында ел ішіндегі саяси
мәселелерге баса көңіл бөлді. Мәселен, 1912 жылы Ленадағы жұмысшылар
ереуіілін жергілікті қарапайым шаруа, кедейлердің сана-сузіміне түсінікті
боларлықтай, яғни таптар арасындағы қайшылыққа те- рең талдау жасай жазған.
Сөйтіп, капиталистер мен жұмысшылардың өзара келіспеушілік себеп-сырын ашып
көрсеткен.
“Айқап” журналы.
“Айқап” журналының алғашқы саны Троицк қаласында 1911 жылдың
қаңтарында жарық көрді. Оның шығарушысы, демократ ақын, жазушы Мұхаметжан
Сералин болды. Ол журналды алғаш жұрттан қарызға ақша алып, пайда
серіктікке пай жинай жүріп шығарды. Біраз уақыттан соң журнал өз қаржысымен
шыға бастады, оған жәрдемдесуші- лерде табылды. Дегенмен қаржының
тапшылығынан ол алғашқы жылы айына бір реттен, кейде шағын көлемді болып
жарық көрді.
Жәрдемшілер көбейіп және қаржыға ие болғаннан кейін, яғни 1912
жылдан бастап журнал айына екі реттен, 12-24 бет көлемде шықты. Проыуссор
Қ. Бекқожиннің дәлелдеу- інше “Айқаптың” тиражы 1000 дана болған. Жалпы,
журналдың 5 жыл ішінде 89 саны жарық көрген.
“Айқаптың” алғашқы санындағы “Қызмет иесі санындағы мырзаларға”
деген мақалада: Журнал шығарудағы мақсат атақ шығару, білім сату емес,
халыққа қызмет ету болды... “Айқап” әр материялдың мазмұны мен тақырыбына
жете көңіл бөліп отырды. Бірінші бетіне елдің ішкі өмірінде болған
жаңалықтар, ресми хабарлар, екінші, үшінші беттерінде “Ашық хат” деген
айдарымен оқырмандар хаттарын жариялаған. Проблемалық мақалалар (жер
туралы, сьезд, сайлау т.б. тақырыптар) бойынша 4-6 беттеріне орналасқан.
“Фельетон ”, “Хабарлар” бойынша айдарымен материялдар журналдың орта
тұсынан орын алған. Ал шетел жаңалықтарынан, көңіл айтулар мен басқармадан
ускертулерді, жаңа кітап туралы рецензияларды журналдың соңғы беттерінен
оқуға болатын.
“Айқаптың”, “Өлең-жыр”, “Фульетон”, “Фабаршыларымыздан”, “Ашық
хат”, “Бас-қармадан жауап” деп алған тұрақты айдарлардың болуы оның
жұмысындағы ұқыптылық- ты, жүйуліліктш танытады. Журналдың безендіру
мәселесшне де жете көңіл бөлгенін жоғарыдағы айдарлар бойынша жарияланған
материялдардан айқын аңғаруға болады.
“Айқап” өз кезі үшін үздік журнал болды. Оның әр санын жұрт
асыға күтті. Оған Қазақстанның барлық облысынан және Астрахань губерниясына
қосылған Бөкей орталық- тарымен мен Кавказ округіне қарайтын Маңғыстау,
Атырау, Оралдан үзбей хат келіп тұрды. Әсіресе, Ақтөбеден, Қотанайдан,
Қыдылжардан, Торғайдан, Көкшетаудан, Қарқа-ралыдан, Семейден, Аягөзден,
Қапалдан, Шиелден, Қызылордадан, Жамбылдан, Шымкенттен, Зайсаннан мақала
жиі жарияланды.
Журналдың бетіне кейде “Одан-бұдан”, “Уақиғалар”, “Мұсылмандар
түсінуіне тиіс- ті мәселелер” деген айдарлар бойынша да материял жарық
көрді. Кейін оларды алмастыр- ған “Хабаршыларымыздан ”, “Хабарлар ”
айдарлары журналдың соңғы кезіне дейін тұрақты шығып тұрды.
“Айқаптың”, хатшысы болып 1911-1912 жылдары Әкірам Ғалимов, 1913-
1914 жылдары Сұлтанмахмұт Торайғыров істеді. Қызметкер, тілші, автор болып
Жиһанша Сейдалын, Спандияр Көбеев, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Малин, Сәбит
Дөнентаев, Бақытжан Қаратаев, Молдағали Жолдыбаев, Бекмырза Бекжанов,
Нұралдин Айтмұқанов, Есенғали Хасаболатов, т.б. қатысты.
“Қазақ ” газеті.
“Қазақ” – қоғамдық-саяси және әдеби газет. 1913 жылы 2
ақпаннан бастап Орын- борда аптасына бір рет, 1915 жылы аптасына екі рет
шығып тұрған. Тиражды 3000, кейбір мағлұматтарда 8000 ға жеткен. Бірінші
редакторы – белгілі ғалым, жазушы, қоғам қарыт- кері Ахмет Байрұрсынов,
екінші редакторы – қоғам қайраткері, жазешы Міржақып Дулатов, бастырушысы
Мұстафа Оразаев, кейін “Азамат” серіктігі болған. Газеттің басы- лып
шығуына алғаш жинастырып, әрі қалтасынан қаражат шығарған Ахметишан Оразаев
болған. Ахаң газетке автор ретінде де қатысып“Қызылқұм елінде” деген сияқты
мақалалар да жарияланып отырған. Хусаинов - Каримов баспахагасында басылып
тұрған. Газеттің 1918 жылғы сандарының редакторы Жанұзық Жәнібеков.
Барлығы 265 нөмірі жарық көрді.
Газетте ХХ ғасырдың басындағы қазақ жұртының саяси-әлеуметтік
өмірінің ең түй- інді мәселелеріне, шаруашылық жағдайына, жер мәселесіне,
басқа елдермен қарым-қаты- насына, оқу-ағарту, бала тәрбиесіне, әдебиет пен
мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санаға, тарих пен шежіреге арналған
Ә.Бөкейхановтың, Ш.Құдайбердиевтің, Ғ.Қарашев, А.Мәметов, Б. Серікбаев,
Р.Малабаев, Қ.Қоңыратбаев сынды әдебиетіміздің даму шығармалары, әңгіме,
өлеңдері басылып, аудармалары туралы сын-мақалалар мен қатар Л.Толстойдан,
А.Чеховтан, М.Лермонтовтан, В.Короленкодан, И.Крыловтан алғашқы аудармалар
жарық көрген.
“Қазақтың” басты бағыты ағартушылық мәселесін қамтыды. Өнер,
білім жағынан қалың қазаққа бас-көз болды.
“Сарыарқа” газеті.
Кезінде “ұлт қамын ойлап, щарқ ұрған” “Сарыарқа” газеті әліде
болса толық зерт- теліп, бағасын ала қоған жоқ. Бодан елдің санасына
тәуелсіздік рухын сіңіріп, жұртты оят- қан “Қазақ” газетімен үндес,
бағыттас бұл басылым 1917-1918 жылдары Семей қаласында шығып тұрды.
Газеттің жауапты шығарушысы – алаштың ардақты азаматы, соңынан ке -ңестік
саясаттың құрбаны болған Халел Ғаббасұлы.
“Сарыарқаның” көптеген мәселесі: Алашорда өкіметін құру,қазақ
мемлекетін жасау, жоғалған елдікті қайта орнықтыру болды. Сондай-ақ,
Алашорданың Семей тобының саяси бағдарламасы да осында басылғанды. Ең
бастысы сол кездегі қазақ қайраткерлерінің іс- қимылдармен де осы газеттен
танысуға болатын еді.
“Сарыарқа” газетінде негізінде ел, жер, халық қамын ойлаған
Ә.Бөкейханов, Х.Ғаббасұлы, Ж.Аймауытұлы, Т.Құнанбайұлы, М.Тұрғанбайұлы
сияқты арыстардың жү- рекжарды еңбектері жарияланып тұрған.
“Алаш” газеті.
“Алаш” 1916 жылы 26 қарашадан бастап 1917 жылдың ортасына шейін,
Ташкент қаласында, аптасына бір рет шыққан. Редакторы Көлбай Тоғысов,
шығарушысы Мәрием Тоғысова. “Түркестанский курьер” баспаханасында басылыр
тұрған. Газеттің шығуы жаында “Алаш” газетінің алғашқы санында “Россия
қарамағындағы елдердің бірі болу үшін қазақ халқының шешетін мәселелері
көшпелілік пен отырықшылық, оқу-ағарту ісін жөнге қою, Мемлекеттік Думаға
қатысу, сот ісін жөндеу, әйел мәселесін көтеру, елдің-тұрмыс халін түзету”
деген.
Газетте Т.Жанбаевтың, Т.Жомартбаевтың, С.Дөнентаевтың,
А.Баржақсин, Б.Майлин, Сәбира Әділхалық, Ж.Аймауытов пен М.Әуезовтың
мақалалары кездеседі.
1917 жылғы 22-сынынан бастап “Алаш”газетінің зедакторы Түзел
Жанбаев болғаны туралы, “Алаш” газетіндегі Жанбаевтың “Оқушыларға өтініш”
деген мақаласын да Қ.Тоғысовтың халық мәжілісіне, Петербордағы шаруалар
съезіне уәкіл болып сайланғаны, газет шығару жұмысы Түзел Жанбаевқа
тапсырылғаны хабарланған. Ү.Сұбханбердина- ның дерегіне қарағанда
Петербордағы Салтыков-Щедрин атындағы кітапханада газеттің 22-санына дейін
сақталған.
“Абай” журналы.
“Абай” журналы 1918 жылы “Абай” атты ғылыми, әдеби, шаруашылық
журнал белгілі қазақ жазушысы Ж.Аймауытовтың редакторлық етуімен Семей
қаласында шыға бастады. Негізінде бұл басылымды шығарушылар “Екеу” деген
лақап атпен қол қоюшылар болған. Оның бірі журналдың ресми редакторы
Ж.Аймауытов болса, екіншісі әдебиет майданына енді араласқан М.Әуезов еді.
“Абай” журналында негізінде Қазақ әдебиетіне мән берген:сөздің
сыртын сырлап, ішін әрлеген, өлеңнен өрнек шығарған, ақындық,сыншылдық
бірдей дарыған Абай еді. Өнер тап, оқы, қарақет қыл, тәрбие ал, ынсапты,
адал бол деп қақсап кеткен Абай еді деп – Абайға арналған болатын.
1.2. Қазақ журналистикасы 1917-1933 жылдар арасында
Кеңес өкіметінің алғашқы шараларының бірі - сол кезде белгілі
себептермен контре- волюцияшыл-буржуазиялық баспасөз деп аталған “Қазақ”,
“Сарыарқа”, “Бірлік туы”, “Ұран”, “Абай” сияқты, т.б. ұлттық
басылымдарды біржолата тоқтатып, жабу болды. Осыған орай жаңадан құрылған
қазақ жеріндегі кеңестер белсенді қызмет атқарады. Олар негізінен 1918
жылдың соңына дейін бойшыл, ұлтшыл, алашордашыл деп тапқан бір топ газет-
журналдарды біржолата жойып жіберудің арқасында солардың баспаханалары мен
қағаз қорларын пайдалана отырып, өздерінің газеттерін шығара бастады.
Қазан төңкерісіне дейін де Қазақстанда еңбекшілердің бұқаралық
ұйымдары деп аталған ұйымдардың болғаны тарихтан мәлім. Мысалы: Верныйда
“Мұсылман жұмысшы ларының біріккен одағы” құрылып, жұмыс істеген. Бұл одақ
1917 жылдың 13 желтоқса- нында “Садақ” атты сықақ журналын шығара
бастады. Ол негізінен, Жетісу елі ішіндегі кемшіліктерді ашып, түзетуді,
жұртқа мәдени-ағартушылық қызмет көрсетуді мақсат еткен. Журналға идеялық
жағынан жетекшілік жасаған О.Жандосов болса, редакторы Ә.Басиров еді.
Ақпан төңкерісінен кейінгі уақытша өкіметтің тұсында қазақ
жерінде де облыстық, уездік комитеттері құрылғаны мәлім. Мысалы: Ақмолада
құрылған осындай “Қазақ” комитетінің құрамында С.Сейфуллин де болған. Бұл
комитет сол кезде бұрынғы әкімдерді ел билеу қызметінен босату, олардың
орнына жұмысшы-кедейлерді іске қосу, дінмен күрес және қазақ әйелдеріне
бостандық әперу сияқты төңкерісшіл шараларды жүзеге асырумен айналысқан.
Осы комитеттің қасынан Сәкен 1917 жылдың сәуір айында “Жас қазақ
” ұйымын құрды. Оның мүшелері алғашқы кезде 40-50-ден аспаса кейін көбейе
түсті.
Бұл ұйымның мақсаты – халық арасына заң, білім тарату, жаға
саясат істеріне қатысу болып табылады. Осы ұйымның жарғысынан: “Жас қазақ ”
Ресейдің ең дұрыс жобалы төңкерісшіл (революцияшыл) партисымен қатар
майданға шығады. Онан соң Ресейдің құрама (федеративная) республика болуын
қуаттайды – деген жолдарды оқуға болады.
Алайда “Жас қазақ ” ұйымының ең басты қызметі деп біздер олардың
мүшелік арнадан жә- не елден жиналған қаражатпен қазақ баспаханасын құрып,
1917 – 1918 жылдары “Айна”деген жур налдың бір санын, “Тіршілік ” деп
аталатын газеттің бірнеше нөмерін шығарғандарын айтар едік.
“Ақ жол ” газеті.
1923 жылы “Ақ жол ” газеті туралы Б.Майлин: “Осы декабрь
жұлдызының 7 күні Ташкентте шығатын Түркістан өкіметінің тілі “Ақ жол ”
жарыққа шығуына 3 жыл толды. Сол күннің құрметі- не“Ақ жол ”Қазақстанда көп
тараған газет екенін айта келіп:“Ол жеткізіп тұрды ”,-деп атап көр-ті.
Шындығында 1920 жылдың 18 сәуірінен шілденің 27-сіне дейін
Ташкент қаласында қазақ тілінде “Жаңа өріс ” газеті шығып тұрған болатын.
Ал “Ақ жол ” болса, сол басылымның заңды жалғасы болатын. Алдымен “Жаңа
өріс ” газеті жайлы бір-екі ауыз мәлемет бере кетейік. “Ол қырғыз-қазақша,
жетісіне екі рет шығатын, сыпайы тілдегі саяси әрі шаруашылық газет ”,- деп
аталды. Басылым материялдары халықты негізінен еңбекке, игі тіршілікке
шақырды. Оның бар жо ғы 14 нөмірі жарық көрді. Ал, сол жылдың 7
желтоқсаннан бастап оның орнына “Ақ жол ” газеті, “Қырғыз” газеті деген
атпен шыға бастады. Орташа таралу тиражы 1800. Алғашқы редакторы С.Қожанов.
Басылымның ішкі хабарлар, сыртқы хабарлар, сауатсыздықты жою жайынан, әйел
теңдігі, ресми бөлім, бұйрық-жарлықтар, жастар арасында, жарнама, партия
тіршілігі, партия талаптары, шаруашылық жайынан деген бөлімдері болды.
“Ақ жол ” газетінің тағы да бір ерекшелігі көңіл бөліп, жан-
жақты проблема көтерген мәселелері шаруалар жағдайы. Мысалы: газеттің 1921
жылғы 52-нөмірінде “Жерсіз һәм аз жерлі дихандар ұйымының жобасы”
жарияланды. Онда ұйым мүшелерінің ақща жөніндегі міндеттері, істері
көрсетілді, яғни, әр айға кіріс салығы 50 сом, айлық салығы да 50 сом. Одан
әрі ұйымның құрылыс реті көрсетіледі де, дихандар ұйымының әр ауылда ашылу
керектігін айтады.
“Ақ жолда” жиі жазылып, халықтан тиісті бағасын алған
тақырыптардың бірі әдебиет, мәдениет және білім мәселесі болды.
1924 жылдың соңында Түркістан Совет республикасы таратылып қайта
құрылды. Осыған байланысты бұрын оның қарамағында болып келген Жетісу мен
Сырдария облыстары Қазақ АССР-іне қосылды. Осыдан кейін “Ақ жол ” газеті
1925-1927 жылдары Қазақстанның Сырдария облыстық партия, кеңес
мекемелерінің органы болып Шымкентте шығып тұрды.
Қазақ жастар баспасөзінің тарихы. “Жас алаш” газетінің ең алғашқы нөмірі
1921 жылдың 22 нау рызында Ташкент қаласында шыққан. Тұңғыш редакторы –
Ғ.Мұратбаев. Бірақ көп ұзамай, қағаз тапшылығынан және қаржы жоқтығынан бұл
басылым жабылып қалады да,енді оның орнына 1922 жылдың 1 қыркүйегінен
бастап Орда Азия бюросының һәм Түркістан Ортақшыл Жастар Ұйымы комитетінің
он күндік газеті “Жас алаш” шығарыла бастады. Редакторы болып Е.Алдоңғаров
бекітілді.
“Жас алаш” газеті 30 шақты нөмірінен кейін 1924 жылдың қаңтар
айынан бастап журналға айналды.Бұл Түркістан мен Қазақстандағы жастар
басылымы тарихының алғашқы кезеңі болатын, Ал республикадағы жастардың
басылымы - “Өртең” газеті 1922 жылы Орынборда жарық көрді. Оның шаруашылары
– С.Сәдуәқасов, А.Байтұрсынов, Ә.Байдаралин, Е.Алдоңғаровтар еді. Өкініш ке
орай “Өртеңнің” де екі ай ішінде 6-ақ нөмірі шығып, саяси ұстамсыздығы
деген желеумен жабылып қалған. Енді, Қазақстанның аймақтық жастар комитеті
“Өртең” газетінің орнына 1923 жылдың қазан айынан бастап “Жас қазақ”
журналын шығара бастады.
1924 жылдың 8 ақпанынан бастап “Еңбекші қазақ” газеті өзінің бір
бетін “Лениншіл жас” атты жастар бетіне айналдырды. Ол 1925 жылы дербес
“Жас қайрат” газеті болып шықты. Ал 1927 жылы 22 қыркүйектен бастап, 1991
жылға дейін үзбей “Лениншіл жас” деген атпен шыға тұрды.
Алғашқы онжылдықтар ішінде жастар басылымдарының беттеріне
Ғ.Мұратпаевтың, Н.На- дымжановтың, Ж.Сақтаевтың, С.Сәдуақасовтың,
А.Лекерұлының, Тәжібайұлының, Х.Бөлекбаев- тың, Рахымовтың, Р.Жанұзақовтың,
Кенжеғараевтың, Е.Смайыловтың мақалалары жазылып отырған.
Қазақ журналистикасына сексен алтыншы жылдың желтоқсан оқиғасынан
соң үлкен міндет жүктелді. Себебі, КОКП Орталық комитетінің қазақ комитеті
туралы белгілі қаулысы шықыннын кейін “Қазақ ұлтшылдығы” дегенді желеу
етіп, орталық басылымдарда, республтканың орыс тілін-де шығатын газет-
журналдарында жастарға жала жауып, күйе жаққан қианатшыл материялдар кө-
бейіп кетті. Әрбір басылымға нақты тапсырмалар беріліп, тірті арнайы
дайындалған материялдар- да ұсынылды.
Қазақ жеріндегі жаппай ашаршылық және репрессия жылдарындағы баспасөз.
1905 жылдан басталған Россиядағы революциялық әрлеу дәуірі патшалықтың шет
аймақтарында ұлт – азаттық қозғалысының жандануына ықпал жасады. Алайда
патша үкіметіне бұратана халықтардың бірді-екілі оқығандарының “азаттық”,
“теңдікті” әңгіме етуі, тіпті өрескел көрінді. Бірнеше ғасыр бойы үнтүнсіз
бағынып, тағдырына мойын ұсынып келген аз ғана ұлттардың ішінен бұлай бас
көтеретін адамдар шығады деп ойлаған жоқ еді.
Сондықтан да патшалық өкіметті бұндай наразылық көрсете
бастағандарды барынша мұқа- тып, біржолата тұралатып тастауға ұмытылды. Ал,
кеңес дәуірінде бұлардың патша заманындағы азаттық үшін күресін орысқа
қарсы күрес деп теріс түсінушілер, бұларды ұлтшылдар, бай лар деп кінә
тағушылар пайда болды.Оның үстіне революцияға дейін интеллегент болғандар
сол заманның рухани уымен уланғандар болып табылады. Бұлар енді пролитарият
туы астында жинала алмайды, жаңа өмірді жырлай алмайды деген асығыс, ешбір
ғылыми негізсіз тұжырымдар жасалды. Ақыр соңында оларға әр түрлі жалалар
тағылып контрреволюциялық ұйым құруға қатысты деген айып- тар тағылды. Сол
отызыншы жылдардың басында-ақ олардың кейбіреуі аталып кетті, басқалары
ұзақ мерзімге жер аударды. Бұл айдаудан әупірімдеп аман қалғандарын 1937
жылдың қанды ақпаны мәңгіге жұтты.
Шолақ саясатшы Голощекиннің “кіші Октябрь” саясатя тек малмен күн
көріп отырған қазақ- тың алдымен байларына, онан соң орташаларына, ең
соңында астық екпейтінмалшыға астық салы- ғын салып, астық тауып бере
алмағандардың малын тартып алып, шұбырынды болуға, қаңғып кетуге мәжбүр
етті.
Тарихтың “ақтаңдық” беттері туралы ең алғаш болып “Қазақ
әдебиеті” газетінің 1988 жылғы 6 ақпаны күнгі нөмірінде – халқымыздың тілі
мен тарихына, мәдениеті мен әдебиетінің тағдырына байланысты жиі-жиі
проблемалық мақалалармен көрініп жүрген белгілі жазушы Б.Нұжекеевтің
“Шындықты бүкпей айтсақ” деген мақаласы жарияланды. Одан соң бастаманы
“Арай ” журналы мен “Өркен” газеттері жалғастырып, бұрын халық жауы аталыр
келген Косарев, Бухарин жайлы материялды орыс тілінен аударып басып,
өздеріде осы тақырыпқа байланысты көлемді интервью, очерк, мақалаларды
жариялай бастады.
“Ел басынан күн туып, ері қайда жүр екеннің” кері келді. 1937
жылдың тажал аждаһасы Нығмет Нұрмақанов, Сейтқали Меңдешов, Тұрар Рысқұлов
сияқты миллиондардың өмірін қиды.
Осындай тарихтың “ақтаңдық” беттері туралы материялдар кезінде
басылымдарда жиі жарияланып, одан қорытынды да шығарыла бастады.
1.3. Соғыс жылдарындағы қазақ басылымдары (1933-1945 жр).
Өлкелік, облыстық және аудандық газеттерде бесжылдық мәселелерінің жазылуы.
Отызыншы жылдардың бас кезінде кеңес үкіметінің ауыр өнеркәсіпті дамытуға
ерекше мән беруі- не байланысты Қазақстанда балқаш, Қарағанды; Ембі мұнай
кобинаты сияқты ірі алыптар қатарға қосылды. Ауылдық жерлерде жаңажан
бірнеше мың колхоз және жүздеген мал, астық колхоздары құрылды. Әйтседе,
республикада ауыл шаруашылығаның бұл саласында көптеген кемшіліктер де
болды. Мәселен, колхоздар ұйымдық – шаруашылық жағынан әлі де болса әлсіз,
өз бетімен тік тұрып кете алмайтын жағдайда еді. Міне, сондықтан да бұл
шараларды тезірек жүзеге асыру үшін баспасөздің жан жақты көмегі қажет
болды.Осыған орай, енді Қазақстан Өлкелік партия комитеті- нің 1933 жылғы 4
маусым күні болған бюросында Л.И.мирзоян қазақ баспасөзінің жайы мен
міндеттері туралы сөз сөйлеп, осы мәселе туралы қаулының жобасын ұсынады.
Көп кешікпей “Өлкелік басылымдар - “СоциалисттікҚазақстан” мен
“Казахстанская правда” газеттерінің жұмысын қайта құру туралы” Қазақстан
өлкелік партия комитетінің қаулысы жарияланды.
1933-1936 жылдары Өлкелік партия комитеті республикалық
газеттердің редакторларын іс- кер, тәжірибиелі кадрлармен нығайтып отырды.
Қазақстан өлкелік партия комитеті1934жылы мау- сымда белгілі жазушы,
публицист Ғабит Мүсреповты “С.Қ-ның” редакторы етіп бекітті. Редакция
аппараты Бейсенбай Кенжебаев, Аманғали Сегізбаев,Нұрсейіт Ерубаев,
Байжасаров, Ахмет Елші- беков, Мерғали Ешмұхамбетов, Ануар
Омарбеков,Несіпбай Манашев, Жұмағали Сәрсеков және т.б. толықтырылды.
Белгілі журналист және әдебиет сыншысы Құлмырза Өтепов 1938 жылға дейін
үзбестен “С.Қ” газетінің партия тұрмысы, насихат, баспасөз, әдебиет
бөлімдерін басқарды. Ірі публицист және әдеби сыншы Ілияс Қабылов “С.Қ”-ға
эстетика және әдебиетті зерттеу мәселелері жөнінде мақалалар жазып тұрды.
Осы жылдары саясат және экономика тақырыптарына мақала жазып
жүрген ақтаған СЧ Бәйішев еді. Ол әрі “Социалистік Қазақстанның” редакторы
болды.
1937 жылы Қазақстанда 267, оның ішінде 137 газет қазақ тілінде
шығарылды. Олардың тира-жы 660 мыңға жуық дана болды. Бұрынғы жылдардың
қайсысымен болсада да көп, жалпы тиражы 5,3 млн.аса дана болып, 408 түрлі
кітап басылып шықты.
Радио хабарын тарату жедел дамыды. 1937 жылдың көктемінде
республикада 307 радиотора бы, 57 мың радиоқабылдағыш жұмыс істеді, бұл
1935 жылдың осы уақытындғы сынан 3 еседей артық еді. Бірақ осының өзі
халықтың “Қапшықтай білмейтін қағазсыз” га- зетке деген өскелең қажетін
өтей алмады.
1937 жылы 5-12 мамырда Қазақстан Комунисттік партисының бірінші
съезінде Орталық Комитетті сайлады. “Социалисттік Қазақстан”мен
“Казахстанская правда” Қазақстан компартиясы Орталық комитетінің органы
болды.
Қазақстан Компартиясы бірінші съезінің шешімдерін орындауға
комунисттер мен барлық ең бекшілерді жұмылдыра отырып, республика
баспасөзі, комуниттік партияның тарихы мен теория- сын оқып үйрену “ұлт
кадрларын даярлау жәнеоларды идеялық, саяси жағынан тәрбиелеу тақы-
рыптарына баса көңіл аударды”. Сол кезде партияның ішкі демократиясын
өркендетуге “Ауыл ко-ммунисі”, “Большевик Казахстана”мен“Казахстанская
правда” және басқа газеттерде жарияланған мақалалар мен
корреспонденциялардың тигізген пайдасы орасан зор болды.
Қазақстан Комунисттік (большевиктер) партиясының ІІ съезіне (1938
шілде) дейін республи- ка баспасөзі едәуір дами түсті. Қазақстан
Компартиясының І съезінен кейінгі уақытта жаңадан 4 облыстық және 16
аудандық газет пайда болды. Бұрынғы 9 журнал енді 13-ке жетті. Газеттердің
тиражы 300 мың данаға дейін өсті.
“Социалисттік Қазақстан”,“Казахстанская правда”,“Советтік
Қарағанды”және “Соц.Қараган- да”газеттері стахановтық қозғалысты тағы да
онан әрі өркендетуге үлес қосты. Отанымыздың эко- номикасы мен қорғаныс
қуатын нығайту жолдарындағы күресте облыс- тық, аудандық газеттер де елеулі
жұмыс істеді.
Мерзімді баспасөзде республиканың 20 жылдық тарихында қол жеткен
табыстары ойдағы- дай насихатталды. Газеттер беттерінде “Еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz