Қаржы және қаржы жүйесінің мазмұны, қажеттілігі
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Ақша мен қаржының теориялық негіздері
1.1 Ақшаның экономикалық мәні, мазмұны
5
1.2 Қаржы және қаржы жүйесінің мазмұны, қажеттілігі
7
1.3 Шет мемлекеттердегі ақша және қаржы жүйесінің даму тәжірибесі
9
2 Қазіргі әлеуметтік – экономикалық жүйедегі ақша мен
қаржының қызметіне талдау
2.1 Экономикалық жүйедегі ақша мен қаржының өзара байланысы,
атқаратын қызметтеріне талдау
13
2.2 Қазақстан Республикасындағы ақша және қаржы жүйесінің қалыптасуы
мен даму жағдайына талдау
17
2.3 Қазақстан Республикасындағы ақша және қаржы құрылымын басқару,
құқықтық реттеу бағыттары
23
3. Қоғамдағы ақша және қаржының дамуындағы
мәселелер және оны шешу жолдары
3.1 Ақша мен қаржы жүйесінің дамуындағы кездесетін мәселелер және
қаржылық дағдарыс
28
3.2 Ақша мен қаржының қызмет етуін жетілдірудегі мемлекеттің саясаты
30
Қорытынды
33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
34
Қосымша
35
Кіріспе
Қоғамдағы тауардың ұласқан айналымына қызмет көрсетуді және
шаруашылықта есеп айырысуды қамтамасыз етеді, тауар және ақша жиынының
қозғалысындағы сәйкестікпен, ақшаның объективті түрде қалыптасқан тауар
айналысы қатынастарынан туындайтын жылдамдықпен жұмыс істеуімен,
айналымдағы ақша жиынының ақша айналысы заңының талаптарына сай келетін
деңгейде болуымен сипатталады. Өндірісті атап айтқанда мемлекеттік, жеке
меншіктік өндірісті өркендету ең алдымен, ақша-тауар қатынастарына тікелей
қатысты екені айқын. Сөйтіп, қолдағы материалдық, қаржы қорларын ұтымды
пайдалану - әлеуметтік – экономикалық міндеттерді түбегейлі шешудің,
халықтың өскелең тұтыну талаптарын толық қанағаттандырудың кепілі.
Ақша – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның
эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни
ақша, тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп
шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі – барлық тауарларға ортақ балама
(эквивалент) рөлін атқару. Ақша – әр мемлекетте тарихи қалыптасқан және
мемлекет заңды түрде бекіткен ақша айналымының нысаны. Ақша – айырбастың
ұзақ даму нәтижесінің объективті шарттасқан тауар өндірісінің тарихи
санаты.
Ақша – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Өндірілген тауарлар мен
көрсетілген қызметтердің нақты құнын ескерусіз қалдыратын ақша эмиссиясы
елде олардың артығымен пайда болуына және түпкі есебінде ақша бірліктерінің
құнсыздануына әкеп соқтырады. Елдегі ақша бірліктерінің тұрақты болуының
басты шарты – шаруашылықтың ақшаға деген қажеттілігінің қолма-қол ақша
және қолма-қол ақшасыз мөлшеріне сәйкесуі болып табылады.
Қаржы – нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік
саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-
экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-әрекет етуінің ерекшеліктерін
терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы
ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын
көре білудің маңызы зор.
Қаржы жүйесі шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте
ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды
ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және
ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын
ақша қатынастары.
Мемлекеттің қаржысы мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси
функцияларын орындау үшін қажет ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін еддің
қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика мен
социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттік сектордың
өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы іс-әркетімен байланысты.
Экономикалық мәні жағынан мемлекеттің қаржысы мемлекеттің, оның
кәсіпорындарының қаржы ресурстарын қалыптастырып – алынған қаражаттарды
мемлекет пен онын кәсіпорындарының функцияларын орындауға пайдалану үшін
қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта
бөлумен байланысты болатын ақша қатынастарын білдіреді. Мемлекеттік
қаржының көлемі мемлекеттің қоғамдағы өзінің орны мен рөліне байланысты
өзгереді. Мемлекеттік қаржының келесідей функцияларын атап өтуге болады:
экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық. Әрқайсысьна қаншалықты көңіл
бөлуге әрбір мемлекеттің ерекшелігіне байланысты. Мемлекеттік қаржыны
қаншалықты дұрыс жұмылдыру және оны тиімді бөлу мемлекеттің қаржы
саясатының негізгі міндетіне әкелді. Қаржы саясаты мемлекеттің экономикальқ
саясатының негізгі бөлігі болып табылады.
Қаржы жүйесі өзінің экономикалық табиғаты жағынан және жалпы
принципиалды бірлігі жағынан біртұтас. Алайда, қоғамның сан – алуан
қажеттеріне қызмет ететіндігіне байланысты қаржы бірқатар салалардан
тұрады. Нәтижесінде өз ықпалымен бүкіл экономиканы қамтиды. Қаржы
қатынастарының саласы мен буындары өзара тығыз байланыста болады және елдің
бірыңғай қаржы жүйесін құрады.
Қаржы жүйесі – мемлекет пен кәсіпорынның орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қорларын құру және пайдалану процесіндегі
қаржы қатынастарының оқшауланған, бірақ өзара байланысқан әртүрлі
салалары мен буындарының, сондай-ақ оларды ұйымдастыратын қаржы
органдарының жиынтығы.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде, курстық жұмыстың мазмұнын ашуда
төмендегідей мақсаттар мен міндеттер алға қойылып отыр :
– ақша мен қаржының экономикалық мазмұнын аша отырып, қажеттілігін
көрсету;
– ақша мен қаржы жүйесінің құрылымы, қызметін сараптау;
– ақша мен шет елдердің қаржы жүйесінің даму ерекшеліктерін
қарастырыу;
– Қазақстан Республикасының ақша мен қаржы жүйесінің құрылымын
зерттеу;
– Қазақстан Республикасының ақша мен қаржы жүйесінің қалыптасуы,
даму жағдайына талдау жасау;
– Қазақстан Республикасының ақша мен қаржы саясатының маңызы,
міндеттерін анықтау;
– Қазақстан Республикасының ақша мен қаржы жүйесінің дамуындағы
мәселелер мен жетілдіру жолдарымен танысу.
1 Ақша мен қаржының теориялық негіздері
1. Ақшаның экономикалық мәні, мазмұны
Ақшаның мән-мағынасы үш қасиетінің бірлігімен айқындалады:
– ақшаға жалпыға бірдей тікелей айырбасталушылық қасиеті тән, яғни
оларды тауарлар мен көрсетілген қызметтерге ешқандай шектеусіз
әрқашан және барлык жерде қабылдауға тиіс;
– ақша тауарлардың айырбас құнын өрнектейді. Олардың көмегімен
тауарлардың бағасын анықтауға болады, оларды тұтыну құны түрлі
болатын айырбас қамтамасыз етеді және түрлі тауарлар мөлшерімен
салыстырылады;
– ақша тауардың ішіне алынған жалпыға бірдей жұмыс уақытының іске
асырылуы болып табылады, яғни ақшаға жұмсалған жұмыс уақытының
шығындары арқылы тауарлардың құны өлшенеді. [1; 9б.]
Ақша ежелгі заманда пайда болған. Ақша пайда болмай тұрып көп елдерде
ақша ретінде малды пайдаланды. Сондықтан латынның сөзі "пекуния" (ақша)
деген сөз "пекус" (мал) сөзінен шыққан. Капитал сөзінің шығуы да малмен
байланысты, өйткені бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып,
меншік иесінің байлығын көрсетеді. Экономикадағы ақшаның пайда болуын,
мәнін, қызметі мен рөлін анықтау ұмтылыстарының көп ғасырлық тарихы бар,
атап айтқанда бұл сұрақтар Аристотель, А. Смит, Д, Рикардо, К. Маркс және
т.б. еңбектерінде-ақ қарастырылған. Ақша теориясын XX ғасырдың бірінші
жартысында А. Маршал, П. Самуэльсон, Дж. Тобин, Дж. Хикс, Ф. Мишкин, М.
Фридмэн және т.б. сияқты қазіргі кездегі экономикалық ғылым өкілдері
дамытты.[2; 10б.]
Ақша айналысының тарихы ақшаның өзі біртекті көлем бола алмайтынын
дәлелдейді. Олар әрі шығуы бойынша және өмір сүрген уақыты бойынша, сондай-
ақ айналыс жағдайлары бойынша алуан түрлілікте болады. Шындығында ақша
нысаны деп ақшаның белгілі бір тұрпатындағы затқа айналған айырбас құнын
түсінеді, ол олардың айналыстағы тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Ақша түрлі
тауар баламаларға, асыл металдарға, борышқорлық міндеттемелерге, банк
депозиттеріне айналып ақша нысанын құрайды. Ақша нысаны ретінде алтын,
күміс монеталар, қағаз және несие ақшалары белгілі. Материалдық-заттай
жағынан ерекшеліктеріне сүйеніп ақшаны толық бағалы және толымсыз деп
шартты бөлуге болады. Атаулы құны сатып алу қабілеттілігімен үйлесетін
ақшаны толық бағалы деп атайды, яғни дайындалған кездегі көрсетілген құны
оның құрамындағы металдың (күміс, алтын) құнына сәйкес болады. Оларға алтын
және күміс монеталар жатады. Толымсыз ақшаға ақша қатынастарының иесі
болатын сатып алу қабілеті тауар құнынан асып түсетіндер жатады. Толымсыз
ақшаға барлық билон монетасы, қағаз және несие ақшалар жатады.
Ақша өзінің тарихи даму эволюциясында мынадай кезеңдерден өтті:
– металл ақша;
– қағаз ақша;
– несие ақша;
– электронды ақша.
Сонымен, ақша дегеніміз – бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін
жалпыға бірдей баламасы. Ақша қаржының іс-әрекет етуінің міндетті шарты
болып табылады. Ақша болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы
ақшаға байланысты болатын жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын
орындай отырып, капитал, яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) әкелетін құн
бола бастайды. Сөйтіп, ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік
қатынастардың бір бөлігі ретінде қаржының пайда болуына жағдайлар жасайды.
Ақша қаржы қорлары қоғамдық өндіріс қатысушыларының барлығында,
өндірістік емес сферада қаржылық әдістердің көмегімен жасалады. Әдістер,
қаржы қатынастарындағы ісқимылдың амалдары ретінде директивалық, яғни
щжетті, сөзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп алады, мұның өзі
экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың мақсаттарына ақша
ресурстарының көлемі мен оның бағыттарын алдын ала қарастыру қажеттігімен
байланысты болады.
Ақша экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар және ақша
нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде пайдаланылады.
Баламалылық белгісі басқа экономикалык категориялардың — бағаның,
еңбекақының, несиетің іс-әрекетіне тән. Ақша қорларының бүкіл ақша
қаражаттарынан бөлініп тұратын ерекшелігі сол, олар экономиканы басқарудың
барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құнның бір жақты қозғалысының
негізінде жасалады. Кез келген қаржы операциясы осындай ерекшелікпен
(салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын аударымдар, шығыстарды
қаржыландыру, субвенциялар және т.б.), яғни баламасыздықпен сипатталады.
Салалық қаржыларда қорлардағы ақшаның ішкі шаруашылықтық мақсатты
оқшаулануының ұқсас қағидаты қолданылады.
Ақша – айналыс қаражаты мен төлем қаражаты міндетін атқаратын
ақшаның үздіксіз қозғалысы.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткіші. Ақша – тауардың жалпы эквивалентінің
тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте
қайнасқан ерекше тауар.
Яғни ақша, тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан
бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі – барлық тауарларға
ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Экономикалық санат ретінде ақшаның
мәні олардың атқаратын қызметтерінен білінеді, олар ақшанын ішкі негізін,
мазмұнын көрсетеді. Сонымен, ақша тауралар мен көрсетілетін қызметтердің
өлшемі болып табылатын, кез-келген тауарлар мен көрсетілген қызметтерге
айырбасталатын ерекше тауар.
1.2 Қаржы және қаржы жүйесінің мазмұны, қажеттілігі
Қаржы (қолма-қол ақша, табыс ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің finаnсіа сөзінен пайда болған француздың finаniе сөзінен
шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары
мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды
қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық
категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі
тауар – ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып дамыды және
мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз
байланысты болды [2; 21б.]
Қаржы ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар – ақша
қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Қаржы жүйесі – ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз
бөлігі, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің
түрлі субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша
ақша қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қаржы жүйесінің ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана түсуі
болып табылады. Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып,
пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын
органдардың жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің ұғымы кейде тар мағынада,
тек мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бұл
жеткіліксіз. Сонымен бірге жалпы институционалдық тұрғыдан алғанда
қаржы жүйесі бұл қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан –
ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы
қатынастарының жиынтығы екенін естен шығармаған жөн. Өзінің тарихи дамуында
қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы қатынастарының пайда болуы
кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек бір ғана буынмен –
мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм жағдайында
батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бұрынғы КСРО-ның қаржы
жүйесін екі негізгі буын – мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар
құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың
көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап
отырды.
Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген анықтамасыңда
қаржының мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық – экономикалық процестегі
орнын негіздей отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған.
Осы критерийге сәйкес қаржы жүйесі мынадай үш бөлікті қамтиды:
– қаржы қатынастарының жиынтығы;
– ақша қорларының жиынтығы;
– басқарудың қаржы аппараты. [2; 37б.]
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шарушылылық
жүргізуші субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда
болатын экономикалық, ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын
құрайды.
Қаржы қатынастары негізінен мына екі сфераны қамтиды:
Қаржы жүйесі интеграциялық тұрпатты жүйе болып табылады, оған кіретін
элементтердің тығыз байланысымен және оның қосалқы жүйелерінің бірде-бірі
өзінше өмір сүре алмайтындығымен сипатталады: қаржы бір жағынан, өндірістік
қатынастардың бір бөлігін білдіреді және осы қатынастар жүйесінің элементі
болып келеді, екінші жағынан, өзінің функциялық ерекшелігі бар өзара
байланысты элементтерден тұратын жүйе болып табылады. Қаржының қажеттілігі
объективті мән-жайдан – тауар – ақша қатынастарының болуынан және қоғамдық
дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Мемлекет қаржы ресурстарының
объективті қажеттігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр түрлі
нысандарын жасай алады: төлемдердің әр түрлі түрлерін енгізеді немесе күшін
жояды, қаржы ресурстарының нысандарын өзгертеді. Шаруашылық жүргізу
сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайы өндірістік қажетіліктерді
қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттеріне
бейімдеуге мүмкіндік беруі үшін қажет. Қаржының басты арналымы – табыстар
мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін қанағаттандырып
отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау.
Қаржының жүйесінің экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
– қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік қызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
– кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялық есебін нығайтып,
дамытады;
– қаржы ақша қорларын бөлу және қайта бөлу арқылы экономикалық
өсудің ара салмағын қамтамасыз етеді;
– қаржы ұлттық табыстарға қорлану және тұтыну қорларының үйлесу
тиімділігін арттырудың экономикалық негізін жасайды;
– қаржы ұлттық экономикада меншіктің сан алуан нысандарының және
шаруашылық жүргізу нысандарының дамуына мүмкіндік туғызады.
Сонымен бірге қаржы оңтайлы ұлттық шаруашылықтың ара салмағын
қамтамасыз етуде белсенді рөл атқарады: олардың көмегімен экономикалық және
әлеуметтік дамудың индикативтік жоспарының басты элементтерінің өзара
тендестірілуіне қол жетеді; қаржы тұтқаларын жоспарлы пайдалану қоғамдық
ұдайы өндіріске қаржының ынталандырғыш рөлін күшейтуге арналған негізгі
қаржылық көрсеткіштерді мемлекетке орталықтандыра отырып анықтауға жағдай
жасайды.
2. Шет мемлекеттердегі ақша және қаржы жүйесінің даму тәжірибесі
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтын – қағаз
және несие ақшаларына бөлінбеген жүйеге негізделген. Олардың әрбіреуі ұзақ
уақыт бойы дербес дамыса да әрі ұлттық ерекшеліктерге ие болса да, олар көп
жағынан бір – біріне ұқсас. Сонымен қатар, әрбір дамыған елдің осы заманғы
ақша жүйесінің мәнін толық ашуға мүмкіндік беретін тек өздеріне ғана тән
ерекшеліктері бар.
АҚШ-тың ақша жүйесі. АҚШ-тың ақша бірлігіне айналымға 1786 жылы
енгізілген АҚШ доллары жатады. Доллардың атауы бірқатар еуропалық елдерде
айналыста болған күміс төлемдерден шыққан. Қысқартылған белгісі - $. Бір
доллар 100 центке тең. Бүгінгі таңда айналымда 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100
долларлық кұны бар купюралар мен 1, 5, 10, 25, 50 центтік құны бар тиындар
және 1 доллар қолданылады. Қолма-қол ақша эмиттенттеріне Қаржы Министрлігі
(қазына мекемесі) және федералдық резерв жүйесі (ФРЖ) жатады. Қазына
мекемесі айналымға 1-ден 10 долларға дейін құны бар ұсақ купюрлі ақша
белгілерін, сондай-ақ 100 долларды шығарады, монеталар күмістен, никелден
және мыстан дайындалды. Қазына мекемесі шығарған купюрдың айрықша белгісіне
ондағы Құрама штаттар билеті дейтін жазу, — UNITED STATES NOTES жатады.
Қолма-қол ақша белгілерінің негізгі массасын айналымға ФРЖ шығарыды. Онда
FEDERAL RESERBE NOTES дейтін жазу болады, сондай-ақ оларды шығарған
федералдық резервтік банктің нөмірі көрсетіледі. АҚШ-тағы қолма-қол ақшасыз
ақша эмиссиясы басқа шетелдерге және коммерциялық банктерге жүзеге
асырылады. Олармен айналымға чектер, вексельдер, пластикалық карточкалар,
электрондық ақшалар шығарылады. Экономикалық айналымда қолма-қол ақшасыз
ақшаның үлес салмағы көп, әрі бұл үлес салмақ өсу тенденциясына ие. АҚШ-та
ақша массасы классикалық ақша – несие саясатының құралдарымен реттеліп,
басқарылады: құнды қағаздардың ашық нарығандағы операциялар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өзгерісі, коммерциялық банктер мен несие
жинақтаушы мекемелердің міндетті резерв талаптарының өзгерісі.
Ұлыбританияның ақша массасы. Ақша бірлігі (өлшемі) – фунт стерлинг.
Бұл ақша бірлігі мұндай атаумен XII ғасырдан бастап айналымға енген. 1964
жылы айналымға алғашқы қағаз банкноттар шығарылды. XIV ғасырда пайда болып
XVIII ғасырдың соңына дейін күміспен бірге айналымда болды, яғни елде
биметаллизм жүйесі орнықты. [3; 150б]
Ақша жүйесі 1971 жылға дейін он екі еселік принцип бойынша құрылған
болатын. Бұл 1 фунт стерлингтің 240 пенстен тұратынын, ал әрбір жиырма
пенстің 1 шиллингті құрайтынын білдіреді. Бүгінгі таңда 1 фунт стерлинг 100
жаңа пенсті құрайды және айналымда – Англия Банкінің 5, 10, 20, 50 фунт
стерлингтік құны бар банкноттар, монеталардан – 0, 5 пенни, 1, 5, 10, 20,
50 пенстер, 1 фунт стерлинг. Оның үстіне, айналымда 5, 10 және 25 пенстерге
сәйкесетін 1, 2 және 5 шиллингтік құны бар ескі монеталар сақталған. Қолма-
қол ақша (банкнот) эмиссиясының монополиялық құқығына Англия Банкі ие.
Эмиссия мөлшерінің шамасын қазына мекемесі анықтап, Парламент бекітеді.
Қазына мекемесі айналымға монеталарды, ал коммерциялық банктер қолма-қол
ақшасыз айналым ақшаларын шығарыды. Англия Банкі айналымдағы ақша массасын
ашық нарықтағы операциялар, банктің есептік мөлшерлемелері, міндетті
резервтік талаптар секілді ақша – несие саясатының құралдарымен басқарып,
реттейді.
Евро еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі танда Еуропалық Одақта (ЕО)
ақша жүйесі бар. Ол Еуропаның 24 дамыған елі кіретін еуропалық ұжымдық
евро ақша бірлігіне негізделген. ЕО-ның еуропалық ақша жүйесі 2001 жылы
құрылды және евроның ақша бірлігі алдымен қолма-қол ақшасыз айналымның есеп
айырысу бірлігі ретінде енгізілді, ал 2003 жылы қолма-қол ақша айналымына
банкноттар мен монеталар түрінде қағаз ақшалар шығарылды.
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде қабылданған РФ Орталық
банкі туралы РФ заңына сәйкес жұмыс істейді. Ресейдің ресми ақша бірлігіне
рубль жатады. 1 рубль 100 копейкке тең. Рубль атауы Киев Русь тұсында
пайда болған. Ол кезде ақша бірліктері гривна деп, ал, екіге тең бөлінгені
рубль деп аталатын. Алтын мен рубльдің ресми арақатынасы белгіленбеген.
Басқа ақша белгілері мен суррогаттардың шығарылуына тыйым салынған. Заңды
төлем күші бар ақша түрлеріне банктің барлық активтерімен қамтамасыз
етілген әрі Ресей Банкінің сөзсіз міндеттемелері болып табылатын банкноттар
мен ұсақ металл монеталар жатады. Қолма – қол ақшаны шығарудың, олардың
айналымын ұйымдастырудың және РФ аумағынан оларды алып тастаудың айрықша
құқығы Ресей Банкіне тиесілі. Ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты
шығындарды кеміту мақсатында 1998 жылдың 1 қаңтарынан арақатынасыңда
ақшаны ірілендіру (деноминация) жүргізді. РФ-да жүргізілген реформалардың
нәтижесінде айналымға Ресей Банкінің 5, 10, 50, 100 және 500 рубльдік құны
бар банкноттар, 1, 5, 10, 50 копейкалық құны бар тиындар, 1, 2 және 5 рубль
енгізілді.[3; 132б]
Экономиқасы дамыған мемлекеттерде ақша айналымын басқаратын
экономикалық әдістерді енгізу процесі кең тараған. Мысалы, АҚШ-та халықтың
барлық төлемдерінің тек бөлігі ғана қолма-қол ақша төлеумен жүргізілсе,
қалған төлемдер чектермен, несие карточкаларымен және т.с.с.
жүргізіледі. Қолма-қол ақшасыз есептесуді жетілдірудің қаржының
айналмалылығын жеделдетуге, айналыстағы қолма-қол ақшаны қысқартуға
және айналым шығындарын азайтуға тигізер экономикалық маңызы зор.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал
ең төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
Шет мемлекеттердің қаржы жүйесінің мәні, экономикалық табиғаты,
мақсаты, оның қызметтерінен көрінеді. Мемлекеттік монополистік капитал,
буржуазиялық мемлекет, монополиялар үстемдігінің жаңа формалары рөлінің
күшеюі жағдайында, қаржы функциялары белгілі бір өзгерістерге ұшырайды.
Маңызды қызметтер қатарына мыналар: мемлекет өмірін қамтамасыз ету қызметі,
бөлу, бақылау қызметтері жатады.
Шетелдерде қаржы құрылымы дегеніміз барлық бөлімдегі қаржыларды
топтап-жинай отырып, мемлекетті қаржыландырудың таптық мүддесін қорғауға
арналған.
Монополистік капитал дәуіріне дейін қаржы құрылымының екі тармағы
болды.
– мемлекеттік бюджет;
– жергілікті қаржы.
Олар ақша қорларын жасауға жағдай жасап, сол арқылы мемлекет өзінің
саяси және экономикалық функциясын іске асырады. Монополистік капитал
жағдайында өндіргіш күштің өсуімен оның әсерінен шаруашылық байланысы
қиындап, қаржы құрылымында экономикалық тарамдар терең өзгеріске ұшырады.
Жаңа қаржы тармақтары өсіп, бөлініп, оның сепаратизмі өсті.
Қазіргі жағдайда шет мемлекеттердің қаржы жүйесінің құрылымы төрт
тармақтан тұрады:
– мемлекеттік бюджет;
– жергілікті қаржы;
– мемлекеттік кәсіпорынның қаржысы;
– үкіметтің арнаулы қоры. [4; 219б.]
Әрбір осы тармақтар қаржы элементтерінің жиынтығын құрай отырып, бір-
бірімен тығыз байланыста, мемлекеттің қаржы саясатын іске асыруға
жұмылдырылған. Осы қаржылардың көмегімен мемлекет экономикалық және
әлеуметтік жағдайларды кең көлемде іске асыруға ұмтылады және күннен күнге
өсіп, қиын жағдайда оны реттеп, қоғамдық капиталдың өсуіне қатысып, оны
көбейтуге ықпал етеді. Буржуазиялық мемлекет қазіргі жаңа экономикалық және
саяси жағдайда қаржы тармақтарын топтастырып, оны шешіп отырады. Қаржы
құрылымы нарықтық жағдайда пайда болған қарама-қайшылықтарды шешіп,
капиталдың саяси экономикалық жағдайын қамтамасыз етеді.
Германиядағы қаржы федерализмі. Қаржы федерализмі дегеніміз –
қоғамдық міндеттерді қаржыландыру мен жүзеге асыру, жоспарлау саласында
өкілеттілікті бөлу. Оның негізі теңестіру болып табылады, яғни федеративті
мемлекеттің шығындары мен міндеттерін бөлу (пассивті қаржылық теңестіру);
табыстарды (әсіресе салықтық) федеративті мемлекеттің жеке деңгейлері
арасында (активті вертикалды қаржы теңестірілуі); аймақтық және жергілікті
бюджеттер арасында табыстарды (активті горизонтальді қаржы теңестірілуі).
Германияда ата Заң бойынша мемлекеттік биліктің екі деңгейі бекітілген –
Федеративті Республика (Федерация) және жергілікті (Федерация мүшелері).
Ал, қауымдастықтар мемлекеттік деңгейге кірмейді, тек жергіліктердің
бөлшегі болып табылады. Қауымдастықтардың қаржы жағдайын жергіліктер
қадағалауға міндетті.
Қазіргі кезде Германияның бюджет жүйесінің құрамына федерация бюджеті
арнайы екі қорымен кірді, сонымен бірге 16 жергілік және 11 мыңнан астам
қауымдастық бюджеттері кіреді. Аты аталған буындардың бәрі біріккен
мемлекеттік бюджет ұғымын құрайды. Біріккен жиынтық бюджеттегі салықтардың
үлесі бірнеше жылдар бойы 80% құрап келеді.[5; 227б.]
Германияда заң бойынша мемлекеттік міндеттер федерация мен жергілікті
жерлер арасьнда бөлінеді. Ал, осы міндеттерді орындау барысындағы шығындары
бөлек. Федерация мен жергіліктілердің өздерінің бюджет құрылылымы жөнінде
өз биліктері өздерінде. Жергілікті бюджеттерді иемденген қауымдастықтар
федерация мен жергілікті жерлер сияқты әлеуметтік – қоғамдық міндеттерге
араласа алады. Германияның қаржы құрылымы федерация, жергілікті жерлер.
Берлин қаласы және қауымдастықтардың шығындарын бөлу сипатынан тұрады.
Мемлекеттік буындар арасында шығындарды бөлу тәртібі төмендегідей: Мысалы,
әлеуметтік шығындардың негізгі үлесі – федерация еншісінде, жоғарғы білім
беру бойынша шығындар жергіліктілер үлесінде, денсаулық сақтау шығындары –
қауымдастықтар үлесіне тиеді. Ал, қорғаныс шығындары толығымен (100%)
федерация үлесінде. Германия ата Заңына сәйкес, аймақтық экономикалық
құрылымды жақсартуға байланысты жалпы ұлттық бағдарламаларды қаржыландыру
федерация мен жергіліктілер арасында тепе-тең үлеспен жүзеге асырылады.
Ресей Федерациясының қаржы жүйесі қаржы қатынастарының біршама дербес
мына салаларынан тұрады:
– мемлекеттік бюджет;
– сақтандыру қорлары;
– қор нарығы; мемлекеттік несие;
– шаруашылық жүргізушілердің субъектілерінің қаржыларына;
– бюджеттен тыс қорлар.
Жоғарыда келтірілген қаржы қатынастарын екі жүйеге бөледі.
Шаруашылық жүргізу субъектілердің қаржылары орталықтандырылмаған
қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономикамен әлеуметтік қатынастарды
реттеу мен көтермелеу үшін пайдаланылады, ал жалпы мемлекетікке
орталықтандырылған қаржылар жатады және макродеңгейдегі экономика мен
әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады.
Қаржы жүйесін буындарға бөлу себебі: әр буынның міндетіне байланысты
және де орталықтандырылған және де орталықтандырылмаған ақша қорын
қалыптастырумен байланысты. Жалпы мемлекеттік орталықтандырылған ақша
қорларының ресурсы ұлттық пайданы бөлу және қайта бөлу арқылы құрылады.
Ресей Федерациясының негізгі қаржы жоспары мемлекеттік бюджет болып
табылады. Бюджет арқылы барлық меншік нысандарының, шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің қаражаттары және ішінара халықтың табысы жұмылдырылады.
2. Қазіргі әлеуметтік – экономикалық жүйедегі ақша
мен қаржының қызметіне талдау
1. Экономикалық жүйедегі ақша мен қаржының өзара байланысы,
атқаратын қызметтеріне талдау
Нарықтық экономикадағы ақша рөлі жинақ ақшаның пайда болу тетігін кұру
мен кеңейтуден, барлық қаржы ресурстарын жұмылдыру және оларды кеңейтілген
үдайы өндірісте тиімді пайдалану үшін инвесторларға табыстаудан тұрады.
Сөйтіп, ақшаның экономикалық жүйедегі қоғамдық рөлі, олар нарық
экономикасының тәуелсіз субъектілері арасындағы байланыстыратын буын болып
табылатындығы болады. Ақша тауарлардың, қызметтердің, шаруашылық-қаржы
қызметі нәтижелерінің тауарлы-материалдық құнның құндылық есебі мен
бақылауы ретінде пайдаланылады.
Ақшаның нарықтық экономикадағы рөлі еңбекақыны төлеу, сыйақы түрінде
еңбек шығынының құндық өлшеуіші және бақылау ретінде, яғни еңбек өлшемі мен
тұтыну өлшеміне, еңбектің мөлшері мен сапасының құралы ретінде, сондай-ақ
еңбек өнімділігін ынталандыру мен арттыру құралы ретінде білінеді. Ақшаның
экономикадағы рөлі тағы экономикалық субъектілер арасындағы тауарларды,
көрсетілетін қызметтерді сатып алу-сату жөніндегі келісімшарттық
міндеттемелердің орындалуына бақылау құралы ретінде білінеді, яғни ақша
аркылы өндірістік және сауда қызметін айқын ұйымдастыру үшін жеткізушілер
мен сатып алушылардың материалдық жауапкершілігі арта түседі. Ақшаның
ақшадағы мемлекеттің экономикасын ақша-несиелік реттеудегі рөлі зор, онда
бұл ретке келтіру ақшаның монетаристік теориясына негізделген. Әрбір
елде жыл сайын орталық банк ақша көлемін өзгертудің ақшалай бағдарын
белгілейді және оған сәйкес оған ақша-несие құралдарының көмегімен реттеу
жүргізіледі. Мұндай ақша-несие реттеуінің мақсаты ақша көлемінің өсуін
тежеу, инфляцияны жеңіп шығу, елдегі ЖЮ-нің өсуін ынталандыру болып
есептеледі.
Ақшаның экономикадағы рөлі индикативтік жоспарларды, қаржы-несие және
ақша болжауларын, экономиканын ұзақ мерзімді келешекке арналған
стратегиясын, бизнес-жоспарды әзірлеуде және т.б. көрінеді. Сонымен, ақша
экономикада аса маңызды рөл атқарады: бұл өз тегіндегі майлау тәрізді, ол
экономикаға трансакциялық шығындар есебінен жайлап қозғалуына, бір мезгілде
еңбектің мамандандырылуы мен бөлінуін ынталандыруға мүмкіндік береді.
Қоғамда ақша қажеттілігі тауар өндіру мен тауар айналысынан туындайды. Адам
еңбегінің өнімі, егер ол баламалы негізде басқа өнімге айырбастау жүргізсе,
тауар бола бастайды. Ал бұл ақшаға қажеттілік тудырады, яғни айырбас Т-А-Т
Маркс сұлбасы бойынша жүреді. Берілген жағдайда ақша тауарларды сатып алу-
сатудың баламалы негізінде делдал ретінде көрінеді. Бұл іске асу үшін,
сатылатын тауарды (Т) ақшамен өлшеу керек және бұл сомаға (Т) басқа тауар
сатып алу қажет. Жалпыға бірдей балама рөлінде көрінетін ақша болмаған
кезде, берілген сәттегі нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың қабыспауынан
айырбас болмай қалуы да мүмкін. Әрқашанда ақша тауарларға қарсы тұрады.
Тауар мен ақша бір-бірімен біртұтас.
Ақша жеке тауар өндірушілерді еңбек пен нарықты бірыңғай экономикалық
ағзаға қоғамдық бөлу арқылы байланыстыратын айналыс құралы болып табылады.
Олар жеке еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне енгізеді, тауар өндірушілер
арасында баламалылықты қамтамасыз етеді.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол
шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан ақша
еңбек шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады, өйткені
материалдық құндылықтарды белу қоғам мүшелерінің шығындаған еңбегінің саны
мен сапасына сәйкес жүзеге асады.
Сонымен қатар ақшаның болуы мынадан туындайды:
– шаруашылық кызмет нәтижелерін нақты өлшегіштерде ғана емес,
сонымен қатар құндық өлшемдермен есепке алу қажеттілігінен;
– меншік нысандарының әр түрлі болуымен және оларға сәйкес
өндірістік қатынастардың болуымен, олар тауар-ақша қатынастарына
негізделген коммерциялық есеп негізінде шаруашылық қызметтің
ұйымдастырылуын және жүргізілуін алдын ала болжайды.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет
тобын, мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тән категориялары
кескінінің әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты оның іс-
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.Бөлу функциясы қаржы
құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса маңызды бөлігі – ұлттық
табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін (мысалы, айналым
қаражаттарын, мемлекеттік мүлік сату операцияларын шығарып тастағанда) бөлу
және қайта бөлу процесінде пайдаланған кезде көрінеді. Бұл функцияны қаржы
өнімді өздігінше бөле береді деген мағынада емес, қаржы тек жасалған өнімді
бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады деп түсіну керек. Былай деп
айтқан дұрыс: өнімнің натуралды-заттық құрамын бөлу ақша қорларын бөлу
арқылы жасалады.
Мемлекет, кәсіпорын, фирма және халық арасында ақша қорларын бөлуге
сәйкес жасалған натуралды өнім де бөлінеді. Қаржының табиғатын ақшаның
қозғалысында анықтайтын қаржының бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығы
ұдайы өндірістік тұжырымдамасы бұл табиғатты ақша нысанындағы құн
қозғалысында анықтайды. Мұндай ұстанымда қаржының іс-әрекет сферасы
айтарлықтай кеңиді.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
– ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
– ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
– бақылау функциясы.[7; 27б.]
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс
сферасында жасалған қоғамдық жиынтық өнім құнынының бір бөлігін алады. Бұл
процесс қаржының бірінші функциясын – ақша қорларын (табыстарды) жасау
арқылы жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең
алдымен, мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дәйекті
түрде сан алуан ақша қорлары – орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты қорлар
және т.б. жасалады. Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану
қаржының басқа функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен
мемлекеттің шығыстары саясатын жүргізгенде көрінінеді.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және
жиынтық коғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша
қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан
көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан, жиынтық
қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің қозғалысымен, оны
бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өндіріс үдерісінде
ұлғаймалы ұдайы өндіріске бағыттаумен және баска жағынан, мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса, қаржының
бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл ұдайы
өндірістік үдерісіне де, сондай-ақ мемлекеттің ақша ресурстарынын
орталықтандырылған қорын қалыптастыру және пайдалану үдерісіне де қызмет
етеді. Қаржыларда функциялық қосалқы жүйелер ретінде салық, бюджет, сыртқы
экономикалық қаржы жоспарлары (болжамдары), каржылық бақылаудың заңнамалық
қамтамасыз етілуі және басқалар сияқты қосалқы жүйелерді айтуға болады.
Қаржы жүйесін сыныптаудың функциялық критерийінен басқа қаржы
субъектілерінің (қаржылық қатынастардағы қатысушылардың) белгісі бойынша
сыныптау қолданылады, бұл қаржы жүйесін буындар бойынша: мемлекеттің
қаржысына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, халықтың (үй
шаруашылықтарының) қаржысына межелеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық қатынастар сфераларының әркайсысының ішінде буындар
(звенолар) бөлінеді, оның үстіне қаржылық қатынастарды топтастырып,
мақсатты ақша қорларының құрамы мен арналымына белгілі бір әсер ететін
субъект қызметінің сипатына қарай жүргізіледі. Бұл белгі кәсіпорындар мен
ұйымдар қаржысы сферасында мынадай буындары бөлуге мүмкіндік береді:
коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы; коммерциялық емес
ұйымдардың қаржысы.
Қаржы жүйесінің әр буыны (звено) өз кезегінде буыншаларға (ондағы
қаржының өзара байланысының ішкі құрылымына сәйкес) бөлінеді. Мәселен,
салалық бағыныштылығына қарай коммерциялық негізде жұмыс істейтін
кәсіпорындар (ұйымдар) қаржысының құрамына өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
сауда, көлік, кұрылыс және т.б. кәсіпорындарының қаржылары, меншік нысанына
қарай – мемлекеттік, кооперативтік, акционерлік, жекеше және баска
кәсіпорындардың қаржылары болып мүшеленеді. Мемлекет қаржысының құрамында
буындар ішіндегі қаржылық қатынастарды топтастыру, мемлекеггік баскарудың
деңгейіне (республикалық, жергілікті) сәйкес жүзеге асырылады. Сақтық
қатынастары сферасында буындардың әрқайсысы сақтандырудың түрлеріне (жалпы
сақтандыру, өмірді сақтандыру) бөлінеді. Өзінің ортақ қағидалы
біртұтастығына қарамастан, қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың нысандары
мен олардың сырткы көрінісі әр түрлі. Бұл мағынада қаржы құрамы туралы
айтуға болады. Қаржылық қатынастардың сфералары мен буындары өзара тығыз
байланыста болады және елдің біртұтас қаржы жүйесінің кұрамын құрайды.
Сонымен бірге қаржы құрамын мемлекеттің қаржы саясатын жүзеге асыруға
қызмет ететін нақтылы қаржы органдары болып табылатын қаржы жүйесінен
ажырата білген жөн.
Қазақстан Республикасында макро- және микроэкономиканың қаржы
жүйесінің құрамы қаржылық қатынастардың біршама дербес мына буындарынан
тұрады:
– мемлекеттің бюджет жүйесі;
– арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
– мемлекеттік несие;
– жергілікті қаржы;
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
– халықтың (үй шаруашылықтарының) қаржысы. Толығырақ 1 кестеден көре
аламыз. (ҚОСЫМША А)
Қаржылық қатынастардың алғашқы үш бөлігі жалпымемлекеттік, яғни
орталықтандырылған қажыларға жатады және макродеңгейдегі экономика мен
әлеуметтік қатынастарды регтеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және
микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін
пайдаланылады.Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды кұрамы
болып табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік рөлі, оның құрамы мен
құрылымы бүтіндей жергілікті органдарға жүктелінген функциялардың
сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық кұрылысымен және оның
саяси экономикалық бағыттылығымен аныкталады.
Жалпы, қаржылардың бүкіл құрамы екі ірілендірілген бөлікке
біріктіріледі:
– мемлекеттік және муниципалдық қаржы;
– шаруашьшық жүргізуші субъектілердің қаржысы
Қаржьшық қатынастардың буындарына тән болып келетін тиісті
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
жүйесінің екінші бөлігін құрайды.
Мемлекеттің қаржысы – қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың
бір бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық
субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және
мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға
жұмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттін қаржысы қаржы
ресурстарының орталықтандырылған қорын жасаудың экономикалық нысаны мен
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретіндегі мемлекеттік бюджетте, қоғамдық
мұқтаждарды мақсатты қаржыландырудың қосымша көзі ретіндегі бюджеттен тыс
арнаулы корларда, мемлекеттік несиеде көрінетін қаржылық қатынастарды
кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет – экономиканы, әлеуметтік-мәдени мұқтаждарды,
қорғаныс пен мемл екеттікбасқарудың мұқтаждарын қаржыландыруға арналған
елдің орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңи және жеке тұлғалармен
пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық категория, қаржы
ресурстарының орталықтандырылған қорын құрудың экономикалық нысаны және
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары. Мемлекеттік бюджет орталық (Қазақстанда
- республикалық) және жергілікті бюджеттерді (облыстардың, қалалардың,
аудандардың бюджеттерін) кіріктіреді.
2. Қазақстан Республикасындағы ақша және қаржы жүйесінің
қалыптасуы мен даму жағдайына талдау
Қазақстанның тәуелсіздік алғанына байланысты ұлттық ақша жүйесін құру
үшін ақша реформасын өткізу керек болды. Ол Қазақстан Республикасының
ұлттық валютасын енгізу туралы 1993 жылғы 12 қарашада шыққан ҚР
Президентінің Жарлығымен тәжірибеде жүзеге аса бастады. Осы Жарлықпен
ұлттық валюта – теңге айналымға енгізілді. Ескі ақшаны теңгеге ауыстыру
мерзімі 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-де бекітілді. КСРО Мембанктің 1961 –
1992 жж. рубльдері мен Ресей банкінің 1992 жылы рубльдері қолма-қол ақшаға
ауыстырылуы, сондай-ақ рубль есепшоттары, салымдар және міндеттемелер 500
рубль үшін 1 теңге ауысу бағамымен ауыстырылды. 1992 жылдын бірінші
жартысында Қазақстан Республикасының Президенті, Үкіметі, Жоғары кеңесі
Қазақстанға өз валютасын енгізу қажеттігін түсініп, шегіне жеткен құпия
жағдайда Қазақстанның ұлттық валютасының пішінін (дизайн) дайындайтын топ
құрып, оны басып шығаратын шетелдік фирмамен келісімге қол қойған. 1993
жылы наурызында Англияда "Харрисон және ұлдары" атты жеке фирмада қажетті
мөлшерде ұлттық валюта - 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңге - дайындалып,
Алматыға жеткізілген. 1993 жылдың 12 қарашасында Қазақстан
Республикасының Президентінің Қазақстан Республикасында Ұлттық валюта
енгізу туралы Жарлық шығарды.
Осы жарлыққа сәйкес:
– 1993 жылы 15 карашада сағат 8-де Қазақстан мемлекетінде ұлттық
валюта – теңге – енгізілді;
– 1993 жылы 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан
Республикасында бірден-бір заңды телем кұралы болып тағайындалды.
Бір теңге 100 тиыннан құралады, ол колма-қол ақша
айналысында банкнота және майда тиындар түрінде жүреді.
– қолма-кол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар 500
рубль 1 теңгеге арақатынасымен айырбасталып, ол 18 қарашада
сағат 18-де аяқталды. Қарашаның 15 мен 18 аралығында екі
валюта – сом және теңге – айналымда қатар жүрді. [8; 6б]
Қазақстан 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен бастап
өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің құрылымдық қағидалары
мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда.
Валюта қатынастарын ұйымдастыру үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде
"Валюталық реттеу туралы" алғашқы заң кабылданды. Ол кезде Қазақстан сом
аймағында болғандықтан шетелдермен жеке валюталық байланыстары жоқтың
қасында болатын. Сонымен қатар еліміз өзінің ұлттық валютасын айналымға
шығаруға дайындап, жеке алтын валюта резервтерін кұру жұмыстарьн жүргізумен
шұғылдануда еді. Қабылданған заң бағаны ырқына жіберу (либерализация)
деңгейіне сәйкес келіп, кейбір жағдайларда дамып келе жатқан валюта
қатынастарына тіпті қарама-қайшы сипатта болды. ҚР Ұлттық банк теңгенің
валюталық бағамын бекітті: 1 АҚШ доллары - 4 теңге 70 тиын.
Теңге 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100-дік купюралармен шығарылды. Бірінші
қағаз ақша, кейін ұсақ тиындар шығарылды. Кейінгі жылдары инфляция бірден
өсіп, оған сәйкес бағалар мен жалақыда көтерілді. 1994 жылдан бастап 200,
500, 1000, 2000 тенге купюралары шығарылды. [9; 5б]
Қазақстанда 1993 жылы ақша реформасын өткізу қажеттілігі бірқатар
ерекше себептермен түсіндіріледі:
– көп жыл бойы әкімшіл – әміршіл және жоспарлы – орталықтандырылған
шаруашылық жүйелері халық шаруашылығының барлық салаларында
сәйкессіздіктің туындауына себеп болды. Оның ішінде, тұтыну
заттарының өндірісіне қарағанда өндіріс құралдарының өндірілуі
басым болады. Экономика шикізаттарға бағытталды, Қазақстан КСРО-
нің бірден-бір шикізат көзі болды, инфрақұрылым қалып жатқан кезде
кен-тау өндірісі дамуға бет алды;
– бағалау көп жағдайда төмендеген немесе нақты орындалған деңгейден
қалмауға тырысқан кезде жоспарлы және мемлекеттік тапсырмаларды
орындау дәрежесіне қарай өткізілді, бірақ бұл жалақы және басқа
ресурстардың қор шамасында көрінген жоқ. Сонымен, экономика
тиімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтыратын шаруашылықты жүргізудің
шығын механизмі құрылды;
– орталықта бекітілген баға өнімнің өзіндік құнынан көп артта қалып
отырды, ал кәсіпорындардың шығындары мемлекетті ақшалай көмегімен
жабылып отырды.
Қазақстандық теңгенің өткен жолына ретроспекторлы сараптама жүргізетін
болсақ, Қазақстанда нарық өзгерістерін өткізу нәтижесінде, олардың бірінші
қадамы, мемлекеттің бағаларды реттеуден бас тартып, ол 1994 – 1996 жылдары
бірден девальвацияланды. Оған сәйкес инфляцияда өршіп, оның өсу қарқыны үш,
тіпті төрт дәрежені құрды, ел гиперинфляция үстем алған терең экономика
дағдарысына кірді.
Себебі, ел нарық өзгерістеріне дайын емес еді. Іс жүзінде нарықтық
инфрақұрылым болған жоқ, бұрынғы республикалар арасында экономикалық
байланыстар үзілді, меншікті жекешелендіру мен мемлекеттен айыру ешқандай
құқықтық негізсіз өтті, бұрынғы жетекшілердің бұндай жағдайда тәжірибесі,
жеткіліксіз болғандықтан көптеген кәсіпорындар жұмыс істеуін тоқтатты.
Бағаларды еркін жіберу мен қатал ақша – несие саясатының нәтижесінде ақша
жиынының артығы қысқарып, төлем қаражатының тапшылығы келді. Елді төлем
дағдарысы жаулап алды. [9; 47б]
Осыдан бастап экономика тұрақты дәрежеде дами бастады, ақша айналымы
қалыптаса бастады. Әсіресе, экономика соңғы 2000-2006 жылдары экономика
жылына 10%-дан өсіп отырды. Ақша айналымы жақсарып мемлекеттің алтын валюта
қоры мен 2002 жылы кұрылған Ұлттық сақтандыру қоры жылдам өсе бастады. 2011
жылдың 1 маусымында мемлекеттің алтын – валюта қоры 17,0 млрд, Ұлттық қор
9,7 млрд долл. болды.
Қазақстанда теңгенің ревальвациясы, мұнай мен металға әлем бағаларының
күрт өсіп шетел валютасының көп ағылуына байланысты 2003 – 2005 жылдар
болды. Егер 2003 жылы дейін теңгенің бағамы АҚШ долларына қарағанда 155
теңгеге дейін өссе, соңғы 2 жылда (2005-2007 жж.) ол 1 АҚШ долларға 120
тенгеге дейін түсті. 2003 жылдың 15 қарашада Қазақстанның ұлттық валютасы
өзінің 10 жылдығын атап өтті. Ал, 2011 еліміздің ақша жүйесінің дамуына 18
жыл толады.
Ақша агрегаттарының 2008-2010 жылдардағы серпініне келер болсақ, онда
олардың жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1 Ақша мен қаржының теориялық негіздері
1.1 Ақшаның экономикалық мәні, мазмұны
5
1.2 Қаржы және қаржы жүйесінің мазмұны, қажеттілігі
7
1.3 Шет мемлекеттердегі ақша және қаржы жүйесінің даму тәжірибесі
9
2 Қазіргі әлеуметтік – экономикалық жүйедегі ақша мен
қаржының қызметіне талдау
2.1 Экономикалық жүйедегі ақша мен қаржының өзара байланысы,
атқаратын қызметтеріне талдау
13
2.2 Қазақстан Республикасындағы ақша және қаржы жүйесінің қалыптасуы
мен даму жағдайына талдау
17
2.3 Қазақстан Республикасындағы ақша және қаржы құрылымын басқару,
құқықтық реттеу бағыттары
23
3. Қоғамдағы ақша және қаржының дамуындағы
мәселелер және оны шешу жолдары
3.1 Ақша мен қаржы жүйесінің дамуындағы кездесетін мәселелер және
қаржылық дағдарыс
28
3.2 Ақша мен қаржының қызмет етуін жетілдірудегі мемлекеттің саясаты
30
Қорытынды
33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
34
Қосымша
35
Кіріспе
Қоғамдағы тауардың ұласқан айналымына қызмет көрсетуді және
шаруашылықта есеп айырысуды қамтамасыз етеді, тауар және ақша жиынының
қозғалысындағы сәйкестікпен, ақшаның объективті түрде қалыптасқан тауар
айналысы қатынастарынан туындайтын жылдамдықпен жұмыс істеуімен,
айналымдағы ақша жиынының ақша айналысы заңының талаптарына сай келетін
деңгейде болуымен сипатталады. Өндірісті атап айтқанда мемлекеттік, жеке
меншіктік өндірісті өркендету ең алдымен, ақша-тауар қатынастарына тікелей
қатысты екені айқын. Сөйтіп, қолдағы материалдық, қаржы қорларын ұтымды
пайдалану - әлеуметтік – экономикалық міндеттерді түбегейлі шешудің,
халықтың өскелең тұтыну талаптарын толық қанағаттандырудың кепілі.
Ақша – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның
эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни
ақша, тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп
шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі – барлық тауарларға ортақ балама
(эквивалент) рөлін атқару. Ақша – әр мемлекетте тарихи қалыптасқан және
мемлекет заңды түрде бекіткен ақша айналымының нысаны. Ақша – айырбастың
ұзақ даму нәтижесінің объективті шарттасқан тауар өндірісінің тарихи
санаты.
Ақша – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Өндірілген тауарлар мен
көрсетілген қызметтердің нақты құнын ескерусіз қалдыратын ақша эмиссиясы
елде олардың артығымен пайда болуына және түпкі есебінде ақша бірліктерінің
құнсыздануына әкеп соқтырады. Елдегі ақша бірліктерінің тұрақты болуының
басты шарты – шаруашылықтың ақшаға деген қажеттілігінің қолма-қол ақша
және қолма-қол ақшасыз мөлшеріне сәйкесуі болып табылады.
Қаржы – нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік
саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-
экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-әрекет етуінің ерекшеліктерін
терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы
ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын
көре білудің маңызы зор.
Қаржы жүйесі шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте
ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды
ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және
ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын
ақша қатынастары.
Мемлекеттің қаржысы мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси
функцияларын орындау үшін қажет ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін еддің
қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика мен
социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттік сектордың
өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы іс-әркетімен байланысты.
Экономикалық мәні жағынан мемлекеттің қаржысы мемлекеттің, оның
кәсіпорындарының қаржы ресурстарын қалыптастырып – алынған қаражаттарды
мемлекет пен онын кәсіпорындарының функцияларын орындауға пайдалану үшін
қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта
бөлумен байланысты болатын ақша қатынастарын білдіреді. Мемлекеттік
қаржының көлемі мемлекеттің қоғамдағы өзінің орны мен рөліне байланысты
өзгереді. Мемлекеттік қаржының келесідей функцияларын атап өтуге болады:
экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық. Әрқайсысьна қаншалықты көңіл
бөлуге әрбір мемлекеттің ерекшелігіне байланысты. Мемлекеттік қаржыны
қаншалықты дұрыс жұмылдыру және оны тиімді бөлу мемлекеттің қаржы
саясатының негізгі міндетіне әкелді. Қаржы саясаты мемлекеттің экономикальқ
саясатының негізгі бөлігі болып табылады.
Қаржы жүйесі өзінің экономикалық табиғаты жағынан және жалпы
принципиалды бірлігі жағынан біртұтас. Алайда, қоғамның сан – алуан
қажеттеріне қызмет ететіндігіне байланысты қаржы бірқатар салалардан
тұрады. Нәтижесінде өз ықпалымен бүкіл экономиканы қамтиды. Қаржы
қатынастарының саласы мен буындары өзара тығыз байланыста болады және елдің
бірыңғай қаржы жүйесін құрады.
Қаржы жүйесі – мемлекет пен кәсіпорынның орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қорларын құру және пайдалану процесіндегі
қаржы қатынастарының оқшауланған, бірақ өзара байланысқан әртүрлі
салалары мен буындарының, сондай-ақ оларды ұйымдастыратын қаржы
органдарының жиынтығы.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде, курстық жұмыстың мазмұнын ашуда
төмендегідей мақсаттар мен міндеттер алға қойылып отыр :
– ақша мен қаржының экономикалық мазмұнын аша отырып, қажеттілігін
көрсету;
– ақша мен қаржы жүйесінің құрылымы, қызметін сараптау;
– ақша мен шет елдердің қаржы жүйесінің даму ерекшеліктерін
қарастырыу;
– Қазақстан Республикасының ақша мен қаржы жүйесінің құрылымын
зерттеу;
– Қазақстан Республикасының ақша мен қаржы жүйесінің қалыптасуы,
даму жағдайына талдау жасау;
– Қазақстан Республикасының ақша мен қаржы саясатының маңызы,
міндеттерін анықтау;
– Қазақстан Республикасының ақша мен қаржы жүйесінің дамуындағы
мәселелер мен жетілдіру жолдарымен танысу.
1 Ақша мен қаржының теориялық негіздері
1. Ақшаның экономикалық мәні, мазмұны
Ақшаның мән-мағынасы үш қасиетінің бірлігімен айқындалады:
– ақшаға жалпыға бірдей тікелей айырбасталушылық қасиеті тән, яғни
оларды тауарлар мен көрсетілген қызметтерге ешқандай шектеусіз
әрқашан және барлык жерде қабылдауға тиіс;
– ақша тауарлардың айырбас құнын өрнектейді. Олардың көмегімен
тауарлардың бағасын анықтауға болады, оларды тұтыну құны түрлі
болатын айырбас қамтамасыз етеді және түрлі тауарлар мөлшерімен
салыстырылады;
– ақша тауардың ішіне алынған жалпыға бірдей жұмыс уақытының іске
асырылуы болып табылады, яғни ақшаға жұмсалған жұмыс уақытының
шығындары арқылы тауарлардың құны өлшенеді. [1; 9б.]
Ақша ежелгі заманда пайда болған. Ақша пайда болмай тұрып көп елдерде
ақша ретінде малды пайдаланды. Сондықтан латынның сөзі "пекуния" (ақша)
деген сөз "пекус" (мал) сөзінен шыққан. Капитал сөзінің шығуы да малмен
байланысты, өйткені бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып,
меншік иесінің байлығын көрсетеді. Экономикадағы ақшаның пайда болуын,
мәнін, қызметі мен рөлін анықтау ұмтылыстарының көп ғасырлық тарихы бар,
атап айтқанда бұл сұрақтар Аристотель, А. Смит, Д, Рикардо, К. Маркс және
т.б. еңбектерінде-ақ қарастырылған. Ақша теориясын XX ғасырдың бірінші
жартысында А. Маршал, П. Самуэльсон, Дж. Тобин, Дж. Хикс, Ф. Мишкин, М.
Фридмэн және т.б. сияқты қазіргі кездегі экономикалық ғылым өкілдері
дамытты.[2; 10б.]
Ақша айналысының тарихы ақшаның өзі біртекті көлем бола алмайтынын
дәлелдейді. Олар әрі шығуы бойынша және өмір сүрген уақыты бойынша, сондай-
ақ айналыс жағдайлары бойынша алуан түрлілікте болады. Шындығында ақша
нысаны деп ақшаның белгілі бір тұрпатындағы затқа айналған айырбас құнын
түсінеді, ол олардың айналыстағы тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Ақша түрлі
тауар баламаларға, асыл металдарға, борышқорлық міндеттемелерге, банк
депозиттеріне айналып ақша нысанын құрайды. Ақша нысаны ретінде алтын,
күміс монеталар, қағаз және несие ақшалары белгілі. Материалдық-заттай
жағынан ерекшеліктеріне сүйеніп ақшаны толық бағалы және толымсыз деп
шартты бөлуге болады. Атаулы құны сатып алу қабілеттілігімен үйлесетін
ақшаны толық бағалы деп атайды, яғни дайындалған кездегі көрсетілген құны
оның құрамындағы металдың (күміс, алтын) құнына сәйкес болады. Оларға алтын
және күміс монеталар жатады. Толымсыз ақшаға ақша қатынастарының иесі
болатын сатып алу қабілеті тауар құнынан асып түсетіндер жатады. Толымсыз
ақшаға барлық билон монетасы, қағаз және несие ақшалар жатады.
Ақша өзінің тарихи даму эволюциясында мынадай кезеңдерден өтті:
– металл ақша;
– қағаз ақша;
– несие ақша;
– электронды ақша.
Сонымен, ақша дегеніміз – бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін
жалпыға бірдей баламасы. Ақша қаржының іс-әрекет етуінің міндетті шарты
болып табылады. Ақша болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы
ақшаға байланысты болатын жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын
орындай отырып, капитал, яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) әкелетін құн
бола бастайды. Сөйтіп, ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік
қатынастардың бір бөлігі ретінде қаржының пайда болуына жағдайлар жасайды.
Ақша қаржы қорлары қоғамдық өндіріс қатысушыларының барлығында,
өндірістік емес сферада қаржылық әдістердің көмегімен жасалады. Әдістер,
қаржы қатынастарындағы ісқимылдың амалдары ретінде директивалық, яғни
щжетті, сөзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп алады, мұның өзі
экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың мақсаттарына ақша
ресурстарының көлемі мен оның бағыттарын алдын ала қарастыру қажеттігімен
байланысты болады.
Ақша экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар және ақша
нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде пайдаланылады.
Баламалылық белгісі басқа экономикалык категориялардың — бағаның,
еңбекақының, несиетің іс-әрекетіне тән. Ақша қорларының бүкіл ақша
қаражаттарынан бөлініп тұратын ерекшелігі сол, олар экономиканы басқарудың
барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құнның бір жақты қозғалысының
негізінде жасалады. Кез келген қаржы операциясы осындай ерекшелікпен
(салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын аударымдар, шығыстарды
қаржыландыру, субвенциялар және т.б.), яғни баламасыздықпен сипатталады.
Салалық қаржыларда қорлардағы ақшаның ішкі шаруашылықтық мақсатты
оқшаулануының ұқсас қағидаты қолданылады.
Ақша – айналыс қаражаты мен төлем қаражаты міндетін атқаратын
ақшаның үздіксіз қозғалысы.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткіші. Ақша – тауардың жалпы эквивалентінің
тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте
қайнасқан ерекше тауар.
Яғни ақша, тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан
бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі – барлық тауарларға
ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Экономикалық санат ретінде ақшаның
мәні олардың атқаратын қызметтерінен білінеді, олар ақшанын ішкі негізін,
мазмұнын көрсетеді. Сонымен, ақша тауралар мен көрсетілетін қызметтердің
өлшемі болып табылатын, кез-келген тауарлар мен көрсетілген қызметтерге
айырбасталатын ерекше тауар.
1.2 Қаржы және қаржы жүйесінің мазмұны, қажеттілігі
Қаржы (қолма-қол ақша, табыс ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің finаnсіа сөзінен пайда болған француздың finаniе сөзінен
шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары
мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды
қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық
категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі
тауар – ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып дамыды және
мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз
байланысты болды [2; 21б.]
Қаржы ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар – ақша
қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Қаржы жүйесі – ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз
бөлігі, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің
түрлі субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша
ақша қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қаржы жүйесінің ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана түсуі
болып табылады. Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып,
пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын
органдардың жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің ұғымы кейде тар мағынада,
тек мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бұл
жеткіліксіз. Сонымен бірге жалпы институционалдық тұрғыдан алғанда
қаржы жүйесі бұл қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан –
ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы
қатынастарының жиынтығы екенін естен шығармаған жөн. Өзінің тарихи дамуында
қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы қатынастарының пайда болуы
кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек бір ғана буынмен –
мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм жағдайында
батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бұрынғы КСРО-ның қаржы
жүйесін екі негізгі буын – мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар
құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың
көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап
отырды.
Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген анықтамасыңда
қаржының мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық – экономикалық процестегі
орнын негіздей отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған.
Осы критерийге сәйкес қаржы жүйесі мынадай үш бөлікті қамтиды:
– қаржы қатынастарының жиынтығы;
– ақша қорларының жиынтығы;
– басқарудың қаржы аппараты. [2; 37б.]
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шарушылылық
жүргізуші субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда
болатын экономикалық, ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын
құрайды.
Қаржы қатынастары негізінен мына екі сфераны қамтиды:
Қаржы жүйесі интеграциялық тұрпатты жүйе болып табылады, оған кіретін
элементтердің тығыз байланысымен және оның қосалқы жүйелерінің бірде-бірі
өзінше өмір сүре алмайтындығымен сипатталады: қаржы бір жағынан, өндірістік
қатынастардың бір бөлігін білдіреді және осы қатынастар жүйесінің элементі
болып келеді, екінші жағынан, өзінің функциялық ерекшелігі бар өзара
байланысты элементтерден тұратын жүйе болып табылады. Қаржының қажеттілігі
объективті мән-жайдан – тауар – ақша қатынастарының болуынан және қоғамдық
дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Мемлекет қаржы ресурстарының
объективті қажеттігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр түрлі
нысандарын жасай алады: төлемдердің әр түрлі түрлерін енгізеді немесе күшін
жояды, қаржы ресурстарының нысандарын өзгертеді. Шаруашылық жүргізу
сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайы өндірістік қажетіліктерді
қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттеріне
бейімдеуге мүмкіндік беруі үшін қажет. Қаржының басты арналымы – табыстар
мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін қанағаттандырып
отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау.
Қаржының жүйесінің экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
– қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік қызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
– кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялық есебін нығайтып,
дамытады;
– қаржы ақша қорларын бөлу және қайта бөлу арқылы экономикалық
өсудің ара салмағын қамтамасыз етеді;
– қаржы ұлттық табыстарға қорлану және тұтыну қорларының үйлесу
тиімділігін арттырудың экономикалық негізін жасайды;
– қаржы ұлттық экономикада меншіктің сан алуан нысандарының және
шаруашылық жүргізу нысандарының дамуына мүмкіндік туғызады.
Сонымен бірге қаржы оңтайлы ұлттық шаруашылықтың ара салмағын
қамтамасыз етуде белсенді рөл атқарады: олардың көмегімен экономикалық және
әлеуметтік дамудың индикативтік жоспарының басты элементтерінің өзара
тендестірілуіне қол жетеді; қаржы тұтқаларын жоспарлы пайдалану қоғамдық
ұдайы өндіріске қаржының ынталандырғыш рөлін күшейтуге арналған негізгі
қаржылық көрсеткіштерді мемлекетке орталықтандыра отырып анықтауға жағдай
жасайды.
2. Шет мемлекеттердегі ақша және қаржы жүйесінің даму тәжірибесі
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтын – қағаз
және несие ақшаларына бөлінбеген жүйеге негізделген. Олардың әрбіреуі ұзақ
уақыт бойы дербес дамыса да әрі ұлттық ерекшеліктерге ие болса да, олар көп
жағынан бір – біріне ұқсас. Сонымен қатар, әрбір дамыған елдің осы заманғы
ақша жүйесінің мәнін толық ашуға мүмкіндік беретін тек өздеріне ғана тән
ерекшеліктері бар.
АҚШ-тың ақша жүйесі. АҚШ-тың ақша бірлігіне айналымға 1786 жылы
енгізілген АҚШ доллары жатады. Доллардың атауы бірқатар еуропалық елдерде
айналыста болған күміс төлемдерден шыққан. Қысқартылған белгісі - $. Бір
доллар 100 центке тең. Бүгінгі таңда айналымда 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100
долларлық кұны бар купюралар мен 1, 5, 10, 25, 50 центтік құны бар тиындар
және 1 доллар қолданылады. Қолма-қол ақша эмиттенттеріне Қаржы Министрлігі
(қазына мекемесі) және федералдық резерв жүйесі (ФРЖ) жатады. Қазына
мекемесі айналымға 1-ден 10 долларға дейін құны бар ұсақ купюрлі ақша
белгілерін, сондай-ақ 100 долларды шығарады, монеталар күмістен, никелден
және мыстан дайындалды. Қазына мекемесі шығарған купюрдың айрықша белгісіне
ондағы Құрама штаттар билеті дейтін жазу, — UNITED STATES NOTES жатады.
Қолма-қол ақша белгілерінің негізгі массасын айналымға ФРЖ шығарыды. Онда
FEDERAL RESERBE NOTES дейтін жазу болады, сондай-ақ оларды шығарған
федералдық резервтік банктің нөмірі көрсетіледі. АҚШ-тағы қолма-қол ақшасыз
ақша эмиссиясы басқа шетелдерге және коммерциялық банктерге жүзеге
асырылады. Олармен айналымға чектер, вексельдер, пластикалық карточкалар,
электрондық ақшалар шығарылады. Экономикалық айналымда қолма-қол ақшасыз
ақшаның үлес салмағы көп, әрі бұл үлес салмақ өсу тенденциясына ие. АҚШ-та
ақша массасы классикалық ақша – несие саясатының құралдарымен реттеліп,
басқарылады: құнды қағаздардың ашық нарығандағы операциялар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өзгерісі, коммерциялық банктер мен несие
жинақтаушы мекемелердің міндетті резерв талаптарының өзгерісі.
Ұлыбританияның ақша массасы. Ақша бірлігі (өлшемі) – фунт стерлинг.
Бұл ақша бірлігі мұндай атаумен XII ғасырдан бастап айналымға енген. 1964
жылы айналымға алғашқы қағаз банкноттар шығарылды. XIV ғасырда пайда болып
XVIII ғасырдың соңына дейін күміспен бірге айналымда болды, яғни елде
биметаллизм жүйесі орнықты. [3; 150б]
Ақша жүйесі 1971 жылға дейін он екі еселік принцип бойынша құрылған
болатын. Бұл 1 фунт стерлингтің 240 пенстен тұратынын, ал әрбір жиырма
пенстің 1 шиллингті құрайтынын білдіреді. Бүгінгі таңда 1 фунт стерлинг 100
жаңа пенсті құрайды және айналымда – Англия Банкінің 5, 10, 20, 50 фунт
стерлингтік құны бар банкноттар, монеталардан – 0, 5 пенни, 1, 5, 10, 20,
50 пенстер, 1 фунт стерлинг. Оның үстіне, айналымда 5, 10 және 25 пенстерге
сәйкесетін 1, 2 және 5 шиллингтік құны бар ескі монеталар сақталған. Қолма-
қол ақша (банкнот) эмиссиясының монополиялық құқығына Англия Банкі ие.
Эмиссия мөлшерінің шамасын қазына мекемесі анықтап, Парламент бекітеді.
Қазына мекемесі айналымға монеталарды, ал коммерциялық банктер қолма-қол
ақшасыз айналым ақшаларын шығарыды. Англия Банкі айналымдағы ақша массасын
ашық нарықтағы операциялар, банктің есептік мөлшерлемелері, міндетті
резервтік талаптар секілді ақша – несие саясатының құралдарымен басқарып,
реттейді.
Евро еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі танда Еуропалық Одақта (ЕО)
ақша жүйесі бар. Ол Еуропаның 24 дамыған елі кіретін еуропалық ұжымдық
евро ақша бірлігіне негізделген. ЕО-ның еуропалық ақша жүйесі 2001 жылы
құрылды және евроның ақша бірлігі алдымен қолма-қол ақшасыз айналымның есеп
айырысу бірлігі ретінде енгізілді, ал 2003 жылы қолма-қол ақша айналымына
банкноттар мен монеталар түрінде қағаз ақшалар шығарылды.
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде қабылданған РФ Орталық
банкі туралы РФ заңына сәйкес жұмыс істейді. Ресейдің ресми ақша бірлігіне
рубль жатады. 1 рубль 100 копейкке тең. Рубль атауы Киев Русь тұсында
пайда болған. Ол кезде ақша бірліктері гривна деп, ал, екіге тең бөлінгені
рубль деп аталатын. Алтын мен рубльдің ресми арақатынасы белгіленбеген.
Басқа ақша белгілері мен суррогаттардың шығарылуына тыйым салынған. Заңды
төлем күші бар ақша түрлеріне банктің барлық активтерімен қамтамасыз
етілген әрі Ресей Банкінің сөзсіз міндеттемелері болып табылатын банкноттар
мен ұсақ металл монеталар жатады. Қолма – қол ақшаны шығарудың, олардың
айналымын ұйымдастырудың және РФ аумағынан оларды алып тастаудың айрықша
құқығы Ресей Банкіне тиесілі. Ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты
шығындарды кеміту мақсатында 1998 жылдың 1 қаңтарынан арақатынасыңда
ақшаны ірілендіру (деноминация) жүргізді. РФ-да жүргізілген реформалардың
нәтижесінде айналымға Ресей Банкінің 5, 10, 50, 100 және 500 рубльдік құны
бар банкноттар, 1, 5, 10, 50 копейкалық құны бар тиындар, 1, 2 және 5 рубль
енгізілді.[3; 132б]
Экономиқасы дамыған мемлекеттерде ақша айналымын басқаратын
экономикалық әдістерді енгізу процесі кең тараған. Мысалы, АҚШ-та халықтың
барлық төлемдерінің тек бөлігі ғана қолма-қол ақша төлеумен жүргізілсе,
қалған төлемдер чектермен, несие карточкаларымен және т.с.с.
жүргізіледі. Қолма-қол ақшасыз есептесуді жетілдірудің қаржының
айналмалылығын жеделдетуге, айналыстағы қолма-қол ақшаны қысқартуға
және айналым шығындарын азайтуға тигізер экономикалық маңызы зор.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал
ең төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
Шет мемлекеттердің қаржы жүйесінің мәні, экономикалық табиғаты,
мақсаты, оның қызметтерінен көрінеді. Мемлекеттік монополистік капитал,
буржуазиялық мемлекет, монополиялар үстемдігінің жаңа формалары рөлінің
күшеюі жағдайында, қаржы функциялары белгілі бір өзгерістерге ұшырайды.
Маңызды қызметтер қатарына мыналар: мемлекет өмірін қамтамасыз ету қызметі,
бөлу, бақылау қызметтері жатады.
Шетелдерде қаржы құрылымы дегеніміз барлық бөлімдегі қаржыларды
топтап-жинай отырып, мемлекетті қаржыландырудың таптық мүддесін қорғауға
арналған.
Монополистік капитал дәуіріне дейін қаржы құрылымының екі тармағы
болды.
– мемлекеттік бюджет;
– жергілікті қаржы.
Олар ақша қорларын жасауға жағдай жасап, сол арқылы мемлекет өзінің
саяси және экономикалық функциясын іске асырады. Монополистік капитал
жағдайында өндіргіш күштің өсуімен оның әсерінен шаруашылық байланысы
қиындап, қаржы құрылымында экономикалық тарамдар терең өзгеріске ұшырады.
Жаңа қаржы тармақтары өсіп, бөлініп, оның сепаратизмі өсті.
Қазіргі жағдайда шет мемлекеттердің қаржы жүйесінің құрылымы төрт
тармақтан тұрады:
– мемлекеттік бюджет;
– жергілікті қаржы;
– мемлекеттік кәсіпорынның қаржысы;
– үкіметтің арнаулы қоры. [4; 219б.]
Әрбір осы тармақтар қаржы элементтерінің жиынтығын құрай отырып, бір-
бірімен тығыз байланыста, мемлекеттің қаржы саясатын іске асыруға
жұмылдырылған. Осы қаржылардың көмегімен мемлекет экономикалық және
әлеуметтік жағдайларды кең көлемде іске асыруға ұмтылады және күннен күнге
өсіп, қиын жағдайда оны реттеп, қоғамдық капиталдың өсуіне қатысып, оны
көбейтуге ықпал етеді. Буржуазиялық мемлекет қазіргі жаңа экономикалық және
саяси жағдайда қаржы тармақтарын топтастырып, оны шешіп отырады. Қаржы
құрылымы нарықтық жағдайда пайда болған қарама-қайшылықтарды шешіп,
капиталдың саяси экономикалық жағдайын қамтамасыз етеді.
Германиядағы қаржы федерализмі. Қаржы федерализмі дегеніміз –
қоғамдық міндеттерді қаржыландыру мен жүзеге асыру, жоспарлау саласында
өкілеттілікті бөлу. Оның негізі теңестіру болып табылады, яғни федеративті
мемлекеттің шығындары мен міндеттерін бөлу (пассивті қаржылық теңестіру);
табыстарды (әсіресе салықтық) федеративті мемлекеттің жеке деңгейлері
арасында (активті вертикалды қаржы теңестірілуі); аймақтық және жергілікті
бюджеттер арасында табыстарды (активті горизонтальді қаржы теңестірілуі).
Германияда ата Заң бойынша мемлекеттік биліктің екі деңгейі бекітілген –
Федеративті Республика (Федерация) және жергілікті (Федерация мүшелері).
Ал, қауымдастықтар мемлекеттік деңгейге кірмейді, тек жергіліктердің
бөлшегі болып табылады. Қауымдастықтардың қаржы жағдайын жергіліктер
қадағалауға міндетті.
Қазіргі кезде Германияның бюджет жүйесінің құрамына федерация бюджеті
арнайы екі қорымен кірді, сонымен бірге 16 жергілік және 11 мыңнан астам
қауымдастық бюджеттері кіреді. Аты аталған буындардың бәрі біріккен
мемлекеттік бюджет ұғымын құрайды. Біріккен жиынтық бюджеттегі салықтардың
үлесі бірнеше жылдар бойы 80% құрап келеді.[5; 227б.]
Германияда заң бойынша мемлекеттік міндеттер федерация мен жергілікті
жерлер арасьнда бөлінеді. Ал, осы міндеттерді орындау барысындағы шығындары
бөлек. Федерация мен жергіліктілердің өздерінің бюджет құрылылымы жөнінде
өз биліктері өздерінде. Жергілікті бюджеттерді иемденген қауымдастықтар
федерация мен жергілікті жерлер сияқты әлеуметтік – қоғамдық міндеттерге
араласа алады. Германияның қаржы құрылымы федерация, жергілікті жерлер.
Берлин қаласы және қауымдастықтардың шығындарын бөлу сипатынан тұрады.
Мемлекеттік буындар арасында шығындарды бөлу тәртібі төмендегідей: Мысалы,
әлеуметтік шығындардың негізгі үлесі – федерация еншісінде, жоғарғы білім
беру бойынша шығындар жергіліктілер үлесінде, денсаулық сақтау шығындары –
қауымдастықтар үлесіне тиеді. Ал, қорғаныс шығындары толығымен (100%)
федерация үлесінде. Германия ата Заңына сәйкес, аймақтық экономикалық
құрылымды жақсартуға байланысты жалпы ұлттық бағдарламаларды қаржыландыру
федерация мен жергіліктілер арасында тепе-тең үлеспен жүзеге асырылады.
Ресей Федерациясының қаржы жүйесі қаржы қатынастарының біршама дербес
мына салаларынан тұрады:
– мемлекеттік бюджет;
– сақтандыру қорлары;
– қор нарығы; мемлекеттік несие;
– шаруашылық жүргізушілердің субъектілерінің қаржыларына;
– бюджеттен тыс қорлар.
Жоғарыда келтірілген қаржы қатынастарын екі жүйеге бөледі.
Шаруашылық жүргізу субъектілердің қаржылары орталықтандырылмаған
қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономикамен әлеуметтік қатынастарды
реттеу мен көтермелеу үшін пайдаланылады, ал жалпы мемлекетікке
орталықтандырылған қаржылар жатады және макродеңгейдегі экономика мен
әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады.
Қаржы жүйесін буындарға бөлу себебі: әр буынның міндетіне байланысты
және де орталықтандырылған және де орталықтандырылмаған ақша қорын
қалыптастырумен байланысты. Жалпы мемлекеттік орталықтандырылған ақша
қорларының ресурсы ұлттық пайданы бөлу және қайта бөлу арқылы құрылады.
Ресей Федерациясының негізгі қаржы жоспары мемлекеттік бюджет болып
табылады. Бюджет арқылы барлық меншік нысандарының, шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің қаражаттары және ішінара халықтың табысы жұмылдырылады.
2. Қазіргі әлеуметтік – экономикалық жүйедегі ақша
мен қаржының қызметіне талдау
1. Экономикалық жүйедегі ақша мен қаржының өзара байланысы,
атқаратын қызметтеріне талдау
Нарықтық экономикадағы ақша рөлі жинақ ақшаның пайда болу тетігін кұру
мен кеңейтуден, барлық қаржы ресурстарын жұмылдыру және оларды кеңейтілген
үдайы өндірісте тиімді пайдалану үшін инвесторларға табыстаудан тұрады.
Сөйтіп, ақшаның экономикалық жүйедегі қоғамдық рөлі, олар нарық
экономикасының тәуелсіз субъектілері арасындағы байланыстыратын буын болып
табылатындығы болады. Ақша тауарлардың, қызметтердің, шаруашылық-қаржы
қызметі нәтижелерінің тауарлы-материалдық құнның құндылық есебі мен
бақылауы ретінде пайдаланылады.
Ақшаның нарықтық экономикадағы рөлі еңбекақыны төлеу, сыйақы түрінде
еңбек шығынының құндық өлшеуіші және бақылау ретінде, яғни еңбек өлшемі мен
тұтыну өлшеміне, еңбектің мөлшері мен сапасының құралы ретінде, сондай-ақ
еңбек өнімділігін ынталандыру мен арттыру құралы ретінде білінеді. Ақшаның
экономикадағы рөлі тағы экономикалық субъектілер арасындағы тауарларды,
көрсетілетін қызметтерді сатып алу-сату жөніндегі келісімшарттық
міндеттемелердің орындалуына бақылау құралы ретінде білінеді, яғни ақша
аркылы өндірістік және сауда қызметін айқын ұйымдастыру үшін жеткізушілер
мен сатып алушылардың материалдық жауапкершілігі арта түседі. Ақшаның
ақшадағы мемлекеттің экономикасын ақша-несиелік реттеудегі рөлі зор, онда
бұл ретке келтіру ақшаның монетаристік теориясына негізделген. Әрбір
елде жыл сайын орталық банк ақша көлемін өзгертудің ақшалай бағдарын
белгілейді және оған сәйкес оған ақша-несие құралдарының көмегімен реттеу
жүргізіледі. Мұндай ақша-несие реттеуінің мақсаты ақша көлемінің өсуін
тежеу, инфляцияны жеңіп шығу, елдегі ЖЮ-нің өсуін ынталандыру болып
есептеледі.
Ақшаның экономикадағы рөлі индикативтік жоспарларды, қаржы-несие және
ақша болжауларын, экономиканын ұзақ мерзімді келешекке арналған
стратегиясын, бизнес-жоспарды әзірлеуде және т.б. көрінеді. Сонымен, ақша
экономикада аса маңызды рөл атқарады: бұл өз тегіндегі майлау тәрізді, ол
экономикаға трансакциялық шығындар есебінен жайлап қозғалуына, бір мезгілде
еңбектің мамандандырылуы мен бөлінуін ынталандыруға мүмкіндік береді.
Қоғамда ақша қажеттілігі тауар өндіру мен тауар айналысынан туындайды. Адам
еңбегінің өнімі, егер ол баламалы негізде басқа өнімге айырбастау жүргізсе,
тауар бола бастайды. Ал бұл ақшаға қажеттілік тудырады, яғни айырбас Т-А-Т
Маркс сұлбасы бойынша жүреді. Берілген жағдайда ақша тауарларды сатып алу-
сатудың баламалы негізінде делдал ретінде көрінеді. Бұл іске асу үшін,
сатылатын тауарды (Т) ақшамен өлшеу керек және бұл сомаға (Т) басқа тауар
сатып алу қажет. Жалпыға бірдей балама рөлінде көрінетін ақша болмаған
кезде, берілген сәттегі нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың қабыспауынан
айырбас болмай қалуы да мүмкін. Әрқашанда ақша тауарларға қарсы тұрады.
Тауар мен ақша бір-бірімен біртұтас.
Ақша жеке тауар өндірушілерді еңбек пен нарықты бірыңғай экономикалық
ағзаға қоғамдық бөлу арқылы байланыстыратын айналыс құралы болып табылады.
Олар жеке еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне енгізеді, тауар өндірушілер
арасында баламалылықты қамтамасыз етеді.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол
шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан ақша
еңбек шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады, өйткені
материалдық құндылықтарды белу қоғам мүшелерінің шығындаған еңбегінің саны
мен сапасына сәйкес жүзеге асады.
Сонымен қатар ақшаның болуы мынадан туындайды:
– шаруашылық кызмет нәтижелерін нақты өлшегіштерде ғана емес,
сонымен қатар құндық өлшемдермен есепке алу қажеттілігінен;
– меншік нысандарының әр түрлі болуымен және оларға сәйкес
өндірістік қатынастардың болуымен, олар тауар-ақша қатынастарына
негізделген коммерциялық есеп негізінде шаруашылық қызметтің
ұйымдастырылуын және жүргізілуін алдын ала болжайды.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет
тобын, мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тән категориялары
кескінінің әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты оның іс-
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.Бөлу функциясы қаржы
құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса маңызды бөлігі – ұлттық
табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін (мысалы, айналым
қаражаттарын, мемлекеттік мүлік сату операцияларын шығарып тастағанда) бөлу
және қайта бөлу процесінде пайдаланған кезде көрінеді. Бұл функцияны қаржы
өнімді өздігінше бөле береді деген мағынада емес, қаржы тек жасалған өнімді
бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады деп түсіну керек. Былай деп
айтқан дұрыс: өнімнің натуралды-заттық құрамын бөлу ақша қорларын бөлу
арқылы жасалады.
Мемлекет, кәсіпорын, фирма және халық арасында ақша қорларын бөлуге
сәйкес жасалған натуралды өнім де бөлінеді. Қаржының табиғатын ақшаның
қозғалысында анықтайтын қаржының бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығы
ұдайы өндірістік тұжырымдамасы бұл табиғатты ақша нысанындағы құн
қозғалысында анықтайды. Мұндай ұстанымда қаржының іс-әрекет сферасы
айтарлықтай кеңиді.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
– ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
– ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
– бақылау функциясы.[7; 27б.]
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс
сферасында жасалған қоғамдық жиынтық өнім құнынының бір бөлігін алады. Бұл
процесс қаржының бірінші функциясын – ақша қорларын (табыстарды) жасау
арқылы жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең
алдымен, мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дәйекті
түрде сан алуан ақша қорлары – орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты қорлар
және т.б. жасалады. Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану
қаржының басқа функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен
мемлекеттің шығыстары саясатын жүргізгенде көрінінеді.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және
жиынтық коғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша
қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан
көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан, жиынтық
қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің қозғалысымен, оны
бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өндіріс үдерісінде
ұлғаймалы ұдайы өндіріске бағыттаумен және баска жағынан, мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса, қаржының
бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл ұдайы
өндірістік үдерісіне де, сондай-ақ мемлекеттің ақша ресурстарынын
орталықтандырылған қорын қалыптастыру және пайдалану үдерісіне де қызмет
етеді. Қаржыларда функциялық қосалқы жүйелер ретінде салық, бюджет, сыртқы
экономикалық қаржы жоспарлары (болжамдары), каржылық бақылаудың заңнамалық
қамтамасыз етілуі және басқалар сияқты қосалқы жүйелерді айтуға болады.
Қаржы жүйесін сыныптаудың функциялық критерийінен басқа қаржы
субъектілерінің (қаржылық қатынастардағы қатысушылардың) белгісі бойынша
сыныптау қолданылады, бұл қаржы жүйесін буындар бойынша: мемлекеттің
қаржысына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, халықтың (үй
шаруашылықтарының) қаржысына межелеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық қатынастар сфераларының әркайсысының ішінде буындар
(звенолар) бөлінеді, оның үстіне қаржылық қатынастарды топтастырып,
мақсатты ақша қорларының құрамы мен арналымына белгілі бір әсер ететін
субъект қызметінің сипатына қарай жүргізіледі. Бұл белгі кәсіпорындар мен
ұйымдар қаржысы сферасында мынадай буындары бөлуге мүмкіндік береді:
коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы; коммерциялық емес
ұйымдардың қаржысы.
Қаржы жүйесінің әр буыны (звено) өз кезегінде буыншаларға (ондағы
қаржының өзара байланысының ішкі құрылымына сәйкес) бөлінеді. Мәселен,
салалық бағыныштылығына қарай коммерциялық негізде жұмыс істейтін
кәсіпорындар (ұйымдар) қаржысының құрамына өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
сауда, көлік, кұрылыс және т.б. кәсіпорындарының қаржылары, меншік нысанына
қарай – мемлекеттік, кооперативтік, акционерлік, жекеше және баска
кәсіпорындардың қаржылары болып мүшеленеді. Мемлекет қаржысының құрамында
буындар ішіндегі қаржылық қатынастарды топтастыру, мемлекеггік баскарудың
деңгейіне (республикалық, жергілікті) сәйкес жүзеге асырылады. Сақтық
қатынастары сферасында буындардың әрқайсысы сақтандырудың түрлеріне (жалпы
сақтандыру, өмірді сақтандыру) бөлінеді. Өзінің ортақ қағидалы
біртұтастығына қарамастан, қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың нысандары
мен олардың сырткы көрінісі әр түрлі. Бұл мағынада қаржы құрамы туралы
айтуға болады. Қаржылық қатынастардың сфералары мен буындары өзара тығыз
байланыста болады және елдің біртұтас қаржы жүйесінің кұрамын құрайды.
Сонымен бірге қаржы құрамын мемлекеттің қаржы саясатын жүзеге асыруға
қызмет ететін нақтылы қаржы органдары болып табылатын қаржы жүйесінен
ажырата білген жөн.
Қазақстан Республикасында макро- және микроэкономиканың қаржы
жүйесінің құрамы қаржылық қатынастардың біршама дербес мына буындарынан
тұрады:
– мемлекеттің бюджет жүйесі;
– арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
– мемлекеттік несие;
– жергілікті қаржы;
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
– халықтың (үй шаруашылықтарының) қаржысы. Толығырақ 1 кестеден көре
аламыз. (ҚОСЫМША А)
Қаржылық қатынастардың алғашқы үш бөлігі жалпымемлекеттік, яғни
орталықтандырылған қажыларға жатады және макродеңгейдегі экономика мен
әлеуметтік қатынастарды регтеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және
микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін
пайдаланылады.Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды кұрамы
болып табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік рөлі, оның құрамы мен
құрылымы бүтіндей жергілікті органдарға жүктелінген функциялардың
сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық кұрылысымен және оның
саяси экономикалық бағыттылығымен аныкталады.
Жалпы, қаржылардың бүкіл құрамы екі ірілендірілген бөлікке
біріктіріледі:
– мемлекеттік және муниципалдық қаржы;
– шаруашьшық жүргізуші субъектілердің қаржысы
Қаржьшық қатынастардың буындарына тән болып келетін тиісті
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
жүйесінің екінші бөлігін құрайды.
Мемлекеттің қаржысы – қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың
бір бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық
субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және
мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға
жұмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттін қаржысы қаржы
ресурстарының орталықтандырылған қорын жасаудың экономикалық нысаны мен
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретіндегі мемлекеттік бюджетте, қоғамдық
мұқтаждарды мақсатты қаржыландырудың қосымша көзі ретіндегі бюджеттен тыс
арнаулы корларда, мемлекеттік несиеде көрінетін қаржылық қатынастарды
кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет – экономиканы, әлеуметтік-мәдени мұқтаждарды,
қорғаныс пен мемл екеттікбасқарудың мұқтаждарын қаржыландыруға арналған
елдің орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңи және жеке тұлғалармен
пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық категория, қаржы
ресурстарының орталықтандырылған қорын құрудың экономикалық нысаны және
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары. Мемлекеттік бюджет орталық (Қазақстанда
- республикалық) және жергілікті бюджеттерді (облыстардың, қалалардың,
аудандардың бюджеттерін) кіріктіреді.
2. Қазақстан Республикасындағы ақша және қаржы жүйесінің
қалыптасуы мен даму жағдайына талдау
Қазақстанның тәуелсіздік алғанына байланысты ұлттық ақша жүйесін құру
үшін ақша реформасын өткізу керек болды. Ол Қазақстан Республикасының
ұлттық валютасын енгізу туралы 1993 жылғы 12 қарашада шыққан ҚР
Президентінің Жарлығымен тәжірибеде жүзеге аса бастады. Осы Жарлықпен
ұлттық валюта – теңге айналымға енгізілді. Ескі ақшаны теңгеге ауыстыру
мерзімі 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-де бекітілді. КСРО Мембанктің 1961 –
1992 жж. рубльдері мен Ресей банкінің 1992 жылы рубльдері қолма-қол ақшаға
ауыстырылуы, сондай-ақ рубль есепшоттары, салымдар және міндеттемелер 500
рубль үшін 1 теңге ауысу бағамымен ауыстырылды. 1992 жылдын бірінші
жартысында Қазақстан Республикасының Президенті, Үкіметі, Жоғары кеңесі
Қазақстанға өз валютасын енгізу қажеттігін түсініп, шегіне жеткен құпия
жағдайда Қазақстанның ұлттық валютасының пішінін (дизайн) дайындайтын топ
құрып, оны басып шығаратын шетелдік фирмамен келісімге қол қойған. 1993
жылы наурызында Англияда "Харрисон және ұлдары" атты жеке фирмада қажетті
мөлшерде ұлттық валюта - 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңге - дайындалып,
Алматыға жеткізілген. 1993 жылдың 12 қарашасында Қазақстан
Республикасының Президентінің Қазақстан Республикасында Ұлттық валюта
енгізу туралы Жарлық шығарды.
Осы жарлыққа сәйкес:
– 1993 жылы 15 карашада сағат 8-де Қазақстан мемлекетінде ұлттық
валюта – теңге – енгізілді;
– 1993 жылы 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан
Республикасында бірден-бір заңды телем кұралы болып тағайындалды.
Бір теңге 100 тиыннан құралады, ол колма-қол ақша
айналысында банкнота және майда тиындар түрінде жүреді.
– қолма-кол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар 500
рубль 1 теңгеге арақатынасымен айырбасталып, ол 18 қарашада
сағат 18-де аяқталды. Қарашаның 15 мен 18 аралығында екі
валюта – сом және теңге – айналымда қатар жүрді. [8; 6б]
Қазақстан 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен бастап
өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің құрылымдық қағидалары
мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда.
Валюта қатынастарын ұйымдастыру үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде
"Валюталық реттеу туралы" алғашқы заң кабылданды. Ол кезде Қазақстан сом
аймағында болғандықтан шетелдермен жеке валюталық байланыстары жоқтың
қасында болатын. Сонымен қатар еліміз өзінің ұлттық валютасын айналымға
шығаруға дайындап, жеке алтын валюта резервтерін кұру жұмыстарьн жүргізумен
шұғылдануда еді. Қабылданған заң бағаны ырқына жіберу (либерализация)
деңгейіне сәйкес келіп, кейбір жағдайларда дамып келе жатқан валюта
қатынастарына тіпті қарама-қайшы сипатта болды. ҚР Ұлттық банк теңгенің
валюталық бағамын бекітті: 1 АҚШ доллары - 4 теңге 70 тиын.
Теңге 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100-дік купюралармен шығарылды. Бірінші
қағаз ақша, кейін ұсақ тиындар шығарылды. Кейінгі жылдары инфляция бірден
өсіп, оған сәйкес бағалар мен жалақыда көтерілді. 1994 жылдан бастап 200,
500, 1000, 2000 тенге купюралары шығарылды. [9; 5б]
Қазақстанда 1993 жылы ақша реформасын өткізу қажеттілігі бірқатар
ерекше себептермен түсіндіріледі:
– көп жыл бойы әкімшіл – әміршіл және жоспарлы – орталықтандырылған
шаруашылық жүйелері халық шаруашылығының барлық салаларында
сәйкессіздіктің туындауына себеп болды. Оның ішінде, тұтыну
заттарының өндірісіне қарағанда өндіріс құралдарының өндірілуі
басым болады. Экономика шикізаттарға бағытталды, Қазақстан КСРО-
нің бірден-бір шикізат көзі болды, инфрақұрылым қалып жатқан кезде
кен-тау өндірісі дамуға бет алды;
– бағалау көп жағдайда төмендеген немесе нақты орындалған деңгейден
қалмауға тырысқан кезде жоспарлы және мемлекеттік тапсырмаларды
орындау дәрежесіне қарай өткізілді, бірақ бұл жалақы және басқа
ресурстардың қор шамасында көрінген жоқ. Сонымен, экономика
тиімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтыратын шаруашылықты жүргізудің
шығын механизмі құрылды;
– орталықта бекітілген баға өнімнің өзіндік құнынан көп артта қалып
отырды, ал кәсіпорындардың шығындары мемлекетті ақшалай көмегімен
жабылып отырды.
Қазақстандық теңгенің өткен жолына ретроспекторлы сараптама жүргізетін
болсақ, Қазақстанда нарық өзгерістерін өткізу нәтижесінде, олардың бірінші
қадамы, мемлекеттің бағаларды реттеуден бас тартып, ол 1994 – 1996 жылдары
бірден девальвацияланды. Оған сәйкес инфляцияда өршіп, оның өсу қарқыны үш,
тіпті төрт дәрежені құрды, ел гиперинфляция үстем алған терең экономика
дағдарысына кірді.
Себебі, ел нарық өзгерістеріне дайын емес еді. Іс жүзінде нарықтық
инфрақұрылым болған жоқ, бұрынғы республикалар арасында экономикалық
байланыстар үзілді, меншікті жекешелендіру мен мемлекеттен айыру ешқандай
құқықтық негізсіз өтті, бұрынғы жетекшілердің бұндай жағдайда тәжірибесі,
жеткіліксіз болғандықтан көптеген кәсіпорындар жұмыс істеуін тоқтатты.
Бағаларды еркін жіберу мен қатал ақша – несие саясатының нәтижесінде ақша
жиынының артығы қысқарып, төлем қаражатының тапшылығы келді. Елді төлем
дағдарысы жаулап алды. [9; 47б]
Осыдан бастап экономика тұрақты дәрежеде дами бастады, ақша айналымы
қалыптаса бастады. Әсіресе, экономика соңғы 2000-2006 жылдары экономика
жылына 10%-дан өсіп отырды. Ақша айналымы жақсарып мемлекеттің алтын валюта
қоры мен 2002 жылы кұрылған Ұлттық сақтандыру қоры жылдам өсе бастады. 2011
жылдың 1 маусымында мемлекеттің алтын – валюта қоры 17,0 млрд, Ұлттық қор
9,7 млрд долл. болды.
Қазақстанда теңгенің ревальвациясы, мұнай мен металға әлем бағаларының
күрт өсіп шетел валютасының көп ағылуына байланысты 2003 – 2005 жылдар
болды. Егер 2003 жылы дейін теңгенің бағамы АҚШ долларына қарағанда 155
теңгеге дейін өссе, соңғы 2 жылда (2005-2007 жж.) ол 1 АҚШ долларға 120
тенгеге дейін түсті. 2003 жылдың 15 қарашада Қазақстанның ұлттық валютасы
өзінің 10 жылдығын атап өтті. Ал, 2011 еліміздің ақша жүйесінің дамуына 18
жыл толады.
Ақша агрегаттарының 2008-2010 жылдардағы серпініне келер болсақ, онда
олардың жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz