Бюджетке салықтардың түсудегі рөлі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 Салықтар және олардың мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы рөлі ... 5
1.2 Бюджетке салықтардың түсудегі рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ТҮСІМДЕРІНДЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..17
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің 2007-2010 жж. орындалуы
... ... ... ... ... 17
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысо бюджетiнiң салық түсiмдерiн талдау
... ... ... ..22
3 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТЕГІ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .30
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 38
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
КІРІСПЕ
Жүйелілік біздің бүгінгі дүниедегі алдағы он жылдықта жедел алға
жылжуымыздың басты қағидасы, міне осы. Қазақстанның әлемдегі тауарлар,
көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, каптал, осы заманғы идеялар мен
технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне арналуы
біз он басты міндет шешуіміз керек,- деді Н Назарбаев.
Бірінші міндет – экономиканың тұраулы дамуын қамтамасыз етіп, ұстап
тұрумен ғана шектеліп қалмай, оның өсуінің басқаруға қол жеткізу. Мемлекет
басшысы атап өткендей, Үкімет Қазақстанды индустрияландыруға түбегейлі жаңа
тұрғыдан келуді қамтамасыз етуді, табиғи монополиялар аясын қысқартуды,
қаржы жүйесін күшейтуді, тиімді жұмыс істейтін қор нарығын құруды,
Қазақстанның қолайлы шарттармен БСҰ ға кіруін қамтамасыз етуі, халықаралық
техникалық стандарттарды енгізуі тиіс. Менің Үкіметке беетін ең басты
тапсырмам осы деп атап көрсетті Н Назарбаев.
Екінші міндет Қазақстанның экономикалық дамудың өңірлік локомативіне
айналдыру және оны әлемдік экономиканың оңтайлы ойшысы ету. Үшінші
өндіруші сектордың тиімдіігін арттыру. Төртінші өндірістің шикізаттық емес
секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету. Бесінші
өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа ролімізге сәйкес осы
заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы осы заманғы білім беру және кәсіптік
қайта даярлау, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру, жаңа
технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық
экономиканы дамыту. Жетінші атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы
нарық қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші саяси жүәені жаңарту
демократиялық реформаларды одан әрі жүзеге асыру. Тоғызыншы халықаралық іс
тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. Оныншы мінет
жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен әлемдік қоғамдастықтағы
жетістіктері мен мүмкіндіктерін ала жылжыту.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі болып табылады.
Мемлекеттің салық жүйесі мемлекеттегі қолданылып жүрген
салықтардың жиынтығы, салықтық қызмет органдарының жүйесі және салықтық
заңнаманы білдіреді. Салықтардың және бүтіндей салықтық жүйенің
тиімділігіне қол жеткізу мемлекеттің экономикалық дамуы мен өркендеуінің
сенімді арқауы болды. Біздің салық жүйемізді халықаралық стандарқа
жақындататын шаралар – салық жүйесін төмендету және салық түрлерін қысқарту
болып табылады.
Бүгінде Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет болған
және белсенді түрде нарықтық экономикаға өту кезінде экономиканы реттеуде
бюджет-салықтық реттеу, яғни фискалдық саясаттың маңыздылығы жоғары болып
табылады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез келген
мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база керек. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің
қаржылық негізі шаруашылық субъектілерден және халықтардан жиналған салық
болып табылады. Фискалдық саяссаттың маңыздылығы ол мемлекеттің
экономиканы рететудің тікелей әдісі болып табылады, ьұл саясатты қолданудың
нәтижесі тез арада өз қызметін атқарып, нәтиже бере бастайды. Яғни
экономикалық реттеуді дереу іске асырудың қажеттігі туындаған жағдайда
фискалдық саясаттың реттеу құралдары мен әдістерінің маңыздылығы зор болып
табылады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк
саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-
экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн
терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту
мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi
мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Осы жұмысты орындаудағы мақсат қаржы саласындағы мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен қызмет ету барысын түсіну, бюджеттің функциялары мен
қызметтерін талдау, мемлекеттік бюджетті кірістері мен шығыстарының құрамы
мен құрылымын, олардың жіктелуін талдау және осылардың негізінде 2007-2010
жылдарды мысалға ала отырып бюджеттің кірістері мен шығыстарын салыстыра
талдау болып табылады.
Осы жұмысты орындаудағы міндеттерге:
• Салықтың экономикадағы атқаратын қызметтерiн көрсету;
• Салық салу қағидаларын жан-жақты қарастыру;
• Қазақстанның мемлекеттік бюджетті кірістері мен шығыстары негізінде
жан-жақты талдау;
• Экономиканың дағдарыстық кезеңіндегі мемлекеттік бюджеттің атқаратын
шараларын, негізгі қолдау саясаттарын ұлттық экономиканы мысалға ала
отырып талдау;
• Бүгінгі салық жүйесінің экономикада атқарып отырған салық-бюджет
саясатының 2009-2010 жылдарға арналған бағдарламасы тоқталып өту;
• Салықты жетілдіру негізінде мемлекеттік бюджеттің түсімдерінің
қалыптасу көздерін табу және олардың нысандары мен жетілдіру әдістерін
жазу болып табылады.
10 жылдан кейін жаңа Қазақстанды жаңа әлемде орнықтыру үшін біз жаңа
уақыттың өктем талабына уақтылы әрі лайықты үн қатуымыз керек.
Сондықтанда Үкіметке 2030 стратегиясының негізгі қағидаларын Жаңакезеңге
сай дамытып отырған жоғарыда атап көрсеткен барлық міндетерін дәйекті
тапсыратынын айтты.
1 БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Салықтар және олардың мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы рөлі
Салық - мемлекеттiң бекiтуi. Тек сол ғана азаматтарды белгiлi бiр
көлемде ақшалай қаржыларды беруге мiндеттi. Қазақстан Республикасында
салықты төлеу мiндеттемелерi азаматтардың Конституциялық
мiндеттемелерiнiң қатарына жатады. Осыған байланысты мемлекет саяси
үкiмет субъект өкiлдiгiне сүйене отырып әрекет етедi.
Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен
және жаңаруымен қабаттаса жүредi.
Салықтар баршамызға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның
экономикалық базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың
маңызды қаржылық құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық
салу жүйесі – қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы
және объективті қажеттілігі.
Сонымен қатар, салық жүйесінің өзіне тән табиғи ерекшеліктері мен
жалпыға бірдейлігі оның кең көлемді үдерістерге әсер етуіне мүмкіндік
береді: жұмыссыздық, инфляция, тұрғындардың өмір сүру деңгейі және т.б.
Сонымен қатар оның экономикалық құрал ретіндегі икемділігі әлеуметтік
қарама- қайшылықты шешуге немесе шиеленістіруге жағдай жасайды. Сондықтан
да, салық жүйесін әлеуметтік көзқарастар тұрғысынан қарастыру немесе
зерттеу қоғамды және оның әлеуметтік-экономикалық ресурстарын танып-
білудегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлi жолдармен табады, бiр жағдайда
мемлекеттiк зайымдар iшкi және сыртқы ретiнде меншiк иесiнiң
қаражаты өз еркiмен беруге негiзделетiн әдiс қолданылады, ал басқа
жағдайларда ақшалай қаражаттар ерiксiз өндiрiп алу жолымен алынады.
Салықтар мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi мөлшерде мiндеттi төлемдер болып табылады.
Салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн бiлдiредi. Сонымен
қатар, шаруашылық жүргiзушi субъектiлермен халық табысының белгiлi бiр
мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын
көрсетедi. Салықтар мемлекеттiң пайда болуымен бiрге қалыптасады және
мемлекеттiң тiршiлiк етiп дамуының негiзi болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс
қызметiндегi ic-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория
ретiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролi
жоғары. Бұл менiң тақырыбымның маңыздылығын ашады.
Көптеген қаржы байланыс түрлерiнiң iшiнен, ерекше қасиетпен дараланып
тұратын салаларды бөлiп алуға болады. Жалпы қоғамдық өнiмнiң бағамдық
үлестiру саласының негiзiн, мемлекеттiң шаруашылық субьектiлер мен халық
санымен жасаған қаржы қатынастары құрайды. Бұл қатынастар үлестiру
процессi кезiнде пайда болады. Бұл процеске мемлекетте қатысады және олар
қоғамдық сүранысты қанағаттандыру үшiн жұмсалатын ақша қаражатының орталық
қорының құрылуы мен қолдануы мен байланысты. Мұндай қаржы қатынастарының
тұтастығы ''Мемлекеттiк бюджет'' деген түсiнiктiнiң экономикалық мазмұнын
құрайды.
Мемлекеттiк бюджетте экономикалық қатынастарының тұтастығы ретiнде
обьективтi қасиетi бар. Оның өзiндiк сала болып өмiр сүруi қоғамдық
өндiрiстерге байланысты, әрине олардың дамуына орталық қор қажет. Ақша
қаражатын орталықтандыру ұлттық шаруашылықта үнемi айналым болу үшiн
қажет, және экономиканы түзеу үшiн де қажет. Бағамдық үлестiрудiң
бюджеттiк саласының болуы мемлекеттiң өзiне де қажет. Мемлекетке керек
салаларды қаржыландыру үшiн орталықтандырылған қор қажет. Сонымен қатар
бұл қор мәдени-әлеуметтiк iс-шаралар өткiзуге, қорғаныс мәселелерiн шешуге,
мемлекеттiк басқарудың жасаған шығындарын жабуға қажет. Осыған орай
мемлекеттiк бюджеттiң болуы адамдардың субьективтi қалуының нәтижесi емес,
бұл обьективтi қажеттiлiк. Экономиканың бүгiнгi таңда дамуы кезеңiнде
орталықтандырылған қаржы қоры мемлекетке көптеген мүмкiндiктер бередi.
Мысалы, үшiн қоғамдық өндiрiстiң пропорциялдарын және қарқынын
қамтамасыз етедi, оның салалық және аймақтық жүйесiн көздейдi, салалық
экономиканың бiрiншi қажеттi бағдарламаларын дамытуға әсер ететiн қорды
қалыптастырады, әлеуметтiк өзгерiстер өткiзедi.
Қаржы орталықтандыруының арқасында ақша қоры экономикалық және
әлеуметтiк дамуға жұмсалады және мемлекеттiң әлеуметтiк және экономикалық
саясатының жүзеге асуына жағдайлар туғызады.
Осыған орай мемлекеттiк бюджет бағамдық үлестiрудiң ерекше бөлiмi
ретiнде өзгеше қоғамдық қызмет атқарады және қоғами мемлекеттiк сүранысты
қанағаттандырады. Обьективтi үлестiру қатынастарының экономикалық формасы
бола түра, ерекше қоғамдық iс- әрекеттердi атқара тұра, мемлекеттiк бюджет
экономикалық санат ретiнде шығады. [2]
Мемлекеттiк бюджетке белгiлi бiр тұтас қаржы қатынастары ретiнде оған
қаржы санатының қасиеттерi тән, бюджеттiк қатынастардың үлестiру қасиетi
бар, ақшалай түрде жүзеге асады, бағытты ақша қорымен тетелес келедi.
Сонымен қатар, бюджеттiк қатынастарға белгiлi бiр ерекшелiк тән, ол әрине
қаржы тақырыбынан тыс болмайды. Мемлекеттiк бюджетiнiң өзгеше бiр сфера
ретiнде бағамды үлестiру қасиетiн қарасақ, ол мынадай:
1) мемлекеттiң жалпы қоғамдық өнiмiнiң бөлiгiмен байланысты және оны
қолдануымен, яғни қоғамдық сүранысты қанағаттандыру үшiн қолданылатын
үлестiру қатынастарының экономикалық формасы
2) халық шаруашылығы, аймақтар, экономика секторлары, қоғамдық iс -
әрекеттiң өрiсi арасындағы бағамды үлестiру үшiн қолданылады
3) ол қоғамдық өнiммен, яғни оның iс- әрекетiмен байланысты емес, ол одан
бөлек жұмыс жасайды, бiрақ соның өзiнде де қаржы қатынастары тауарлық
ақшалық прцесспен байланысын үзбейдi.
Мемлекеттiк бюджет басқа да экономикалық санаттар сияқты өндiрiстiк
қатынастар мен оларға тән материалдық - заттық өзгерiстердi көрсетедi.
Бюджеттiк қатынастар мемлекеттiң ақша қорының орталықтандырылған орында
заттандырылады. Осының нәтижесiнде, қоғамда болатын экономикалық процесс
өзiнiң iс – әрекетiн мемлекеттiң ақша қорында көрсетедi. Бюджеттiк қор бұл
бағамдық үлестiру кезеңiн басынан өткiзген және мемлекет сұранысын
қанағаттандыра алатын қоғамдық өнiмнiң және ұлттық өнiмнiң iс- әрекетiнiң
экономикалық формасы.
Экономикалық санат ретiнде мемлекеттiк бюджет – мемлекетпен басқада
жалпы қоғамдық өндiрiсiнiң арасында пайда болатын ақша қатынасы. Үлестiру
және қайта үлестiру жолымен мемлекеттiк орталықтандырылған ақша қорының
болуы өте тиiмдi. Себебi ол мемлекет сұранысын қанағаттандыруға, өндiрiстi
ұлғайтуға үлкен әсерiн тигiзедi.
Осыған орай "Мемлекеттiк бюджет" атты түрлендiрiлген түсiнiк келесi
құрамаларымен түсiндiрiледi:
- мемлекеттiң ақша қорының орталықтандырылған қоры;
- экономикаға әсер ететiн құрал;
- мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспары
- қоғамның барлық м үшелерi оны заң ретiнде орындау керек.
Мемлекеттiк бюджеттiң қызметi- бiрiншiден, мемлекеттiк бюджет арқылы
ұлттық кiрiстiң 30 пайыз, жалпы iшкi өнiмнiң 20 пайыз, жалпы қоғамдық
өнiмнiң 10 пайыз үлестiрiлiп және қайта үлестiрiледi.
Ол ақша қорын ұлттық шаруашылықтың, өндiрiс өрiсiнiң, экономикалық
аудандар мен мемлекет аумағының арасында үлестiрiледi. [3]
Мемлекеттiк бюджет экономикаға қатты әсер етедi, себебi ол бұл жерде
ұлттық шаруашылықтың бюджет қызметiн атқарып түр. Мемлекеттiк бюджет
материалдық өндiрiс өрiсiнде үлкен қызмет атқарады, себебi ол бұл жерде өсу
симмуляторының қызметiн атқарып түр. Бюджеттiң қоры жекелей және қоғамдық
қор айналымын қамтамасыз ету үшiн де қолданылады. Бюджет жүзеге аспай
қалған жоспарларды өз жолын табуға көмектеседi. Сондай-ақ кәсiпорындардағы
жұмыстың қарқынды және өтiмдi болуын қадағалап отырады. Мемлекеттiң,
бiлiмге, денсаулық сақтауға, әлеуметтiк сақтандыруға және әлеуметтiк
қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениетке, өнерге, мемлекет шеңберiнде өтiлетiн
мәдени шығынның орнын толтырып отырады.
Қазақстан Республикасының (бюджет жүйесi туралы( заңы республиканың
түрлi денгейiндегi бюджеттерiн қалыптастыру процессiнде орын алатын қаржы
қатынастарын реттейдi, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң жасалу,
қаралу, бекiтiлу, атқарылу және бақылану процесiн белгiлейдi.
Бюджет - мемлекеттiң өз мiндеттерiн жүзеге асыруына арналған және
тиiстi заңдарға сәйкес белгiленген салықтар мен өзге де кiрiс көздерiнiң
және түсiмдердiң есебiнен құралатын орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджет - мемлекеттiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды
қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығына жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұныны құрайды. 3, 208 б
Мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелетiн операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi бiрiктiретiн,
талдамалы ақпарат ретiнде пайдаланылатын және бекiтуге жатпайтын жиынтық
бюджет.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және оны
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік
қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық өндіріс
қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты
емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте
жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік
емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды
орындайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет заңдарының бірі болып табылады
(мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық
табыстың 30 %, жалпы ішкі өнімнің 10 % бөлінеді және қайта бөлінеді. Бюджет
Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым ұтымды
орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере отырып
салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
1.2 Бюджетке салықтардың түсудегі рөлі
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады. 3, 19 б
Салықтар дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде түсетiн мiндеттi төлемдер болып
табылады. Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екi арадағы мемлекеттiк орталықтандырылған қаржы көздерiн
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипатайтын экономикалық
категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада:
1) Бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының қалыптасуындағықаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн көрсетедi.
2) Екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтардың қаржылық
қатынастарын көрсетедi.
Салықтар жалпы шығу тегi мемлекеттердiң пайда болуымен қатар өмiр
сүруi мен дамуының негiзгi қаржылық көзi болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, оның құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. әрбiр
мемлекетке өзiнiң iшкi және сяртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр
деңгейде қаржының көздерi керек екенi белгiлi. Ал салықтар болса осы
мемлекет қаржысының негiзгi қайнар көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы
дамытуға, ынталндаруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет ететiн
салаларына қолдау құралы ретiнде пайдаланылады. 3, 25 б
Осы салық салуға байланысты әр дәуiрде мемлекет қайраткерлерi.
Экономистер, философтар, аңгерлер көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етiлген нысаны” ретiңде анықтаса,
салық салу теориясының негiзiн салушылардың бiрi А.Смит “Салық төлеушiлер
құлшылықтың белгiсi емес, бостандықтың белгiсi” деп тұжырымдаған.
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады.
Салық салудың жағымды және жағымсыз әсері неғұрлым теңестірілетін
болса, салық жүйесі әлеуметтік үдеріске соғұрлым жақсы әсерін тигізеді.
Мемлекет пен салық төлеушілердің салық жүйесіне деген қатынасы әр
түрлі. Мемлекет салықтық түсімдердің көп болуына мүдделі, ал, салық төлеуші
керісінше.
Мемлекет салық саясатын оның қайшылығын неғұрлым азайта отырып жүргізуі
керек. Бұл, салық жүйесі салық төлеушіге неғұрлым аз салмақ салған кезде
мүмкін болады, сонда ғана, салық төлеуші салықтық төлемдердің ұтымды түрде
пайдаланылып жатқандығын, оның қоғамның болашағы үшін жиналатындығын
сезінеді.
В.Я.Савченко Салық ауыртпалығын анықтау әдістемесі деген мақаласында
мемлекет пен салық төлеуші арасындағы арақатынасты төмендегідей сызба
түрінде береді [30].
көрсетілетін
салықтар мен алымдар
қызметтер
Сурет 1 - Мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы байланыс сызбасы
Бұл сызбадан салық төлеушінің оның төлеген салық сомасының мөлшерінде
ақысыз қызмет көрсетілу керек екендігін білуге болады.
Осыған орай Лаффер теориясына сүйенетін болсақ, онда, салықтардың
жоғары мөлшерлемесі түсімнің көбеюуіне емес, ал керісінше олардың
төмендеуіне әкеледі, өйткені кәсіпкерлерлер өмір сүру үшін өздерінің
табыстарын жасыруға тырысып бағады. Сондықтан фискалды функцияның
әлеуметтік мақсаты әрбір жекелеген салық төлеушіге оның тигізетін кері
салдарларын неғұрлым азайта отырып, ал сәйкесінше салықтық түсімдерді
көбейту болып табылады. Әлеуметтік жағынан ұтымды салық жүйесінің салық
төлеушісі мынандай пікірде болуы керек: мемлекет мен қанша төлей алатын
болсам, соншалықты салық алады, сонымен қатар бюджеттегі салықтардың
жалпы түсімдерінің маңыздылығы сонда, ол арқылы мемлекет қоғамдағы
әлеуметтік – экономикалық міндеттерді шешеуге мүмкіндігі бар. Мәселенің
осылай деп келтірілуі Батыс Европаның дамыған елдерінде, оның ішінде Швеция
мен Германияда орын алған әлеуметтік нарықтық экономика теориясына сәйкес
келеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы
жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді,
ол сәйкесінше орта топ өкілдерінің қалыптасуына жағдай жасайды, ұлттық
экономиканың дамуына оң әсер береді. Оны төмендегі сызба түрінде келтіруге
болады:
Сурет 2 - Салық жүйесінің экономикалық үдеріске
тигізетін әсері
Кесте 1 - 2004-2010 жылдардағы мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық
түсімдердің өсу қарқыны
(млрд.тг.)
Өсу қарқыны (алдыңғы
Бюджет кірісі2005ж2006ж2007ж2008ж2009 ж2010жмерзіммен салыстырғанда,
%)
Соңғы 2010 жылдың қорытындысы бойынша салықтық түсімдердің өсу
қарқыны алдыңғы жылмен салыстырғанда 110,5 пайызға көтерілген.ал, 2009
жылмен салыстырғанда өсу қарқынының төмен болуының бірден бір себебі, 2010
жылдың тамыз айынан бастап жер қойнауын пайдаланушылардан түсетін барлық
салықтық түсімдердің Ұлттық қорға жіберіле бастауы.
Жеке табыс салығы салық төлеу әдісі бойынша ерекшеленетін, екі салық
салу объектісін бөліп көрсетеді: есептеу, ұстап қалу, және бюджетке аудару
салық агенттерімен жүзеге асырылатын төлем көзінен салық салынатын табыс
және салық сомасын есептеу мен төлеу жеке тұлғалардың өзімен декларация
тапсыру негізінде жүзеге асырылатын, төлем көзінен салық салынбайтын табыс.
Салық 2010 жылдың соңына дейін алынған жылдық табыстың мөлшеріне қарай, 5%
тен 20%-ға дейінгі прогрессивті шкала бойынша төленді. (2008 жылдың 1-
қаңтарына дейін 5% тен 30%-ға дейін болды). Бірақ, аталған шкаланың 15%
бойынша салық салынатын дивидент, сыйақы, ұтыстар түріндегі табысқа және
10% мөлшерлеме бойынша салық салынатын адвокаттар мен нотариустардың
табыстарына қатысы жоқ болды. 2009 жылдың қаңтарынан бастап жалпыға ортақ
10% мөлшерлеме арқылы салық салына бастады. Қазақстанның салық жүйесінде
аталған салық түсімі жағынан төртінші орында тұр (кесте -2).
Кесте 2 - 2004-2010 жылдар аралығындағы Мемлекеттік бюджет кірісінің
құрылымы
(%)
Түсімнің түрлері 2004ж 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж 2009ж 2010ж
Кірістер 100 100 100 100 100 100 100
Салықтық түсімдер 89,2 87,0 93,0 94,2 92,1 95,2 94,5
Корпорациялық табыс 27,8 22,7 25,6 27,1 29,7 39,7 33,2
салығы
Жеке табыс салығы 8,6 9,2 9,5 9,3 7,7 5,8 7,0
Әлеуметтік салық 16,8 16,7 16,5 15,7 13,0 9,4 10,1
ҚҚС 19,5 21,5 21,7 23,0 19,0 16,3 20,9
Акциздер 3,2 2,9 3,1 2,6 2,3 1,5 2,0
Мүлік салығы 2,5 2,8 3,0 2,6 2,4 1,8 2,0
Жер салығы 0,9 0,7 0,7 0,5 0,5 0,3 0,4
Көлік құралдары
салығы 1,0 0,8 0,6 0,4 0,4 0,3 0,4
Табиғи ресурстарды
пайдаланғаны үшін 3,7 3,6 6,2 7,3 12,2 16,0 12,9
түсетін түсімдер
Халықаралық сауда
және сыртқы 3,1 3,4 4,8 4,2 3,9 3,0 4,7
операцияларға
салынатын салық
Басқа да салықтар 1,4 0,7 0,3 0,3 0,4 0,2 0,2
мен алымдар
Салыққа жатпайтын 6,5 9,4 5,9 4,5 6,3 3,1 2,3
түсімдер
Алыну көзі: ҚР ҚМ статистикалық бюллетені. №12. 2004-2010ж.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты функцияларды орындайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кзеңге, әдетте, бір жылға жасалынады,
бюджеттің кірістерін, шығыстарын орталықтандырылған қаржы ресурстарының
шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп
мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы
жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін анықтайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Еліміздің Конституциясының 4-ші бөлімінің 53 бабында Палаталардың
бірлескен отырысында Парламент: Ресупбликалық бюджетті және Үкімет пен
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен
толықтырулар енгізеді. 1, 25 бет.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылу процесінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы шаруашылық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процесінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түседі.
Бюджеттi жоспарлау принциптерiне келесілерді жатқызамыз:
1) сабақтастық принципi - бюджеттi алдыңғы кезеңде негiзге алынған орта
мерзiмдi фискалдық саясат бағыттарын сақтап, өткен және ағымдағы қаржы
жылдары бюджетiнiң атқарылу нәтижелерiн ескере отырып жоспарлау;
2) басымдық принципi - бюджеттi алдағы орта мерзiмдi кезеңге арналған
әлеуметтiк-экономикалық дамудың басым бағыттарын сақтай отырып жоспарлау;
3) негiздiлiк принципi - бюджеттi нормативтiк құқықтық актiлер және
бюджет жобасына белгiлi бiр түсiмдердi немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн
айқындайтын басқа да құжаттар негiзiнде жоспарлау және олардың көлемдерiнiң
негiздiлiгi бюджеттi жоспарлаудың негiзгi принциптерi болып табылады.
Алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты
айқындау процесі келесідей сипатта болады:
1. Орта мерзiмдi фискалдық саясат алдағы үш жылдық кезеңге арналған
салық-бюджет саясатын, соның iшiнде:
• мемлекеттiк, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң болжамдық
көрсеткiштерiн;
• бюджеттiк бағдарламалардың өткен кезеңнiң iшiнде iске асырылу
тиiмдiлiгiн бағалау нәтижелерiн;
• бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттарын;
• республиканың немесе аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының
негiзгi бағыттарын iске асырудың тәсiлдерiн;
• бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
• мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш
саласындағы саясатты;
• ықтимал фискалдық тәуекелдердi айқындайтын құжат болып табылады.
2. Орта мерзiмдi фискалдық саясат республиканың немесе аймақтың орта
мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық даму жоспары негiзiнде, өткен қаржы жылы
бекiтiлген орта мерзiмдi фискалдық саясат, мемлекеттiк, салалық
(секторлық), аймақтық бағдарламалар, өткен қаржы жылы iшiнде бюджеттiң
атқарылуын талдау мен бағалау ескерiле отырып, оның негiзгi бағыттары жыл
сайын түзетiлiп үш жылдық кезеңге әзiрленедi.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын әзiрлеу бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган
Республикалық бюджеттiк комиссия қабылдаған шешiмдердiң негiзiнде алдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын
жасап, оны Республикалық бюджеттiк комиссияның қарауына енгiзедi. Алдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын
қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 1
тамызынан кешiктiрiлмей аяқталады.
2 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ТҮСІМДЕРІНДЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің 2007-2010 жж. орындалуы
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
табылады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді; шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Бюджет кірістерінің негізгі көзі салықтар немесе оларға барабар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және
салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен
айқындалады.
Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттiң құрылымы мынадай
бөлiмдерден тұрады:
1) кiрiстер: 1
• салықтық түсiмдер;
• салықтық емес түсiмдер;
• негiзгi капиталды сатудан түскен түсiмдер;
• ресми трансферттер түсiмдерi;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттiк кредит беру:
• бюджеттiк кредиттер;
• бюджеттiк кредиттердi өтеу;
5) қаржы активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
• қаржы активтерiн сатып алу;
• мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан түсетiн түсiмдер;
6) бюджет тапшылығы (профицитi);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитiн пайдалану):
• қарыздар түсiмi;
• қарыздарды өтеу;
• бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджет кiрiстерi салық және басқа да мiндеттi төлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусiз негiзде берiлетiн, қайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттiң қаржы активтерiн сатуға байланысты емес, осы
Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актiлерiне сәйкес
бюджетке eceптелуге тиiстi ақша бюджет кiрiстерi болып табылады. Салықтық
түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексiнде белгiленген салықтар
және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерден тұрады.
Баршамызға белгiлi елiмiздiң салық жүйесi бiршама өзгерiстерге ұшырап,
дамып және нығайып келедi. Бұл орайда 2005 жылдың 1-шi қаңтарынан iске
қосылған Салық Кодексiне байланысты салық салу iсiнде көптеген өзгерiстер
мен жаңалықтар енгiзiлдi. 2
2004 жылдың 12 маусымында Жаңа салық Кодексi қабылданып, 2005 жылдың 1-
шi қаңтарынан бастап ол iске қосыла бастады. Бұл салық кодексiнде Қазақстан
Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттiк
баж, 4 кедендiк алым белгiлендi.
Жаңа Салық Кодексi Қазақстанда мынадай салықтар енгiзiлдi:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнайы төлемдерi;
• әлеуметтiк салық;
• жер салығы;
• көлiк құралдары салығы;
• мүлiк салығы. 2
Осы Салық Кодексiндегi 13 түрлi алымдарға:
• заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасаған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• радиоэлекторндық құралдары және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• механикалық көлiк құралдары мен тiркемелердi мемлекеттiк тiркегенi
үшiн алым;
• теңiз, өзен кемелерi мен шағын көлемдi кемелердi мемлекеттiк тiркегенi
үшiн алым;
• азаматтық әуе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• автакөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
• аукциондардан алынатын алым;
• елтаңбалық алым;
• жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым;
• телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожилiк спектiрiн
пайдалануға рұқсат беру үшiн алым. 2
Салық Кодексiндегi төлемақыларға:
• жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• қоршаған ортаның ластанғаны үшiн төлемақы;
• жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• радиожилiк спектерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.
Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер –
салықтар. Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiндегi
салықтық төлемдердiң үлесiн келесi 3-шi кестеден көре аламыз.
Кесте 3
Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң жалпы кiрiсiндегi салықтық
түсiмдердiң үлес салмағы
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Мемлекеттiк бюджет 242,7 279,4 304,1 393,0 587,0 746,9 7961,4
кiрiсi (млрд. теңге)
Оның iшiнде салықтық 178,1 204,1 215,6 330,3 524,1 670,0 7300,6
түсiмдер
Салық түсiмердiң 73,4 73,0 70,9 89,0 89,3 92,5 91,7
мемлекеттiң
бюджетiндегi үлесi %
* Көзі: Статистический ежегодник, 2010 год. – 462 стр.
Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде
елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге
болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған
сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың
экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша
өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағай жасауы қажет.
18
Мемлекеттiк бюджет бұл мемлекеттiк өкiмет органдарының қызметiн
қамтамасыз ету үшiн ақшалай қаражатты қалыптастыру және жұмсалудың
негiзгi қаржы жоспары. Мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi
бюджеттердi бiрiктiредi.
Бюджеттiң табысы – салық және салыққа жатпайтын түсiмдер мен алымдар
көлемi, сондай-ақ қайтарылмайтын негiзде бюджетке түсетiн капиталмен
жасалған операциялардан түсетiн табыстардан тұрады.
Мемекеттiк бюджеттiң 2008-2010 жылдар аралығындағы мемлекеттiк бюджеттiң
орындалу көрсеткiштерi (кесте 4) көрсетiген.
Кесте 4
Мемлекеттiк бюджеттiң орындалуы, млн.теңге
Көрсеткiштер 2008 жүлес 2009 жүлес 2010 жүлес
салмағы салмағы салмағы
% % %
Түсiмдер 598746100,0 746612100,0 844324100,0
Табыстар 58702698,1 73366098,3 83027198,3
Салықтық түсiмдер:оның 52402687,5 63579285,2 77378091,6
iшiнде:
заңды тұлғалардан алынатын
табыс салығы 16352927,3 16904822,6 21243825,2
жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығы 51016 8,5 68574 9,2 10701412,7
әлеуметтiк салық 99082 16,5 12428416,6 15277018,1
қосылған құн салығы 11515919,2 15991321,5 20076423,7
акциздер 19285 3,2 21830 2,9 30362 3,6
мүлiк салығы 14763 2,5 20944 2,8 27228 3,1
жер салығы 5506 0,9 5454 0,7 9002 1,1
басқа салықтар 55636 9,2 65745 8,8 35300 4,1
Салықтық емес түсiмдер 38602 6,4 72505 9,7 50386 6,0
Капитал операцияларынан
түскен табыс 24379 4,1 25363 3,4 6105 0,7
Алынған ресми трансферттер 3196 0,5 233 0,0 0,0 0,0
Бюджеттен бұрын берiлген
несие бойынша негiзгi 8511 1,4 12719 1,7 14063 1,7
борышты өтеу
* Көзі: Статистический ежегодник, 2010 год. – 462 стр.
2008 жылы мемлекеттiк бюджеттiң орындалуындағы түсiмi 598746 млн.
тенгенi құраса, 2009 жылы 746612 млн. теңгенi құраған, ал 2010 жылы
844324 млн. теңгенi құраған. Бұл көрсеткiштерден бюджет түсiмiнiiң жыдан
жылға артқанын көруiмiзге болады.
Бюджеттiң табыс бөлiгiнiндегi салықтық түсiмдердiң орындалуына
келетiн болсақ, салықтық түсiмдер 2008 жылы –524026 млн. теңгенi, яғни
бюджет түсiмiнiң 87,5 пайызын; 2009 жылы – 635792 млн. теңгенi, яғни
бюджет түсiмiнiң 85,2 пайызын; ал 2010 жылы 773780 млн.теңгенi, яғни
бюджет түсiмiнiң 91,6 пайызын құраған.
Соңғы жылдардың көрсеткiштерiн салыстыру арқылы көрсеткiштердiң ауытқу
денгейiн анықтауға болады. Келесi 2 кестеде салық түсiмдерiнiң ауытқуының
және өсу қарқынын көруiмiзге болады.
Салықтардың артуына себепшi болған салықты, яғни салық түсiмдерiндегi
әрбiр салықтың үлес салмағын келесiден (кесте 3) көруiмiзге болады.
Салықтық түсiмдер бюджеттiң табыс бөiгiнiң 2008 жылы 89,2 пайызын, 2009
жылы –86, пайызын, 2010 жылы 93,2 пайызын құрап отыр. Осы жылдарды бұл
салықтардың ең көп үлесiн заңды тұлғалардың табыс салығына тиесiлi болып
отырғандығын көруiмiзге болады. Ал 2008 жылы жалпы салықтардың iшiндегi ең
аз орындалғаны жер салығы болып отыр.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамы
мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады.
Кесте 5 - Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы
(млн.теңге)
2008 ж 2009 ж 2010 ж
І.Кірістер 1004566 1286734 2098511
Салықтық түсімдер 947251 1186137 1998314
Салыққа жатпайтын түсімдер 44813 81500 66016
Капиталмен жүргізілетін 12502 19096 34182
операциялардан алынатын кірістер
ІІ.Алынған ресми трансферттер - - -
(гранттар)
ІІІ.Бұрын бюджеттен берілген 17690 18390 11351
кредиттер
бойынша негізгі борышты өтеу
* Көзі: Статистический ежегодник, 2010 год. – 462 стр.
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрап
отыр ( қосылған құнға салынатын салық, корпорациялық табыс салығы,
әлеуметтік салық, жеке табыс салығы және т.б.). Бұл кестеден біз салықтық
түсімдердің жылдан жылға көбейіп жатқанын көріп отырмыз. Мемлекеттік бюджет
кірістерінің басқа көзі – салыққа жатпайтын түсімдер.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізінде бөлінетін қаражаттар.
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысо бюджетiнiң салық түсiмдерiн талдау
Қазақстан Республикасы Президентiнiң (Қазақстан Республикасында 2008
–2009 жылдары шағын кәсiпкерлiктi дамыту мен қолдаудың мемлекеттiк
бағдарламасы туралы( Жарлығында алға қойылған мiндеттер халықты жұмыспен
қамтамасыз ету, қоғамдық ұйымдардың шағын кәсiпкерлiктi қолдау мен қорғау
мәселесiндегi ролiн арттыру, шағын кәсiпкерлiктiң өндiрiстiк секторын
дамытуға басымдық беру болып табылады.
Шағын кәсiпкерлiктi дамыту барысында жасалған талдаулар
көрсеткенiндей, бұл бағыттағы жұмыстар серпiмдi даму сипатына ие болып,
өзiнiң игi жемiсiн беруде және халықты жұмыспен қамту арқылы әлеуметтiк
шиеленiстi бәсеңдетуге, халықты жұмыспен қамтуға негiз болып отыр. Жаңа
кәсiпорындар мен жұмыс орындарын арттыру арқылы шағын кәсiпкерлiк
халықтың едәуiр бөлiгiн жұмысқа тартты және қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 Салықтар және олардың мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы рөлі ... 5
1.2 Бюджетке салықтардың түсудегі рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ТҮСІМДЕРІНДЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..17
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің 2007-2010 жж. орындалуы
... ... ... ... ... 17
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысо бюджетiнiң салық түсiмдерiн талдау
... ... ... ..22
3 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТЕГІ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .30
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 38
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
КІРІСПЕ
Жүйелілік біздің бүгінгі дүниедегі алдағы он жылдықта жедел алға
жылжуымыздың басты қағидасы, міне осы. Қазақстанның әлемдегі тауарлар,
көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, каптал, осы заманғы идеялар мен
технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне арналуы
біз он басты міндет шешуіміз керек,- деді Н Назарбаев.
Бірінші міндет – экономиканың тұраулы дамуын қамтамасыз етіп, ұстап
тұрумен ғана шектеліп қалмай, оның өсуінің басқаруға қол жеткізу. Мемлекет
басшысы атап өткендей, Үкімет Қазақстанды индустрияландыруға түбегейлі жаңа
тұрғыдан келуді қамтамасыз етуді, табиғи монополиялар аясын қысқартуды,
қаржы жүйесін күшейтуді, тиімді жұмыс істейтін қор нарығын құруды,
Қазақстанның қолайлы шарттармен БСҰ ға кіруін қамтамасыз етуі, халықаралық
техникалық стандарттарды енгізуі тиіс. Менің Үкіметке беетін ең басты
тапсырмам осы деп атап көрсетті Н Назарбаев.
Екінші міндет Қазақстанның экономикалық дамудың өңірлік локомативіне
айналдыру және оны әлемдік экономиканың оңтайлы ойшысы ету. Үшінші
өндіруші сектордың тиімдіігін арттыру. Төртінші өндірістің шикізаттық емес
секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету. Бесінші
өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа ролімізге сәйкес осы
заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы осы заманғы білім беру және кәсіптік
қайта даярлау, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру, жаңа
технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық
экономиканы дамыту. Жетінші атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы
нарық қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші саяси жүәені жаңарту
демократиялық реформаларды одан әрі жүзеге асыру. Тоғызыншы халықаралық іс
тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. Оныншы мінет
жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен әлемдік қоғамдастықтағы
жетістіктері мен мүмкіндіктерін ала жылжыту.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі болып табылады.
Мемлекеттің салық жүйесі мемлекеттегі қолданылып жүрген
салықтардың жиынтығы, салықтық қызмет органдарының жүйесі және салықтық
заңнаманы білдіреді. Салықтардың және бүтіндей салықтық жүйенің
тиімділігіне қол жеткізу мемлекеттің экономикалық дамуы мен өркендеуінің
сенімді арқауы болды. Біздің салық жүйемізді халықаралық стандарқа
жақындататын шаралар – салық жүйесін төмендету және салық түрлерін қысқарту
болып табылады.
Бүгінде Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет болған
және белсенді түрде нарықтық экономикаға өту кезінде экономиканы реттеуде
бюджет-салықтық реттеу, яғни фискалдық саясаттың маңыздылығы жоғары болып
табылады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез келген
мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база керек. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің
қаржылық негізі шаруашылық субъектілерден және халықтардан жиналған салық
болып табылады. Фискалдық саяссаттың маңыздылығы ол мемлекеттің
экономиканы рететудің тікелей әдісі болып табылады, ьұл саясатты қолданудың
нәтижесі тез арада өз қызметін атқарып, нәтиже бере бастайды. Яғни
экономикалық реттеуді дереу іске асырудың қажеттігі туындаған жағдайда
фискалдық саясаттың реттеу құралдары мен әдістерінің маңыздылығы зор болып
табылады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк
саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-
экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн
терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту
мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi
мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Осы жұмысты орындаудағы мақсат қаржы саласындағы мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен қызмет ету барысын түсіну, бюджеттің функциялары мен
қызметтерін талдау, мемлекеттік бюджетті кірістері мен шығыстарының құрамы
мен құрылымын, олардың жіктелуін талдау және осылардың негізінде 2007-2010
жылдарды мысалға ала отырып бюджеттің кірістері мен шығыстарын салыстыра
талдау болып табылады.
Осы жұмысты орындаудағы міндеттерге:
• Салықтың экономикадағы атқаратын қызметтерiн көрсету;
• Салық салу қағидаларын жан-жақты қарастыру;
• Қазақстанның мемлекеттік бюджетті кірістері мен шығыстары негізінде
жан-жақты талдау;
• Экономиканың дағдарыстық кезеңіндегі мемлекеттік бюджеттің атқаратын
шараларын, негізгі қолдау саясаттарын ұлттық экономиканы мысалға ала
отырып талдау;
• Бүгінгі салық жүйесінің экономикада атқарып отырған салық-бюджет
саясатының 2009-2010 жылдарға арналған бағдарламасы тоқталып өту;
• Салықты жетілдіру негізінде мемлекеттік бюджеттің түсімдерінің
қалыптасу көздерін табу және олардың нысандары мен жетілдіру әдістерін
жазу болып табылады.
10 жылдан кейін жаңа Қазақстанды жаңа әлемде орнықтыру үшін біз жаңа
уақыттың өктем талабына уақтылы әрі лайықты үн қатуымыз керек.
Сондықтанда Үкіметке 2030 стратегиясының негізгі қағидаларын Жаңакезеңге
сай дамытып отырған жоғарыда атап көрсеткен барлық міндетерін дәйекті
тапсыратынын айтты.
1 БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Салықтар және олардың мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы рөлі
Салық - мемлекеттiң бекiтуi. Тек сол ғана азаматтарды белгiлi бiр
көлемде ақшалай қаржыларды беруге мiндеттi. Қазақстан Республикасында
салықты төлеу мiндеттемелерi азаматтардың Конституциялық
мiндеттемелерiнiң қатарына жатады. Осыған байланысты мемлекет саяси
үкiмет субъект өкiлдiгiне сүйене отырып әрекет етедi.
Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен
және жаңаруымен қабаттаса жүредi.
Салықтар баршамызға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның
экономикалық базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың
маңызды қаржылық құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық
салу жүйесі – қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы
және объективті қажеттілігі.
Сонымен қатар, салық жүйесінің өзіне тән табиғи ерекшеліктері мен
жалпыға бірдейлігі оның кең көлемді үдерістерге әсер етуіне мүмкіндік
береді: жұмыссыздық, инфляция, тұрғындардың өмір сүру деңгейі және т.б.
Сонымен қатар оның экономикалық құрал ретіндегі икемділігі әлеуметтік
қарама- қайшылықты шешуге немесе шиеленістіруге жағдай жасайды. Сондықтан
да, салық жүйесін әлеуметтік көзқарастар тұрғысынан қарастыру немесе
зерттеу қоғамды және оның әлеуметтік-экономикалық ресурстарын танып-
білудегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлi жолдармен табады, бiр жағдайда
мемлекеттiк зайымдар iшкi және сыртқы ретiнде меншiк иесiнiң
қаражаты өз еркiмен беруге негiзделетiн әдiс қолданылады, ал басқа
жағдайларда ақшалай қаражаттар ерiксiз өндiрiп алу жолымен алынады.
Салықтар мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi мөлшерде мiндеттi төлемдер болып табылады.
Салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн бiлдiредi. Сонымен
қатар, шаруашылық жүргiзушi субъектiлермен халық табысының белгiлi бiр
мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын
көрсетедi. Салықтар мемлекеттiң пайда болуымен бiрге қалыптасады және
мемлекеттiң тiршiлiк етiп дамуының негiзi болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс
қызметiндегi ic-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория
ретiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролi
жоғары. Бұл менiң тақырыбымның маңыздылығын ашады.
Көптеген қаржы байланыс түрлерiнiң iшiнен, ерекше қасиетпен дараланып
тұратын салаларды бөлiп алуға болады. Жалпы қоғамдық өнiмнiң бағамдық
үлестiру саласының негiзiн, мемлекеттiң шаруашылық субьектiлер мен халық
санымен жасаған қаржы қатынастары құрайды. Бұл қатынастар үлестiру
процессi кезiнде пайда болады. Бұл процеске мемлекетте қатысады және олар
қоғамдық сүранысты қанағаттандыру үшiн жұмсалатын ақша қаражатының орталық
қорының құрылуы мен қолдануы мен байланысты. Мұндай қаржы қатынастарының
тұтастығы ''Мемлекеттiк бюджет'' деген түсiнiктiнiң экономикалық мазмұнын
құрайды.
Мемлекеттiк бюджетте экономикалық қатынастарының тұтастығы ретiнде
обьективтi қасиетi бар. Оның өзiндiк сала болып өмiр сүруi қоғамдық
өндiрiстерге байланысты, әрине олардың дамуына орталық қор қажет. Ақша
қаражатын орталықтандыру ұлттық шаруашылықта үнемi айналым болу үшiн
қажет, және экономиканы түзеу үшiн де қажет. Бағамдық үлестiрудiң
бюджеттiк саласының болуы мемлекеттiң өзiне де қажет. Мемлекетке керек
салаларды қаржыландыру үшiн орталықтандырылған қор қажет. Сонымен қатар
бұл қор мәдени-әлеуметтiк iс-шаралар өткiзуге, қорғаныс мәселелерiн шешуге,
мемлекеттiк басқарудың жасаған шығындарын жабуға қажет. Осыған орай
мемлекеттiк бюджеттiң болуы адамдардың субьективтi қалуының нәтижесi емес,
бұл обьективтi қажеттiлiк. Экономиканың бүгiнгi таңда дамуы кезеңiнде
орталықтандырылған қаржы қоры мемлекетке көптеген мүмкiндiктер бередi.
Мысалы, үшiн қоғамдық өндiрiстiң пропорциялдарын және қарқынын
қамтамасыз етедi, оның салалық және аймақтық жүйесiн көздейдi, салалық
экономиканың бiрiншi қажеттi бағдарламаларын дамытуға әсер ететiн қорды
қалыптастырады, әлеуметтiк өзгерiстер өткiзедi.
Қаржы орталықтандыруының арқасында ақша қоры экономикалық және
әлеуметтiк дамуға жұмсалады және мемлекеттiң әлеуметтiк және экономикалық
саясатының жүзеге асуына жағдайлар туғызады.
Осыған орай мемлекеттiк бюджет бағамдық үлестiрудiң ерекше бөлiмi
ретiнде өзгеше қоғамдық қызмет атқарады және қоғами мемлекеттiк сүранысты
қанағаттандырады. Обьективтi үлестiру қатынастарының экономикалық формасы
бола түра, ерекше қоғамдық iс- әрекеттердi атқара тұра, мемлекеттiк бюджет
экономикалық санат ретiнде шығады. [2]
Мемлекеттiк бюджетке белгiлi бiр тұтас қаржы қатынастары ретiнде оған
қаржы санатының қасиеттерi тән, бюджеттiк қатынастардың үлестiру қасиетi
бар, ақшалай түрде жүзеге асады, бағытты ақша қорымен тетелес келедi.
Сонымен қатар, бюджеттiк қатынастарға белгiлi бiр ерекшелiк тән, ол әрине
қаржы тақырыбынан тыс болмайды. Мемлекеттiк бюджетiнiң өзгеше бiр сфера
ретiнде бағамды үлестiру қасиетiн қарасақ, ол мынадай:
1) мемлекеттiң жалпы қоғамдық өнiмiнiң бөлiгiмен байланысты және оны
қолдануымен, яғни қоғамдық сүранысты қанағаттандыру үшiн қолданылатын
үлестiру қатынастарының экономикалық формасы
2) халық шаруашылығы, аймақтар, экономика секторлары, қоғамдық iс -
әрекеттiң өрiсi арасындағы бағамды үлестiру үшiн қолданылады
3) ол қоғамдық өнiммен, яғни оның iс- әрекетiмен байланысты емес, ол одан
бөлек жұмыс жасайды, бiрақ соның өзiнде де қаржы қатынастары тауарлық
ақшалық прцесспен байланысын үзбейдi.
Мемлекеттiк бюджет басқа да экономикалық санаттар сияқты өндiрiстiк
қатынастар мен оларға тән материалдық - заттық өзгерiстердi көрсетедi.
Бюджеттiк қатынастар мемлекеттiң ақша қорының орталықтандырылған орында
заттандырылады. Осының нәтижесiнде, қоғамда болатын экономикалық процесс
өзiнiң iс – әрекетiн мемлекеттiң ақша қорында көрсетедi. Бюджеттiк қор бұл
бағамдық үлестiру кезеңiн басынан өткiзген және мемлекет сұранысын
қанағаттандыра алатын қоғамдық өнiмнiң және ұлттық өнiмнiң iс- әрекетiнiң
экономикалық формасы.
Экономикалық санат ретiнде мемлекеттiк бюджет – мемлекетпен басқада
жалпы қоғамдық өндiрiсiнiң арасында пайда болатын ақша қатынасы. Үлестiру
және қайта үлестiру жолымен мемлекеттiк орталықтандырылған ақша қорының
болуы өте тиiмдi. Себебi ол мемлекет сұранысын қанағаттандыруға, өндiрiстi
ұлғайтуға үлкен әсерiн тигiзедi.
Осыған орай "Мемлекеттiк бюджет" атты түрлендiрiлген түсiнiк келесi
құрамаларымен түсiндiрiледi:
- мемлекеттiң ақша қорының орталықтандырылған қоры;
- экономикаға әсер ететiн құрал;
- мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспары
- қоғамның барлық м үшелерi оны заң ретiнде орындау керек.
Мемлекеттiк бюджеттiң қызметi- бiрiншiден, мемлекеттiк бюджет арқылы
ұлттық кiрiстiң 30 пайыз, жалпы iшкi өнiмнiң 20 пайыз, жалпы қоғамдық
өнiмнiң 10 пайыз үлестiрiлiп және қайта үлестiрiледi.
Ол ақша қорын ұлттық шаруашылықтың, өндiрiс өрiсiнiң, экономикалық
аудандар мен мемлекет аумағының арасында үлестiрiледi. [3]
Мемлекеттiк бюджет экономикаға қатты әсер етедi, себебi ол бұл жерде
ұлттық шаруашылықтың бюджет қызметiн атқарып түр. Мемлекеттiк бюджет
материалдық өндiрiс өрiсiнде үлкен қызмет атқарады, себебi ол бұл жерде өсу
симмуляторының қызметiн атқарып түр. Бюджеттiң қоры жекелей және қоғамдық
қор айналымын қамтамасыз ету үшiн де қолданылады. Бюджет жүзеге аспай
қалған жоспарларды өз жолын табуға көмектеседi. Сондай-ақ кәсiпорындардағы
жұмыстың қарқынды және өтiмдi болуын қадағалап отырады. Мемлекеттiң,
бiлiмге, денсаулық сақтауға, әлеуметтiк сақтандыруға және әлеуметтiк
қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениетке, өнерге, мемлекет шеңберiнде өтiлетiн
мәдени шығынның орнын толтырып отырады.
Қазақстан Республикасының (бюджет жүйесi туралы( заңы республиканың
түрлi денгейiндегi бюджеттерiн қалыптастыру процессiнде орын алатын қаржы
қатынастарын реттейдi, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң жасалу,
қаралу, бекiтiлу, атқарылу және бақылану процесiн белгiлейдi.
Бюджет - мемлекеттiң өз мiндеттерiн жүзеге асыруына арналған және
тиiстi заңдарға сәйкес белгiленген салықтар мен өзге де кiрiс көздерiнiң
және түсiмдердiң есебiнен құралатын орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджет - мемлекеттiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды
қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығына жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұныны құрайды. 3, 208 б
Мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелетiн операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi бiрiктiретiн,
талдамалы ақпарат ретiнде пайдаланылатын және бекiтуге жатпайтын жиынтық
бюджет.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және оны
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік
қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық өндіріс
қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты
емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте
жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік
емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды
орындайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет заңдарының бірі болып табылады
(мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық
табыстың 30 %, жалпы ішкі өнімнің 10 % бөлінеді және қайта бөлінеді. Бюджет
Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым ұтымды
орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере отырып
салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
1.2 Бюджетке салықтардың түсудегі рөлі
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады. 3, 19 б
Салықтар дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде түсетiн мiндеттi төлемдер болып
табылады. Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екi арадағы мемлекеттiк орталықтандырылған қаржы көздерiн
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипатайтын экономикалық
категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада:
1) Бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының қалыптасуындағықаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн көрсетедi.
2) Екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтардың қаржылық
қатынастарын көрсетедi.
Салықтар жалпы шығу тегi мемлекеттердiң пайда болуымен қатар өмiр
сүруi мен дамуының негiзгi қаржылық көзi болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, оның құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. әрбiр
мемлекетке өзiнiң iшкi және сяртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр
деңгейде қаржының көздерi керек екенi белгiлi. Ал салықтар болса осы
мемлекет қаржысының негiзгi қайнар көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы
дамытуға, ынталндаруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет ететiн
салаларына қолдау құралы ретiнде пайдаланылады. 3, 25 б
Осы салық салуға байланысты әр дәуiрде мемлекет қайраткерлерi.
Экономистер, философтар, аңгерлер көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етiлген нысаны” ретiңде анықтаса,
салық салу теориясының негiзiн салушылардың бiрi А.Смит “Салық төлеушiлер
құлшылықтың белгiсi емес, бостандықтың белгiсi” деп тұжырымдаған.
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады.
Салық салудың жағымды және жағымсыз әсері неғұрлым теңестірілетін
болса, салық жүйесі әлеуметтік үдеріске соғұрлым жақсы әсерін тигізеді.
Мемлекет пен салық төлеушілердің салық жүйесіне деген қатынасы әр
түрлі. Мемлекет салықтық түсімдердің көп болуына мүдделі, ал, салық төлеуші
керісінше.
Мемлекет салық саясатын оның қайшылығын неғұрлым азайта отырып жүргізуі
керек. Бұл, салық жүйесі салық төлеушіге неғұрлым аз салмақ салған кезде
мүмкін болады, сонда ғана, салық төлеуші салықтық төлемдердің ұтымды түрде
пайдаланылып жатқандығын, оның қоғамның болашағы үшін жиналатындығын
сезінеді.
В.Я.Савченко Салық ауыртпалығын анықтау әдістемесі деген мақаласында
мемлекет пен салық төлеуші арасындағы арақатынасты төмендегідей сызба
түрінде береді [30].
көрсетілетін
салықтар мен алымдар
қызметтер
Сурет 1 - Мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы байланыс сызбасы
Бұл сызбадан салық төлеушінің оның төлеген салық сомасының мөлшерінде
ақысыз қызмет көрсетілу керек екендігін білуге болады.
Осыған орай Лаффер теориясына сүйенетін болсақ, онда, салықтардың
жоғары мөлшерлемесі түсімнің көбеюуіне емес, ал керісінше олардың
төмендеуіне әкеледі, өйткені кәсіпкерлерлер өмір сүру үшін өздерінің
табыстарын жасыруға тырысып бағады. Сондықтан фискалды функцияның
әлеуметтік мақсаты әрбір жекелеген салық төлеушіге оның тигізетін кері
салдарларын неғұрлым азайта отырып, ал сәйкесінше салықтық түсімдерді
көбейту болып табылады. Әлеуметтік жағынан ұтымды салық жүйесінің салық
төлеушісі мынандай пікірде болуы керек: мемлекет мен қанша төлей алатын
болсам, соншалықты салық алады, сонымен қатар бюджеттегі салықтардың
жалпы түсімдерінің маңыздылығы сонда, ол арқылы мемлекет қоғамдағы
әлеуметтік – экономикалық міндеттерді шешеуге мүмкіндігі бар. Мәселенің
осылай деп келтірілуі Батыс Европаның дамыған елдерінде, оның ішінде Швеция
мен Германияда орын алған әлеуметтік нарықтық экономика теориясына сәйкес
келеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы
жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді,
ол сәйкесінше орта топ өкілдерінің қалыптасуына жағдай жасайды, ұлттық
экономиканың дамуына оң әсер береді. Оны төмендегі сызба түрінде келтіруге
болады:
Сурет 2 - Салық жүйесінің экономикалық үдеріске
тигізетін әсері
Кесте 1 - 2004-2010 жылдардағы мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық
түсімдердің өсу қарқыны
(млрд.тг.)
Өсу қарқыны (алдыңғы
Бюджет кірісі2005ж2006ж2007ж2008ж2009 ж2010жмерзіммен салыстырғанда,
%)
Соңғы 2010 жылдың қорытындысы бойынша салықтық түсімдердің өсу
қарқыны алдыңғы жылмен салыстырғанда 110,5 пайызға көтерілген.ал, 2009
жылмен салыстырғанда өсу қарқынының төмен болуының бірден бір себебі, 2010
жылдың тамыз айынан бастап жер қойнауын пайдаланушылардан түсетін барлық
салықтық түсімдердің Ұлттық қорға жіберіле бастауы.
Жеке табыс салығы салық төлеу әдісі бойынша ерекшеленетін, екі салық
салу объектісін бөліп көрсетеді: есептеу, ұстап қалу, және бюджетке аудару
салық агенттерімен жүзеге асырылатын төлем көзінен салық салынатын табыс
және салық сомасын есептеу мен төлеу жеке тұлғалардың өзімен декларация
тапсыру негізінде жүзеге асырылатын, төлем көзінен салық салынбайтын табыс.
Салық 2010 жылдың соңына дейін алынған жылдық табыстың мөлшеріне қарай, 5%
тен 20%-ға дейінгі прогрессивті шкала бойынша төленді. (2008 жылдың 1-
қаңтарына дейін 5% тен 30%-ға дейін болды). Бірақ, аталған шкаланың 15%
бойынша салық салынатын дивидент, сыйақы, ұтыстар түріндегі табысқа және
10% мөлшерлеме бойынша салық салынатын адвокаттар мен нотариустардың
табыстарына қатысы жоқ болды. 2009 жылдың қаңтарынан бастап жалпыға ортақ
10% мөлшерлеме арқылы салық салына бастады. Қазақстанның салық жүйесінде
аталған салық түсімі жағынан төртінші орында тұр (кесте -2).
Кесте 2 - 2004-2010 жылдар аралығындағы Мемлекеттік бюджет кірісінің
құрылымы
(%)
Түсімнің түрлері 2004ж 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж 2009ж 2010ж
Кірістер 100 100 100 100 100 100 100
Салықтық түсімдер 89,2 87,0 93,0 94,2 92,1 95,2 94,5
Корпорациялық табыс 27,8 22,7 25,6 27,1 29,7 39,7 33,2
салығы
Жеке табыс салығы 8,6 9,2 9,5 9,3 7,7 5,8 7,0
Әлеуметтік салық 16,8 16,7 16,5 15,7 13,0 9,4 10,1
ҚҚС 19,5 21,5 21,7 23,0 19,0 16,3 20,9
Акциздер 3,2 2,9 3,1 2,6 2,3 1,5 2,0
Мүлік салығы 2,5 2,8 3,0 2,6 2,4 1,8 2,0
Жер салығы 0,9 0,7 0,7 0,5 0,5 0,3 0,4
Көлік құралдары
салығы 1,0 0,8 0,6 0,4 0,4 0,3 0,4
Табиғи ресурстарды
пайдаланғаны үшін 3,7 3,6 6,2 7,3 12,2 16,0 12,9
түсетін түсімдер
Халықаралық сауда
және сыртқы 3,1 3,4 4,8 4,2 3,9 3,0 4,7
операцияларға
салынатын салық
Басқа да салықтар 1,4 0,7 0,3 0,3 0,4 0,2 0,2
мен алымдар
Салыққа жатпайтын 6,5 9,4 5,9 4,5 6,3 3,1 2,3
түсімдер
Алыну көзі: ҚР ҚМ статистикалық бюллетені. №12. 2004-2010ж.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты функцияларды орындайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кзеңге, әдетте, бір жылға жасалынады,
бюджеттің кірістерін, шығыстарын орталықтандырылған қаржы ресурстарының
шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп
мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы
жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін анықтайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Еліміздің Конституциясының 4-ші бөлімінің 53 бабында Палаталардың
бірлескен отырысында Парламент: Ресупбликалық бюджетті және Үкімет пен
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен
толықтырулар енгізеді. 1, 25 бет.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылу процесінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы шаруашылық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процесінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түседі.
Бюджеттi жоспарлау принциптерiне келесілерді жатқызамыз:
1) сабақтастық принципi - бюджеттi алдыңғы кезеңде негiзге алынған орта
мерзiмдi фискалдық саясат бағыттарын сақтап, өткен және ағымдағы қаржы
жылдары бюджетiнiң атқарылу нәтижелерiн ескере отырып жоспарлау;
2) басымдық принципi - бюджеттi алдағы орта мерзiмдi кезеңге арналған
әлеуметтiк-экономикалық дамудың басым бағыттарын сақтай отырып жоспарлау;
3) негiздiлiк принципi - бюджеттi нормативтiк құқықтық актiлер және
бюджет жобасына белгiлi бiр түсiмдердi немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн
айқындайтын басқа да құжаттар негiзiнде жоспарлау және олардың көлемдерiнiң
негiздiлiгi бюджеттi жоспарлаудың негiзгi принциптерi болып табылады.
Алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты
айқындау процесі келесідей сипатта болады:
1. Орта мерзiмдi фискалдық саясат алдағы үш жылдық кезеңге арналған
салық-бюджет саясатын, соның iшiнде:
• мемлекеттiк, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң болжамдық
көрсеткiштерiн;
• бюджеттiк бағдарламалардың өткен кезеңнiң iшiнде iске асырылу
тиiмдiлiгiн бағалау нәтижелерiн;
• бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттарын;
• республиканың немесе аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының
негiзгi бағыттарын iске асырудың тәсiлдерiн;
• бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
• мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш
саласындағы саясатты;
• ықтимал фискалдық тәуекелдердi айқындайтын құжат болып табылады.
2. Орта мерзiмдi фискалдық саясат республиканың немесе аймақтың орта
мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық даму жоспары негiзiнде, өткен қаржы жылы
бекiтiлген орта мерзiмдi фискалдық саясат, мемлекеттiк, салалық
(секторлық), аймақтық бағдарламалар, өткен қаржы жылы iшiнде бюджеттiң
атқарылуын талдау мен бағалау ескерiле отырып, оның негiзгi бағыттары жыл
сайын түзетiлiп үш жылдық кезеңге әзiрленедi.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын әзiрлеу бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган
Республикалық бюджеттiк комиссия қабылдаған шешiмдердiң негiзiнде алдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын
жасап, оны Республикалық бюджеттiк комиссияның қарауына енгiзедi. Алдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын
қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 1
тамызынан кешiктiрiлмей аяқталады.
2 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ТҮСІМДЕРІНДЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің 2007-2010 жж. орындалуы
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
табылады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді; шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Бюджет кірістерінің негізгі көзі салықтар немесе оларға барабар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және
салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен
айқындалады.
Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттiң құрылымы мынадай
бөлiмдерден тұрады:
1) кiрiстер: 1
• салықтық түсiмдер;
• салықтық емес түсiмдер;
• негiзгi капиталды сатудан түскен түсiмдер;
• ресми трансферттер түсiмдерi;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттiк кредит беру:
• бюджеттiк кредиттер;
• бюджеттiк кредиттердi өтеу;
5) қаржы активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
• қаржы активтерiн сатып алу;
• мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан түсетiн түсiмдер;
6) бюджет тапшылығы (профицитi);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитiн пайдалану):
• қарыздар түсiмi;
• қарыздарды өтеу;
• бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджет кiрiстерi салық және басқа да мiндеттi төлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусiз негiзде берiлетiн, қайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттiң қаржы активтерiн сатуға байланысты емес, осы
Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актiлерiне сәйкес
бюджетке eceптелуге тиiстi ақша бюджет кiрiстерi болып табылады. Салықтық
түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексiнде белгiленген салықтар
және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерден тұрады.
Баршамызға белгiлi елiмiздiң салық жүйесi бiршама өзгерiстерге ұшырап,
дамып және нығайып келедi. Бұл орайда 2005 жылдың 1-шi қаңтарынан iске
қосылған Салық Кодексiне байланысты салық салу iсiнде көптеген өзгерiстер
мен жаңалықтар енгiзiлдi. 2
2004 жылдың 12 маусымында Жаңа салық Кодексi қабылданып, 2005 жылдың 1-
шi қаңтарынан бастап ол iске қосыла бастады. Бұл салық кодексiнде Қазақстан
Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттiк
баж, 4 кедендiк алым белгiлендi.
Жаңа Салық Кодексi Қазақстанда мынадай салықтар енгiзiлдi:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнайы төлемдерi;
• әлеуметтiк салық;
• жер салығы;
• көлiк құралдары салығы;
• мүлiк салығы. 2
Осы Салық Кодексiндегi 13 түрлi алымдарға:
• заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасаған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• радиоэлекторндық құралдары және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• механикалық көлiк құралдары мен тiркемелердi мемлекеттiк тiркегенi
үшiн алым;
• теңiз, өзен кемелерi мен шағын көлемдi кемелердi мемлекеттiк тiркегенi
үшiн алым;
• азаматтық әуе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• автакөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
• аукциондардан алынатын алым;
• елтаңбалық алым;
• жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым;
• телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожилiк спектiрiн
пайдалануға рұқсат беру үшiн алым. 2
Салық Кодексiндегi төлемақыларға:
• жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• қоршаған ортаның ластанғаны үшiн төлемақы;
• жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• радиожилiк спектерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.
Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер –
салықтар. Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiндегi
салықтық төлемдердiң үлесiн келесi 3-шi кестеден көре аламыз.
Кесте 3
Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң жалпы кiрiсiндегi салықтық
түсiмдердiң үлес салмағы
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Мемлекеттiк бюджет 242,7 279,4 304,1 393,0 587,0 746,9 7961,4
кiрiсi (млрд. теңге)
Оның iшiнде салықтық 178,1 204,1 215,6 330,3 524,1 670,0 7300,6
түсiмдер
Салық түсiмердiң 73,4 73,0 70,9 89,0 89,3 92,5 91,7
мемлекеттiң
бюджетiндегi үлесi %
* Көзі: Статистический ежегодник, 2010 год. – 462 стр.
Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде
елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге
болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған
сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың
экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша
өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағай жасауы қажет.
18
Мемлекеттiк бюджет бұл мемлекеттiк өкiмет органдарының қызметiн
қамтамасыз ету үшiн ақшалай қаражатты қалыптастыру және жұмсалудың
негiзгi қаржы жоспары. Мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi
бюджеттердi бiрiктiредi.
Бюджеттiң табысы – салық және салыққа жатпайтын түсiмдер мен алымдар
көлемi, сондай-ақ қайтарылмайтын негiзде бюджетке түсетiн капиталмен
жасалған операциялардан түсетiн табыстардан тұрады.
Мемекеттiк бюджеттiң 2008-2010 жылдар аралығындағы мемлекеттiк бюджеттiң
орындалу көрсеткiштерi (кесте 4) көрсетiген.
Кесте 4
Мемлекеттiк бюджеттiң орындалуы, млн.теңге
Көрсеткiштер 2008 жүлес 2009 жүлес 2010 жүлес
салмағы салмағы салмағы
% % %
Түсiмдер 598746100,0 746612100,0 844324100,0
Табыстар 58702698,1 73366098,3 83027198,3
Салықтық түсiмдер:оның 52402687,5 63579285,2 77378091,6
iшiнде:
заңды тұлғалардан алынатын
табыс салығы 16352927,3 16904822,6 21243825,2
жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығы 51016 8,5 68574 9,2 10701412,7
әлеуметтiк салық 99082 16,5 12428416,6 15277018,1
қосылған құн салығы 11515919,2 15991321,5 20076423,7
акциздер 19285 3,2 21830 2,9 30362 3,6
мүлiк салығы 14763 2,5 20944 2,8 27228 3,1
жер салығы 5506 0,9 5454 0,7 9002 1,1
басқа салықтар 55636 9,2 65745 8,8 35300 4,1
Салықтық емес түсiмдер 38602 6,4 72505 9,7 50386 6,0
Капитал операцияларынан
түскен табыс 24379 4,1 25363 3,4 6105 0,7
Алынған ресми трансферттер 3196 0,5 233 0,0 0,0 0,0
Бюджеттен бұрын берiлген
несие бойынша негiзгi 8511 1,4 12719 1,7 14063 1,7
борышты өтеу
* Көзі: Статистический ежегодник, 2010 год. – 462 стр.
2008 жылы мемлекеттiк бюджеттiң орындалуындағы түсiмi 598746 млн.
тенгенi құраса, 2009 жылы 746612 млн. теңгенi құраған, ал 2010 жылы
844324 млн. теңгенi құраған. Бұл көрсеткiштерден бюджет түсiмiнiiң жыдан
жылға артқанын көруiмiзге болады.
Бюджеттiң табыс бөлiгiнiндегi салықтық түсiмдердiң орындалуына
келетiн болсақ, салықтық түсiмдер 2008 жылы –524026 млн. теңгенi, яғни
бюджет түсiмiнiң 87,5 пайызын; 2009 жылы – 635792 млн. теңгенi, яғни
бюджет түсiмiнiң 85,2 пайызын; ал 2010 жылы 773780 млн.теңгенi, яғни
бюджет түсiмiнiң 91,6 пайызын құраған.
Соңғы жылдардың көрсеткiштерiн салыстыру арқылы көрсеткiштердiң ауытқу
денгейiн анықтауға болады. Келесi 2 кестеде салық түсiмдерiнiң ауытқуының
және өсу қарқынын көруiмiзге болады.
Салықтардың артуына себепшi болған салықты, яғни салық түсiмдерiндегi
әрбiр салықтың үлес салмағын келесiден (кесте 3) көруiмiзге болады.
Салықтық түсiмдер бюджеттiң табыс бөiгiнiң 2008 жылы 89,2 пайызын, 2009
жылы –86, пайызын, 2010 жылы 93,2 пайызын құрап отыр. Осы жылдарды бұл
салықтардың ең көп үлесiн заңды тұлғалардың табыс салығына тиесiлi болып
отырғандығын көруiмiзге болады. Ал 2008 жылы жалпы салықтардың iшiндегi ең
аз орындалғаны жер салығы болып отыр.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамы
мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады.
Кесте 5 - Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы
(млн.теңге)
2008 ж 2009 ж 2010 ж
І.Кірістер 1004566 1286734 2098511
Салықтық түсімдер 947251 1186137 1998314
Салыққа жатпайтын түсімдер 44813 81500 66016
Капиталмен жүргізілетін 12502 19096 34182
операциялардан алынатын кірістер
ІІ.Алынған ресми трансферттер - - -
(гранттар)
ІІІ.Бұрын бюджеттен берілген 17690 18390 11351
кредиттер
бойынша негізгі борышты өтеу
* Көзі: Статистический ежегодник, 2010 год. – 462 стр.
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрап
отыр ( қосылған құнға салынатын салық, корпорациялық табыс салығы,
әлеуметтік салық, жеке табыс салығы және т.б.). Бұл кестеден біз салықтық
түсімдердің жылдан жылға көбейіп жатқанын көріп отырмыз. Мемлекеттік бюджет
кірістерінің басқа көзі – салыққа жатпайтын түсімдер.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізінде бөлінетін қаражаттар.
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысо бюджетiнiң салық түсiмдерiн талдау
Қазақстан Республикасы Президентiнiң (Қазақстан Республикасында 2008
–2009 жылдары шағын кәсiпкерлiктi дамыту мен қолдаудың мемлекеттiк
бағдарламасы туралы( Жарлығында алға қойылған мiндеттер халықты жұмыспен
қамтамасыз ету, қоғамдық ұйымдардың шағын кәсiпкерлiктi қолдау мен қорғау
мәселесiндегi ролiн арттыру, шағын кәсiпкерлiктiң өндiрiстiк секторын
дамытуға басымдық беру болып табылады.
Шағын кәсiпкерлiктi дамыту барысында жасалған талдаулар
көрсеткенiндей, бұл бағыттағы жұмыстар серпiмдi даму сипатына ие болып,
өзiнiң игi жемiсiн беруде және халықты жұмыспен қамту арқылы әлеуметтiк
шиеленiстi бәсеңдетуге, халықты жұмыспен қамтуға негiз болып отыр. Жаңа
кәсiпорындар мен жұмыс орындарын арттыру арқылы шағын кәсiпкерлiк
халықтың едәуiр бөлiгiн жұмысқа тартты және қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz