Отбасы мүшелері арасында тілдесуі қиын отбасылар
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1. Отбасы - әлеуметтік иниститут
1.1. Неке және отбасы: ұғымы,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Отбасының заман талабына сай
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..9
2. Отбасымен әлеуметтік жұмыс технологиялары және тарихы
2.1. Отбасы күйін әлеуметтік-психологиялық анықтау және олардың
себебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2. Кеңес беру - әлеуметтік көмек беру әдісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3. Отбасымен әлеуметтік жұмыстың отандық
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . 23
3. Қазақстандағы отбасымен әлеуметтік жұмыс
3.1. Қазақстандағы отбасымен әлеуметтік жұмыстың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.2. Отбасымен әлеуметтік жұмыс - әлеуметтік саясаттың негізгі
бағдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 43
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Ешқандай халық, ешқандай өркениетті қоғам
отбасысыз болуы мүмкін емес. Отбасы – қоғамның ажырамас ұяшығы және оның
маңызын төмендету болмайды. Шолушы болашақ қоғам да отбасысыз ойлай
алмайды. Әрбір адам үшін отбасы бастаулардың бастамасы. Бақыт түсінігін
әрбір адам ең алдымен отбасымен салыстырады: өз үйінде бақытты адам ғана
бақытты. Отбасы – қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының маңызды
бастамасы. Ол адамның басты қоғамдық байлығын өндіреді.
Қазіргі заманғы отбасының проблемасы өте маңызды және актуальды жағына
жатады. Отбасының маңыздылығы, отбасы – қоғамның бірден-бір негізгі
әлеуметтік иниституттары, адамзат өмірінің басты тасы ретінде аықталды.
Басқаша қарасақ, қазіргі уақытта отбасы иниституты ішкі терең дағдарысты
басынан өткізуде.
Отбасының экономикалық, әлеуметтік, адамгершілік негіздері бұзылғаны
анықталды, ол отбасы өмірінің бейнесіндегі, өмірлік некедегі, аз балалы
болудағы, жалғыз басты – үйленбеген тәуелсіздердің мәртебесінің өсуіндегі
және т.б. девальвация үдерісін тездетті. Кез келген отбасы сыртқы
факторлардан басқа, оның табиғи өмірлік айналымынан өткен кезде туындаған
проблемалармен кездеседі. Бүгінгі күні отбасы күрделі жағдайда тұрғандығын
констатациялауға болады, бұл кезде төмендегіні атап өтсек болады:
1. Тұрғындардың шұғыл қайыршылануы, отбасы кірістерінің төмендеуі;
2. Жасөспірім суицидінің өсуі;
3. Кәмелетке толмаған балалары бар жұмыссыз отбасылар санының өсуі
(олардың ішінде шамамен 10%-жартылай аналық отбасылар, 10%-көбі-
көп балалылар);
4. Жартылай отбасылардың таралуы мен ең болмаса бір бала тууды
тілемейтін жұбайлардың санының өсуін көрсеткен, ата-ана және отбасын
(жұбайлар) бөлісуі;
5. Неке мен отбасы иниституттарын бөлу. Нақты некелердің өсуі мен
некесіз балалардың туылуы т.б.
6. Көп ұрпақты отбасылардың және ұрпақтар арасындағы қарым-қатынастың
бөлінуі;
7. Кедей, қайыршы (бақытсыздыққа ұшыраған) отбасылардың өсуі;
8. Толық емес отбасылардың санаты көбеюде.
Осындай жағдайларды, яғни проблемаларды жою қажет. Өйткені отбасы
қоғамның ең басты негізі. Қазіргі жаһандану үдерісінің кесірінен бүкіл
дүниежүзі елдеріне көптеген проблемаларымен күресуге тура келеді.
Отбасымен әлеуметтік жұмыс қазіргі заман талабынан туындап отыр. Біздің
елімізде де отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ертеден қалыптасып,
өзіндік ұлттық ерекшеліктерімен айқындалады.
Осы жұмыста отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу, оның Қазақстандағы
ерекшеліктері, отбасына қандай ілеуметтік көмек көрсетіліп отырғаны және
осы уақытқа дейін отбасы мен әлеуметтік жұмыс қалай жүргізілгендігі туралы
жазылған.
Зерттеудің мақсаты: Отбасы қоғамдағы ең басты иниститут болғандықтан
онымен жұмыс жүргізу негізгі мақсатқа алынды. Яғни, отбасының барлық
мәселелерін шешу, оны қоғам өміріне бейімдеу мақсатқа негіз болды.
Зерттеудің міндеттері:
- Отбасының жалпы жағдайын жақсарту;
- Отбасы мәселелерін қоғам болып жеңу;
- Отбасының мемлекет тарапынан қамтамасыз етілуіне жағдай жасау;
- Отбасы туралы жалпы мәліметті айқындап, оған көмек көрсету жолдарын
қарастыру;
Зерттеу объектісі: Көмекке мұқтаж барлық отбасы
Жұмыс 3 бөлімнен тұрады.
І. Отбасы - әлеуметтік институт
1. Неке және отбасы: ұғымы, түрлері
Отбасы әр адамның өмірінде, қоғам мен мемлекетте ерекше маңызды орын
алатыны бәрімізге мәлім. өйткені отбасы әр адам үшін махаббат пен
қолдаудың сарқылмас бұлағы болып табылады. Мықты, әрі берік отбасы – кез –
келген қоғамның дамуына, оның тұрақты болуына кепілдік береді.
Отбасы – қоғамның маңызды әлеуметтік институты, оның құрамындағы адамды
репродуктивті қызмет атқаратын қоғамның мүшесі ретінде қарастырады.
Отбасы әлеуметтік институты есебінде адам қоғамның қалыптасуымен бірге
пайда болды. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғам
мен оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы – кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бар
туыстығымен, тұрмыстық ортақтығымен және өзара адамгершілік
жауапкершілікпен байланысты. Отбасы – қоғамның бастапқы ұясы, қоғамның
әлеуметтік құрлымының негізі болып табылады.
Ер мен әйел – отбасының екі іргетасы, бұл іргетас үйленумен құрылады.
Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Сонымен қатар қоғамның қартайған,
еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады. Отбасы
тұрмыстық қатынасты қалыптастырудың да алғашқы ұясының бірі.
Қоғамның тұрақты болуына, дамуына отбасының тигізетін әсері зор. Өзінің
табиғаты бойынша ол ортамыздағы түбегейлі мәселелерді шешуге көмектеседі –
депопуляцияның азайюына, балалардың әлеуметтенуіне, мәдениет, экономика мен
отбасылық кәсіпкерліктің дамуына айтарлықтай ықпалын тигізеді.
Отбасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік құбылыс, себебі формасы
өндірістік қатынастарға тікелей тәуелді. Мәселен, некелік қатынастардың
алғашқы тарихи формасы полигамия, ал өндіріс құрал-жабдықтарына жеке
меншіктің пайда болуына байланысты ол моногамиялық отбасымен ауысады.
Отбасы некеге қарағанда күрделі жүйе, себебі ол жұбайларға ғана емес,
олардың балаларын, басқа туыстарын да біріктіреді.
Социологтардың пікірінше, отбасы және оны сақтау халықтың фзиологиялық
және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Отбасының
негізін қалайтын неке – ол ерікті де тең болуы керек, күштеп немесе
тәуелділіктің салдарынан некелестіруге болмайды. Отбасы әр түрлі жыныстар
арасындағы жұбайлық қатынас болғандықтан, табиғи, адалдық – эстетикалық
қатынасқа негізделі керек, жұбайлардың сүйіспеншіліктен қанағат алу
материалдық есепке негізделуі тиіс. Отбасының қоғамдық құндылығы тек
меншікке, мұрагерлік мүддеде негізделуі қажет, ол жеке адамдардыі рухани
қалыптасуы, дамуына байланысты болуы қажет.
Неке – қоғаммен санкцияланған, жыныстық қатынастардың әлеуметтік және
тұлғалық қалыпты формасын айтады.
Отбасының негізін некелік жұбайлар құрайды, сонымен бірге толық емес,
юридикалық түрде рәсімденбеген отбасылар.
Отбасы тұрақты жүйе. Олардың тұрақтылығынан беріктігі де әр кезде өзгеріп
отырады. Оған әсер ететін құқық, дін, қоғамдық пікір, психологиялық
факторлар, әсіресе экономикалық өмір бірлігі.
Сондықтан да қоғам некелік – отбасылық қатынастардың нығайуына тікелей
ынталы болып, соған қамқорлық жасайды. Отбасы жұбайлардың, ата-ананың қоғам
алдындағы жауапкершілігі нәтижесінде дамып, нығая түсуі керек.
Тұрақты махаббаттың негізі Абай: Махаббатсыз – дүние бос, хайуанға оны
қосыңдар. Махаббат өмір көркі деген. Ол өзінен-өзі пайда болмайды, оның
мыңдаған қыры мен сыры, өз мұңы, өз бақыты мен хош исі болады.
Олай болса, некеге дейінгі қатынастың негізі – сүйіспеншілік, махаббат.
Онсыз некеге тұратындардың бақытсыздыққа кездескен мысалын әр ұлт
адамдарының өмірінен көптеп келтіруге болады. Тұрмыс құрмағандар – адамдық
міндетін орындаудан қашқандар. Адам баласы адамгершілік қасиетінің борышы
мен міндетін тек үйлену ғана орындай алады. Бальзак: Ерлі-зайыптылар
бастары қосылғанша бір-бірінің мінез-құлқын, әдеттерін біліп алмаса,
некенің бақытты болуы мүмкін емес, - деген болатын.
Неге тұру ер мен әйелдің жауапкершілігін арттыратынжоғарыда айттық. Соған
байланысты өмірге жаңа адам келеді. Қоғамның материалдық негізі –
экономика, өндіріс, адамның іс-әрекеті арқылы дамиды. Ол үшін ұрпақ жалғасы
үнемі дамып отыруы керек. Демек, некелесіп отбасын құру адамзат ұрпағын
дамытудың бірден-бір негізі болып табылады.
Отбасының өмір сүріп, дамуының ерекше жағдайлары да бар. Олар:
әлеуметтік, таптық, ұлттық сипаты, өмір сүру ортасы материалдық жағдайы,
отбасы мүшелерінің білім дәрежесін сақтайтын әдет-ғұрыптар, әрбір жаңа
отбасының адамдық динамикалық негізі. Бұлар отбасы мүшелерінің,
адамгершілігін, жауапкершілігін сезінуіне байланысты.
Отбасының маңызы оның атқартын қызметі арқылы анықталады. Екінші сөзбен
айтқанда, отбасының мазмұны мен қатынасы тікелей байланысты. Отбасының
қызметі деген түсінік оның жүйесімен қатынасының жүйесін көрсетеді. Отбасы
адамның бастапқы ұясы,қоғамдық-әлеуметтік негізігі компонеттерінің бірі
бола отырып,көптеген әлеуметтік қызметтерді атқарады.
Отбасының қызметі қоғамдық тарихи жауапкершілікке оның мүшелерінің
жігерлілігі мен еңбек сүйгіштігінде тәуелділділігі мен қатар отбасының
негізгі қызметтеріне тоқталайық.
Отбасының бірінші міндеті-ұрпақ жалғастыру қызметі. Бұл барлық тарихи
кезеңдерде қоғам үшін де,жеке адам үшін де маңызды қызмет болып келеді.
Бірақ жұбайлардың балалы болу тілегі,қоғамының қай кезеңінде болмасын,оны
қанағаттандыратын әлеуметтік жағдайларға сәйкес өзгеріп отырған,қазірде
солай.
Отбасылық міндеттері мен лидерлік қасиеттеріне байланысты отбасы үш
негізгі типтерге бөлінеді:
- дәстүрлі (патриархалды)отбасы;
- дәстүрлі емес(эксплуататорлық)отбасы;
- эгалитарлы(теңдіктері бірдей отбасы);
Дәстүрлі отбасыларда бір баспанада кем дегенде үш ұрпақ тұруы тиіс. Бұл
типтің мінездемесі:
1) әйелдің күйеуіне экономикалық тәуелділігі;
2) әйел мен еркектерінің міндеттерінің білуі;
3) еркектің отбасының басында тұруы.
Дәстүрлі емес отбасыларда:
1) әйел мен еркектің қоғамдық еғбекке бірдей қатысуы;
2) үй шаруашылығын әйел атқарады.
Эгалитарлы отбассының мінездемесі:
1) үй шаруашылығының бірдей бөлінуі;
2) туған мәселені отбасының барлық мүшелерімен келісуімен шешілуі;
3) отбасындағы қатынастардың эмоционалдылығы [1].
С.П.Дружинин эгалитарлы отбасыдеген ұғымды –біздің ешкім де басшы
емес, би емес, ерлі-зайыптының екеуі де билікке теңдей қатысады дейтін
бүгінгі таңдағы отбасылардың түрі. Бірақ мұнда дау-дамай көп болады. Оны
дау-жанжалды отбасы деу керек, дейді ол [2].
Отбасының негізгі функциялары:
Репродуктивтік функция – балаларды өмірге әкелу. Әрине, бұл
репродуктивтік функция тек отбасылық жағдайларда жүзеге асуы мүмкін. Қоғам
масштабы мен репродуктивтік халықтыққа адам саны азаймас үшін жұбайлардың
әрқайсысына екі баладан аз емес бала сәйкес келуі керек. Көптеген әйелдер
мен еркектер некеге тұрғызса келмегендіктен әр отбасыға үш баладан болғаны
дұрыс. Бірақ, бұл қоғамдық қажеттіліктерді тек кейбір отбасылар ғана
орындайды.
Экономикалық-шаруашылық функциясы отбасылық қатынастардың келесі
аспектісі қамтиды: үй шарушылығын жүргізу, отбасы бюжеті, үй еңбегін бөлу.
Тәрбиелік функциясы баланың тұлға ретінде қалыптасуына негіз болады.
Отбасының рекреационды функциясы – отбасы мүшелерінде психологиялық
комфортын және қауіпсіздік сезімін тудыру, отбасының демалысын ұйымдастыру.
Мысалы, дәстүрлі (патриархалдық) отбасы – шаруашылық экономикалық
қажеттіліктен туындаған. Отбасының қызметі ерлі-зайыптылардың неше баламыз
болуы керек деген ерік бостандығына тікелей байланысты емес, оның санына
шек қоюлуын таңқалу болмайды. 1936 жылы Кеңес Одағында аборт жасауға тыйым
салынды. Яғни, ерлі-зайыптылардың неше балалы болуымыз керек деген
бостандығына тыйым салынды.
Дегенмен, солай болғанда да, қоғам отбасының өмірге қанша жаңа адам
әкелу қызметіне әсер етпейді деуге болмайды. Қоғам әртүрлі әлеуметтік
саясатты басшылыққа ала отырып, яғни өмірге адам әкелудің экономикалық,
саяси, әлеуметтік жағдайларын жасай отырып, ерлі-зайыптылардың өз тілегінен
көп немесе аз баласы болуына итермелейді.
Мысалы, Қытайда отбасында бір бала ғана болуы саясатты жүргізілді. Бұл
тарихи факт. Мұның зиянды жағы – отбасында бір баланың болуы ұрпақ
жалғасуына, халықтың өсуіне кері әсерін тигізеді. Соның нәтижесінде туу
азайады да, елдің еңбек ресурстарының негізі болатын жұмысқа қабілетті
адамдар азайып кетеді. Бірақ халқының саны бір милиардтан асқан Қытайда
шектеулі жер аумағына шамадан артық адам санын орналастыру мүмкіндігінің
жоқтығы бала табу мөлшеріне шек қоюға мәжбүр етті.
Қазір біздің республикамыздағы әртүрлі саяси-экономикалық жағдайларға
байланысты орыстар және басқа да ұлттардың өкілдері көшіп жатыр, ал олар
өндірістің шешуші салдарында қызмет атқаратын. Сондықтан да жаңа ұрпақтың
көбеюуі, яғни бала тууға ынталандыру көлемді әлеуметтік, саяси-экономикалық
проблемаларға айналды.
Қазақстан Республикасының табиғи байлығы мол, жаңа зауыттар, фабрикалар
өмірге келеді. Онда білімді адамдар жұмыс істеу керек. Қандай жаңа техника
технология енгізілсе де, оның тетігі адам қолында.
Кеңес Одағында екінші дүниежүзілік соғысқа дейін бір әйелге 4,4 баладан
келсе, 1990 жылы 2,2 қалада – 1,8 , селода – 3,3 баладан келді, ал
Түркіменстан мен Тәжікстанның селолық жерлерінде 6,5-6,6 баладан келсе,
Латвия, Эстонияда бір баладан аспады. Қазір біздің республикада бір
отбасына орта есеппен 2,5 баладан келеді. Аз балалы отбасы барған сайын
көбейіп барады. 1998 жылғы есеп бойынша туудан өлім көбеюде [3, 4].
Сондықтан да қоғамның болашағын ойлап отырып, бала тууды ынталандыру,
балалы аналардың материалдық жағдайын қазіргіден жақсарту жағын ойластыру
керек. Балалар бақшасын жабуды доғарып, қайта оларды көбейту, жағдайын
жақсарту болашаққа бүгін жасаған қамқорлық болуы тиіс. Олай болса, ұрпақ
жалғастыру әлеуметтік қана емес, саяси-экономикалық та проблема болып
табылады.
Отбасының екінші маңызды қызметі – материалдық-экономикалық және
тұрмыстық-шаруашылық мәселелері. Отбасының бұл қызметі қазіргі уақытта
бірінші орынғ көтерілді, себебі халықтың әлеуметтік жағдайы төмендеп кетті.
Ана ерінің – күйеуінің, туысқандарының көмегінсіз өмір сүре алмайтын
дәрежеге түсті. Сонымен отбасы мүшелерінің экономикалық тәуелділігі артты,
әсіресе көп балалы отбасында.
Отбасы мүшелерінің шаруашылық-тұрмыстық қызметтерін ерлі-зайыптылар
атқаруы қажет. Қазақта Үйлену – оңай, үй болу – қиын, Бас екеу болмай,
мал екеу болмайды деген мақал сөздер бар. Оның мәнісі отбасылық өндірісті
қйымдастыру керек, отбасылық меншікті, үй шаруашылығын жүргізу қажет деген
сөз. Табыс табу, отбасы экономикалық-материалдық жағынан қамтамасыз ету
ерлі-зайыптылардың ортақ парызы, отбасының беріктігі де осыған байланысты.
Бұрынғы кезде әйел үйде ұй шаруасын жүргізді, бала тууды, оны
тамақтандырып, тәрбиеледі, ал ері шаруашылық жұмысын жүргізді, отбасының
экономикалық дербестігіне жағдай жасады. Қазір жағдай өзгерді. Әйелдер
ерлермен бірдей жұмыс істейді. Сондықтан шаруашылықтық-тұрмыстық қызметті
бірігіп жүргізуі өмір талабына айналды.
Отбасында тұрмыстық мәселелерді шешумен қатар әдет-ғұрыптарды сақтау
іске асырылады. Отбасы мүшелерінің, туған-туысқанның туған күні, оқуға
бару, оқу бітіру, т.б.мерекелі күндер өткізіледі, оларды да ортақтасып
өткізу қажет.
Отбасының шаруашылық қызметін ерлі-зайыптылардың өзара бқлісуі әртүрлі.
Әйелдер тамақ істеу, қонақ қабылдау, кір жуу, бала күту, т.б. жұмыстарға
бос уақытының 70-80% жұмсаса, еркектер олардан 3-4 есе кем уақыт бөледі, ал
балалар тіпті 10-15 есе кем істейді екен. Ал тұрмыстық қызмет атқару
мекемелері отбасының тұрмыстық қызметінің отыздан бір бөлігін ғана атқарады
екен.
2. Отбасының заман талабына сай мәселелері
Отбасының ішкі қатынастары өз күн көрісі мен толық жарамды азамат
тәрбиелеу үшін үлкен жауапкершілікті өз бетінше реттейді.
Жаңа жағдайға қойылған қазіргі отбасы кейбір өзгерістерді бастан
кешеді. Отбасы әлеуметтік иниститут ретінде өзінің өзіндік қызметін жоғалта
отырып, қоғамдағы өз көзқарасын жоғалтады. Сыртқы факторлардан өзге кез
келген отбасы, табиғи өмір жолынан өткен кезде сол жолда туындаған
мәселелермен ұшырасады. Отбасы мүшелері өз тобын тұтастық ретінде сақтауға
қабілетсіз болған жағдайда, отбасы әлеуметтік жұмыстардың объектісі болады.
Қазақстанда бала туу үдерісінің күрт төмендеуі жай өндіруді қамтамасыз
ету үшін қажетті деңгейден төмен әрі тез құлдырайды. Халықты жай өндіру
шегі 2,1-2,2 (өлім деңгейіне байланысты) тең келетін туып көбеюшіліктің
жиынтық коэффицентінің шамасына сәйкес келетіні белгілі. Осы шмадан аз
коэффиценттер бала туу деңгейінің өте төмендігінің айғағы. Қазақстанда бала
туу деңгейінің жиынтық коэффиценті: 1989 жылдан 1999 жылға дейінгі кезең
ішінде 1988-1989 жж үшін әр әйелге 2,8 балаға, 1992-1995 жж кезең үшін 2,5-
ке дейін және 1996-1999жж кезең үшін 2,1-ге дейін төмендеген.
Балалы болуға қалыптастыруға отбасы өмірінің жағдайы көп әсер етеді,
сонымен бірге отбасының әлеуметтік-экономикалық жағдайы отбасының өзінің
субъективтілігі ретінде бағаланады.
Қазақстан әйелдері үшін басқа елге де тән туу ерекшелігі байқалады:
білім деңгейінің өсуі мен туудың төмендеуі.
Туудың негізгі өзгерістері балалардың идеалды және ықыласты сана сияқты
сипаттарының жай өзгеруінен көрінеді. Барлық әйелдер үшін балалардың
идеалды саны 2,8 күйеуге шыққан әйелдер үшін -3,0 болып табылады. Осы
мәліметтер 1995 жылмен салыстырғанда 0,1-ге азайды, ал ер адамдарда
балалардың идеалды саны әйелдерге қарағанда 0,2-ден жоғары. Халықтың көбею
және неке тәртібін зерттеу этникалық, әлеуметтік, жыныс жасы діни
тәнділігі, сол сияқты тұрғылықты жері бойынша айырмашылығын анықтады. Көбею
деңгейін анықтау азиат ұлтының өкілдері (қазақтан басқа әзербайжан, өзбек,
тәжік және т.б.) үшін отбасындағы балалардың идеалды саны 4,97 бала болып
табылады. Осымен қатар олар некеге тұрудың ең жас идеалды жасы (жігіттер-
23,9 жас, қыздар үшін 20,03 жас) мен ең ұзақ көбею жасын (20 жаста бірінші
бала, 40 жастан кейін соңғы бала) көрсеткен.
Қазақстан халқының көбею тәртібінің жаңа түріне өтуінің түпкілікті және
туу айырмасындағы жетілдіру үдерісінің одан әрі дамуының аяқталу шамасына
қарай, барған сайын маңызды болып, қоғамның демографиялық біртектілігі
өседі.
1994 жылы неке саны 145686, ал ажырасу саны 41567 болса, 1998 жылы неке
саны 96048, ажырасулар 35460, яғни халықтың 1000 адамына, 1994 жылы неке
7,5, ажырасу 2,6 болса, 1998 жылы 6,4, ажырасу 2,4 болған. Яғни, төрт жыл
ішінде неке саны қысқарған, егер жылдармен салыстырсақ, онда ажырасулар
саны қарқынды өсуде.
Некеге тұрушылар санының қысқаруы байқалады. 1998 жылы халықтың 1000
адамына 6,4 неке, 1990 жылы 9,8 неке қиылған яғни осы мерзім ішінде некелік
1,7 есе кеміген.
Неке санының қысқаруына қарай ажырасу саны мүлдем өзгермеді.
Қазақстандағы ажырасу жоғары деңгейде қалып отыр. Егер 1990 жылы 3,76
некеге 1 ажырасудан келсе, 1998 жылы 1 ажырасуға 2,4 некеден келді. 1997
жылы неке саны 1000 тұрғынға 6,6, ал 1998 жылы 6,4-ке теңестірілді, яғни
тұрақты түрде төмендеген.
Әрине, әлеуметтік қызметкер жеке отбасы мен оның мүшелерінің барлық
мәселесін шешпейді, ол әлеуметтік топқа туындаған қиыншылықтарды өз бетінше
жеңе білуге көмектесу мақсатында, тек ынталандырып немесе оңтайландырады.
Бұл жағдайда отбасы мәселелерін шешуде отбасы мүшелерінің шын мүдделігі сол
сияқты әлеуметтік қызметкер ықпал етуге қабілетті өз бетінше шешім
қабылдауға дайындығы орасан рөл атқарады.
Ата-ана мен баланың, ері мен әйелінің құқықтық тәртіп нормалары некенің
заңдық негізін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының 1998 жылы күшіне
енген Неке және отбасы туралы Заңы 1996 жылғы бұрын қолданылған Неке
және отбасы туралы кодекстің орнына жүрді. Осы заңның екінші бабында еркек
пен әйелдің некелік одағының еркіндік, отбасындағы жұбайлар теңдігі, отбасы
ішіндегі мәселелерді өзара келісім бойынша шешу принципін белгілеп,
әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік, діни тиістілігіне қарай некеге тұру
және отбасы қатынастары кезінде азаматтар құқығын шектеудің кез келген
түріне тыйым салады.
Біздің елімізде, әсіресе оңтүстік аймақта әйелдерге бөгет жасайтын
кедергілер еркек пен әйел арасындағы теңсіздік болып табылады. Отбасын
жоспарлау мәселесі үнемі әйелге байланысты болмайды.
Бала туу мен тәрбиелеу, күнделікті мәселелерді шешуге байланысты
дәстүрлі қызметтермен қатар отбасы қазіргі өмірдегі тез өзгеретін қиын
жағдайларда адамға күн көріп кетуге көмектесетін сенімді психологиялық
баспана болып танылған.
Отбасы орнықты әлеуметтік институт ретінде қазіргі кезде оның даму
үдерісін қалыптастыратын күштерді түсінбеумен кездеседі. Отбасы әлеуметтік
институт, бұл жерде отбасы қоғамдағы әлеуметтік құрылымның элементі ретінде
қаралып, қоғамның экономикалық базисінің, өндірісінің тәсіліне тәуелді
болады, балалардың денсаулығы мен тәрбиелері үшін жұбайлардың құқықтық және
моральдық жауапкершілігінен туатын, неке негізінде жасалатын институт
ретінде қаралады. Әлеуметтік институт ретінде отбасы дамуының көзі жүйе
дамуында кедергі тудыратын эндогамды факторлар және экзогамды факторлар
болып табылады. Отбасының бұзылуы жұбайлардың отбасылық тәртібінің
өзгеруінен (мысалы, сатқындық) немесе отбасылық қатынастарға жұбайлардың
біреуінің ата-анасының араласуынан туған даудан болуы мүмкін.
Сондықтан, отбасы әлеуметтік институт ретінде шыға отырып, өзінің
отбасы мүшелеріне экономикалық, әлеуметтік, дене қауіпсіздігін, жас
балалар, қарттар және науқас адамдарды қамқорлықпен қамтамасыз етеді,
балаларды, жастарды әлеуметтендіру үшін жағдай жасайды, ең бастысы өзінің
мүшелерін тек отбасында алуға болатын сүйіспеншілік, парыз, сезімдік
қолдау, өмірдің қуанышы мен қиындығында бірлік сезімдеріне біріктіреді.
Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдаған Үндеуінде
қазақстандықтарды салауатты өмір салтына қалыптастыруға және ең алдымен
адамдардың ойлау жүйесін өзгертуге көп көңіл бөлінген. Әйел барлық уақытта
да отбасын қорғаушысы, барлық бала-шағасының және үй-ішінің сақтаушысы
болған. Отбасы өмірінің, отбасы дәстүрі мен нормаларының стилін
қалыптастыратын әйел. Балалар үшін ең басты қорғаныш отбасысы болуы тиіс,
мұнда балалар өздеріне қажетті жылулық, мейірімділік, ықылас алады, мұнда
болашақ ұрпақты тәрбиелейтін қыз балаларды тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлінуі
қажет. Ұл баланы тәрбиелей отырып, біз жеке тұлғаны, ал қыз баланы
тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейтініміз белгілі.
Қазіргі кезде жұмыс істейтін әйелдерге ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Қазіргі әйел жұмысынан айырылып қалам деп өзінің әйелдік негізі: әйел, ана,
әже болу қасиетін жоғалтып отыр. Жұмыс істейтін аналардың балалары жас
кезінен бастап тек жұмыс күндері ғана емес, сонымен бірге демалыс және
мереке күндері де өз еркіне жіберілген. Осы мәселеге де мемлекеттік ықпал
қажет. Мүмкін, жұмыс уақытын бір-екі сағатқа қысқарту қажет. Ер адамдардың
жұмысын ұзартып немесе әйелдерді демалыс және мереке күндері жұмыстан
босату қажет. Осы мәселенің өркендеген мемлекеттерде қалай шешіліп
отырғанын қарау қажет.
Қазіргі уақытта өмір сүру деңгейінің мәселелері қазіргі заманға
отбасының күйзеліс беталысын айқындап отыр, оған мыналар тән:
- ажырасу санының өсуі;
- неке санының азаюы;
- некеден тыс одақтардың өсуі;
- жезөкшеліктің өсуі;
- бала туудың төмендеуі;
- әйелдердің күйеуінің қамқорлығынан босату және олардың өзара қарым-
қатынасын өзгерту;
- некенің діни негізін жою;
- отбасындағы зорлық;
- некені мемелекет қоғауының әлсіреуі;
Жайсыз отбасылардың түрлерін қарайтын болсақ, оларға:
1. Даулы отбасы - кең таралған;
2. Биморальдық отбасы (маскүнемдік, төбелес, балағат);
3. Педагогикалық дәрменсіз отбасы – жалпы мәдениет деңгейінің
төмендігі және психологиялық-педагогикалық мәдениеттің болмауы;
4. Әлеуметтік емес отбасы – көпшілік мақұлдаған әлеуметтік нормалар
мен талаптарды елемеу жағдайы. Осы отбасыларда баланың психикасы
мен тәртібінде (ерте жастан басталған алкогольдік, нашақорлық,
үйден қашу және қаңғыру, жезөкшелік, суицид және девианттық
тәртіптің басқа да түрлері) ауытқуды қоздырып бала дербестігін
өзгертеді. [3]
Ұлттың еі бағалы игілігі – болашақ мемлекеттің өскелең ұрпағының
денсаулығы мен саулығы қауіпқатерде қалды, Қазақстанда соңғы үш жылда
отбасы шамасы қысқаруда, бұл мына факторлармен байланысты:
1. Жас балалы отбасылардың санының өсуі;
2. Некеге тұру жасы төмендеуінің артуы;
3. Жас отбасыларды%1ң ата-ана отбасынан бөлінуге беталысы;
4. Ажырасу, жұбайлардың біреуінің қайтыс болуы және жалғыз
басты аналардың бала тууы нәтижесінде бір ата-аналы отбасы
үлесінің ұлғаюы.
Қазақстандағы өмір сүру деңгейі бойынша отбасы құрлымын қарайтын болсақ,
онда:
1. Кедей отбасылары (күнелту минимумы)-35% отбасы;
2. Аз қамтылған -27%
3. Жоғарғы қамтамасыз етілгендер-8%(олардың ішіндегі байлары-4-5%) [4] .
Қазақстанда табысы төмен отбасылардың саны ұдайы өсіп отыр, осылардың
өзіне асыраушысы жұмысынан айырылған, ұзаққа созылған ақысыз демалыстағы
жұмыссыздығы жөнінде жәрдемақы алу құқығын жоғалтқан отбасылар қосылып
отыр. Әлеуметтік қызметкердің пайда болған жағдайдағы міндеті – белгілі
өмір сүру деңгейін сақтау және халықтың әлеуметтік әлсіз тобына көмек
көрсету. Бұл үшін кедей және өте кедей адамдардың қорғалмаған топтарын және
кім кедей екенін анықтау қажет.
Қазақстанның әлеуметтік саясатты іске асыруға арналған мемлекеттік
мекемелері халықтың қайыршылану қаупінде тұрған жекелеген категорияларына
(бұлар көп балалы отбасылар, жалғыз басты аналар, зейнеткерлер, әскери
қызметкерлер отбасылары) кедейшілік белгісі үлесін алған жағдайда,
кедейлерді әкімшілік тұрғыда анықтауды қолданады.
Кедейшілік өлшемін анықтауға қарай, қалыптасқан стереотиптерді қайта
қарау қажеттілігі жетілгені анық. Бірақ, осы мәселе бойынша қолда бар
ақпараттық-статистикалық мәліметтер базасы табысқа байланысты халықтың
тұтыну құрлымын жеткілікті түрде толық көрсетуге мүмкіндік бермейді. Бұл
үшін жаңа статистикалық бағдарлама әзірлену қажет, бұл өз кезегінде осы
мақсат үшін қаржының жоқтығына келіп тіреледі.
Жоғарыда айтылған себептердің нәтижесінде қазіргі уақытта Қазақстанда
кедейшілік өлшемі ретінде республикалық бюджет туралы Заңмен бекітілген
есептік көрсеткіштің екі еселік мөлшері ресми түрде қолданылады, мұнда
бюджеттің тек мүмкіндіктері ғана көрсетіліп, отбасының нақты қажеттілігі,
не республика халқының өмір сүру деңгейінің динамикасы ескерілмейді.
Республикада нарықтық өзгерістерге байланысты жұмыссыздар армиясы едәуір
өсіп, ертеңгі күнге деген сенім төмендейді және т.б.. Бұл мемлекеттен
мемлекет және жалпы қоғам деңгейінде белсенді әлеуметтік саясат жүргізуді
талап етеді. Демек, әлеуметтік саясат арқылы әлеуметтік араласудың қандайда
бір түрі болуы тиіс, осының нәтижесінде әлеуметтік және қоғамдық
жұмыстардың жаңа заңдары мен жаңа түрлері болуы тиіс.
Осындай қызмет түріндегі әлеуметтік қызметкердің отбасымен жүргізетін
жүйесі қалай жасалғанын, олардың қызмет істеуі отбасы жағдайына қалай әсер
ететінін түсіну қажеттігімен аяқталады. Әлеуметтік қызметкердің міндеті осы
жағдайдың балама түрін игеруі, яғни, нақты қандай отбасылар, олардың қандай
проблемалары бар екендігі туралы ұғым болуы тиіс. Кез келген мемлекеттегі
әлеуметтік саясаттың негізгі бағыты қоғамның қажетті мәселелері болып
табылатын, кедейшілікпен күресу болып табылады. Қазіргі уақытта біздің
елімізде кедейлердің қатарында халықтың аз қамтылған бөлігі –
зейнеткерлер, мүгедектер және т.б. ғана емес, олардың арасында жалқаулары
күнелту минимумын қамтамасыз етпейтін бюджеттік сала қызметкелері, толық
емес жұмыспен айналысатын қызметшілер де бар.
Бүгінгі күні кедейшілік халықтың өмір сүру деңгейінің көрсеткіші ғана
ретінде емес, сонымен қатар бүкіл қоғамның жалпы көңіл-күйін көрсетеді.
Бұрынғы Үкімет кедейшілікпен күресу жөнінде шаралар қабылданған. Солардың
бірі – республикадағы әр отбасының ең кем дегенде бір мүшесін жұмыспен
қамтамасыз етуге және жұмыс істейтін халықты еңбек қызметіне таруға
ынталандыратын, жұмыс орындарын құруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Кедейшілік және жұмыссыздықпен күресу
жөніндегі Бағдарлама туралы 2000-2002 жылға арналған 2000 жылдың 03
маусымындағы №833 Қаулысы. Бағдарлама күшінің мерзімі аяқталғанынан кейін
Үкіметтің осы салада қабылдаған ісі соншалықты тиімді болғанын
белгілеуімізге болады. Мысалыға, Ресейде мемлекет Басшысының бастамасы
бойынша кедейшілікпен күрес кең масштабта дамып отыр. Осындай қадам
жасаудың біздің елімізге де кезі келді.
2002 жылдың 25-ақпанында Парламент палатасының бірлескен мәжілісінде
Премьер-Министир И.Тасмағанбетов өз сөзінде Үкіметтің жақын арадағы үш
жылының іс-қимыл бағдарламасын атап өткен, онда Әлеуметтік сала тарауы
басты мәселелердің бірі болды.
Үкіметтің бастамасы еліміздің қоғамдық өмірде іске асып, әр қазақстандық
статистикалық агенттіктер белгілеген экономикалық өсімді өз басынан
сезетініне сенгіміз келеді.
Баланың пайда болуы отбасының өмірлік деңгейін 30 пайызға төмендетеді.
Мемлекет барлық қамқорлықты ата-анаға жүктеп қойды. Білім беру саласын
комерциялау үдерісі өтуде. Көптеген отбасыларда, әсіресе, көп балаларға бұл
жүк өте ауыр болып отыр.
Әлеуметтік депривация ауқымды сипат алып отыр, яғни балалардың күнелтуі,
толық дамуы және әлеуметтенуіне қажетті материалдық және рухани жағдайы
төмендеп отыр.
Көп ұрпақты отбасының өсуі келелі мәселе болып отыр. 1989 жылдан 1994
жылға дейін олардың үлесі 3,8 пайызға (18,1-ден 21,9 пайызға) өскен. Бұл
ересек ұрпақтардың жас отбасы, жұмыс істемейтіндерге өздерінің
зейнетақыларымен қолдау көрсете отырып, барынша белсенді түрде көмектесіп
отырғанын білдіреді.
Әлеуметтік-экономикалық, психо-педагогикалық немесе биологиялық себептер
бойынша пайда болған сәтсіз отбасыларға барынша келелі мәселе болып отыр.
Қазақстанда отбасылардың ең көбі жұмыс істеуге толық әлеуметті балалары
бар отбасы немесе оларсыз тұратын қарапайым нуклеар, конъюгалды, баласы аз,
симметриялды отбасылар. Осындай түрдегі отбасылар тең бөлінеді бұлар:
әзірше балалары жоқ жас отбасылар және балалары бөлек тұратын ересек
отбасылар. Қазіргі заманғы отбасы бұл – бір жынысты адамдар арасында неке
жасалған жарымжанды отбасы (13%), адамдардың некеге тіркелмей бірге тұруы
да отбасылық коммуна, мұнда жыныстық қатынастар еркін болады, бұлар жалғыз
басты, ажырасқан аналар мен жесір әйелдер отбасысы. Мұндай отбасылар
өздерінің әлеуметтік қызметтерін орындауға қабілетті емес. Сондықтан,
кейбір ғалымдардың отбасы қазір күйзелісте деген пікірімен келісу қажет.
Қазақстандағы екі ерлі-зайыптылық жұп немесе оданда көбі енетін күрделі
отбасылар әсіресе, ауылдық жерлерде аз емес. Күрделі отбасылар қазір
өзгеріске ұшырап отыр. Бұған бірінші себеп- экономикалық жағдай. Қазіргі
заманғы адам жұмыс іздеу себебіне байланысты бұрынғыға қарағанда,
тұрғылықты жерін, мамандығын, кәсібін, жұмыс орнын жиі ауыстыратын болды,
сондықтан да тұрғылықты жерін өзгертуге мәжбүр, жұмыс іздеу және мақсат
аясын қанағаттандыру мақсатында нуклеар отбасылар бірігіп, күрделі отбасыны
құрады.
Отбасының осы жіктелуі халық санағын жүргізу материалын әзірлеу кезінде
пайдаланылды. Оның негізінде некелік жағдай, тұрмыстық байланыс және
балаларының бар екендігі шарты жазылған.
Қазақстанда некеден тыс бала туушылық 2008 жылы -23% жалғыз басты аналар
саны жыл сайын өсуде.
Әлеуметтік жұмыс объектісі болып табылатын отбасы түрлерін төменгі шарт
бойынша бөлуге болады.
1. Отбасы әртүрлі мәселелерді шешуде өз әлеуметі бойынша сараланады;
2. Отбасының әр мүшесі басқа мүшелермен тілдеседі және өзінің сезімі мен
тілектері туралы еркін сөйлеседі. Мұндай отбасыларда барлық мәселе
бірге талқыланады, бұл әр отбасына қолайлы барынша ұтқыр шешім
қабылдауға мүмкіндік береді.
3. Отбасы мүшелері арасында тілдесуі қиын отбасылар. Мұндай отбасыларда
көбінесе табиғи бір-біріне деген үйіршектік бәсеңдейді. Осының
нәтижесінде отбасының тұтастығы мен мызғымастығына қауіп туғызатын,
даулар мен тартыстар пайда болады.
Осы екі топтың екеуі де әлеуметтік жұмыстың объектісі болатындығы
түсінікті. Алайда, отбасылық бірінші жағдай, отбасы өмірінің табиғи
жағдайына байланысты күзеліске аз душар болады. Осындай отбасылар
әлеуметтік көмекті көпшілігінде сыртқы факторлардан пайда болатын
жағдайларда қажет етеді. Екінші түрдегі отбасылардың мәселелерді өз бетінше
шешу әлеуеті өте аз. Сондықтан, олар әлеуметтік қолдау көрсетуді барынша
қажет етеді.
Отбасы түрлерін әлеуметтік әлсіздіктің объективтік қауіпі бойынша бөлудің
басқа да негіздері бар. Отбасының осындай сипаттамасы материалдық қолдауға,
ерекше қызметтерге қажеттілік деңгейін анықтауға қажет.
2.Отбасымен әлеуметтік жұмыс технологиялары және тарихы
2.1. Отбасы күйін әлеуметтік-психологиялық анықтау және олардың себебі
Басты ұран Адам адамға дос, жолдас және аға болған қоғамдық жүйеден бас
тарту, өмірде тұтынушылық қатынас пен шоғырлану жүйесіне өтуде, қоғаның
эгоистік, өзін-өзі оқшаулау, азғындану, рухсыздық, жалғыздық, отбасының
ажырасу қауіпі – кедей азаматтардың қауіп-қатері көбейді. Кедейшілік
жағдайында қоршаған адамдардың назар аудармауы жанға батып, өзін-өзі
өлтіруге дейінгі күйзеліске ұшыратады.
Жеке бастың жабырқауы мына жағдайларда көрінеді: жатырқау, даулы жағдайға
қалған адам, одан өз бетінше шыға алмайды. Үнемі күйзелісте болу оның
психикасы мен өмір сүруіне қауіп төндіреді. Күйзелістен шығу үшін ол өзінің
Мен байланысын қағажу көрсететін ортадан үзуі қажет. Дегенмен, даулы
жағдайдан шығу адам мен қоршаған ортаның арасында психологиялық алшақтық
тудырып, ол кейін жатырқауға айналады. Қоршаған орта қашқақтайтын жеке
адамды бөтен әрі қыңыр мінезді адам деп қабылдайды. Жатырқау қоршаған
ортамен байланыстын жоқтығын, қашқақтайтын бұл жаратымды сезімдердің
тапшылығын білдіреді.
Деперсоналдандыру өзіндік Мен шттетілгенде, яғни өз тәніңдң сезіну
жойылып, кез келген іс өз мәнін жояды, енжарлық пен парықсыздық басым
болып, сезім мұқалады. Қазіргі заман жағдайында жастар психикасының
күйзеліс күйіне жиі шағым жасайды. Егер осындай жағдай созылмалы болса,
онда психиатрдың кеңесі қажет.
Күзеліс – бұл теріс эмоционалды белгімен аффект күйі. Күйзеліс торығу
сезімі мен рухтың күйзелісі арқылы болатын қатты зарығу сезімі. Жас уақытта
мұндай күй үйреншікті жағдай. Қатты зарығу барлық қоршаған орта көңілсіз
әрі қызықсыз көрінеді, адам жабырқап, зерігіп, жігері құм болады. Тұлға
алдындағы өткен жағдай үшін айыбы, өмірдегі қиындықтар өзін-өзі бағалаудың
күрт төмендеуіне әкеледі. Күйзеліс жағдайында уақыт бәсеңдегендей болады,
адам тез шаршап, жұмыс қабілеттілігі төмендейді. Өзінің бейшаралығы туралы
ой келіп, осы кезде өзін-өзі өлтіруге әрекет жасауы мүмкін. Күйзелістің өту
сипаты әр түрлі, оның төмендегі түрлері болуы мүмкін: бақылаудың локустығы-
адамның маңызды жағдайлар үшін жауапкершілікті өзіне немесе басқа адамдарға
тиесілі етуге деген бейімділігі. Екінші жағдайда, адам өз өмірін тұтас
сыртқы жағдайға байланысты деп есептейді. Дәрменсіздік пен сенімсіздік
сезімі осыдан шығады. Күйзелістің ауыр түрінде жалған айып сезімі, жақын
адамдарынан айырылу нәтижесіндегі күйзелістік жағдай, беделді адамдар
тарапынан сын алу суициалды әрекетке әкелуі мүмкін; жыныстық жетілу кзінде
пайда болатын дене кемдігінің сандырағы қыздарға тән. Осындай ренжулер
әдетте, сыртқы тұлғамен байланысты болады әрі сепкілден бастап аяғы, белі
және т.б. толық немесе арық деп бөлінеді. Кейде өз денесіне наразылық
білдіру шарықтау деңгейіне жеткізіп, жастар ызаланып, бақытсыз жағдайға
ұшырайды. Ата-аналары жоқ кезде олар ұзақ уақыт айнаға қарап, косметикалық
операция көмегімен мұрынды түзеп немесе бөксе мен іштегі майларды алу
туралы ойлайды. Осы жағдайда психотерапевтің кеңесі қажет; оқу невроздары
немесе фобии мектеп, колледж, институтқа баруды қаламауынан көрінеді.
Невроз және оқу пәндері немесе барлық пәнді бірден жете ұғынуды қаламау
салдарынан оқытушылар мен сыныптастардың арасындағы даулы қатынастардын
байқалады. Олардың себептері: маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік және
әлеуметтік паталогияның басқа да түрлерінен зиян шекккен адамдардың
девиантық тәртібі.
Арнайы себептерден басқа, қауіп-қатердің әр тобына тән жалпы себептері де
бар:
1. Девианттық тәртіп негізінде ең алдымен әлеуметтік теңсіздік жатыр.
Жас әйелдер мен ерлер үшін жоғарғы жалақы алудың әлеуметтік қолайлы
тәсілдерін шектеуде өзін-өзі дамыту және қоғамдық құптау алуға
талаптану кезінде жастар алдыңда кездесетін қиыншылықтар, отбасының
көпшілік бөлігінің өмір сүру деңгейінің төмендігі. Нарықтық
экономикадағы қиыншылықтар: жұмыссыздық, құнсыздану қысымы,
төмендегілердің көбейіп келе жатқан әлеуметтік шиеленістегі
отбасы өміріне қатты ісер етуде. Отбасы түрлерін әлеуметтік
осалдығының объективтік қатері бойынша бөлуге негіз бар.Отбасының
мұндай сипаттамасы ерекше қызметтерді материалдық қолдау
қажетттілігі дәрежесін анықтауға қажет. Мысалы, отбасының 20%-і 4,5
адамнан тұрады, ендеше, халықтың ең жоғарғы орташа 20%-де үй
шаруашылығында отырғандардың кем дегенде үш мүшеден азын құрайды.
[5]. Қазақстандағы кедей отбасының көп мөлшері және бала санының
немесе асырауындағы баланың көп болуымен байланыстырылады. Бұл
топқа жалғыз басты аналар отбасы, ата-ананың біреуі алимент
төлеуден бас тартқан отбасылар, мүгедек балалары бар отбасылар және
ата-аналары мүгедек отбасылар жатады. Көп балалы отбасылар, балалы
студенттер отбасы, балалы жұмыссыздар отбасылары ерекше материалдық
көмекті қажет етеді.
2. Қоғамның моральдық-этникалық факторы мен моральдық адамгершілік
деңгейі, нашақорлық пен сатқындық махаббаттың кең етек алуы,
зорлық пен құқық бұзушылықтың өршуі отбасы мүшелерін басып
тастайды. Отбасылық девиация-алкоголь мен есірткіні теріс
пайдалану, отбасылық озбырлық отбасы қызметін дағдарысқа ұшыратады.
Мұндай отбасыларда әлеуметтік қызметтерді толық өзгерту жүреді.
Олар қоғам мен отбасы мүшелерін тек қанағаттандырмай ғана қоймай,
сондай-ақ зиян келтіреді. Осындай отбасылардағы балалардың тиісті
тәрбиеден, махаббат пен қамқорлықтан құр қалғаны жиі кездеседі, өсе
келе олар делинквенттердің қатарын толықтырады.
3. Жас девиант-маскүнем, нашақор, жезөкшелерге бейтарап немесе жақсы
қарайтын қоршаған орта бұлар да көбінесе, ата-аналарының біреуі
немесе екеуі де ішімдік ішетін нашар отбасынан шыққандар. Тәртіп
бойынша девианттар тобын жақында зонадан қайтқан бедел
басқарады. Осындай ортада тәртіп нормасы туралы өзіндік ұғым бар.
Стратегиялық жоспарлау және реформалау жөніндегі Агенттіктің
мәліметтері бойынша 2008 жылы жасы жетпегендердің немесе солардың
қатысуымен 9027 қылмыс тіркелген.[6]
4. Қазақстанда әйел зорлаудың кең етек алған түрі отбасындағы зорлық
болып табылады. Отбасылық зорлық, отбасылық қылмыста көбінесе қару
пайдаланылады, отбасылық дау барысында төтенше шаралардың
жақтастары үнемі табылды. Жеке адам және оның отбасындағы тәртібі
оның басты компоненттері болып табылатын, отбасылық криминологиялық
жағдай ұғымы туралы айта кеткеніміз жөн. Ерекше криминологиялық
категория ретінде отбасылық қылмыс ұғымын қолдануға құқық бар, ол
әйелдер деликтісі, жасы толмағандардың қылмысы мен бара-бар. Отбасы
қылмыстарының себептері мен шарттарын зерделеу, тиісті
профилатикалық шаралар әзірлеу үшін отбасының адамгершілік түрін
ерекше бөліп, отбасының өзін тану, қарым-қатынас, қарама-қайшылық,
дауларды тексеру қажет. Отбасының адамгершілік тұрпаты қаншалақты
аз және отбасы адамгершілігінің тұтастығы күмәнді болса,
адамгершілік теңдігін жоғалту, соншалықты тез өтеді. Тұрмыстық
зорлық мүлдем зерттелмеген, отбасылық- тұрмыстық қатынастарды ретке
келтіру мәселесін ешкім, ешқашан көтермеген. Отбасындағы жағдай,
жұбайлар қарым-қатынасы жеке адамдар мәселесі деп есептеліп, бөтен
отбасының ішінде не бары кім білсін деген бейнелі сөзбен
анықталып, әйелге қатынасты қылмыс жасалып немесе құқыққа қарсы
басқа да іс жасалған кейін ғана елдің назарына ілігіп, талқыға
түскен әйелдің отбасындағы әртүрлі зорлыққа шыдауының негізгі
себебі оның ері- асыраушысына шектен тыс тәуелділігі болып
табылады. Бұл әсіресе қазақ қоғамына, қазақ отбасына тән болып
келеді. Көмек сұрамастан бұрын ол ең алдымен қайда баратынын ойлауы
қажет, көптеген әйелдер, әсіресе ауылдық жерде тұратындар
ажырасқаннан кейін балаларын асырай алмайтындығына байланысты,
ажырасуға шешім қабылдай алмайды. Отбасылық-тұрмыстық жағдай
көбінесе, ер адам жұмыс істеп үйдегі және бала тәрбиелеу жөніндегі
барлық жұмыс әйел адамға жүктелетін болып құрылған. Ол жұмыс істей
алмайтындықтан күйеуіне қалыпты түрде экономикалық тәуелді болады.
Контракт негізінде некеге тұрудың халықаралық тәжірибесін үйруіміз
қажет, бұл отбасындағы зорлықтың себебінің бірі ретінде әйелдің
экономикалық тәуелділігін қысқартуға мүмкіндік береді. Балаға
қатысты зорлықпен байланысты қарамай, әйелге қатысты тұрмыстық
зорлық туралы айту мүмкін емес. Отбасындағы әйел-анаға қатысты
зорлықтың әрқайсысы балалардың қатысуымен болады, балалар анасымен
бірге дене зорлығының құрбаны болмаса да, болған істердің куәсі
бола отырып, міндетті түрде оның психологиялық құрбаны болады.
2008 жылы Алматы қаласында Подруги дағдарыс орталығы көрсеткен заң
кеңесінің мониторингі 452 өтініштің 52 жағдай әйелдерді ұрумен байланысты
екенін көрсетеді. (Подруги дағдарыстық орталығы Тұрмыстық зорлық
тренингісінің жұмыс материалдары). Әйелге қатысты зорлық проблемасының
социологиялық зерттеуі отбасында ерлі-зайыптылар қатынасында тұрған
әйелдердің 28%-і күйеуі тарапынан дене зорлығына ұшырайтынын көрсетті. Бұл
күйеуге шыққан әйелдердің 7%-не қатты қауіп туғызды, бірақ дене зорлығы
салдарынан жүйке бұзылуы көп болды- 70%. Шамамен үйдегі зорлықтан жапа
шеккен әйелдердің жартысы ешқандай әрекет жасамайды, 19%-і күшпен қарсылық
білдіреді, 18%-уақытша үйден кетеді, 12%-і туысқандарын, көршілерін көмекке
шақырады, тек 2%-ы құқық қорғау органдарына хабарласқан .[7]. Мұнда зорлық
құрбандарымен жұмыс жүргізетін қызметкерлерді дайындап, оқыту және әйелге
қатысты зорлықтан сақтандыру мәселелері жөнінде отбасымен жұмыс жүргізетін
кәсіби қызметкерлерді дамыту қажет.
Өмірдегі қолайсыз жағдайлар мен отбасындағы тәрбие, білім игерудегі
мәселелер мен осыған байланысты оқудағы сәтсіздіктер, қоршаған ортамен
араласа алмаушылықтар, осы негізде пайда болатын даулы жағдайлар,
денсаулықтағы әр түрлі психофизикалық ауытқулар, әдетте, рухтың күйзелуіне,
тіршілік ету мәнінің жоғалуына әкеледі.
Қазіргі отбасындағы мәселелердің бірі болып отырған девианттарға қатысты
не істеуіміз керек. Олардың көпшілігі медициналық, психологиялық және
әлеуметтік көмекке мұқтаж науқас жандар.
Мемлекеттік, қоғамдық, қайырымдылық және басқа да құрлымдық звеньялар
енетін әлеуметтік көмектің икемді және тармақты жүйесін құру - әлеуметтік
бақылау мен отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың негізгі
факторларының бірі болып табылады.
Бала туу төмендеп, ажырасулар саны өсіп, жалғыз басты адамдар саны
көбейіп, әйелдердің эмансипациясы отбасынан бас тартуға әкеліп, бұл өз
кезегінде қоғамның ұдайы өндіріс қызметіне ықпал етеді. Қоғамның дәулетті
адамдар тобын, дәулетсіз адамдар тобына қарағанда бала қажеттілігі аз
толғандырады.
Қазақстанда дипломды мамандар жоқ, бірақ әлеуметтік қамсыздандырудың әр
тұрлі қызметтері, сақтандыру, денсаулық сақтау, балалар ұйымдары, әкімшілік
жанында, қоғамдық бастамаларда отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізумен кәсіби
түрде айналысатын мамандар жеткіліксіз.
2.2. Кеңес беру - әлеуметтік көмек беру әдісі ретінде
Кеңес беру әлеуметтік жұмыстардың маңызды әдісі мен технологиясы болып
табылады.
Кеңес беру – бұл іс барысында маманның өтініш жасаған адамға пайда болған
мәселелердің мәнін түсіндіріп және ұғындыратын, сондай-ақ оны шешу үшін
қолдануға болатын түрлі амалдарды ұсынатын әлеуметтік жұмыс түрі.
Әлеуметтік міндеттерді шешудің технологиялық әдістері ретіндегі кеңес беру
– бұл азаматтардың, жеке адамдардың, отбасылардың, топтардың, қауымның
қажетті бір ақпаратты анықтау мақсатын және оны қамтамасыз етудегі көмек
көрсетудің баламалы түрлерін нұсқаумен ақыл-кеңес беру арқылы әлеуметтік
қызметте жиі пайдаланылатын шара.
Әлеуметтік кеңес берудің түрлі әдістері мен тәсңлдері бар. Солардың
арасынан: қадағалау, тестілеу, көндіру, сендіру, хабарлау, кіші теенинг
және басқаларын атап өтуге болады.
Мақсаты бойынша бірі-біріне ұқсас және кіәсіптік қызмет түрлерінің
техникасы- консалтинг, психотерапия, психокоррекция сияқты бір-біріне жақын
кеңес беру түрлерін бөліп қарау қажет.
Әлеуметтік қызметтте, әсіресе отбасымен жұмыс жүргізгенде, психологиялық
кеңес беру пайдаланылады, яғни адамдарға ықпал етудің негізгі жолы -
әғгіме-дүкен құру қажет болып табылатын, тұлғалар арасындағы қатынастардың
қиыншылықтарына байланысты әрқилы психологиялық мәселелерді шешуге
бағытталған тікелей жұмыстар жүргізу. Психологиялық кеңес беру өтініш
иесіне ең алдымен оның тұлғааралық қатынастарын қайта құруға, ал
психокоррекциялық немесе психотерапиялық ықпал ету негізінен өмірі
қиындықтары мен шиеленістері негізіне жататын адамның ішкі мәселелерін
шешуге бағытталған.
Кез келген кеңестік көмек көрсету өтініш берушінің қажеттілігіне
негізделуі тиіс. Бұл тұрғыдан алғанда екі негізгі мақсат туралы айтуға
болады:
1) өтініш иесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1. Отбасы - әлеуметтік иниститут
1.1. Неке және отбасы: ұғымы,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Отбасының заман талабына сай
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..9
2. Отбасымен әлеуметтік жұмыс технологиялары және тарихы
2.1. Отбасы күйін әлеуметтік-психологиялық анықтау және олардың
себебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2. Кеңес беру - әлеуметтік көмек беру әдісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3. Отбасымен әлеуметтік жұмыстың отандық
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . 23
3. Қазақстандағы отбасымен әлеуметтік жұмыс
3.1. Қазақстандағы отбасымен әлеуметтік жұмыстың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.2. Отбасымен әлеуметтік жұмыс - әлеуметтік саясаттың негізгі
бағдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 43
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Ешқандай халық, ешқандай өркениетті қоғам
отбасысыз болуы мүмкін емес. Отбасы – қоғамның ажырамас ұяшығы және оның
маңызын төмендету болмайды. Шолушы болашақ қоғам да отбасысыз ойлай
алмайды. Әрбір адам үшін отбасы бастаулардың бастамасы. Бақыт түсінігін
әрбір адам ең алдымен отбасымен салыстырады: өз үйінде бақытты адам ғана
бақытты. Отбасы – қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының маңызды
бастамасы. Ол адамның басты қоғамдық байлығын өндіреді.
Қазіргі заманғы отбасының проблемасы өте маңызды және актуальды жағына
жатады. Отбасының маңыздылығы, отбасы – қоғамның бірден-бір негізгі
әлеуметтік иниституттары, адамзат өмірінің басты тасы ретінде аықталды.
Басқаша қарасақ, қазіргі уақытта отбасы иниституты ішкі терең дағдарысты
басынан өткізуде.
Отбасының экономикалық, әлеуметтік, адамгершілік негіздері бұзылғаны
анықталды, ол отбасы өмірінің бейнесіндегі, өмірлік некедегі, аз балалы
болудағы, жалғыз басты – үйленбеген тәуелсіздердің мәртебесінің өсуіндегі
және т.б. девальвация үдерісін тездетті. Кез келген отбасы сыртқы
факторлардан басқа, оның табиғи өмірлік айналымынан өткен кезде туындаған
проблемалармен кездеседі. Бүгінгі күні отбасы күрделі жағдайда тұрғандығын
констатациялауға болады, бұл кезде төмендегіні атап өтсек болады:
1. Тұрғындардың шұғыл қайыршылануы, отбасы кірістерінің төмендеуі;
2. Жасөспірім суицидінің өсуі;
3. Кәмелетке толмаған балалары бар жұмыссыз отбасылар санының өсуі
(олардың ішінде шамамен 10%-жартылай аналық отбасылар, 10%-көбі-
көп балалылар);
4. Жартылай отбасылардың таралуы мен ең болмаса бір бала тууды
тілемейтін жұбайлардың санының өсуін көрсеткен, ата-ана және отбасын
(жұбайлар) бөлісуі;
5. Неке мен отбасы иниституттарын бөлу. Нақты некелердің өсуі мен
некесіз балалардың туылуы т.б.
6. Көп ұрпақты отбасылардың және ұрпақтар арасындағы қарым-қатынастың
бөлінуі;
7. Кедей, қайыршы (бақытсыздыққа ұшыраған) отбасылардың өсуі;
8. Толық емес отбасылардың санаты көбеюде.
Осындай жағдайларды, яғни проблемаларды жою қажет. Өйткені отбасы
қоғамның ең басты негізі. Қазіргі жаһандану үдерісінің кесірінен бүкіл
дүниежүзі елдеріне көптеген проблемаларымен күресуге тура келеді.
Отбасымен әлеуметтік жұмыс қазіргі заман талабынан туындап отыр. Біздің
елімізде де отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ертеден қалыптасып,
өзіндік ұлттық ерекшеліктерімен айқындалады.
Осы жұмыста отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу, оның Қазақстандағы
ерекшеліктері, отбасына қандай ілеуметтік көмек көрсетіліп отырғаны және
осы уақытқа дейін отбасы мен әлеуметтік жұмыс қалай жүргізілгендігі туралы
жазылған.
Зерттеудің мақсаты: Отбасы қоғамдағы ең басты иниститут болғандықтан
онымен жұмыс жүргізу негізгі мақсатқа алынды. Яғни, отбасының барлық
мәселелерін шешу, оны қоғам өміріне бейімдеу мақсатқа негіз болды.
Зерттеудің міндеттері:
- Отбасының жалпы жағдайын жақсарту;
- Отбасы мәселелерін қоғам болып жеңу;
- Отбасының мемлекет тарапынан қамтамасыз етілуіне жағдай жасау;
- Отбасы туралы жалпы мәліметті айқындап, оған көмек көрсету жолдарын
қарастыру;
Зерттеу объектісі: Көмекке мұқтаж барлық отбасы
Жұмыс 3 бөлімнен тұрады.
І. Отбасы - әлеуметтік институт
1. Неке және отбасы: ұғымы, түрлері
Отбасы әр адамның өмірінде, қоғам мен мемлекетте ерекше маңызды орын
алатыны бәрімізге мәлім. өйткені отбасы әр адам үшін махаббат пен
қолдаудың сарқылмас бұлағы болып табылады. Мықты, әрі берік отбасы – кез –
келген қоғамның дамуына, оның тұрақты болуына кепілдік береді.
Отбасы – қоғамның маңызды әлеуметтік институты, оның құрамындағы адамды
репродуктивті қызмет атқаратын қоғамның мүшесі ретінде қарастырады.
Отбасы әлеуметтік институты есебінде адам қоғамның қалыптасуымен бірге
пайда болды. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғам
мен оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы – кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бар
туыстығымен, тұрмыстық ортақтығымен және өзара адамгершілік
жауапкершілікпен байланысты. Отбасы – қоғамның бастапқы ұясы, қоғамның
әлеуметтік құрлымының негізі болып табылады.
Ер мен әйел – отбасының екі іргетасы, бұл іргетас үйленумен құрылады.
Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Сонымен қатар қоғамның қартайған,
еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады. Отбасы
тұрмыстық қатынасты қалыптастырудың да алғашқы ұясының бірі.
Қоғамның тұрақты болуына, дамуына отбасының тигізетін әсері зор. Өзінің
табиғаты бойынша ол ортамыздағы түбегейлі мәселелерді шешуге көмектеседі –
депопуляцияның азайюына, балалардың әлеуметтенуіне, мәдениет, экономика мен
отбасылық кәсіпкерліктің дамуына айтарлықтай ықпалын тигізеді.
Отбасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік құбылыс, себебі формасы
өндірістік қатынастарға тікелей тәуелді. Мәселен, некелік қатынастардың
алғашқы тарихи формасы полигамия, ал өндіріс құрал-жабдықтарына жеке
меншіктің пайда болуына байланысты ол моногамиялық отбасымен ауысады.
Отбасы некеге қарағанда күрделі жүйе, себебі ол жұбайларға ғана емес,
олардың балаларын, басқа туыстарын да біріктіреді.
Социологтардың пікірінше, отбасы және оны сақтау халықтың фзиологиялық
және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Отбасының
негізін қалайтын неке – ол ерікті де тең болуы керек, күштеп немесе
тәуелділіктің салдарынан некелестіруге болмайды. Отбасы әр түрлі жыныстар
арасындағы жұбайлық қатынас болғандықтан, табиғи, адалдық – эстетикалық
қатынасқа негізделі керек, жұбайлардың сүйіспеншіліктен қанағат алу
материалдық есепке негізделуі тиіс. Отбасының қоғамдық құндылығы тек
меншікке, мұрагерлік мүддеде негізделуі қажет, ол жеке адамдардыі рухани
қалыптасуы, дамуына байланысты болуы қажет.
Неке – қоғаммен санкцияланған, жыныстық қатынастардың әлеуметтік және
тұлғалық қалыпты формасын айтады.
Отбасының негізін некелік жұбайлар құрайды, сонымен бірге толық емес,
юридикалық түрде рәсімденбеген отбасылар.
Отбасы тұрақты жүйе. Олардың тұрақтылығынан беріктігі де әр кезде өзгеріп
отырады. Оған әсер ететін құқық, дін, қоғамдық пікір, психологиялық
факторлар, әсіресе экономикалық өмір бірлігі.
Сондықтан да қоғам некелік – отбасылық қатынастардың нығайуына тікелей
ынталы болып, соған қамқорлық жасайды. Отбасы жұбайлардың, ата-ананың қоғам
алдындағы жауапкершілігі нәтижесінде дамып, нығая түсуі керек.
Тұрақты махаббаттың негізі Абай: Махаббатсыз – дүние бос, хайуанға оны
қосыңдар. Махаббат өмір көркі деген. Ол өзінен-өзі пайда болмайды, оның
мыңдаған қыры мен сыры, өз мұңы, өз бақыты мен хош исі болады.
Олай болса, некеге дейінгі қатынастың негізі – сүйіспеншілік, махаббат.
Онсыз некеге тұратындардың бақытсыздыққа кездескен мысалын әр ұлт
адамдарының өмірінен көптеп келтіруге болады. Тұрмыс құрмағандар – адамдық
міндетін орындаудан қашқандар. Адам баласы адамгершілік қасиетінің борышы
мен міндетін тек үйлену ғана орындай алады. Бальзак: Ерлі-зайыптылар
бастары қосылғанша бір-бірінің мінез-құлқын, әдеттерін біліп алмаса,
некенің бақытты болуы мүмкін емес, - деген болатын.
Неге тұру ер мен әйелдің жауапкершілігін арттыратынжоғарыда айттық. Соған
байланысты өмірге жаңа адам келеді. Қоғамның материалдық негізі –
экономика, өндіріс, адамның іс-әрекеті арқылы дамиды. Ол үшін ұрпақ жалғасы
үнемі дамып отыруы керек. Демек, некелесіп отбасын құру адамзат ұрпағын
дамытудың бірден-бір негізі болып табылады.
Отбасының өмір сүріп, дамуының ерекше жағдайлары да бар. Олар:
әлеуметтік, таптық, ұлттық сипаты, өмір сүру ортасы материалдық жағдайы,
отбасы мүшелерінің білім дәрежесін сақтайтын әдет-ғұрыптар, әрбір жаңа
отбасының адамдық динамикалық негізі. Бұлар отбасы мүшелерінің,
адамгершілігін, жауапкершілігін сезінуіне байланысты.
Отбасының маңызы оның атқартын қызметі арқылы анықталады. Екінші сөзбен
айтқанда, отбасының мазмұны мен қатынасы тікелей байланысты. Отбасының
қызметі деген түсінік оның жүйесімен қатынасының жүйесін көрсетеді. Отбасы
адамның бастапқы ұясы,қоғамдық-әлеуметтік негізігі компонеттерінің бірі
бола отырып,көптеген әлеуметтік қызметтерді атқарады.
Отбасының қызметі қоғамдық тарихи жауапкершілікке оның мүшелерінің
жігерлілігі мен еңбек сүйгіштігінде тәуелділділігі мен қатар отбасының
негізгі қызметтеріне тоқталайық.
Отбасының бірінші міндеті-ұрпақ жалғастыру қызметі. Бұл барлық тарихи
кезеңдерде қоғам үшін де,жеке адам үшін де маңызды қызмет болып келеді.
Бірақ жұбайлардың балалы болу тілегі,қоғамының қай кезеңінде болмасын,оны
қанағаттандыратын әлеуметтік жағдайларға сәйкес өзгеріп отырған,қазірде
солай.
Отбасылық міндеттері мен лидерлік қасиеттеріне байланысты отбасы үш
негізгі типтерге бөлінеді:
- дәстүрлі (патриархалды)отбасы;
- дәстүрлі емес(эксплуататорлық)отбасы;
- эгалитарлы(теңдіктері бірдей отбасы);
Дәстүрлі отбасыларда бір баспанада кем дегенде үш ұрпақ тұруы тиіс. Бұл
типтің мінездемесі:
1) әйелдің күйеуіне экономикалық тәуелділігі;
2) әйел мен еркектерінің міндеттерінің білуі;
3) еркектің отбасының басында тұруы.
Дәстүрлі емес отбасыларда:
1) әйел мен еркектің қоғамдық еғбекке бірдей қатысуы;
2) үй шаруашылығын әйел атқарады.
Эгалитарлы отбассының мінездемесі:
1) үй шаруашылығының бірдей бөлінуі;
2) туған мәселені отбасының барлық мүшелерімен келісуімен шешілуі;
3) отбасындағы қатынастардың эмоционалдылығы [1].
С.П.Дружинин эгалитарлы отбасыдеген ұғымды –біздің ешкім де басшы
емес, би емес, ерлі-зайыптының екеуі де билікке теңдей қатысады дейтін
бүгінгі таңдағы отбасылардың түрі. Бірақ мұнда дау-дамай көп болады. Оны
дау-жанжалды отбасы деу керек, дейді ол [2].
Отбасының негізгі функциялары:
Репродуктивтік функция – балаларды өмірге әкелу. Әрине, бұл
репродуктивтік функция тек отбасылық жағдайларда жүзеге асуы мүмкін. Қоғам
масштабы мен репродуктивтік халықтыққа адам саны азаймас үшін жұбайлардың
әрқайсысына екі баладан аз емес бала сәйкес келуі керек. Көптеген әйелдер
мен еркектер некеге тұрғызса келмегендіктен әр отбасыға үш баладан болғаны
дұрыс. Бірақ, бұл қоғамдық қажеттіліктерді тек кейбір отбасылар ғана
орындайды.
Экономикалық-шаруашылық функциясы отбасылық қатынастардың келесі
аспектісі қамтиды: үй шарушылығын жүргізу, отбасы бюжеті, үй еңбегін бөлу.
Тәрбиелік функциясы баланың тұлға ретінде қалыптасуына негіз болады.
Отбасының рекреационды функциясы – отбасы мүшелерінде психологиялық
комфортын және қауіпсіздік сезімін тудыру, отбасының демалысын ұйымдастыру.
Мысалы, дәстүрлі (патриархалдық) отбасы – шаруашылық экономикалық
қажеттіліктен туындаған. Отбасының қызметі ерлі-зайыптылардың неше баламыз
болуы керек деген ерік бостандығына тікелей байланысты емес, оның санына
шек қоюлуын таңқалу болмайды. 1936 жылы Кеңес Одағында аборт жасауға тыйым
салынды. Яғни, ерлі-зайыптылардың неше балалы болуымыз керек деген
бостандығына тыйым салынды.
Дегенмен, солай болғанда да, қоғам отбасының өмірге қанша жаңа адам
әкелу қызметіне әсер етпейді деуге болмайды. Қоғам әртүрлі әлеуметтік
саясатты басшылыққа ала отырып, яғни өмірге адам әкелудің экономикалық,
саяси, әлеуметтік жағдайларын жасай отырып, ерлі-зайыптылардың өз тілегінен
көп немесе аз баласы болуына итермелейді.
Мысалы, Қытайда отбасында бір бала ғана болуы саясатты жүргізілді. Бұл
тарихи факт. Мұның зиянды жағы – отбасында бір баланың болуы ұрпақ
жалғасуына, халықтың өсуіне кері әсерін тигізеді. Соның нәтижесінде туу
азайады да, елдің еңбек ресурстарының негізі болатын жұмысқа қабілетті
адамдар азайып кетеді. Бірақ халқының саны бір милиардтан асқан Қытайда
шектеулі жер аумағына шамадан артық адам санын орналастыру мүмкіндігінің
жоқтығы бала табу мөлшеріне шек қоюға мәжбүр етті.
Қазір біздің республикамыздағы әртүрлі саяси-экономикалық жағдайларға
байланысты орыстар және басқа да ұлттардың өкілдері көшіп жатыр, ал олар
өндірістің шешуші салдарында қызмет атқаратын. Сондықтан да жаңа ұрпақтың
көбеюуі, яғни бала тууға ынталандыру көлемді әлеуметтік, саяси-экономикалық
проблемаларға айналды.
Қазақстан Республикасының табиғи байлығы мол, жаңа зауыттар, фабрикалар
өмірге келеді. Онда білімді адамдар жұмыс істеу керек. Қандай жаңа техника
технология енгізілсе де, оның тетігі адам қолында.
Кеңес Одағында екінші дүниежүзілік соғысқа дейін бір әйелге 4,4 баладан
келсе, 1990 жылы 2,2 қалада – 1,8 , селода – 3,3 баладан келді, ал
Түркіменстан мен Тәжікстанның селолық жерлерінде 6,5-6,6 баладан келсе,
Латвия, Эстонияда бір баладан аспады. Қазір біздің республикада бір
отбасына орта есеппен 2,5 баладан келеді. Аз балалы отбасы барған сайын
көбейіп барады. 1998 жылғы есеп бойынша туудан өлім көбеюде [3, 4].
Сондықтан да қоғамның болашағын ойлап отырып, бала тууды ынталандыру,
балалы аналардың материалдық жағдайын қазіргіден жақсарту жағын ойластыру
керек. Балалар бақшасын жабуды доғарып, қайта оларды көбейту, жағдайын
жақсарту болашаққа бүгін жасаған қамқорлық болуы тиіс. Олай болса, ұрпақ
жалғастыру әлеуметтік қана емес, саяси-экономикалық та проблема болып
табылады.
Отбасының екінші маңызды қызметі – материалдық-экономикалық және
тұрмыстық-шаруашылық мәселелері. Отбасының бұл қызметі қазіргі уақытта
бірінші орынғ көтерілді, себебі халықтың әлеуметтік жағдайы төмендеп кетті.
Ана ерінің – күйеуінің, туысқандарының көмегінсіз өмір сүре алмайтын
дәрежеге түсті. Сонымен отбасы мүшелерінің экономикалық тәуелділігі артты,
әсіресе көп балалы отбасында.
Отбасы мүшелерінің шаруашылық-тұрмыстық қызметтерін ерлі-зайыптылар
атқаруы қажет. Қазақта Үйлену – оңай, үй болу – қиын, Бас екеу болмай,
мал екеу болмайды деген мақал сөздер бар. Оның мәнісі отбасылық өндірісті
қйымдастыру керек, отбасылық меншікті, үй шаруашылығын жүргізу қажет деген
сөз. Табыс табу, отбасы экономикалық-материалдық жағынан қамтамасыз ету
ерлі-зайыптылардың ортақ парызы, отбасының беріктігі де осыған байланысты.
Бұрынғы кезде әйел үйде ұй шаруасын жүргізді, бала тууды, оны
тамақтандырып, тәрбиеледі, ал ері шаруашылық жұмысын жүргізді, отбасының
экономикалық дербестігіне жағдай жасады. Қазір жағдай өзгерді. Әйелдер
ерлермен бірдей жұмыс істейді. Сондықтан шаруашылықтық-тұрмыстық қызметті
бірігіп жүргізуі өмір талабына айналды.
Отбасында тұрмыстық мәселелерді шешумен қатар әдет-ғұрыптарды сақтау
іске асырылады. Отбасы мүшелерінің, туған-туысқанның туған күні, оқуға
бару, оқу бітіру, т.б.мерекелі күндер өткізіледі, оларды да ортақтасып
өткізу қажет.
Отбасының шаруашылық қызметін ерлі-зайыптылардың өзара бқлісуі әртүрлі.
Әйелдер тамақ істеу, қонақ қабылдау, кір жуу, бала күту, т.б. жұмыстарға
бос уақытының 70-80% жұмсаса, еркектер олардан 3-4 есе кем уақыт бөледі, ал
балалар тіпті 10-15 есе кем істейді екен. Ал тұрмыстық қызмет атқару
мекемелері отбасының тұрмыстық қызметінің отыздан бір бөлігін ғана атқарады
екен.
2. Отбасының заман талабына сай мәселелері
Отбасының ішкі қатынастары өз күн көрісі мен толық жарамды азамат
тәрбиелеу үшін үлкен жауапкершілікті өз бетінше реттейді.
Жаңа жағдайға қойылған қазіргі отбасы кейбір өзгерістерді бастан
кешеді. Отбасы әлеуметтік иниститут ретінде өзінің өзіндік қызметін жоғалта
отырып, қоғамдағы өз көзқарасын жоғалтады. Сыртқы факторлардан өзге кез
келген отбасы, табиғи өмір жолынан өткен кезде сол жолда туындаған
мәселелермен ұшырасады. Отбасы мүшелері өз тобын тұтастық ретінде сақтауға
қабілетсіз болған жағдайда, отбасы әлеуметтік жұмыстардың объектісі болады.
Қазақстанда бала туу үдерісінің күрт төмендеуі жай өндіруді қамтамасыз
ету үшін қажетті деңгейден төмен әрі тез құлдырайды. Халықты жай өндіру
шегі 2,1-2,2 (өлім деңгейіне байланысты) тең келетін туып көбеюшіліктің
жиынтық коэффицентінің шамасына сәйкес келетіні белгілі. Осы шмадан аз
коэффиценттер бала туу деңгейінің өте төмендігінің айғағы. Қазақстанда бала
туу деңгейінің жиынтық коэффиценті: 1989 жылдан 1999 жылға дейінгі кезең
ішінде 1988-1989 жж үшін әр әйелге 2,8 балаға, 1992-1995 жж кезең үшін 2,5-
ке дейін және 1996-1999жж кезең үшін 2,1-ге дейін төмендеген.
Балалы болуға қалыптастыруға отбасы өмірінің жағдайы көп әсер етеді,
сонымен бірге отбасының әлеуметтік-экономикалық жағдайы отбасының өзінің
субъективтілігі ретінде бағаланады.
Қазақстан әйелдері үшін басқа елге де тән туу ерекшелігі байқалады:
білім деңгейінің өсуі мен туудың төмендеуі.
Туудың негізгі өзгерістері балалардың идеалды және ықыласты сана сияқты
сипаттарының жай өзгеруінен көрінеді. Барлық әйелдер үшін балалардың
идеалды саны 2,8 күйеуге шыққан әйелдер үшін -3,0 болып табылады. Осы
мәліметтер 1995 жылмен салыстырғанда 0,1-ге азайды, ал ер адамдарда
балалардың идеалды саны әйелдерге қарағанда 0,2-ден жоғары. Халықтың көбею
және неке тәртібін зерттеу этникалық, әлеуметтік, жыныс жасы діни
тәнділігі, сол сияқты тұрғылықты жері бойынша айырмашылығын анықтады. Көбею
деңгейін анықтау азиат ұлтының өкілдері (қазақтан басқа әзербайжан, өзбек,
тәжік және т.б.) үшін отбасындағы балалардың идеалды саны 4,97 бала болып
табылады. Осымен қатар олар некеге тұрудың ең жас идеалды жасы (жігіттер-
23,9 жас, қыздар үшін 20,03 жас) мен ең ұзақ көбею жасын (20 жаста бірінші
бала, 40 жастан кейін соңғы бала) көрсеткен.
Қазақстан халқының көбею тәртібінің жаңа түріне өтуінің түпкілікті және
туу айырмасындағы жетілдіру үдерісінің одан әрі дамуының аяқталу шамасына
қарай, барған сайын маңызды болып, қоғамның демографиялық біртектілігі
өседі.
1994 жылы неке саны 145686, ал ажырасу саны 41567 болса, 1998 жылы неке
саны 96048, ажырасулар 35460, яғни халықтың 1000 адамына, 1994 жылы неке
7,5, ажырасу 2,6 болса, 1998 жылы 6,4, ажырасу 2,4 болған. Яғни, төрт жыл
ішінде неке саны қысқарған, егер жылдармен салыстырсақ, онда ажырасулар
саны қарқынды өсуде.
Некеге тұрушылар санының қысқаруы байқалады. 1998 жылы халықтың 1000
адамына 6,4 неке, 1990 жылы 9,8 неке қиылған яғни осы мерзім ішінде некелік
1,7 есе кеміген.
Неке санының қысқаруына қарай ажырасу саны мүлдем өзгермеді.
Қазақстандағы ажырасу жоғары деңгейде қалып отыр. Егер 1990 жылы 3,76
некеге 1 ажырасудан келсе, 1998 жылы 1 ажырасуға 2,4 некеден келді. 1997
жылы неке саны 1000 тұрғынға 6,6, ал 1998 жылы 6,4-ке теңестірілді, яғни
тұрақты түрде төмендеген.
Әрине, әлеуметтік қызметкер жеке отбасы мен оның мүшелерінің барлық
мәселесін шешпейді, ол әлеуметтік топқа туындаған қиыншылықтарды өз бетінше
жеңе білуге көмектесу мақсатында, тек ынталандырып немесе оңтайландырады.
Бұл жағдайда отбасы мәселелерін шешуде отбасы мүшелерінің шын мүдделігі сол
сияқты әлеуметтік қызметкер ықпал етуге қабілетті өз бетінше шешім
қабылдауға дайындығы орасан рөл атқарады.
Ата-ана мен баланың, ері мен әйелінің құқықтық тәртіп нормалары некенің
заңдық негізін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының 1998 жылы күшіне
енген Неке және отбасы туралы Заңы 1996 жылғы бұрын қолданылған Неке
және отбасы туралы кодекстің орнына жүрді. Осы заңның екінші бабында еркек
пен әйелдің некелік одағының еркіндік, отбасындағы жұбайлар теңдігі, отбасы
ішіндегі мәселелерді өзара келісім бойынша шешу принципін белгілеп,
әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік, діни тиістілігіне қарай некеге тұру
және отбасы қатынастары кезінде азаматтар құқығын шектеудің кез келген
түріне тыйым салады.
Біздің елімізде, әсіресе оңтүстік аймақта әйелдерге бөгет жасайтын
кедергілер еркек пен әйел арасындағы теңсіздік болып табылады. Отбасын
жоспарлау мәселесі үнемі әйелге байланысты болмайды.
Бала туу мен тәрбиелеу, күнделікті мәселелерді шешуге байланысты
дәстүрлі қызметтермен қатар отбасы қазіргі өмірдегі тез өзгеретін қиын
жағдайларда адамға күн көріп кетуге көмектесетін сенімді психологиялық
баспана болып танылған.
Отбасы орнықты әлеуметтік институт ретінде қазіргі кезде оның даму
үдерісін қалыптастыратын күштерді түсінбеумен кездеседі. Отбасы әлеуметтік
институт, бұл жерде отбасы қоғамдағы әлеуметтік құрылымның элементі ретінде
қаралып, қоғамның экономикалық базисінің, өндірісінің тәсіліне тәуелді
болады, балалардың денсаулығы мен тәрбиелері үшін жұбайлардың құқықтық және
моральдық жауапкершілігінен туатын, неке негізінде жасалатын институт
ретінде қаралады. Әлеуметтік институт ретінде отбасы дамуының көзі жүйе
дамуында кедергі тудыратын эндогамды факторлар және экзогамды факторлар
болып табылады. Отбасының бұзылуы жұбайлардың отбасылық тәртібінің
өзгеруінен (мысалы, сатқындық) немесе отбасылық қатынастарға жұбайлардың
біреуінің ата-анасының араласуынан туған даудан болуы мүмкін.
Сондықтан, отбасы әлеуметтік институт ретінде шыға отырып, өзінің
отбасы мүшелеріне экономикалық, әлеуметтік, дене қауіпсіздігін, жас
балалар, қарттар және науқас адамдарды қамқорлықпен қамтамасыз етеді,
балаларды, жастарды әлеуметтендіру үшін жағдай жасайды, ең бастысы өзінің
мүшелерін тек отбасында алуға болатын сүйіспеншілік, парыз, сезімдік
қолдау, өмірдің қуанышы мен қиындығында бірлік сезімдеріне біріктіреді.
Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдаған Үндеуінде
қазақстандықтарды салауатты өмір салтына қалыптастыруға және ең алдымен
адамдардың ойлау жүйесін өзгертуге көп көңіл бөлінген. Әйел барлық уақытта
да отбасын қорғаушысы, барлық бала-шағасының және үй-ішінің сақтаушысы
болған. Отбасы өмірінің, отбасы дәстүрі мен нормаларының стилін
қалыптастыратын әйел. Балалар үшін ең басты қорғаныш отбасысы болуы тиіс,
мұнда балалар өздеріне қажетті жылулық, мейірімділік, ықылас алады, мұнда
болашақ ұрпақты тәрбиелейтін қыз балаларды тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлінуі
қажет. Ұл баланы тәрбиелей отырып, біз жеке тұлғаны, ал қыз баланы
тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейтініміз белгілі.
Қазіргі кезде жұмыс істейтін әйелдерге ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Қазіргі әйел жұмысынан айырылып қалам деп өзінің әйелдік негізі: әйел, ана,
әже болу қасиетін жоғалтып отыр. Жұмыс істейтін аналардың балалары жас
кезінен бастап тек жұмыс күндері ғана емес, сонымен бірге демалыс және
мереке күндері де өз еркіне жіберілген. Осы мәселеге де мемлекеттік ықпал
қажет. Мүмкін, жұмыс уақытын бір-екі сағатқа қысқарту қажет. Ер адамдардың
жұмысын ұзартып немесе әйелдерді демалыс және мереке күндері жұмыстан
босату қажет. Осы мәселенің өркендеген мемлекеттерде қалай шешіліп
отырғанын қарау қажет.
Қазіргі уақытта өмір сүру деңгейінің мәселелері қазіргі заманға
отбасының күйзеліс беталысын айқындап отыр, оған мыналар тән:
- ажырасу санының өсуі;
- неке санының азаюы;
- некеден тыс одақтардың өсуі;
- жезөкшеліктің өсуі;
- бала туудың төмендеуі;
- әйелдердің күйеуінің қамқорлығынан босату және олардың өзара қарым-
қатынасын өзгерту;
- некенің діни негізін жою;
- отбасындағы зорлық;
- некені мемелекет қоғауының әлсіреуі;
Жайсыз отбасылардың түрлерін қарайтын болсақ, оларға:
1. Даулы отбасы - кең таралған;
2. Биморальдық отбасы (маскүнемдік, төбелес, балағат);
3. Педагогикалық дәрменсіз отбасы – жалпы мәдениет деңгейінің
төмендігі және психологиялық-педагогикалық мәдениеттің болмауы;
4. Әлеуметтік емес отбасы – көпшілік мақұлдаған әлеуметтік нормалар
мен талаптарды елемеу жағдайы. Осы отбасыларда баланың психикасы
мен тәртібінде (ерте жастан басталған алкогольдік, нашақорлық,
үйден қашу және қаңғыру, жезөкшелік, суицид және девианттық
тәртіптің басқа да түрлері) ауытқуды қоздырып бала дербестігін
өзгертеді. [3]
Ұлттың еі бағалы игілігі – болашақ мемлекеттің өскелең ұрпағының
денсаулығы мен саулығы қауіпқатерде қалды, Қазақстанда соңғы үш жылда
отбасы шамасы қысқаруда, бұл мына факторлармен байланысты:
1. Жас балалы отбасылардың санының өсуі;
2. Некеге тұру жасы төмендеуінің артуы;
3. Жас отбасыларды%1ң ата-ана отбасынан бөлінуге беталысы;
4. Ажырасу, жұбайлардың біреуінің қайтыс болуы және жалғыз
басты аналардың бала тууы нәтижесінде бір ата-аналы отбасы
үлесінің ұлғаюы.
Қазақстандағы өмір сүру деңгейі бойынша отбасы құрлымын қарайтын болсақ,
онда:
1. Кедей отбасылары (күнелту минимумы)-35% отбасы;
2. Аз қамтылған -27%
3. Жоғарғы қамтамасыз етілгендер-8%(олардың ішіндегі байлары-4-5%) [4] .
Қазақстанда табысы төмен отбасылардың саны ұдайы өсіп отыр, осылардың
өзіне асыраушысы жұмысынан айырылған, ұзаққа созылған ақысыз демалыстағы
жұмыссыздығы жөнінде жәрдемақы алу құқығын жоғалтқан отбасылар қосылып
отыр. Әлеуметтік қызметкердің пайда болған жағдайдағы міндеті – белгілі
өмір сүру деңгейін сақтау және халықтың әлеуметтік әлсіз тобына көмек
көрсету. Бұл үшін кедей және өте кедей адамдардың қорғалмаған топтарын және
кім кедей екенін анықтау қажет.
Қазақстанның әлеуметтік саясатты іске асыруға арналған мемлекеттік
мекемелері халықтың қайыршылану қаупінде тұрған жекелеген категорияларына
(бұлар көп балалы отбасылар, жалғыз басты аналар, зейнеткерлер, әскери
қызметкерлер отбасылары) кедейшілік белгісі үлесін алған жағдайда,
кедейлерді әкімшілік тұрғыда анықтауды қолданады.
Кедейшілік өлшемін анықтауға қарай, қалыптасқан стереотиптерді қайта
қарау қажеттілігі жетілгені анық. Бірақ, осы мәселе бойынша қолда бар
ақпараттық-статистикалық мәліметтер базасы табысқа байланысты халықтың
тұтыну құрлымын жеткілікті түрде толық көрсетуге мүмкіндік бермейді. Бұл
үшін жаңа статистикалық бағдарлама әзірлену қажет, бұл өз кезегінде осы
мақсат үшін қаржының жоқтығына келіп тіреледі.
Жоғарыда айтылған себептердің нәтижесінде қазіргі уақытта Қазақстанда
кедейшілік өлшемі ретінде республикалық бюджет туралы Заңмен бекітілген
есептік көрсеткіштің екі еселік мөлшері ресми түрде қолданылады, мұнда
бюджеттің тек мүмкіндіктері ғана көрсетіліп, отбасының нақты қажеттілігі,
не республика халқының өмір сүру деңгейінің динамикасы ескерілмейді.
Республикада нарықтық өзгерістерге байланысты жұмыссыздар армиясы едәуір
өсіп, ертеңгі күнге деген сенім төмендейді және т.б.. Бұл мемлекеттен
мемлекет және жалпы қоғам деңгейінде белсенді әлеуметтік саясат жүргізуді
талап етеді. Демек, әлеуметтік саясат арқылы әлеуметтік араласудың қандайда
бір түрі болуы тиіс, осының нәтижесінде әлеуметтік және қоғамдық
жұмыстардың жаңа заңдары мен жаңа түрлері болуы тиіс.
Осындай қызмет түріндегі әлеуметтік қызметкердің отбасымен жүргізетін
жүйесі қалай жасалғанын, олардың қызмет істеуі отбасы жағдайына қалай әсер
ететінін түсіну қажеттігімен аяқталады. Әлеуметтік қызметкердің міндеті осы
жағдайдың балама түрін игеруі, яғни, нақты қандай отбасылар, олардың қандай
проблемалары бар екендігі туралы ұғым болуы тиіс. Кез келген мемлекеттегі
әлеуметтік саясаттың негізгі бағыты қоғамның қажетті мәселелері болып
табылатын, кедейшілікпен күресу болып табылады. Қазіргі уақытта біздің
елімізде кедейлердің қатарында халықтың аз қамтылған бөлігі –
зейнеткерлер, мүгедектер және т.б. ғана емес, олардың арасында жалқаулары
күнелту минимумын қамтамасыз етпейтін бюджеттік сала қызметкелері, толық
емес жұмыспен айналысатын қызметшілер де бар.
Бүгінгі күні кедейшілік халықтың өмір сүру деңгейінің көрсеткіші ғана
ретінде емес, сонымен қатар бүкіл қоғамның жалпы көңіл-күйін көрсетеді.
Бұрынғы Үкімет кедейшілікпен күресу жөнінде шаралар қабылданған. Солардың
бірі – республикадағы әр отбасының ең кем дегенде бір мүшесін жұмыспен
қамтамасыз етуге және жұмыс істейтін халықты еңбек қызметіне таруға
ынталандыратын, жұмыс орындарын құруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Кедейшілік және жұмыссыздықпен күресу
жөніндегі Бағдарлама туралы 2000-2002 жылға арналған 2000 жылдың 03
маусымындағы №833 Қаулысы. Бағдарлама күшінің мерзімі аяқталғанынан кейін
Үкіметтің осы салада қабылдаған ісі соншалықты тиімді болғанын
белгілеуімізге болады. Мысалыға, Ресейде мемлекет Басшысының бастамасы
бойынша кедейшілікпен күрес кең масштабта дамып отыр. Осындай қадам
жасаудың біздің елімізге де кезі келді.
2002 жылдың 25-ақпанында Парламент палатасының бірлескен мәжілісінде
Премьер-Министир И.Тасмағанбетов өз сөзінде Үкіметтің жақын арадағы үш
жылының іс-қимыл бағдарламасын атап өткен, онда Әлеуметтік сала тарауы
басты мәселелердің бірі болды.
Үкіметтің бастамасы еліміздің қоғамдық өмірде іске асып, әр қазақстандық
статистикалық агенттіктер белгілеген экономикалық өсімді өз басынан
сезетініне сенгіміз келеді.
Баланың пайда болуы отбасының өмірлік деңгейін 30 пайызға төмендетеді.
Мемлекет барлық қамқорлықты ата-анаға жүктеп қойды. Білім беру саласын
комерциялау үдерісі өтуде. Көптеген отбасыларда, әсіресе, көп балаларға бұл
жүк өте ауыр болып отыр.
Әлеуметтік депривация ауқымды сипат алып отыр, яғни балалардың күнелтуі,
толық дамуы және әлеуметтенуіне қажетті материалдық және рухани жағдайы
төмендеп отыр.
Көп ұрпақты отбасының өсуі келелі мәселе болып отыр. 1989 жылдан 1994
жылға дейін олардың үлесі 3,8 пайызға (18,1-ден 21,9 пайызға) өскен. Бұл
ересек ұрпақтардың жас отбасы, жұмыс істемейтіндерге өздерінің
зейнетақыларымен қолдау көрсете отырып, барынша белсенді түрде көмектесіп
отырғанын білдіреді.
Әлеуметтік-экономикалық, психо-педагогикалық немесе биологиялық себептер
бойынша пайда болған сәтсіз отбасыларға барынша келелі мәселе болып отыр.
Қазақстанда отбасылардың ең көбі жұмыс істеуге толық әлеуметті балалары
бар отбасы немесе оларсыз тұратын қарапайым нуклеар, конъюгалды, баласы аз,
симметриялды отбасылар. Осындай түрдегі отбасылар тең бөлінеді бұлар:
әзірше балалары жоқ жас отбасылар және балалары бөлек тұратын ересек
отбасылар. Қазіргі заманғы отбасы бұл – бір жынысты адамдар арасында неке
жасалған жарымжанды отбасы (13%), адамдардың некеге тіркелмей бірге тұруы
да отбасылық коммуна, мұнда жыныстық қатынастар еркін болады, бұлар жалғыз
басты, ажырасқан аналар мен жесір әйелдер отбасысы. Мұндай отбасылар
өздерінің әлеуметтік қызметтерін орындауға қабілетті емес. Сондықтан,
кейбір ғалымдардың отбасы қазір күйзелісте деген пікірімен келісу қажет.
Қазақстандағы екі ерлі-зайыптылық жұп немесе оданда көбі енетін күрделі
отбасылар әсіресе, ауылдық жерлерде аз емес. Күрделі отбасылар қазір
өзгеріске ұшырап отыр. Бұған бірінші себеп- экономикалық жағдай. Қазіргі
заманғы адам жұмыс іздеу себебіне байланысты бұрынғыға қарағанда,
тұрғылықты жерін, мамандығын, кәсібін, жұмыс орнын жиі ауыстыратын болды,
сондықтан да тұрғылықты жерін өзгертуге мәжбүр, жұмыс іздеу және мақсат
аясын қанағаттандыру мақсатында нуклеар отбасылар бірігіп, күрделі отбасыны
құрады.
Отбасының осы жіктелуі халық санағын жүргізу материалын әзірлеу кезінде
пайдаланылды. Оның негізінде некелік жағдай, тұрмыстық байланыс және
балаларының бар екендігі шарты жазылған.
Қазақстанда некеден тыс бала туушылық 2008 жылы -23% жалғыз басты аналар
саны жыл сайын өсуде.
Әлеуметтік жұмыс объектісі болып табылатын отбасы түрлерін төменгі шарт
бойынша бөлуге болады.
1. Отбасы әртүрлі мәселелерді шешуде өз әлеуметі бойынша сараланады;
2. Отбасының әр мүшесі басқа мүшелермен тілдеседі және өзінің сезімі мен
тілектері туралы еркін сөйлеседі. Мұндай отбасыларда барлық мәселе
бірге талқыланады, бұл әр отбасына қолайлы барынша ұтқыр шешім
қабылдауға мүмкіндік береді.
3. Отбасы мүшелері арасында тілдесуі қиын отбасылар. Мұндай отбасыларда
көбінесе табиғи бір-біріне деген үйіршектік бәсеңдейді. Осының
нәтижесінде отбасының тұтастығы мен мызғымастығына қауіп туғызатын,
даулар мен тартыстар пайда болады.
Осы екі топтың екеуі де әлеуметтік жұмыстың объектісі болатындығы
түсінікті. Алайда, отбасылық бірінші жағдай, отбасы өмірінің табиғи
жағдайына байланысты күзеліске аз душар болады. Осындай отбасылар
әлеуметтік көмекті көпшілігінде сыртқы факторлардан пайда болатын
жағдайларда қажет етеді. Екінші түрдегі отбасылардың мәселелерді өз бетінше
шешу әлеуеті өте аз. Сондықтан, олар әлеуметтік қолдау көрсетуді барынша
қажет етеді.
Отбасы түрлерін әлеуметтік әлсіздіктің объективтік қауіпі бойынша бөлудің
басқа да негіздері бар. Отбасының осындай сипаттамасы материалдық қолдауға,
ерекше қызметтерге қажеттілік деңгейін анықтауға қажет.
2.Отбасымен әлеуметтік жұмыс технологиялары және тарихы
2.1. Отбасы күйін әлеуметтік-психологиялық анықтау және олардың себебі
Басты ұран Адам адамға дос, жолдас және аға болған қоғамдық жүйеден бас
тарту, өмірде тұтынушылық қатынас пен шоғырлану жүйесіне өтуде, қоғаның
эгоистік, өзін-өзі оқшаулау, азғындану, рухсыздық, жалғыздық, отбасының
ажырасу қауіпі – кедей азаматтардың қауіп-қатері көбейді. Кедейшілік
жағдайында қоршаған адамдардың назар аудармауы жанға батып, өзін-өзі
өлтіруге дейінгі күйзеліске ұшыратады.
Жеке бастың жабырқауы мына жағдайларда көрінеді: жатырқау, даулы жағдайға
қалған адам, одан өз бетінше шыға алмайды. Үнемі күйзелісте болу оның
психикасы мен өмір сүруіне қауіп төндіреді. Күйзелістен шығу үшін ол өзінің
Мен байланысын қағажу көрсететін ортадан үзуі қажет. Дегенмен, даулы
жағдайдан шығу адам мен қоршаған ортаның арасында психологиялық алшақтық
тудырып, ол кейін жатырқауға айналады. Қоршаған орта қашқақтайтын жеке
адамды бөтен әрі қыңыр мінезді адам деп қабылдайды. Жатырқау қоршаған
ортамен байланыстын жоқтығын, қашқақтайтын бұл жаратымды сезімдердің
тапшылығын білдіреді.
Деперсоналдандыру өзіндік Мен шттетілгенде, яғни өз тәніңдң сезіну
жойылып, кез келген іс өз мәнін жояды, енжарлық пен парықсыздық басым
болып, сезім мұқалады. Қазіргі заман жағдайында жастар психикасының
күйзеліс күйіне жиі шағым жасайды. Егер осындай жағдай созылмалы болса,
онда психиатрдың кеңесі қажет.
Күзеліс – бұл теріс эмоционалды белгімен аффект күйі. Күйзеліс торығу
сезімі мен рухтың күйзелісі арқылы болатын қатты зарығу сезімі. Жас уақытта
мұндай күй үйреншікті жағдай. Қатты зарығу барлық қоршаған орта көңілсіз
әрі қызықсыз көрінеді, адам жабырқап, зерігіп, жігері құм болады. Тұлға
алдындағы өткен жағдай үшін айыбы, өмірдегі қиындықтар өзін-өзі бағалаудың
күрт төмендеуіне әкеледі. Күйзеліс жағдайында уақыт бәсеңдегендей болады,
адам тез шаршап, жұмыс қабілеттілігі төмендейді. Өзінің бейшаралығы туралы
ой келіп, осы кезде өзін-өзі өлтіруге әрекет жасауы мүмкін. Күйзелістің өту
сипаты әр түрлі, оның төмендегі түрлері болуы мүмкін: бақылаудың локустығы-
адамның маңызды жағдайлар үшін жауапкершілікті өзіне немесе басқа адамдарға
тиесілі етуге деген бейімділігі. Екінші жағдайда, адам өз өмірін тұтас
сыртқы жағдайға байланысты деп есептейді. Дәрменсіздік пен сенімсіздік
сезімі осыдан шығады. Күйзелістің ауыр түрінде жалған айып сезімі, жақын
адамдарынан айырылу нәтижесіндегі күйзелістік жағдай, беделді адамдар
тарапынан сын алу суициалды әрекетке әкелуі мүмкін; жыныстық жетілу кзінде
пайда болатын дене кемдігінің сандырағы қыздарға тән. Осындай ренжулер
әдетте, сыртқы тұлғамен байланысты болады әрі сепкілден бастап аяғы, белі
және т.б. толық немесе арық деп бөлінеді. Кейде өз денесіне наразылық
білдіру шарықтау деңгейіне жеткізіп, жастар ызаланып, бақытсыз жағдайға
ұшырайды. Ата-аналары жоқ кезде олар ұзақ уақыт айнаға қарап, косметикалық
операция көмегімен мұрынды түзеп немесе бөксе мен іштегі майларды алу
туралы ойлайды. Осы жағдайда психотерапевтің кеңесі қажет; оқу невроздары
немесе фобии мектеп, колледж, институтқа баруды қаламауынан көрінеді.
Невроз және оқу пәндері немесе барлық пәнді бірден жете ұғынуды қаламау
салдарынан оқытушылар мен сыныптастардың арасындағы даулы қатынастардын
байқалады. Олардың себептері: маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік және
әлеуметтік паталогияның басқа да түрлерінен зиян шекккен адамдардың
девиантық тәртібі.
Арнайы себептерден басқа, қауіп-қатердің әр тобына тән жалпы себептері де
бар:
1. Девианттық тәртіп негізінде ең алдымен әлеуметтік теңсіздік жатыр.
Жас әйелдер мен ерлер үшін жоғарғы жалақы алудың әлеуметтік қолайлы
тәсілдерін шектеуде өзін-өзі дамыту және қоғамдық құптау алуға
талаптану кезінде жастар алдыңда кездесетін қиыншылықтар, отбасының
көпшілік бөлігінің өмір сүру деңгейінің төмендігі. Нарықтық
экономикадағы қиыншылықтар: жұмыссыздық, құнсыздану қысымы,
төмендегілердің көбейіп келе жатқан әлеуметтік шиеленістегі
отбасы өміріне қатты ісер етуде. Отбасы түрлерін әлеуметтік
осалдығының объективтік қатері бойынша бөлуге негіз бар.Отбасының
мұндай сипаттамасы ерекше қызметтерді материалдық қолдау
қажетттілігі дәрежесін анықтауға қажет. Мысалы, отбасының 20%-і 4,5
адамнан тұрады, ендеше, халықтың ең жоғарғы орташа 20%-де үй
шаруашылығында отырғандардың кем дегенде үш мүшеден азын құрайды.
[5]. Қазақстандағы кедей отбасының көп мөлшері және бала санының
немесе асырауындағы баланың көп болуымен байланыстырылады. Бұл
топқа жалғыз басты аналар отбасы, ата-ананың біреуі алимент
төлеуден бас тартқан отбасылар, мүгедек балалары бар отбасылар және
ата-аналары мүгедек отбасылар жатады. Көп балалы отбасылар, балалы
студенттер отбасы, балалы жұмыссыздар отбасылары ерекше материалдық
көмекті қажет етеді.
2. Қоғамның моральдық-этникалық факторы мен моральдық адамгершілік
деңгейі, нашақорлық пен сатқындық махаббаттың кең етек алуы,
зорлық пен құқық бұзушылықтың өршуі отбасы мүшелерін басып
тастайды. Отбасылық девиация-алкоголь мен есірткіні теріс
пайдалану, отбасылық озбырлық отбасы қызметін дағдарысқа ұшыратады.
Мұндай отбасыларда әлеуметтік қызметтерді толық өзгерту жүреді.
Олар қоғам мен отбасы мүшелерін тек қанағаттандырмай ғана қоймай,
сондай-ақ зиян келтіреді. Осындай отбасылардағы балалардың тиісті
тәрбиеден, махаббат пен қамқорлықтан құр қалғаны жиі кездеседі, өсе
келе олар делинквенттердің қатарын толықтырады.
3. Жас девиант-маскүнем, нашақор, жезөкшелерге бейтарап немесе жақсы
қарайтын қоршаған орта бұлар да көбінесе, ата-аналарының біреуі
немесе екеуі де ішімдік ішетін нашар отбасынан шыққандар. Тәртіп
бойынша девианттар тобын жақында зонадан қайтқан бедел
басқарады. Осындай ортада тәртіп нормасы туралы өзіндік ұғым бар.
Стратегиялық жоспарлау және реформалау жөніндегі Агенттіктің
мәліметтері бойынша 2008 жылы жасы жетпегендердің немесе солардың
қатысуымен 9027 қылмыс тіркелген.[6]
4. Қазақстанда әйел зорлаудың кең етек алған түрі отбасындағы зорлық
болып табылады. Отбасылық зорлық, отбасылық қылмыста көбінесе қару
пайдаланылады, отбасылық дау барысында төтенше шаралардың
жақтастары үнемі табылды. Жеке адам және оның отбасындағы тәртібі
оның басты компоненттері болып табылатын, отбасылық криминологиялық
жағдай ұғымы туралы айта кеткеніміз жөн. Ерекше криминологиялық
категория ретінде отбасылық қылмыс ұғымын қолдануға құқық бар, ол
әйелдер деликтісі, жасы толмағандардың қылмысы мен бара-бар. Отбасы
қылмыстарының себептері мен шарттарын зерделеу, тиісті
профилатикалық шаралар әзірлеу үшін отбасының адамгершілік түрін
ерекше бөліп, отбасының өзін тану, қарым-қатынас, қарама-қайшылық,
дауларды тексеру қажет. Отбасының адамгершілік тұрпаты қаншалақты
аз және отбасы адамгершілігінің тұтастығы күмәнді болса,
адамгершілік теңдігін жоғалту, соншалықты тез өтеді. Тұрмыстық
зорлық мүлдем зерттелмеген, отбасылық- тұрмыстық қатынастарды ретке
келтіру мәселесін ешкім, ешқашан көтермеген. Отбасындағы жағдай,
жұбайлар қарым-қатынасы жеке адамдар мәселесі деп есептеліп, бөтен
отбасының ішінде не бары кім білсін деген бейнелі сөзбен
анықталып, әйелге қатынасты қылмыс жасалып немесе құқыққа қарсы
басқа да іс жасалған кейін ғана елдің назарына ілігіп, талқыға
түскен әйелдің отбасындағы әртүрлі зорлыққа шыдауының негізгі
себебі оның ері- асыраушысына шектен тыс тәуелділігі болып
табылады. Бұл әсіресе қазақ қоғамына, қазақ отбасына тән болып
келеді. Көмек сұрамастан бұрын ол ең алдымен қайда баратынын ойлауы
қажет, көптеген әйелдер, әсіресе ауылдық жерде тұратындар
ажырасқаннан кейін балаларын асырай алмайтындығына байланысты,
ажырасуға шешім қабылдай алмайды. Отбасылық-тұрмыстық жағдай
көбінесе, ер адам жұмыс істеп үйдегі және бала тәрбиелеу жөніндегі
барлық жұмыс әйел адамға жүктелетін болып құрылған. Ол жұмыс істей
алмайтындықтан күйеуіне қалыпты түрде экономикалық тәуелді болады.
Контракт негізінде некеге тұрудың халықаралық тәжірибесін үйруіміз
қажет, бұл отбасындағы зорлықтың себебінің бірі ретінде әйелдің
экономикалық тәуелділігін қысқартуға мүмкіндік береді. Балаға
қатысты зорлықпен байланысты қарамай, әйелге қатысты тұрмыстық
зорлық туралы айту мүмкін емес. Отбасындағы әйел-анаға қатысты
зорлықтың әрқайсысы балалардың қатысуымен болады, балалар анасымен
бірге дене зорлығының құрбаны болмаса да, болған істердің куәсі
бола отырып, міндетті түрде оның психологиялық құрбаны болады.
2008 жылы Алматы қаласында Подруги дағдарыс орталығы көрсеткен заң
кеңесінің мониторингі 452 өтініштің 52 жағдай әйелдерді ұрумен байланысты
екенін көрсетеді. (Подруги дағдарыстық орталығы Тұрмыстық зорлық
тренингісінің жұмыс материалдары). Әйелге қатысты зорлық проблемасының
социологиялық зерттеуі отбасында ерлі-зайыптылар қатынасында тұрған
әйелдердің 28%-і күйеуі тарапынан дене зорлығына ұшырайтынын көрсетті. Бұл
күйеуге шыққан әйелдердің 7%-не қатты қауіп туғызды, бірақ дене зорлығы
салдарынан жүйке бұзылуы көп болды- 70%. Шамамен үйдегі зорлықтан жапа
шеккен әйелдердің жартысы ешқандай әрекет жасамайды, 19%-і күшпен қарсылық
білдіреді, 18%-уақытша үйден кетеді, 12%-і туысқандарын, көршілерін көмекке
шақырады, тек 2%-ы құқық қорғау органдарына хабарласқан .[7]. Мұнда зорлық
құрбандарымен жұмыс жүргізетін қызметкерлерді дайындап, оқыту және әйелге
қатысты зорлықтан сақтандыру мәселелері жөнінде отбасымен жұмыс жүргізетін
кәсіби қызметкерлерді дамыту қажет.
Өмірдегі қолайсыз жағдайлар мен отбасындағы тәрбие, білім игерудегі
мәселелер мен осыған байланысты оқудағы сәтсіздіктер, қоршаған ортамен
араласа алмаушылықтар, осы негізде пайда болатын даулы жағдайлар,
денсаулықтағы әр түрлі психофизикалық ауытқулар, әдетте, рухтың күйзелуіне,
тіршілік ету мәнінің жоғалуына әкеледі.
Қазіргі отбасындағы мәселелердің бірі болып отырған девианттарға қатысты
не істеуіміз керек. Олардың көпшілігі медициналық, психологиялық және
әлеуметтік көмекке мұқтаж науқас жандар.
Мемлекеттік, қоғамдық, қайырымдылық және басқа да құрлымдық звеньялар
енетін әлеуметтік көмектің икемді және тармақты жүйесін құру - әлеуметтік
бақылау мен отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың негізгі
факторларының бірі болып табылады.
Бала туу төмендеп, ажырасулар саны өсіп, жалғыз басты адамдар саны
көбейіп, әйелдердің эмансипациясы отбасынан бас тартуға әкеліп, бұл өз
кезегінде қоғамның ұдайы өндіріс қызметіне ықпал етеді. Қоғамның дәулетті
адамдар тобын, дәулетсіз адамдар тобына қарағанда бала қажеттілігі аз
толғандырады.
Қазақстанда дипломды мамандар жоқ, бірақ әлеуметтік қамсыздандырудың әр
тұрлі қызметтері, сақтандыру, денсаулық сақтау, балалар ұйымдары, әкімшілік
жанында, қоғамдық бастамаларда отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізумен кәсіби
түрде айналысатын мамандар жеткіліксіз.
2.2. Кеңес беру - әлеуметтік көмек беру әдісі ретінде
Кеңес беру әлеуметтік жұмыстардың маңызды әдісі мен технологиясы болып
табылады.
Кеңес беру – бұл іс барысында маманның өтініш жасаған адамға пайда болған
мәселелердің мәнін түсіндіріп және ұғындыратын, сондай-ақ оны шешу үшін
қолдануға болатын түрлі амалдарды ұсынатын әлеуметтік жұмыс түрі.
Әлеуметтік міндеттерді шешудің технологиялық әдістері ретіндегі кеңес беру
– бұл азаматтардың, жеке адамдардың, отбасылардың, топтардың, қауымның
қажетті бір ақпаратты анықтау мақсатын және оны қамтамасыз етудегі көмек
көрсетудің баламалы түрлерін нұсқаумен ақыл-кеңес беру арқылы әлеуметтік
қызметте жиі пайдаланылатын шара.
Әлеуметтік кеңес берудің түрлі әдістері мен тәсңлдері бар. Солардың
арасынан: қадағалау, тестілеу, көндіру, сендіру, хабарлау, кіші теенинг
және басқаларын атап өтуге болады.
Мақсаты бойынша бірі-біріне ұқсас және кіәсіптік қызмет түрлерінің
техникасы- консалтинг, психотерапия, психокоррекция сияқты бір-біріне жақын
кеңес беру түрлерін бөліп қарау қажет.
Әлеуметтік қызметтте, әсіресе отбасымен жұмыс жүргізгенде, психологиялық
кеңес беру пайдаланылады, яғни адамдарға ықпал етудің негізгі жолы -
әғгіме-дүкен құру қажет болып табылатын, тұлғалар арасындағы қатынастардың
қиыншылықтарына байланысты әрқилы психологиялық мәселелерді шешуге
бағытталған тікелей жұмыстар жүргізу. Психологиялық кеңес беру өтініш
иесіне ең алдымен оның тұлғааралық қатынастарын қайта құруға, ал
психокоррекциялық немесе психотерапиялық ықпал ету негізінен өмірі
қиындықтары мен шиеленістері негізіне жататын адамның ішкі мәселелерін
шешуге бағытталған.
Кез келген кеңестік көмек көрсету өтініш берушінің қажеттілігіне
негізделуі тиіс. Бұл тұрғыдан алғанда екі негізгі мақсат туралы айтуға
болады:
1) өтініш иесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz