ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СИНКРЕТИЗМ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1- ТАРАУ. ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СИНКРЕТИЗМ
ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2 - ТАРАУ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СИНКРЕТТІ ТҮБІРЛЕРДІҢ
ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
3 – ТАРАУ ТҮРКІ ТІЛІНДЕГІ СИНКРЕТТІ ТҮБІРЛЕРДІ
АНЫҚТАУДЫҢ ЖОЛДАРЫ

ҚОРЫТЫНДЫ

К І Р І С П Е
Түркі тілдерінің тарихы бойынша жүргізілген зерттеулер көптеген
мәселелердің оң шешім табуына мүмкіндік бергені белгілі. Әсіресе, тілдің
қалыптасуы, дамуы, өзара әсеріне қатысты жайттарды анықтауға тілдік
фактілерге негізделіп жүргізілген зерттеулер арқылы ғана қол жеткізілді.
Түркі тілдерінің тарихын зерттеушілерге бұл орайда тарихи-салыстырмалы
әдістің көп көмегі тиді. Бұл әдіс түркітануда қалыптасқан, дәстүрлі
зерттеу әдістерінің бірі болып табылады.
Түркі тілдері өзінің дамуы барысында көптеген тарихи дәуірлерді
басынан өткергені белгілі. Солардың алғашқысы ретінде шартты түрде аталып
жүрген түркі тілі дамуындағы алтай дәуірі деп аталады. Алтай тілдері
негізінен Азияда, аздап Шығыс Еуропада таралған. Алтай тілдеріне түркі,
монғол, тұңғыс-снчжур, сондай-ақ жапон және корей тілдері жатады. Алтай
қоғамдастығынқұрайтын тілдердің генетикалық байланысы толық мойындалған
емес. бірақ олардың типологиялық және ареалдық жақындығы дау тудырмайды.
Генетикалық жағынан Алтай тілдері екі топқа бөлінеді: біріншісіне – түркі,
монғол, тұңғыс-манчжур тілдері жатады (оларды нағыз алтай тілдері деп
атайды): екіншісіне корей және жапон тілдері жатады. Осы алтай тілдері
жататын әр топтың ішінде топтастырулар бар. Бүгінде олардың қазіргі және
ескі тілдермен генетикалық және типологиялық байланыстары анықталған.
Ұқсастықтарыныңкөбі қазіргі тілдерден байқалады. Ондай тілдердің қатарына
орал тілдерін жатқызуға болады.Алғашқы кезде орал-алтай тілдерінің
қоғамдастығы деген термин қалыптасқан болатын. Бұл теорияның негізін
қалаған Ф.И.Старленберг (1730) болды. Ол ең алдымен орал-алтай тілдерінің
типологиялық ұқсастықтарына көңіл аударып, оларды орал (угро-фин және
самодий) және алтай (түркі, монғол, тұңғыс) тілдері деп бөлді. Алғашында
алтай және орал тілдері туыстас деп саналған еді. Қазіргі кезде ғалымдар
бұл көзқарастан қайтты. Диплом жұмысының тақырыбына қатысты мәселе нақты
болуы үшін бұл екі тілдің туыстығынан гөрі түркі тілдері алтай дәуіріннің
өз басына жеке тоқталар болсақ, алтай тілдері туыстығы туралы да ғалымдар
екіұдай пікірде. Мсыалы, Г.И.Рамстедтің пікірін қолдаушы В.В.Владимирцов,
Е.Д.Поливанов, Н.Н.Поппе, Н.А.Баскаков, О.П.Суник, І.Кеңесбаев,
Ш.Ш.Сарыбаев т.б. секілді ғалымдар алтай тобына енетін түркі-монғол, тұңғыс-
манчжур, корей-жапон тілдері бір негізден тараған, сондықтанда олар ортақ
негізді мойындауға мүмкіндік береді дейді. Ал екінші бір топ Л.Лигетти,
Г.Д.Санжеев, Т.А.Бертагаев т.б. ғалымдар алтай тіліндегі ұқсастық туыстық
негізе емес, кірме материалдар негізінде деп есептейді. Олар В.А.Котвичтің
пікіріне сүйеніп, о баста өзара көрші орналасқан тілдер генеологиялық
жағынан болмаса да, талай ғасыр бойы араласуы негізінде жаңа қасиетке ие
болған дейді. Дегенмен де түркі-монғол тілдерінде кездесетін жүздеген,
мыңдаған ортақ қасиеттедің бәрін де кірме материалдар деп қарауға болмайтын
сияқты. Біріншіден, мұндай ортақ қасиеттердің саны өте көп, екіншіден,
ортақ элементтердің бәрі де белгілі бір заңдылықтар бойынша қайталанып
отырады. Үшіншіден, ортақ ұқсастықтар тілдің барлық ярусында әсіресенегізгі
түбір құрамында көптеп кездеседі. Егер оған диалектілердегі ұқсас
белгілерді қоссақ, ортақ дүниенің едәуір көбейетіндігінде сөз жоқ. Ортақ
ұқсастықтарға нақты тоқталар болсақ, типологиялық жағынан алғанда алтай
тілдеріне тән ұқсастықтар мынандай болып келеді: сингармонизм (дауыстылар
мен дауыссыздардыңүйлесімділіг), сөз басында дауыссыздардың қатар келмеуі,
көп жағдайда түбірдің өзгеріссіз қалуы, сингармониялық жарыспа нұсқалардың
болуы, сөз тудыру және сөз түрлендіру кезінде жалғамалылық тәсілдің тән
болуы, атау септіктің көп мағыналылыққасиеті, род категориясы айқын
көрсеткіштерінің болмауы, тәуелдік категориясының болуы, септелу
парадигмасының аксиалды сипаты, көптік (жинақтау) мағынасын жекеше тұлға
арқылы беру, сұраулық, септеулік шылаулардың болуы, бағыныңқы элементтердің
негізгі сөздің алдында тұруы, табыс септігіндегі белгілі объектінің
тұлғалануы, анықтауышқызметінде сын есім, сан есімдер келгенде қиысудың
болмауы, есім, есімше, көсемше құрылымдары арқылы сабақтасқан сөйлемдердің
бағыныңқы түрлерінің болуы. Бұл ұқсастықтар тілдің негізгі жүйесіні
құрайды, сондықтан осы ерекшеліктерді басшылыққа ала отырып, біз
де алтай тобындағы тілдерінің қандық туыстығын мойындаймыз.
Осы аталған ерекшеліктердің барлығы тілдік фактілер негізінде
жасалған болжамдар бойынша анықталып отыр. Демек, бұл тілдің пайда болу,
қалыптасу, даму үдерісінің көрсеткіші болып табылады. Өзара ажырап, жаңаша
топтың құрылуында тарихи факторлар жатқанмен, жеке тіл ретінде қалыптасып,
жаңаша сипатқа ие болуы да тарихи дамудың нәтижелері екені сөзсіз.
Тарихи факторлардың негізінде белгілі бір халықтың басында алуан
түрлі оқиғаладың болуы мүмкін. Диалектілердің шығу мен пайда болуы жөнінде
Ғ.Қалиев пен Ш.Сарыбаев еңбегінде Тайпа өз ішіндегі адамдардың көбеюіне
байланысты бөлшектеніп, одан енді бірнеше тайпа бөлініп шығады. Бөлініп
шыққан туыс тайпалар бірінен-бірі территоря жағынан қашықтап, олардың
әрқайсысының тұрмысында, сондай-ақ тілінде өзіндік ерекшелік пайда болады.
Осылайша бастапқы біртұтас тайпа тілінен туыстас бірнеше тайпа тілі
(диалектілер) жасалады - деген тұжырым жасайды [1.8]. Алтай тілдері өз
ішінде осындай жолмен бөлшектеніп, жаңа тілдер жасалған секілді.
Тілдердің құрнамындағы ерекшеліктер адам санасының дамуымен бірге
жаңаша сипатқа ие болып отырады. Қоғамдық қатынастар өмірге әкелген
тұрмыстық заттардың жаңа түрі пайда болып, бұрынғыдан нақтылана түскен
ұғымдар жалпылықтан жалқылыққа ауысқан сайын жаңа атауларға деген сұраныс
өсе түседі. Әрине, мұндайда олардың әрқайсысы үнемі жаңа атауға ие бола
бермей, тілдің ішкі заңдары бойынша жасалған туынды сөздермен немесе жаңаша
мағынаға ие болған тілде бар сөздермен аталуы да мүмкін. Осылайша ата
тілдің даму жүйесі негізінде уақыт өткен сайын жаңа сипаттар пайда бола
бастайды. Бұл туыстас тілдердің бір-бірінен алшақтай түсуінің бірден-бір
көрінісі болып табылады.
Осы аталғандарды жинақтай келгенде, қазіргі тілдік белгілерді тарихи-
салыстырмалы әдіс арқылы зерттеулер өткен дәуірлерде аталған тілдердің
(түркі, монғол, тұңғыс-манчжур, корей және жапон тілдері) бір негізден
тарағандығын, біртұтас болғандығына дәлел бола алатын секілді.
О бастағы тұтастық ұғымы ғылымда синкретизм терминімен белгіленеді.
1954 жылы жарық көрген Н.Сауранбаевтың Орысша – қазақша сөздігінде
Синкретизм м.только ед. 1. синкретизм (бір құбылыстардың о баста
тұтастығы); синкретизм первобытного искусства алғашқы искусствоның
синкертизмі - деген түсінік береді [2.737]. Ал әдебиеттану терминдерінің
сөздігінде Синкретизм (грекше, Sqnkretismos қосылу) – кең мағынасында,
мәдени шығармашылық түрлерінің яғни өнердегі тек пен түр, жанрлардың және
олардың жанрлық түрлерінің әу баста бөліндей, бірлікте болғанын білдіреді.
Қоғамның дамуы, ондағы күрделі өзгерістер, қоғамдық сананың ықпалынан
синкретизм өзінің универсалды характерін жоғалтты. Өнердің әр түрі жеке
тармақталып, сала-салаға бөлініп, дами бастады. Тек қана фольклор ұзақ
уақыт өзінің синкреттік қасиетін жаңа форма таба отырып сақтады - деген
түсінік береді.
Демек, жұмысымыздың арқауы болғалы отырған түркі тілдеріндегі
синкретизм құбылысына талдаулар жасау бүгінгі тіліміздің фактілеріне сүйене
отырып, өткен күндерге яғни баба тіліне – тіліміздің ғасырлар қойнауында
жатқан қайнар көзіне қарай қадам жасау болмақ. Тілші ғалымда Алтай тілі
туыстығын дәлелдейтін фактілерді лексика, фонетика, грамматика салаларынан
іздестіріп, көптеген материалдарды анықтады. Лексика саласы бойынша алғанда
– лексика тілдің өзгеріске ең бейім саласы. Сондықтан да тіл мен тіл
арасындағы ауыс-түйістер басқа элементтерге қарағанда көбірек кездеседі.
Сондықтан да тіл мен тіл арасындағы лексикалық ауыс-түйістер басқа
элементтерге қарағанда көбірек кездеседі, осы қасиетіне байланысты
генетикалық туыстықты анықтауды лексикалық сәйкестік қажетті бір көрсеткіш
болса да, шешуші түйін болып саналмайды. Дегенмен тілдік зерттеулер тілдің
сөздік құрамында өзгергіштерімен қатар, өзгеріске көп түсе бермейтін
единицалардың барлығын анықтап отыр. Сондай біршама тұрақты лексика
тақырыптық топқа туысқандық атаулар, дене-мүше атаулары, күнделікті
тіршілікке байланысты тұрмыстық атаулар т.б. жатады екен. Ал етістік болса,
зат есімдерге қарағанда әлдеқайда тұрақты, тіпті, ол бір тілден екінші
тілге мүлдем ауыспайтын категория. Сондықтан да түркі-монғол тілдеріндегі
туыстықты, ортақтықты, паралельдікті анықтау үшін ғалымдар, әдетте, лексика
тақырыптық топтарды көбірек салыстыра зерттейді.

1- ТАРАУ. ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СИНКРЕТИЗМ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Түркі тіліндегі синкретизм құбылысын алғаш зерттеушілердің бірі –
Арминий (Герман) Вампери. Ол этимологияны түркітанудың бір саласы ретінде
таныған алғашқы ғалым. Венгер ғалымының тарихи лексикологиялық шеңберінде
әсіресе оның белгілі этимологиялық сөздігінде көптеген түркі тілдері аралық
салыстырулар мен қызықты зерттеулер қамтылған; мұнда түркі тілдері мен
тарихына қатысты тарихи грамматиканың түрлі аспектілері жөнінде сөз болады.

Ғалымның пікірі бойынша түркі тайпаларының географиялық жағынан
ыдырамай тұрған кезінде сөздердің түбірі әрі есім, әрі етістік қызметін
атқарған. Қазіргі түркі тілдерінің құрамындағы осы ортақ ерекшеліктерге
қарап түркі тайпалары бір жерден шыққан деген түйін жасайды. Осыған
байланысты Г.Вампери түркі-татар тілдерінің негізін қандай грамматикалық
формада елестетеміз, яғни оларды не зат есім, не етістік деп есептеуге бола
ма және бұл екі сөз табын бірінен-бірі туған деп есептей аламыз ба? деген
сұрақтардың төңірегінде ой толғайды. Біз бұл жерде әрі есім, әрі етістік
сөздердің сандық көрсеткіштеріне назар аударуымыз керек. Бір наречиелерде
олар жұрнақтармен келсе енді бірі жұрнақсыз кездеседі. Көріп отырғанымыздай
ғалым тек қана жазып алу, белгілеу шараларымен ғана шектелмей етістік-есім
негіздердің омонимиясы ретінде омоформаларын түсіндіре отырып, етістік-есім
болудың бастапқы табиғатына үңіліп, синкретті түбірлердің тарихи шындығына
болжамдар жасайды. Г.Вамперидің пікірі бойынша қат, сақ, сұс, тон және төл
секілді тұлғалар әрі етістік әрі есім қызметін атқарады. Мысалы қат қатар
және қатарға қою мағынасын берсе, ұйғыр тілінде сақ сан және санау,
сұс сабырлы және сабырға келтіру, тап із және іздеу, тал түбінде
және кіру, бату мағыналарында жұмсалады. Г.Вампери өзінің этримологиялық
сөздігін жазғанда синкретті түбірлердің тарихи шындық екеніне және сондай-
ақ жұрнақтардың грамматикалық жағынан бөлшектенбейтініне назар аударды.
Осындай негіздердің бар екендігі жөнінде жазған ғалымдардың бірі –
Н.М.Мелиоранский. Сонымен қатар ол есім және етістік негіздердің шығу тегі
бір екенін айта отырып, қазір етістік-есім – екі мағынада жұмсалатынына
қарамастан көне дәуірлерде түркі тілдеріндегі есім-етістік түбірлердің дәл
қазіргідей қатаң жіктелмегенін айтады. Г.Вампериден бастап Э.В.Севортян,
А.М.Щербак, А.Т.Қайдаровтардың еңбектерінде әр түрлі қырынан сөз болғанмен,
бұл пікірлермен қазіргі кезде көптеген түркітанушылар санасады.
Г.И.Рамстед 1916 жылы В.Банг етістік-есімдердегі біртұтас сөзжасам
қосымшаларына қатысты морфологиялық синкретизмдерді зерттей отырып, түбірге
тікелей жалғанатын есім тудырушы -сы қосымшасына арнайы тоқталады. Осының
негізінде ол түркі тілдеріндегі етістік түбірлі заттанған тұлға яғни
есімдерден етістікке айналған деген тұжырым жасайды. Бірнеше жыл өткенде
Ж.Дени түркі тілдерінің грамматикалық құрылымдарындағы ұқсас жағдайларды
атап көрсетеді. Алайда түркі тілдерінде тек етістіктерден жасалған есімдер
ғана емес, керісінше етістік қосымшалары арқылы есім тудырған жағдайлар да
кездеседі. Мысалы, тұм-ағы (тұмау), құр-гак (құрғақ), түн-гак (түнгі
күзетші). Бұл мысалдар В.Бангтың айтуы бойынша есімдердің етістік сипаты
яғни етістікпен есімдердің жасалуы болып табылады. Осылайша сөз тұлғалар
қатарындағы морфемалық мүшеленудің нәтижесінде бір-біріне қарама-қарсы
грамматикалық мағына тудыратын сәттер кездеседі екен. Бұл тұжырымдар бір
қарағанда дәлелсіз секілді көрінгенмен, өзара (етістік-есім) айқындалмаған
синкретті түбірлердің рефлексі болып табылады. Зерттеушілер еліктеуіш
есімдермен синонимдес етістіктердің тұлғаларын етістік-есім омонимдердің
өзге топтарынан бұрын етістік-есім сәйкестігі деп қарауы жайдан-жай болмаса
керек.
Дат түркітанушысы К.Гренбек етістік-есім корреляттарын әр түрлі
сөздердің кездейсоқ бастапқы сәйкестігі деп көрсетеді. Ол сол жылдардағы
(1936) индоевропа тіл біліміндегі түсінік бойынша етістік пен есімдердің
тарихи тұрғыдан бір негізге сиымсыздығын басшылыққа алған сияқты.
Г.И.Рамстед етістіктің есімдерден басымдығын мойындау қиын, ал есім мен
етістік негіздері көне құбылысқа тән, түсіндірілуі ауыр (морфологиялық
тұрғыдан мүшеленбейтін), сәйкестіктері кездейсоқ болуы да мүмкін деп
есептеді.
В.Банг, К.Гренбектен, Г.И.Рамстедтен кейін К.Брокельман грамматикалық
қатынастағы омоформалардың сіңісуі деп көрсетті. Л.Котвич алтай тілдерінде
ешқандай морфологиялық өзгеріссіз-ақ есім-етістік тұлғалар секілді түрлі
қызмет атқаратын түбірлер мен сөздер кездеседі деген пікір айтты. Сондай-
ақ, есім ретінде де, етістік ретінде ешқандай морфологиялық элементтерсіз-
ақ қызмет ететін түбірлер мен негіздердің ең көбі автордың пікірі бойынша
тұңғыс-манчжур тілдерінде сонан кейін түркі тілдерінде, ол ең аз
кездесетін тіл – монғол тілі. Етістік-есім текті негіздер бойынша жиналған
материалдарды саралай келіп, ғалым тұңғыс тілдерінде көп кездесуінің себебі
сөздердің сөз таптарына қарай жеткілікті мөлшерде жіктелуінен тіпті зат
есім мен етістіктерге де әлі топталмаған - деп көрсетеді. Тұңғыс
тілдерінің морфологиялық құрылымына жасалған талдаулар әрбір өзгермейтін
түбірге немесе негізге есім тудырушы секілді етістік тудырушы жұрнақтардың
да жалғануы мүмкін екенін көрсетіп отыр. Мысалы, чука сөзі септелуі де,
жіктелуі де мүмкін. Бірінші жағдайда ол жасыл, шөп деген мағына берсе,
екіншісінде, жаю, оттату мағынасына ие болады. Жалпы алғанда чука сөзі
көк, өсімдік деген мағына береді, ал семантикалық жағынан нақтылану
аталған қосымшалар жалғанғанда ғана жүзеге асады. Әрине, кез келген түбір
синкретті бола бермейді, негізінен олардың көпшілігі етістік немесе есім
мағынасында жұмсалады; мұндай жағдайда олардың арасында әуелден
қалыптасқан жік болады, ал қосымшалар жалғанғанда сол жік ашылып, айқындала
түседі. Тұңғыс-манчжур тілдері материалдары В.Л.Котвичті мынандай
тұжырымдарға әкеледі: Тұңғыс-манчжур тілдерінің салыстырма сөздігінің
бірінші әріптерінен бастап-ақ елуден астам бір, екі, үш буынды синкретті
сөздерді кездестіруге болады. Сол ай-көмектесу, ай-көмек, ан-итеру, ағашты
құлату, жағалаудан ауды лақтыру, орналастыру → ан, ау, тұзақ; аан – есін
жоғалту → аан –талу; айа – аңды өлтіру → айа – атыс; алма – ән салу,
алма ән т.б.
Сондай-ақ етістік есім түбірлер санының көптігіне ғана қарап, бұл
тілдерді көне тіл ретінде тану қиын емес. Лексикалық құрамындағы
моносиллаттар (бірбуынды) мөлшері аса көп болмағандықтан В.Л.Котвич және
басқа да түркітанушылар дәлел ретінде ұстанатын алғашқы бірбуынды
(алтайлық) құрылымдардың өзін теріске шығарады. Етістік-есім сипатындағы
архетиптер ғалымдар тарапынан барлық жағдайда синкретизм ретінде
танылмағанымен етістік-есімді корреляция құбылысы алтаистердің зерттеу пәні
болды.
Етістік-есім омонимиясы (немесе түбірлер синкретизмі) түркі тілдерінде
ғана толығырақ зерттелді. Бірқатар зерттеушілер бұл құбылысты жалпы түркі
тілдерінің дамуы барысындағы сөз таптарының мағыналық шеті
айқындалмағандығының нақты көрінісі деп бағалады. Ол сөзжасам тәсілдері,
грамматикалық даму деңгейі және сөз таптарының тұрақтылық дәрежесі секілді
мәселелерді өзара байланысты синхрониялық және диахрониялық тұрғыдан
тереңірек зерттеуді талап етеді. Етістік-есім корреляттарына тиісті
дәрежедегі тілдік фактілерсіз нақты, айқын талдаулар жүргізу мүмкін емес.
Сөз таптарының белгілі бір сәттердегі эволюциялық сипаты,
классификациялаудың проблемалық сұрақтары (дифференциация критерийлерін
айқындау) кей мәселелерде көне дәуірлердегі түркі тілдерінің синкретизмін
ескере отырып жасалатын сөзжасамның маңызды тәсілдерінің бірі – аталған
мәселенің нанымды шешімдеріне апаратын жолдар болып табылады. Осыған
байланысты Э.В.Севортянның бағдарламалық сипаттағы мынандай сөздерін
мысалға келтірейік Түркі тілдеріндегі сөзжасамды тарихи тұрғыдан зерттеу,
оның эволюциясының барлық кезеңдерінде түркі тілдерінің грамматикалық даму
деңгейімен белгілі дәрежеде ішкі байланысты болатынын көрсетеді. Лексикаға
қатыстылығы жағынан алғанда грамматикалық даму дәрежесі сөз таптарының
дифференциялануы жағдайымен айқындалады. Негізінен, сөз таптарының әр түрлі
жағдайына сөзжасамның әр тектес тәсілдері сәйкес келеді. Керісінше
сөзжасамның әр түрлі жағдайы тарихи тұрғыдан түркі тілдеріндегі сөз
таптарының әр түрлі деңгейлеріне әсер етеді.
Түркі тілдеріндегі синкретизм құбылысын зерттеген қазақ ғалымдары
қатарында Ә.Қайдар, М.Томанов, Ә.Ибатов, Е.Қажыбеков т.б. есімдерін
айтуымыз керек.
Синкретикалық сөздер тек түбірлерді ғана емс, туынды түбірлерді де
қамтиды. Бұл жөнінде қазақ тіліндегі синкретизм мәселесіне алғаш қалам
тартқан ғалымдардың бірі Томанов: Етістік пен есімдердің синкретизмі үш
түрлі болып келеді: Синкретикалық байырғы түбірлер, синкретикалық туынды
түбірлер және синкретикалық қосымшалар. Бұл құбылыс, бір жағынан етістіктер
мен есімдер дамуының үш түрлі сатысына ұқсайтын сияқты дейді.
Ә.Қайдар да синкретикалық сөздерді кеі топқа бөледі де, алғашқы
синкретизмдерге тоз шаң-тозаң, тоз шашылу сияқты тұлғалас омонимдерді
және этимологиялық тұрғыдан қарағанда ғана омонимдік түбірлер екенін тануға
болатын той тойыну, тоқ тоқ, тойынған, жой жою, құрту, жоқ болмау,
жоқ болу, көз – көр, толық толы, толып тұрған - толық толығу, жаңадан
қосылу; табыс жетістік, пайда - табыс табысу, бір-бірімен жолығу
тәрізді екі буынды сөздерді жатқызады.Мұндай мысалдар моносилабтарға тән
фоно-морфо-семантикалық құбылыстардың диссилабтарға да жат емес екенін
көрсетеді.
Ә. Ибатов синкретизм құбылысы дегеніміз не? деген сұрақтан бастап оның
зерттелуіне және түркі тілдерін зерттеудегі оның өзіндік орнын түрлі
талдаулар арқылы анықтап береді.
Өзіне дейінгі зерттеушілердің еңбектерін саралай келіп, М.Ескеева
синкретизм құбылысына тоқталып, Көптеген ғалымдардың көңілін аударып келе
жатқан етістік және есім негізді омотүбірлер немесе синкреттік түбірлердің
кездейсоқ құбылыс, яғни жүйесіз тұлғалық ұқсастық еместігі анықталып отыр.
Түрлі сөз топтарына жататын синкретикалық сөздер, сөз таптарының тарихи
даму процесін көресетеді - деген пікір ұсынады. Осы айтылғандарды жинақтай
келгенде түркі тілдеріндегі синрктиезм құбылысын теориялық жағынан түрлі
зерттеу тәсілдері арқылы талдаулар жасаудың тіл тарихы үшін маңызы зор.
Атап айтар болсақ, туыстас тілдердің арасын жалғастырып тұрған тілдік
белгілердің аралық шегі айқындала түседі. Екіншіден, тіліміздегі сөздердің
қалыптасу ерекшеліктері мен дамуына қатысты бізге беймәлім тылсым сырлардың
тереңіне баруға мүмкіндік аламыз.

2 - ТАРАУ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СИНКРЕТТІ ТҮБІРЛЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
Синкретизм құбылысына Тіл білімі сөздігінде грек тілінде
synkretismos, ағылшын тілінде synkretism, француз тілінде sinkretisme,
неміс тілінде synkretismus түрінде дыбысталып, әртүрлі айтылымдық
тұлғалардың қызметтік бірлесуі, қарама-қарсылықтарды бейтараптандыру.
Таңбалаушы – адамдарды даралаудағы таңбаланушылардың сәйкес келуі, бір
формада бірнеше мағыналардың берілуі. Мысалы, орыс тілінде предложный падеж
әрі түсіндіру, әрі жатыс (мекен) септігі мағынасында, ал қазақ тілінде
барыс септік әрі бағыттық, әрі мекендік мағынада қолданылуы - деген
түсінік берілсе [1, ], Қазақ тілі. Энциклопедиясында 1. Тілдің даму
барысында қыззметі әр басқа грамматикалық категориялар мен формалардың бір
түрге үйлесіп сәйкестенуі. Мысалы, қазақ тіліндегі ілік септігінің
жалғаулары бірде ашық, бірде жасырын тұрса да, білдіретін мағынасы бір.
Сондай-ақ күрекше деген сөздегі –ше жұрнағының бңрде зат есім, енді бірде
үстеу мағынасын білдіруі де сикретизмге жатады. Қайсыбір ғалымдар
синкретизмді грамматикалы омонимдерге жатқызса, екіншілері грамматикалық
формалардың көпмағыналылығына жатқызады.
2. Бір-біріне қарама-қарсы жүйедегі тілдердің дифференциялды құрылымы
мен семантикалық белгісіндегі өтпелі құбылыспен байланысты тіл өлшемінің
қосарлануы. Бұған контаминация (аралық), диффузиялық (кіріккен), ауыспалы
қолданым секілді әр алуан гибридті (будан) құрылым жатады. Синкретизмнің
тікелей қозғаушы күшіне тілдік бірліктегі (единица) форма мен мазмұн
арасындағы ара қатынас шығады. Әр деңгейдегі тілдің өз ерекшелігі бар. Ал
синкртетизмнің әр алуан деңгейдегі тіл мен сөйлеуге бірдей қатысты. Мазмұн
жоспарындағы синкртетизм сөйлеу жоспарындағы синкретизмге сүйенеді.
Қайсыбір ғалымдар тілдің тілдің синтагмасына жататын контаминациядан
(сөздің дыбыстық ауысып қолданылуы), диффузиядан (араласу, ұласу)
синкртетизмді бөлектеп, оны тіл парадигматикасына жатқызады. Синкртетизмді
тілдің даму барысындағы жүйелі өзгеріспен байланыстырады деп сипаттайды.
Осы аталған еңбектердегі анықтамаларға сүйенсек, синкретизм құбылысы тілдің
дамуы барасындағы сөздердің тұлғасын сақтай отырып, түрлі мағыналық сипатқа
ие болуы деген қорытындыға келеміз. Яғни шығу тегі бір дыбыстық тұлғаның
мағыналық жақтан бөлшектеніп, әр түрлі сөз таптары құрамынан орын алуы. Сөз
мұндай қасиетке өзінің дамуы барысында мағыналық мүмкіндігінің кеңеюі,
ұғымдардың жіктелуі, сондай -ақ құрылымдық жағынан күрделенуі арқылы қол
жеткізеді.
Түбір, түбір сөз деп тіл білімінде дербес морфемаларға бөлінбейтін,
тұтас күйінде ұғынылатын сөздің мағыналы бөлігі айтылады. Қазіргі қазақ
тілінде тың, сауық (сауық-сайран), қарт, қария, айт, кел, кет тәрізді әр
түрлі грамматикалық кластарға жататын сөздер түбір (жалаң түбір) ретінде
танылады да, айтыс, келіс, кетіс, қартық, тыныш, сауықшыл тәрізді сөздер
түбірлерден әр түрлі аффикстер арқылы жасалғандар туынды түбірлер немесе
туынды сөздер деп қаралады. Алайда, қазіргі тілдегі түбір деп қаралатын,
солайша ұғынылатын сөздерді өзара салыстырғанда, олардың өз арасында да
кейбір алшақтықтар кездесетіндігі байқалады.
Мысалға мына сөздерді салыстырып байқайық: қарт, қария, кәрі – бұл
үшеуіне ортақ болатын тек қар болады да, - т, - йа, - і, белгісіз
қосымшалар, түбірге тікелей қатысы жоқ элементтер екені көрінеді.
Қазіргі қазақ тілінде, тіл нормалары бойынша бөліп-жаруға келмейтін
жалаң түбір деп қаралатын сөздердің едәуір тобы мағынасыз түбірлер мен
белгісіз қосымшаларға ажырайтындығын көрсетеді.
Қазақ тілінің, жалпы түрлі тілдерінің, түбір морфемалары жайлы сөз
қозғағанда, түбірдің фонетикалық құрылысы мен сипаты, аумақ-көлемі жайлы
мәселеге соқпай өту мүмкін емес. Мәселе мынада: түркі сөздерінің түбір
морфемасы бір буынды болып келеді. Сөйтіп түбір морфема бір жағынан буын
ретінде де ұғынылады. Сондықтан да алғашқы түбір, негізгі түбір дейтін
ұғымдар сол түбірді құрайтын буынның сипаты жайлы ұғыммен тығыз байланысты
қаралып отырады.
Лексикалық қордың ұйтқысы бір буынды түбірлер болуы тек қана түркі
тілдерінің емес, жалпы алтай тобына жататын тілдердің ортақ ерекшелігі,
яғни байырғы түбірлердің бір буынды болып келуі ол тілдердің бәріне
ортақ сипат екенін көрсетеді.
Бұл ерекшелік қазіргі түркі тілдерінің бойында да сақталған. Сөз
таптары ыңғайынан қарастырғанда, етістіктер құрамында бір буынды
түбірлердің саны екі буындыларға қарағанда әлдеқайда аз, бірақ сол азғана
топ бір буындылар барлық етістіктердің ұйтқысы болып отырады.
Сонымен, байырғы түбір бір буынды, ал көп буынды түбірлердің
қалыптасуы мен орнығуы түркі тілдерінің, солардың ішінде қазақ тілінің,
жалғамалылық заңы бойынша дамуының нәтижесінде көп буындыға айналып, кейін
оның тұрақты құбылысқа ауысуы арқылы жүзеге асқан.
Қазіргі тілде екі буынды байырғы түбірлер ретінде қалыптасып кеткен
сөздердің кейбірі байырғы түбір мен қосымшаға ажырайтыны байқалады.
Келтірілген фактілерге қосымша мыналарға да назар салу мақұл: аршы, ашы,
айық, үрік тәрізді етістіктерді арық, ашшы, үркек есімдерімен және айыр
етістігімен салыстырғанда, ортақ түбірлер ар - , аш - , ай - , үр – шығады.
Дегенмен, екі буындылардың қалыптасуын да беріде болған деп қарауға
болмайды. Егер хронологиялық жүйемен қарастырсақ, бір буындылармен қатар 2-
3 буынды түрлердің актив қолданылуын V-VІІІ ғасырлар ескерткіштерінен
ұшыратамыз. Орхон-Енисей тобына жататын ескерткіштер ішіндегі ежелгілерінің
бірі, тарихи зерттеулерге қарағанда, Енисей ескерткіштері И.А. Батманов бір
буындылармен қатар екі буынды түбірлердің, сондай-ақ үш буынды түбірлердің
де ескерткіштері тілінен кездесетіндігін, бірақ бір буындылардың
басымдылығын көрсетеді. Орхон ескерткіштерін зерттеуші Ғ. Айдров ол
жазбалар тілінде түбір зат есімдердің көбіне бір буынды, екі буынды болып
отыратындығын көрсетеді. Ал, зат есімдердің үш буындылығы тек күрделі сөз
ыңғайында ғана ұшырасатындығын айтады. Бірақ, Ғ. Айдаров зерттеуінше
етістік түбірлер тек бір буынды, не екі буынды ғана болып келеді. Дегенмен,
сол екі буынды етістік түбірлердің кейбірін түбір мен қосымшаға ажыратуға
болатындығы байқалады. Ғ. Айдаров көрсететін уды (ұйықтау) етістігін сол
жазбаларда кездесетін у есімімен салыстыруға болады, сонда соңғы – ды
қосымша болып шығады. Сол сияқты йаса, тыңда, йоңыл етістіктерін де түбір
(йас, тың, йан) қосымшаға ажыратуға әбден болады. Көне (жазба) ұйғыр
жазбалары тілін жете зерттеген В.М.Насиловта ол ескерткіштер тілінде бір
буынды, екі буынды түбірлердің аса мол екендігін, бірақ үш буынды
түбірлердің өте сирек және олардың өзі де туынды түбір екендігін көрсетеді.
Алайда, В.М. Насилов келтіретін бір буынды, екі буынды (түбірлердің
аса мол екендігін) өзара салыстыруға да болады. Сонда олардың біразының бір
буынды түбірлер негізінде қалыптасқан екі буындылар екені байқалады.
Мысалы: ад (ат), ада (ата), сав (саз), сөзле (сөйле), тап (табыну),
тапын (табыну), бы (ағаш), ығач (ағаш).
Сонымен бұл фактілер екі буынды түбірлердің, буын санының ұлғаюы өте
ертеде Орхон-Енисей жазбалары дәуіріне дейін-ақ әбден орныққандығын
дәлелдейді.
Сондай-ақ, өзара мәндес жалбарын, жалын етістіктері де бір ғана
түбірден тараған. Бірақ дербес қолданылатын жал, жалбар түбірлері жоқ, етіс
қосымшларымен жымдасқан жалбарын, жалын етістіктері ғана бар және бұлардың
құрамында етіс қосымшасы өз мәнін жоғалтпаған. Оян, оят етістіктерін өзара
салыстырудан да ежелгі түбірлердің етіс қосымшаларымен бірігіп, белгілі бір
ұғымды білдіретін сөздер ретінде қалыптасқанын көреміз. Тарихи тұрғыдан
оян, оят етістіктері ойа-н, ойа-т, ойа-у элементтеріне ажырайды. Жан
етістігі де өзімен түбірлес жақ етістігімен салыстырғанда жа ежелгі
түбірі мен – н қосымшасына ажырайды. Қашқари: йалды етістігін беріп, оны
жанды деп түсіндіреді де, қыпшақша деп белгілейді. Мұндағы – л
етіс қосымшасы. Сонда жа (йа) түбірінің өз дербестігін жоғалта бастауы сол
ХІ ғасырда-ақ қалыптаса бастаған құбылыс болып шығады.
Сонымен қатар – н тұлғалы етістіктерге негіз болған түбірлер қазіргі
қазақ тілінде жеке қолданылмайды. Тек сол тарихи негіздердің құрамында ғана
кездеседі. Олар бірақ көне түркі тілінде актив түбір болғандар. Кейбірін
талдап көрейік: сағын, сағыну, көне түркі тілінде: сақ – думать, считать,
принимать за что-либо..., сақын –думать, размышлять, представлять, сақынч –
мысль, дума, размышление...
Көне түркі тіліндегі бұл түбірдің көрсетілген тұлғаларының бәрі де
қазіргі қазақ тілінде қолданылады, бірақ тек бастапқы түбір (сақ) сол
қалпында дербес айтылмайды. Дербес қолданылып, жаңа сөзге база болу
функциясы сағын, яғни түбір мен – н қосымшасының тұтасқан түрінде ғана
орнығып қалған.
Байырғы түбірлердің бірсыпырасы –бы -і аффиксімен күрделенген.
Фактілерге қарағанда, бұл аффикс арқылы күрделенген түбірлер есімдер
тобынан да, етістік тобынан да табылады. – бы аффиксі арқылы күрделенген
кейбір байырғы сөздерді талдап көрейік: жоры, көне түркі тілінде: йор –
объяснить, толковать жор – ы. Қазақ тіліндегі негіз байырғы түбірдің
мағынасын сақтап қалған. Оқы Радлов Сөздігінде: Оқу – звать,
приглашать, кричать, петь, читать ал мұның өзі: оқ –крик, голос, слово.
Сөйтіп, бұл жердегі тұлғалық өзгерістерді былай көрсетуге болады: оқ-ыоқу.
Әрине, бұйрық рай тұлғасы туынды етістік тұлғасынан барып жасалған.
Жасы – етістігін қырғыз тіліндегі жоошу, жоош сөздерімен (алдыңғысы
етістік, соңғысы – ын есім) салыстыруға болар еді. Осы салыстыруды заңды
деп қарасақ, онда қазақ тіліндегі жасы етістігі жуас сын есімімен
тарихи түбірлес болып шығады.
Солай салыстыруға негіз – қырғыз тіліндегі варианттың созылыңқы
дауыстымен, ал қазақ тіліндегі варианттың (созылыңқы дауыстымен, ал қазақ
тіліндегі) дифтонгімен айтылуы, ақыр соңында үшеуінің арасындағы
семантикалық байланыс.
Ірі, Радлов Сөздігінде ір - гной ірі – гнить, киснуть,
испортиться. Алғашқы түбір қазақ тілінде дербес қолданылмайды, тек туынды
етістік және сонан жасалған есім тұлғалары ғана айтылады. – бы тұлғалы
етістіктердің ішінде таты (астың тұзы татыды) етістігі назар аударады.
Өйткені осы туынды түбірмен қатар тат астан тат етістігі де
айтылады. Бұл екеуінің арасындағы тұлғалық өзгерісті омонимдес түбірлердің
әр түрлі тұлғалануы деп қарау керек. Қазақ тілінде тат тат басты,
астан тат есім, етістік омоним түбірлері бар. – бы аффиксі арқылы
жасалған көне түркілік Тару етістігі көнеріп, өзінің дербестігін
жоғалтқан.
Қазақ тілінде ол етістік тек етіс тұлғасында ғана сақталған: тарыл, -
бы тұлғалы етістерге негіз болған түбірлердің бірзы дербестігін сақтаған:
кемі, байы, кеңі тәрізді етістіктердің түбірі кем, бай, кең сын есімдері
екені белгілі.
Сонымен, түбірлердің дамуын оның тарихи өзгерістерінен бөліп алуға
болмайды. Түбір сөз құрамындағы фонетикалық өзгерістерді ескермей тұрып,
оның даму ерекшеліктерін білу мүмкін емес. Фонетикалық өзгерістің
нәтижесінде:
а) көне түбір тарихи негіздің құрамында ғана сақталады.
ә) көне түбір дербес те, тарихи негіз құрамында да қолданылуы мүмкін.
Соңғы жағдайда бүкіл сөз құрамының көнеруіне байланысты оның дербес
қолданылатын тарихи сыңарымен бірдейлігін салыстыра талдау арқылы ғана
байқауға болады.
б) көне түбірдің тарихи өзгерісін анықтау үшін дыбыс өзгерістерінің
түрлерін айқындау керек.
Түбірлердің фонетикалық сипатының өзгеруі тілдің даму барысында
олардың көнеруіне себеп болады. Фонеткалық өзгеріске ұшырап, семаникалық
жағынан көнерген түбірлер көбіне қосымшалармен біріккен түбір түрде орнығып
қалады. Мұндай негіздер екі түрлі. Кейде байырғы түбір де, қосымша да өз
дербестігін жоғалтқан, кейде түбір дербестігін жоғалтқанмен, қосымша қазір
де актив, немесе керісінше түбір дербестігін сақтаған, бірақ қосымша
өліге айналып кеткен.

Кез келген тілде, классикалық грек, латын, араб тілдерінде болсын, әлі
де зерттеуді қажет ететін фактілер кездеседі. Сондай факторлардың бірі
ретінде түркі тілдеріндегі синкретизм мәселесін санауға болады.
Лексикалық және грамматикалық түбір диффузиялығының түсіндірілуі сөз
таптары синкретизмімен тығыз байланысты, бірақ бұл тарихи-салыстырмалы
түркі тіл білімінің әлі қалыптасу кезеңімен қиындатылады.
Есім мен етістік негіздерінің формальді сәйкес келуін Г.И.Рамстед
үндіеуропа тілдері, соның ішінде ағылшын тіліндегі конверсиямен
салыстырады. Дегенмен конверсия термині түркі тілдеріндегі етістікті-
есімді омонимия немесе синкретизм құбылысының барлық қасиетін бейнелей
алмайды. В.Л.Котвич те үндіеуропа мен түркі тілдеріндегі сөз таптарының
ұқсас және айырым белгілерінің ерте кезде айқын көрініп, соңғы уақытта
солғындағанын ескертеді.
Соңғы жылдар әдебиетінде әсіресе Э.В.Севортянның етістікті-есімді
омморфизм төңірегіндегі зерттеулер нәтижесінде бұл құбылыс етістікті-
есімді омонимия және синкретизм деп аталды.
И.А.Батманов омонимдерге ұқсас, бірақ қазіргі етістіктер мен есімдер
өсіп шыққан синкретті түбірлер туралы сөз қозғайды. Есімді-етістікті
негіздер сәйкестіктерін А.А.Юлдашев лексемалар полифункционалдығының
күрделі әрі толық қалыптаспаған аспектісі ретінде қарастырады.
1952 жылы Г.И.Рамстед ең алғашқы, бастама көне түбір жалқы немесе
қосарлы күрделі болғанын анықтады. Бір жыл өткен соң түрік, монғол, тұңғыс
тілдерін зерттеуші В.Л.Котвич алтай тобындағы тілдер түбірлері жай күрделі
деген қорытындыға келеді. Түркі синкретизмін алғашқы зерттеулердің
санатында Арминий (герман) Вамбери есімі бірінші аталуы орынды болып
келеді. Ол алғаш рет этимологияны түркологияның жеке саласы ретінде
қарастырды. Ғалым пікірінше түркі тайпалары географиялық жағынан бөлінбеген
кезеңде түркі тілдеріндегі сөздердің түбірлері етістіктің де есімнің де
сипатында болған. Вамбери түркі-татар тілдерінің негіздерін қандай
грамматикалық формада яғни оларды етістік және зат есім деп атауға
болатынына күмән келтіріп, бірінен-бірі туындайтынына кез келген тілдердегі
келісу-келіспеушілікті айтады. Оның ойынша gаt, sag, sus, tap және tal
сияқты түбірлес сөздер етістіктің де, зат есімнің де формалары бола алады.
Мысалы, gаt – қатар мағынасында және қатарға қой, sag ұйғыр тілінде
сан мағынасында және санау т.б. Өзінің этимологиялық сөздігін жазуда
Г.Вамбери синкретті түбірлердің тарихи шынайылығына күмән келтірмей,
формальды-грамматикалық мүшеленбеген аффикстерді білдіреді. Мұндай түркі
тілдеріндегі негіздер туралы 1899 жылы П.М.Мелиоранский да жазған.
Мелиоранский Күлтегін ескерткішіне байланысты бірсыпыра қосымшалардың есім
түбірге де, етістік түбірге де жалғануының себебі сірә түбір атаулының
омонимдес болуынан шығар деген ой айтқан еді. Кейінгі уақытта да түркі
тілдеріндегі есім, етістік түбірлердің омонимдігі проблемалық мәселе
ретінде жиі сөз болып жүр. Түбірлердің бұл ерекшелігі көбіне контекст
құрамында айқындалады. Немесе көбінесе есім мағынасында тұрақты тіркестер
құрамында ұшырасады. Мұның өзі де түбірлердің есім, не етістік мәнінде
жұмсалуы синтаксистік тәсіл арқылы ажыратылатынына дәлел. Э.В.Севортян
келтірілген материалдарға негізделіп қазақ тіліндегі мынадай ұқсас
түбірлерді көрсетуге болады: аң түбірінен қазақ тілінде аңсыз (байқамсыз)
сын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.