Халықаралық сауданының альтернативті теориялары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
ТЕОРИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Халықаралық сауданың классикалық теориялары ... ... ... ... ... ... 4
2. Халықаралық саудадағы ортақ тепе-
теңдіктер ... ... ... ... ... ... .. ..11
3. Халықаралық сауданының альтернативті теориялары ... ... ... ...12
2. САУДА
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 15
1. Сауда саясатының мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге
асыру
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .15
2. Сауда саясатының жасырын
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3. Сыртқы және халықаралық сауда
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
4. Сыртқы сауда саясатының
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 22
5. Халықаралық сауда
ұйымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК САУДАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РӨЛІ... 28
2 Қазақстанның халықаралық саудадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
3 ҚР халықаралық саудадағы болашақ орны ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .37
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..39
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Еліміздегі үрдіс пен нарықтық жүйесі жылдан
жылға дамып келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту,
экономиканың қатынастарға түсімді жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз
ету, жан- жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық тиімді шешім
қабылдау үрдісінде рөлі зор. Әлемдік шаруашылық байланыстардың күрделі
жүйесінде халықаралық сауда ерекше орын алады. Сыртқы сауда тауарларды
басқа елдерге шығарудан экспорттан және таурады басқа елдерден әкелуден
импорттан құрылады. Белгілі кезеңде тауарлар экспортының құны мен олардың
импортының құны арасындағы арақатынас сауда баланысы болады. Егер
экспортталатын тауардың құны импортталатын тауардың құнынан асып кетсе, ел
активті сауда баланысына ие болады. Ал импорт экспорттан асып кетсе
пассивті сауда баланысының жай – күйі сол елдің дүниежүзілік рыноктағы
бәсекелестік қабілеттілігінің белегілі мағанада сол ел экономикасы жай –
күйінің маңызды көрсеткіші.Осы уақытқа дейін тауарларды шетке шығару
халықаралық экономикалық қатынастардың негізгі формасы болып есептелген
еді, ал қазіргі кезде шетелдік инвестициялау (атап айтқанда: бірлескен
өндірістік қызмет, технологиялардың халыкаралық трансферті) халықаралық
экономикалық катынастардың жетекші формасы болып саналады.Біздің пікіріміз
бойынша әлемдік сауданың ролі өте жоғары. Қандайда бір елдің экономикасы
дамуы ол елдің сыртқы саудасына байланысты. Ешқандайда ел өзі жеке бөлек
болып күшті экономика құралмайды. Осыған қарамастан, халықаралық сауда
өзінің масштабы мен функциялары бойынша халықаралық экономикалық
қатынастардың жалпы комплексінде маңызды орынға ие болып отыр, яғни басқаша
айтқанда, есептеулер бойынша халықаралық сауда халықаралық экономикалық
қатынастардын, жалпы көлемінің 80% үлесін алып отыр. Халықаралық сауда - әр
түрлі елдердегі тауар өндірушілер арасындағы байланыс формасы болып
табылады, яғни ол халықаралық еңбек бөлінісі негізінде қалыптасады және
елдердің өзара тәуелділігін көрсетеді. Ғылыми-техникалық революцияның
өнеркәсіптік өндіріс специализациясы мен корпорациясы әсерінен елдер
экономикасында болып жатқан құрылымдық өзгерістер ұлттық экономикалардың
өзара әсерлесуін күшейтеді. Ұлттық экономикадағы ұлттық нарықтардың
жиынтығы-әлемдік нарықты құрайды.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – халықаралық сауда мен сауда сясатын мәнін
талдау және Қазақстанның әлемдегі саудадағы орны мен рөлін көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері: Қазақстан Республикасының сыртқы саудағы
мәнін ашу оның түрлерін зерттеу, ҚР сыртқы сауданың толық мазмұнын
қарастыру.
- Халықаралық сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары;
- Сауда саясаты және жүзеге асыру құралдары;
- Қазақстанның халықаралық саудадағы орны;
- Қазақстанның халыақаралық саудадағы болашақ орны және рөлі.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және
қолданылған әдебиеттен тұрады.
1.ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
Халықаралық сауда - әртүрлі мемлекеттердің ұлттық шаруашылықт-арының
арасында жүретін тауар мен қызмет айырбасы. Халықаралық сауданың негізі –
халықаралық еңбек бөлінісі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің
мамандандырылуын сақтайды. Олардағы өндіріс қызметінің әртүрлі саласын
белгілі түрге мамандандырады нәтижесінде өндіріс нәтижесін, ғылыми-
техникалық қызметтер тауарлармен айырбастау жағдай туғызып, халықаралық
сауда дами түседі.
Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің тауар өндіруге қалыптасқан
дұрыс жағдайларымен түсіндіріледі. Халықаралық еңбек бөлінісімен тауар
айырбасын ынталандыратын төрт негізгі факторларды атап өтуге болады.
1. Әлеуметтік жағрапиялық факторлар – жағрапиялық орналасу, халықтың
құрылымы саны, және де олардың шаруашылық тәжірибесі, білімі, әдет-ғұрпы
бойынша жеке елдердің арасындағы айырмашылық.
2. Табиғи экономикалық факторлар – табиғи климаттық жағдайлар, жер
шаруашылығы құралдары, табиғи кен байлықтары, су және басқа да
ресурстармен қамтамасыз етілу жағынан жеке елдердің арасындағы
айырмашылық.
3. Техникалық экономикалық факторлар – жеке елдердің экономикалық және
ғылыми техникалық даму деңгейі әр түрлі болуымен анықталады.
4. Ғылыми техникалық процесс. Халықаралық еңбек бөлінісі өнімдердің тұрақты
түрде жаңаруына, тауарлар ассортиментінің және олардың техникалық
күрделілігінің шапшаң өсуіне әкеледі.
Халықаралық еңбек бөлінісі мен өнеркәсібі дамыған елдерді нығайту
өнеркәсіп өнімдерін айырбастаудың өсуіне алып келеді. Халықаралық саудада
шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі қазіргі өндірісте шикізат ролі
кемуінің тенденциясын байқатады. ҒТР-ның дамуы жаңа технологияны қолдануға
әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің мөлшеріне энергияны қысқарта
ҒТР сауданың қалыптасқан түрлерінен басқа түрлерін де тудырады. Оларға:
техникалық білім техникалық іс-тәжірибе, техникалық процесс пен лицензия
патенттер жатады.
Сыртқы сауда - тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт)
құралады. Әрбір елдің сыртқы сауда нәтижесі сауда балансынан көрінеді. Егер
шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса – онда оны сауда
балансы деп атайды. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын
құрайды.
1.1.Халықаралық сауданың классикалық теориялары
Халықаралық сауда – халықаралық еңбек бөлінісі негізінде пайда болған
әртүрлі елдің тауар өндірушілері арасындағы байланыс формасы болып
табылады, және олардың өзара экономикалық тәуелсіздігін білдіреді. Сонымен
бірге, халықаралық сауда дегеніміз - әлемнің барлық елдері арасында
жүргізілетін төлемі бар жиынтық тауар айналымы. Халықаралық дамуын ғылыми
тұрғыда түсіндіруге тырысқан бірнеше классикалық теориялар бар. Олардың
қатарында:
Меркантилизм – феодализмнің ыдырауы мен капитализмнің қалыптасуы
кезеңіндегі (ХҮ-ХҮІІІ ғғ.) сауда буржуазиясының мақсат-мүдделерін
кескіндейтін экономикалық ілім мен экономикалық саясат. Меркантилистер
байлық көзі өндіріс аясы емес, айналым аясы болады деген қағидаға сүйенеді;
олар мемлекет ауқаттылығы елде ақшаның (алтынның, күмістің)
мүмкіндігінше неғұрлым көп жиналғандығына байланысты деп есептеді және
елден шет елге шығарылатын тауарлар елге әкелінетін тауарлардан көп болуына
қол жеткізуге тырысты.
Бұл ілімді қолданушылар ұлттың өркендеуінің негізі алтын қорларының
болуында деп бекітті. Ақша құралдары (алтын, күміс түрінде) әскерді ұстауға
мүмкіндік береді, мемлекет басшысының басқарушы ретіндегі дәрежесін
күшейтеді, алтынның қордалануы отарлау соғыстарын жүргізуге, фабрикалар
(мануфактуралар) салуға, жаңа жұмыс күшін қалыптастыруға себепші болады.
Меркантилистердің ойынша, сыртқы сауда қалайда алтынды қолға түсіріп
алуға негізделуі қажет, себебі жай тауар айырбасы жағдайында (мысалы, жүнді
шарапқа айырбастағанда) ол тауарлар тұтынылады да өз айналымын мүлде
тоқтатады. Бұл кезде сауда нөлдік сомамен ойын түрінде қарастырылды, яғни
бір ойыншының ұтысы екіншінің ұтылысы деген сөз. Меркантилистердің
көзқарастары бойынша, әлемдегі барлық байлық шектеулі, сондықтан бір елдің
баюы, екінші елдің кедейленуі арқылы жүргізіледі. Экономикалық жүйе 3
сектордан тұрады: өндіруші сектор, ауылшаруашылық секторы және шетелдік
колониялар. Елдің байлығын қазынадағы алтын мен күмістің көлеміне
байланысты деп есептеген олар, мемлекеттің мүддесін нығайту үшін алтынның
сырттан әкелуіне қолайлы жағдайлар жасау керек деді.
А.Смиттің Абсолютті артықшылықтар теориясы. Бұл теория бойынша -
әрбір ел өзінде аз шығын жұмсап өндірген өнімін экспортқа шығарады
(өндіруде абсолютті артықшылықтарға ие), ал импорттан өндірістерде көп
шығын жұмсалатын тауарларды сатып алады (өзі өндірген тиімсіз, сатып ала
бере ма? Бағасы төмен болса, кім төлейді?). Сонымен бірге, А.Смит еркін
сауда теориясының негізін қалаушы (ЛЭССЭ - ФЭР) экономикаға мемлекеттің
араласпауы және еркін бәсеке.
А.Смит халықаралық еңбек бөлінісі жөніндегі мәселелерді талдап, қандай
тауарларды экспорттау, импорттау керек екендігі жайлы өз ойын былайша
тұжырымдады: Егер бөтен бір мемлекет өзіміз шығара алатынымызға қарағанда,
арзан тауармен бізді қамтамасыз етуге қабілетті болса, онда сол тауарды
өзіміз шығармай-ақ, шет елден сатып алу әлдеқайда тиімді.
А.Смитттің Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу
атты басты еңбегінде (1776 жыл) басты идея - ұлттар мен халықтар байлығының
негізі еңбек бөлінісі екендігіне саяды. Автор келесі қорытынды шығарды:
халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді қатысып жатқан елдер пайда табады.
А.Смиттің корытындысы меркантилистердің ойына қайшы болды. Экспорттың
импорттан үлкен болуы салдарынан елге ағылатын алтын мен күміс емес, елдің
өз иелігіндегі табиғи және абсолютті артықшылықтарын пайдалану арқылы
халықаралық еңбек бөлінісіне белсене қатысушылық қана мемлекеттің тұрмыс
жағдайының өсуіне себепкер бола алады.
Сонымен, шет ел тауар өндірушілері ұлттық тауар өндірушілерге
қарағанда, өнімді арзан шығара алса, онда ондай өнімді сатып алудан
тартынбау керек. Бұл жалпы ереже мынадай тәжірибелік қорытындыға әкеледі:
Халықаралық айырбасқа бөгет жасау дұрыс шараға жатпайды. А.Смит осы
қорытындыны төмендегі қосымша үш аргументпен толықтыра түседі:
- екі халық арасындағы айырбас олардың әрқайсысына бәсекеге
қабілетті өндірістің басы артықтарын өткізуге мүмкіндік береді және сонымен
бірге, айырбассыз мүлдем керексіз болатын тауарлардың құнын арттырады.
Рынокты ел шекарасынан асыра кеңейтіп, өндірістің
ұлғаюына, яғни табыстың өсуіне м үмкіндік береді;
- сыртқы сауда қаржы сақтау, қор жинауға деген қабілеттілікті
арттырады және осы қор жинау үдерісі арқылы бүкіл елдің капиталын
жоғарылатады. Шындығында, экспорт - ұлттық табысты арттырса, тауарды шет
елден сатып алу - ұлттық тұтыну шығындарын азайтады. Ал қор жинау - табыс
пен тұтынудың айырмасымен анықталады. Егер сыртқы сауда шын мәнінде әртүрлі
елдердегі өндіріс шығындарының деңгейіне тәуелді мамандану қағидасына
негізделетін болса, онда ол шындығында, қор жинау үдерісіне, яғни әр
халықтың байлығының өсуіне үлес қосатыны анық;
- әрине, кейбіреулер сыртқы сауда бәсекеге бейімделмеген қызмет
түрлеріне зиянын тигізеді деуі даусыз. Себебі ұлттың капиталы дегеніміз -
оны құрайтын бөліктерінің сомасы. Солардың біреуіне қауіп төндіре отырып,
сыртқы сауда жалпы ұлтқа зиянын тигізбей ме? Шет ел бәсекесінен қорғану
арқылы жекелеген салаларды дамыту бүкіл халық байлығының өсуіне тиімсіз
теріс әсер етуі мүмкін. Осы жағдайда протекционизм халықаралық мамандану
кезінде тауар шығарғаннан әлдеқайда қымбат және көбірек капитал қажет
ететін өндіріске әкелуі мүмкін: осы артық капитал жұмсау - ақшаны желге
шашумен тең. Әрине, шетелдік бәсекеден қорғану шараларын тоқтату осындай
кәсіпорындардың жоғалуына әкеп соғады, яғни капиталдың азаюы орын алады.
Алайда, басқа салаларда болатын өндірістің кеңеюі жұмыс орындарын, ал одан
кейін қосымша капиталды алып келеді. Тек жекелеген кәсіпкерлер ғана ұтылуы
ықтимал, бірақ бұдан жалпы халық ұтады.
Салыстырмалы артықшылық теориясы. Д.Рикардо Саяси экономияның және
салық салудын принциптері деген еңбегінде (1817ж.) екі мемлекет арасындағы
айырбас қай шектерде тиімді екенін және халықаралық маманданудың
критерийлерін айқын көрсете отырып, классикалық теорияны тығырықтан
шығарды.
Рикардо атап көрсеткендей, елдің ешбір өндірісте абсолютті артықшылығы
болмаса да, сауда екі жақ үшін де тиімді. Тіпті сауда болмаған жағдайда да,
екі ел арасындағы баға қатынасындағы сәл айырмашылықтың өзі әрбір ел үшін
салыстырмалы артықшылыққа қол жеткізеді (егер саудалық қарым-қатынастардың
орныққанын есепке алсақ), яғни басқа тауарларға қарағанда, өндірісі
анағұрлым тиімді тауар өндіріліп, тап осы тауар басқасына айырбасталынып,
экспортқа шығарылуы тиіс.
Сонымен, Рикардо Салыстырмалы артықшылық теориясын (заңын) ашты: ол
бойынша, әрбір елдің белгілі бір тауарды шығаруда салыстырмалы артықшылығы
болады және оны сауда кезінде басқа тауарларға айырбастау тиімді. Екі тауар
өндіруден абсолютті шығындар деңгейі жоғары елдер де тауар айырбасынан
пайда ала алады.
Д.Рикардо А.Смиттің абсолютті артықшылықтар туралы идеясы тек жеке
жағдай ретінде ғана енген өзара тиімді сауда мен халықаралық маманданудың
анағұрлым жалпы принциптерін қалыптастырды. Рикардо сыртқы экономикалық
қызметтің ерекшеліктерін анықтауга көп үлес қосты. Ол өз еңбегінде былай
деп жазды: Бір елдегі тауардың салыстырмалы бағасын реттейтін ереже екі
немесе бірнеше мемлекеттер арасында айырбасталатын тауарлардың салыстырмалы
бағасын реттей алмайды.
Өз заманының көптеген экономистері секілді, Рикардо да өз теориясын
жетілдіру барысында мынадай нақты мысалға сүйенді: Англия мен Португалия
арасындағы шарап пен мата айырбасы (1-кесте). Басқа экономистер сияқты,
Рикардо да осы тауарлардың құнын оларды өндіруге кеткен еңбек мөлшерінің
өлшем бірлігін қолдану арқылы бағалайды (еңбек құны қағидасы).
Кесте 1. Португалия мен Англия арасындағы шарап пен мата айырбасы
Еңбек мөлшері бірлігі
Өнім
Португалияда Англияда
Шарап, 1 бөшке 80 120
Мата, 1 дана 90 100
Дерек көзі: Мамыров Н.Қ .Халықаралық экономикалық қатынастары.Оқулық
құралы – Алматы:Санат, 1998 -196
1-кестеде көрсетілгендей, шарап пен мата өндірісі Англия мен
Португалияда әртүрлі еңбек мөлшерлерін қажет етеді: Англияда шараптың өлшем
бірлігіне 120 еңбек бірлігі және матаның өлшем бірлігіне 100 еңбек бірлігі,
ал Португалияда шараптың өлшем бірлігіне 80 еңбек бірлігі, мата бірлігіне
90 еңбек бірлігі сәйкес келеді. Егер А.Смиттің тұжырымдамасына сүйенсек,
онда Португалия осы екі елге кажетті мата мен шарап өндірісін бір өзі
қамтамасыз етуі тиіс. Егер осы екі елдің тауарга кажеттілігі екі тауардың
әрбірінің өлшем бірлігіне теңестірілетін болса, онда қажетті өндіріс (әрбір
өнімнің екі өлшем бірлігі) Португалиядан 340 еңбек бірлігіне шығындалуды
талап етеді: 2*(80+90).
Португалия фирмасы 80 еңбек бірлігі жұмсалынған 1 бөшке шарапты
Англияда 120 еңбек бірлігіне сатып және шығыны соған сәйкес келетін баға
бойынша мата сатып алу арқылы Англияда 1,2 дана матаға ие болады. Басқаша
айтқанда, Португалияның ұтысы:
дана мата
Сыртқы саудадан Англия да ұтады. Ол мата өндірісіне мамандану
арқылы матаны Португалияда табысты сатқан жағдайда: егер Англия шарап
өндіруге 100 өлшем бірлігіне
тең бастапқы еңбек мөлшерін ж ұмсай отырып алатын 56 барре льмен
салыстырғанда, баррель шарап сатып алу мүмкіндігіне ие
болады. Бірақ матаны сату үшін өндірмеген болар еді. Бұл жағдайда Англия
үшін табыс:
баррель шарап
Қарастырылған мысал абстрактты. Оны нақты өмірге жақындату үшін келесі
шарттарды орындау керек:
- еңбек сауда жасаушы елдер емес, тек ел ішінде ғана мобильді
(қарқынды) болуы керек, яғни басқа салаға ауысқанына қарамастан,
жұмысшылардың жұмыс сапасы мен оның қарқындылығы өзгермеуі қажет;
- есептеулерде транспорт, кеден салықтарын төлеу, т.б. сауда-саттық
шығындарды есепке алмау керек;
- жаңа технология, жаңа сапалы машиналардың үлгісін қолдану, т.б. арқылы
еңбек шығындарының өзгеруін ескерусіз қалдырмау қажет.
Хекшер-Олин теориясы. Бүкіл халықаралық сауда дамуының шикізат қоры
әлеуетінің айырмашылықтарын байланыстыратын теория халықаралық экономиканың
басты теориясының бірі болып табылады. Оны шведтің екі экономисі
құрастырды: Эли Хекшер - экономика тарихындағы атақты швед маманы. Ол 1919
жылы өзінің қысқаша құрастырған тақырыбын жариялады және 1977 жылы
Хекшердің оқушысы Бертиль Олин
осы теорияны жалғастырып, өңд еп, Нобель сыйлығына ие болды.
Сондықтан бұл теорияны Хекшер-Олин теориясы деп атайды. Бұл теорияның
басқаша атауы - факторлық пропорция теориясы және ол бөлшектер аралық
байланысты ұсынады, яғни әр елдің шикізат әлеуетіндегі фактор, қайсы бір
өнеркәсіпте шығатын өнімдерге бөлшектеп қолданылады.
Өндірісте қаржыны көп мөлшерде қажет ететін тауарлар экспортқа,
керісінше - пропорциялық фактор қолданылатын тауарлармен айырбасталады.
Осылайша жабық түрде артық факторларды экспортқа шығарады және өндірістің
жетіспейтін факторларын елге шет елден әкеледі. Немесе өте қысқаша:
мемлекеттер қарқынды қолданылатын өнімдердің артық факторын экспортқа
шығарады.
Леонтьев парадоксы. Хекшер-Олиннің ережелері мен қорытындыларын
тәжірибелік тұрғыдан тексеруге арналған көптеген зерттеулердің ішіндегі ең
негізгісі - американ экономисі, Нобель сыйлығының лауреаты Василий
Леонтьевтің жұмысы болып табылады. 1954 жылы оның сол кездегі капитал
молшылығымен ерекшеленетін ел АҚШ-тың экспорты мен импортындағы еңбек пен
капиталдың толық жұмсалуын негізге ала отырып, Хекшер-Олин теориясын
тексеруге қадам жасаған мақаласы жарық көрді. Басқа ірі елдер ішінен бұл
елге екінші дүниежүзілік соғыстың орасан зардабынан жеткілікті капиталмен
шығудың сәті түсті. Бұл кезде Еуропада капитал жетіспеушілігі мен жұмыс
күшінің салыстырмалы артықшылығы байқалды. Сондықтан АҚШ капитал
сыйымдылығы бар тауарларды сыртқа шығарып, еңбек шығыны көп тауарларды шет
елден әкеледі деп күтілген еді. Бірақ нәтиже керісінше немесе бүған қарама-
қайшы болды да, теория Леонтьев парадоксы деп аталды [9]. Елдегі
капиталдың салыстырмалы молшылығы (артықшылығы) Американың сыртқы саудасына
әсер етпейтіні белгілі болды. АҚШ шет елден әкелгенге қарағанда, еңбек
сыйымдылығы молырақ және капитал сыйымдылығы азырақ өнімдерді шет жаққа
шығара бастады.
Леонтьев өз есептеулерін жургізу үшін американ экономикасының 1947
жылғы шығындар шығарылымы салааралық балансын пайдаланды. Сол арқылы
өнеркәсіп 50 секторға бөлініп, оның 37-і өз тауарларымен сыртқы рынокқа
шықты. Өндірістің еңбек пен капитал сияқты екі факторы есепке алынды. Бұдан
әрі қарай жалпы құны 1 миллион доллар болатын тауарлар қоржыны бөлініп
көрсетілді. Олардың әрқайсысында импорттық және экспорттық тауарлардын
типтік жиынтығы сақталынды. Мәселен, егер тамақ өнеркәсібі экспорттың жалпы
сомасының 10%-ын құраса, онда бұл құны 1 миллион долларға тең болатын
қоржында тамақ өнеркәсібіндегі құны 1 миллион соманың 10%-ы, яғни 100 мың
доллар бар екендігін білдіреді.
Зерттеу нәтижесі шет елге шығарылатын құны 1 миллион доллар және шет
елден әкелінетін құны 1 миллион доллар тұратын тауарларды өндіруге қажетті
капитал мен еңбек сомаларын өзара салыстыру арқылы алынды (2-кесте).
Кесте 2. Тауарларды өндіруге қажетті капитал мен еңбек сомаларын
салыстыру
Қажет шығындар Экспорт Бәсекелес импорттық тауарлар
Капитал, 1947 жылғы 2 550 000 3 091 000
баға,АҚШ доллары (С)
Еңбек, адамжыл (Ь) 182 170
СЬ арақатысы, 1 адамжылға14 011 18 182
жұмсалған АҚШ долларының СЬ
арақатысы
Дерек көзі: Мадиярова Д.М., Сыртқы экономикалық қатынастар. Экономикалық
қауіпсіздік:оқу құралы.-Алматы:Экономика,1999-195 бет
Құны 1 миллион доллар тұратын экспорттық тауарларды өндіру үшін 2,5
миллион долларға жуық капитал қажет болса, ал осыған ұқсас бәсекелес
импорттық тауарлар үшін 3,09 миллион доллар қажет. Еңбек шығынына қатысты
алғанда, бұған керісінше жағдай туындайды: бәсекелес импортқа жұмсалған 170
адамжылмен салыстырғанда экспорттық тауарлардың еңбек сыйымдылығы неғұрлым
артығырақ болып, 182 адамжылға жетті. Осылайша, импорттың капитал
сыйымдылығы 30%-дан артып кетеді де, экспорт сыйымдылығы 25%-дан көп
екендігі байқалады.
Мұндай қайшылықты жағдайды, ең алдымен, 1947 жыл соғыстан кейінгі
екінші жылмен тұспа-тұс келетінімен, сондықтан жағдайдың ерекше екендігімен
түсіндіруге болады. Леонтьев аталмыш қайшылықтарды жоққа шығару мақсатымен
1956 жылы 1951 жылдың статистикалық мәліметтерін пайдалана отырып, өз
есептеулерін қайталап шықты. Соның нәтижесінде американдық экспорттың еңбек
сыйымдылык деңгейі американдық импорттың еңбек сыйымдылығы деңгейінен 6%-ға
жоғары болып шықты. Әйтсе де қарама-қайшылық азайтылғанымен, ол толық
жойылмады.
Леонтьевтің өзі салыстырмалы басымдылықтар теориясына сәйкес келетін
мынадай дәлелдерді ұсынды: Американдық экспорт құрамына кіретін еңбек
факторының өзіндік ерекшелігі болды, себебі ол кезде АҚШ өз серіктестерінің
көпшілігіне қарағанда, мамандануы жоғары деңгейдегі жұмыс күшіне ие
болатын [10].
Леонтьевтің болжамы бойынша, капиталдың аталған санымен кез-келген
комбинацияда американдық еңбектің 1 адамжылы - шетелдік еңбектің 3
адамжылына тең болады, яғни американдық еңбектің жоғары өнімділігі
американдық жұмысшылардың жоғары деңгейдегі мамандануымен бейнеленеді. Бұл
өз кезегінде жұмыс күшінің мамандануы моделінің пайда болуының негізін
қалады.
Халықаралық бәсекелестік теориясы. Американ экономисі М.Портер 1991
жылы Елдердің бәсекелестік артықшылықтары деген зерттеуді жариялады.
Зерттеуде халықаралық сауда мәселелері мүлде жаңа қырынан талқыланды:
Халықаралық рынокта елдер емес, фирмалар бәсекеге түседі. Елдің
бұл алатын орнын анықтау үшін фирманың бәсекелестік артықшылыққа қалайша
қол жеткізетінін және оны қалай сақтап қалатынын түсіну керек.
Портер өз үлестеріне экспорттың 12-і келетін 10 ірі өндірістік елде
зерттеу жүргізген. Ол осы зерттеу нәтижесінде елдің әлемдік рыноктағы
бәсекелестік қабілеті соларға бағынышты негізгі параметрлерінің өзара
байланысын көрсететін ұлттың халыкаралық бәсекелестік қабілеті деген
теориясын тұжырымдады.
Портер казіргі сыртқы сауданың дамуын анықтайтын 4 негізгі параметрді
атап көрсетті:
- факторлық шарттар;
- сұраныс шарттары;
- жақын орналасқан және қызмет көрсететін салалар;
- фирма стратегиясы және бәсекелестік.
Майкл Портердің теориясы Халықаралық бәсекелестік теориясы - елдердің
бәсекеге қабілеттілігі оның алдыңғы қатарлы фирмаларының бәсекеге
төзімділігімен анықталады.
Халықаралық құн теориясы. Стюарт Милль өзінің Саяси экономияның
принциптері (1848 ж) атты еңбегінде айырбас қандай баға арқылы жүзеге
асырылатынын анықтады.
С.Милльдің пікірінше, айырбас бағасы әрбір елдің экспортының жиынтығы
оның импортының жиынтығын төлеуге мүмкіндік беретін деңгейдегі сұраныс пен
ұсыныс заңы бойынша белгіленеді.
Екі мемлекет арасындағы тауар айырбасы жағдайындағы сол тауарлардың
айырбас құны әрбір елдің талап етуімен өзінің көршісінен импорттайтын
тауарлар саны бұдан басқа да тауарлардың құнын төлеуге жететіндей болған
кездегі екі елдің белгілі бір өнім түрін өндіруге бейімділігі мен
тұтынушыларының қолда бар ресурстарына сәйкес өздігінен
белгіленеді. Қандай да бір елдің өнімдері шетелдерде неғұрлым жоғары
сұранысқа ие болып, шетелдік тауарларға соғұрлым аз сұраныс танытатын
болса, онда мұндай елдер сыртқы сауда арқылы көп пайда түсіреді.
1.2.Халықаралық саудадағы ортақ тепе-теңдіктер
Әрбір елдің экспорты мен импорты нақты және құндық көрсеткіштер бойынша
есептеледі. Құндық көрсеткіштер ұлттық валютамен есептеледі және
халықаралық салыстырулар үшін АҚШ долларына айналдырылады. Халқықаралық
салыстырулар жүргізу мақсатында экспорт FOB бағасымен, ал импорт CIF
бағасымен есептеледі.
Халықаралық сауда-саттықтың құрылымы негізінен екі түрлі бағытта
қарастырылады:
• географиялық бөлінуі тұрғысынан (географиялық құрылым);
• тауарлық толығулар тұрғысынан (тауарлық құрылым).
Географиялық құрылым сауда ағымдарының жекелеген елдер арасындағы және
аумақтық немесе ұйымдық белгілері бойынша елдер топтары арасында бөлінуі
болып табылады. Аумақтық географиялық құрылым әлемнің бір бөлігіне
бағытталған сауда ағымдарын, ұйымдық құрылым белгілі бір интеграциялық
бірлестік шеңберіндегі елдерге немесе одақтар мен ұйымдарға мүше-елдерге
бағытталған сауда ағымдарын айқындайды.
Халықаралық сауданың тауарлық құрылымы елдердің экспорты немесе импорты
құрамындағы тауарлардың жекелеген түрлерінің үлесі бойынша белгіленеді. Бұл
құрылымдарды 1-суреттен көруге болады.
Сурет 1 – Халықаралық сауда құрылымы
Дерек көзі: Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М. оқулығы-Алматы:Дәнекер,2003-273
Салыстырмалы бағалардың өзгерісіне негізделген өзара тәуелділік сауда
шарттары арқылы көрінеді. Сауда шарттары дегеніміз – бір елдің немесе елдер
тобының белгілі бір тауарларының экспорттық және импорттық бағаларының
арақатынасы. Экономикалық көрсеткіш ретінде сауда шарттары келесі формада
қолданылады:
• таза бартерлі сауда шарттары;
• сауданың табысты шарттары;
• сауданың факторлы шарттары.
Халықаралық сауданың экономикалық өсіммен байланысы (әсері) 3 түрлі
болуы мүмкін:
• экспортқа бағытталған өсім – елдің экспорттайтын
тауарларының өндірісін кеңейту;
• импорталмастырушы өсім – ел импорттан сатып алатын
тауарларды өзінде шығаруды кеңейту;
• бейтарап өсім – елдер арасында сауда шарттары өзгерместен,
халықаралық сауда көлемінің арту
1.3 Халықаралық сауданының альтернативті теориялары
Қазіргі кезде әлемдік сауданың құрылымында сауданың классикалық
теориялары шеңберінде түсіндірілмейтін өзгерістер болуда. Бұл құбылыстар
классикалық теорияларды жетілдіруге немесе жаңа теориялар жасақтауға ықпал
етті.
Өнімнің өмірлік циклі теориясы. ХХ ғ. 60-ж. ішінде американ экономисі
Р.Вернон өнімнің өмірлік циклі теориясын ұсынды. Бұл теория арқылы өнімнің
рыноктағы өмірге бейімділігі мен сатушының мақсатына жетуін қамтамасыз
ететін уақыт аралығында дайын өнімнің әлемдік саудасының дамуын түсіндіруге
ұмтылды.
Өнімнің өмірлік циклі 4 кезеңнен тұрады: ендіру, өсу, жетілу және
құлдырау. 1 - сатыда елдің ішінде туындаған сұранысқа жауап ретінде жаңа
өнім жасақтала бастайды. Сондықтан бұл сатыда жаңа өнім аз мөлшерде
шығарады, жұмысшының үлкен біліктілігін қажет етеді және осы өнім шыққан
елге жинақталады. Ал өндіруші монополист ретінде, өнімнің аз бөлігін сыртқы
рынокқа шығарады.
2 – сатыда (өсу) - өнім өседі және өнім өндірісі ұлғаяды және
басқа дамыған елдерге тарайды. Өнім стандартталады, өндірушілер арасында
бәсеке дамиды және экспорт кең-ді.
3 - жетілу сатысында, өнім көп мөлшерде шығады, бәсекелестік
күресте баға факторлары алдынғы қатарға қойылады, рыноктың кеңеюі өндіруші
ел бәсекелестік артықшылықтарға ие болады.
4 – сатыда (құлдырау). Дамыған елдердегі өндіріс көлемі азаяды,
өткізу рыноктары дамушы елдерге бағытталады, сол елдерге өндіріледі.
Өнімнің өмірлік циклі теориясы көптеген салалардың дамуын анық
көрсетеді, бірақ халықаралық сауданың даму тенденцияларын толық түсіндіре
алмайды. Егер ғылыми зерттеулер мен алдыңғы қатардағы технология елдің
бәсекелестік артықшылықтарын айқындайтын негізгі фактор болмаса, өнімді
өндіру басқа салыстырмалы арзан өндіріс факторлары бар (жұмысшы күші)
елдерге ауысады. Бірақ көптеген тауарлар (қысқа өмірлік цикл, тасымалдау
шығындары жоғары, тұтынушылар шеңбері аз және т.б.) бұл теория арқылы
түсіндіруге келмейді.
Масштаб эффектісі теориясы. 80 жылдың басында Крюгман, Ланкастер және
т.б. экономистер масштаб тиімділігі теориясын ұсынды. Теорияның мазмұны
белгілі бір технологиялар мен өндірісті ұйымдастыруда өндірілетін өнімнің
көлемін ұлғайтуға қарай, яғни үнемдеу жаппай өндіріске негізделген.
Теория авторларының пікірінше, дамыған елдер негізгі өндіріс
факторларымен тең деңгейде қамтамасыз етілген, сондықтан осы жағдайда олар
бір – бірімен өндіріс тиімділігі бар салаларға маманданып сауда
жасағандықтары тиімді. Бұл кезде мамандану - өндіріс көлемін арттыруға және
өнімді аз шығынмен өндіруге және арзан бағамен сатуға мүмкіндік береді.
Тиімділік жүзеге асу үшін сыйымды рынок керек. Халықаралық сауда өткізу
рыногының кеңеюіне жол ашады. Басқаша айтқанда, халықаралық сауда ортақ
интег-ған рын. қалыптасуға мүмкіндік береді, (жеке елдерге қарағанда),
сондықтан тұтынушыға арзан бағалы өнімдер көп ұсынады.
Масштаб тиімділігі теориялық бәсекелестіктің бұзылуына әкеледі,
өйткені өндірістің жинақталуы мен монополист фирмаларының өсуіне әкеледі.
Рыбчинский теоремасында сипатталатын факторлар ұсынысын бір қалыпты емес
өсуінің маңызы ерекше, себебі: басқа да өзгермелі факторлардың тұрақтылығы
кезіндегі ұсыныс факторларының бірінің өсуі осы факторларды қарқынды
пайдалану барысындағы тауар өндірісінің өсуіне және басқа тауарлар
өндірісінің қысқаруына әкеледі.
Рыбчинский теориялық іс жүзінде бірнеше рет дәлелденді. Осылайша
Голландияның – голландиялық сырқаты индустрияның хрестоматиялық сипатына
айналып үлгерді. Бұл проблема Голландияның белсенді түрде кен орнын ашып,
пайдалануына байланысты пайда болды. Сөйтіп табиғи газды өндірудің өсуіне
орай, Голландияның өнеркәсіп экспорты қысқарып түскендей әсер қалдырды, ал
жылу отынының барлық түріне әлемдік рыноктағы бағаның өсуі тенденциясы
күшейді.
Рыбчинский теориясы жаңа сектор ресурстарының басқа салалардан
неғұрлым жоғары еңбекақы мен осы сектордағы соғұрлым жоғары табыстың
есебінен кері қайтуына әсерін тигізеді. Соның нәтижесінде өңдеуші
өнеркәсіптің өнімі қысқарады. Осылайша, халықаралық сауданың ұнамды,
ұнамсыз жақтары болуы мүмкін.
Самуэльсон–Джонс теориясы – сауда нәтижесінде экспорттық салалар үшін
ерекше факторларын (елдер арасында қозғалмайтын) иелерінің табыстары өседі,
ал импортпен бәсекеге түсетін ерекше салықтық факторлар иелерінің табыстары
азаяды.
Столпер–Самуэльсон теориясы – халықаралық сауда бағасы өсіп келе жатқан
тауарды өндіру үшін белсенді қолданылатын факторлар бағасының өсуіне
әкеледі, бағасы төмендеп келе жатқан тауарды өндіру үшін қолданылатын
факторлардың бағасының төмендеуіне әкеледі.
Кесте 1. Сауда нәтижесінде табыстардың бөлінуін түсіндіруші теориялар
Халықаралық сауда Табыстардың бөлінуін түсіндіру
теориясының түсінігі
Абсолютті және Табыстарды бөлу мәселесі қарастырылмаған
салыстырмалы
артықшылықтар теориялары
Өндіріс факторларының Хекшер-Олин: әр ел өндіріс факторы жеткілікті
қатынасы теориясы тауар түрлерін өндіріп, оны экспортқа шығарады,
ал импорттан өнімдерде өндіріс фактор
жетіспейтін тауар түрлерін сатып алады.
Өндірістік ерекше Самуэльсон-Джонс: сауда нәтижесінде экспорттық
факторлары салалар үшін ерекше факторлардың иелерінің
табыстары өседі, ал импортпен бәсекелес
салалардың ерекше факторлары иелерінің табыстары
азаяды
Столпер-Самуэльсон: халықаралық сауда бағасы
өсіп келе жатқан тауарды өндіру үшін белсенді
қолданылатын факторлар бағасының өсуіне әкеледі,
бағасы төмендеп келе жатқан тауарды өндіру үшін
қолданылатын факторлардың бағасының төмендеуіне
әкеледі.
Рыбчинский: басқа да өзгермелі факторлардың
тұрақтылығы кезіндегі ұсыныс факторларының
бірінің өсуі осы факторларды қарқынды пайдалану
барысындағы тауар өндірісінің өсуіне және басқа
тауарлар өндірісінің қысқаруына әкеледі.
Дерек көзі: Алматы: Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М. оқулығы қазақ
университеті,2004-21 мая
2. САУДА САЯСАТЫ
2.1 Сауда саясатының мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге
асыру құралдары
Тұрақты даму проблемасы ғаламдық масштабта шешілді. Бұл мағынадағы
экономикалық саясат ұлттық деңгейдегі экономикалық мүдделері мен
құндылықтары бар объективті заңдылықтардың тоғысуымен анықталады. Соңғы он
жылдықтарда бұл кеңістікке экономикалық блоктардың ұжымдық мүдделері көптеп
шығуда. Дамыған мемлекеттер блогы немесе жекелеген мемлекет тарапынан
белгілі бір қарама-қайшы іс-әрекеттер орын алуы мүмкін.
Өйткені кез келген ұлттық саясат олардың нақты экономикалық мүдделерін
қорғауы немесе оларға қысым көрсетуі мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекеттердің
мүдделері арасындағы балансқа, мәмілеге немесе өзара жеңілдік жасауға қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Ол сыртқы экономикалық саясаттың баламалы
варианттар жиынтығымен, ең алдымен қысым көрсету немесе қарама-қарсы шығу
әрекеттерімен толығуы қажеттілігін алдын-ала анықтайды.
"Солтүстік-Оңтүстік" жүйесінің сауда саясаты халықаралық еңбек бөлінісінің
тік моделін көрсетеді, мұнда дамушы елдер ресурстардың елеулі түрлерін
шетке шығарады да, техника, азық-түлік және ұзақ мерзімдік пайдаланулардағы
тауарларды шеттен әкеледі.
Өзара қарым-қатынастардың мұндай моделін "Солтүстпік--оңтүстік" жүйе сіндегі
экономикалардың өзара қатнастарының мазмұндылығымен салыстырғанда, алдыңғы
модельде кономикалардың өзара толықтырылуы жоқ екендігі анықталған,
кез келген жағдайда Солтүстіктің немесе Оңтүстіктің саудасы жөнінде сөз
еткенде жүзеге асырылатын саясаттың екі түрі жөнінде айтуға болады:
- сыртқы сауда саясаты жөнінде;
- халықаралық сауда саясаты жөнінде.
Сыртқы сауда саясаты дегеніміз - мемлекеттің басқа елдермен жасайтын сауда
қатынастарына мақсатты түрде әсер етуі.
Халықаралық сауда саясаты — ұжымдық жекелеген елдер тобының,
монополияларының, қаржылық-сауда және басқа да топтардың мүдделерінің
көрінісі.
Сауда саясатын жүзеге асырудың әлемдік тәжірибе; 2 принципке
негізделген: еркін сауда және протекционизм.
Зерттеулер көрсеткендей, осы шараларды іске қосуды уақытша параметрлері
бойынша, барлық мемлекеттер бір - бірінен өзгешеленеді. Мысалы, бірқатар
мемлекеттер өз реформаларын импорттық саясатты басқарудың қатаң курсынан;
енді кейбіреулері оны толық ырықтандырудан бастайды.
Мысалы, Оңтүстік Корея, Бразилия және басқа елден алғашқы кездері тек қана
экспортгық өндіріске арналған импорттық тауарларды шеттен әқелуге жағдайлар
(бірқатар жеңілдіктер) жасады, ал экспорттық өндіріске қатысы жоқ
тауарлардың импорты шектелді немесе оларға тыйым салынды.
Осыған ұқсас әдістемені Тайвань қолданды. Ол жерде импортты алмастыру
саясаты жүргізілді. Тым аса дифференнцияланған әдіс-айлалар Малайзия
тәжірибесінде көрініс тапты, ондағы шектеулер белгілі бір өнімнің
экспортына, өндірісі фирманың немесе жалпы саланың сандық параметрлеріне
байланысты белгіленді.
Сонымен бірге, сауда саясатының тиімділігі үшін импортты алмастыруды жүзеге
асыру жолын таңдау өте маңызды.
Осылайша, көптеген елдер экспортты өңдеу дәрежесін ауыстыру ісін менсінбеді
де, дамудың экстенсивті жолдарды таңдады (Аргентина), бұған қарағанда
Бразилия өз тауарларі терең өңдеуді арттыру жолы бойынша жүргізіп отырды.
Әлемдік нарықтың динамикалық, өзгермелі конъюнктура жағдайында аргентиналық
нұсқа экономика дамуының тежегіші болды, ал Бразилияда даму локомативті
болып саналады, өйткені ол алғашында халық шаруашылығының өндірістік
шенінің интенсивті емес, экстенсивті әдіспен дамуын көздеген еді.
Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: яғни сауда саясаты бірінші
немесе екінші әдісті жүзеге асыру жағдайында да, әр алуан экономикалық
салдарды қамтамасыз етеді. Бірақ мынаны атап өту керек, реформалардың
басталған мерзіміне байланысты, экономиканың дамуы үшін бөгеттердің ашылуы,
халықаралық экономикалық ұйымдарға кіруі, аймақтық принциптерді күшейту
жағдайларында елдер үшін экономикалық реттеу құралдарын таңдау әр алуан,
кейде шектеулі болады.
Мысалы, қазіргі кезде барлық постсоциалистік мемлекеттер сыртқы сауда
ұйымына кіру жолында кедендік және басқа келісімдер шеңберінде қабылданған
міндеттемелердің қиындығымен кездеседі.
Әр түрлі елдердің сыртқы экономикалық саясатын зерттеу нәтижесінде мыналар
анықталған, яғни дамушы әлем, әлемдік шаруашылық байланыстардың біртұтас
кешенінің күрделі әлеміне - ұлттық экономикалардың тиімді түрде кіруі
сияқты оңтайлы нұсқаны пайдалану жолымен жүруі тиіс.
Осыған байланысты елдің экспорттық саясатында осы үшін қабылданатын шаралар
келесі іс-әрекеттерден тұрады:
- экспорттық салалардың дамуы үшін жағдайлар жасау немесе экспорттық
өндіріс салаларына бағыттау;
- кейбір салалардың дамуын бағалау және импорттық өндіріспен бәсекелесу
үшін мүмкіндігі жоқ салаларды жабу бағдарламасын қабылдау;
- егер белгілі бір саланың келешекте әлемдік нарықта белгілі бір орынды
қамтамасыз ету мүмкіндігі болса, бірақ та қазіргі таңда осы мүмкіндіктерді
жүзеге асыру жағдайы болмағанда:
1) кедендік қорғау;
2) қаржылық және фискальдық ынталандыру;
3) қолайлы жағдайлар мен жеңілдіктердің басқа түрлерін құру.
Ал жүргізілетін өнеркәсіптік саясат ұғымдылығы бар сыртқы сауда саясатының
адекваттығын қажет етеді (интенсивті модернизацияны бастан кешіріп отырған
салаларды қорғау белгілі елде өндірілмейтін тауарлар өндірісін дамыту;
өндірістің басым салалары қызмет ете алмайтын тауарлар импортын
ынталандыру).
Экспорттық-импорттық саясаты жүзеге асыру кезіндегі әдістемелік жолдар
төмендегілерге қатысты мұқият таңдалуы тиіс: нақты тауарға; оны өндірудегі
қалыптасқан жағдайға; ішкі ұлттық нарық, елдің экспорттық жеткізулері
құрылымындағы оның орнына; халықаралық еңбек бөлінісіндегі (ХЕБ)
болашағына.
Осы жағдайда белгілі бір тандалған құрал протекционисті режимге, не
ырықтандыру режиміне қызмет көрсетеді.
Аталғандардың бірінші режимі өз тіршілігінде уақытша параметрлермен
шектелген және қол жеткен мақсат бойынша әлсірейді, не толығымен тыйым
салынуы мүмкін. Бір мезетте экспорттық позициялардың даму локомотиві болып
табылаты салалар инвестициялық саясаттың басым объектісі болып табылады.
Осы кезде дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымдары тарапынан
болатын протекционистік режимдер өзіне қатысты қарама-қайшы күштерді
сезінуі мүмкін. Өйткені, кез келген дамушы мемлекет маңызды тұтқалардың
(рычагтарды қысымын басынан өткереді, ал оған жауапты шаралар ретін оларды-
маневрлеу үшін жеткілікті варианттарды қолданады.
Әлемдік шаруашылық байланыстар интеграциясының тұжырымдамасын алға қою
өзара қарым-қатынастар векторының ақырындап өзгеруін қамтамасыз етеді.
Импорттық саясатты жүзеге асыру кезінде төмендегі де әдістеме қолданылады:
тауарлар өндірісіндегі ұлттық мүмкіндікті талдау; оның ұлттық экономика
құрылымындағы экспорттық позициядағы орнын анықтау; әлемдік нарық
тенденцияларын талдау.
Төлем балансының тең болмауы, экспорт тиімділігінің төмендеуі жағдайларында
протекционистік режимді қамтамасыз ететін құралдардың кең арсеналы
қолданылады.
Белгілі бір нақты мақсат пен қорғау дәрежесіне қол жеткізген кезде
протекционистік режимнің бұл құралдары басқа шаралармен және реттегіштермен
ауыстырылады.
Мұндай мысал Латын Америкасында, Шығыс Азияда кең танымал. Экономикалық
дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың болашақ секторларын
дамытудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын қабылдауға мемлекетті
бағыттады.Құрылымдық қайта құрудың қажеттілігі бірқатар салалардаң өзгеруін
қамтамасыз етті, бұл салаларда мемлекет тарапынан протекционистік қорғау
жүргізілді.
Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде құруы тиіс. Көптеген
мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз еткен
жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық маңызды
тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.Сонымен қатар, мынаны
атап өту керек, яғни сауда саясатында қолданылатын шаралар мен реттегіштер
синхронды түрде инвестщиялық, кедендік, валюталық және басқа да
саясаттардың реттегіштерін іске қосуы тиіс.Атап айтқанда, кедендік
саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында белгілі бір күшті жинақталмаған
салаларға ғана бағыттауы мүмкін. Өйткені, елдің экспорттық табысының
құрамдас бөлігі болып табылатын салалар, еркін сауда режимі салдарынан
жедел түрде күйреуге бейім болып келеді. Инвестициялық саясаттың құралдары
"даму локомотиві" болып қызмет ете алатын салалардың дамуына бағытталуы
мүмкін.Сонымен бірге, сыртқы сауданы реттеу шараларына, арсненалына
төмендегі құралдар кіретіндігін атап өту керек (1- кестені қараңыз). Оларды
8 топқа топтауға болады.
1-кесте
Реттеу шаралары
Тарифтік: Қаржылық шаралар:
- импорттық кедендік тарифтер - валюталық операцияларды
жүргізу ережелері
Паратарифтік: Автоматтық лицензиялау:
- баж салықтары; - тауарларды шеттен әкелу мен шетке
шығаруға арналған құжаттар;
- импорттық тауарларды енгізу
кезінде алынатын төлемдер;
- кедендік жиындар;
- ішкі салықтар;
- мақсатты жиындар.
Бағаларды бақылау шаралары: Мемлекеттік монополиялар
- демпингке қарсы; - экспорт пен импортқа монополиялар
- компенсациялар;
- импорттық жиындар.
Сомдық реттеу: Техникалық шаралар:
- квоталар -стандарттар;
- сапа нормасы;
- қауіпсіздік нормасы
Дерек көзі: Доганова Т.Н. Халықаралық экономика.Оқу құралы.-
Алматы:Экономика -2005 -96 бет.
Саудадағы негізгі ережелер сыртқы сауда ұйымының ережелерімен реттеледі.
Осы ұйымның ережелеріне сәйкес сыртқы сауданы реттеу үшін негізгі құрал
ретінде кедендік тариф қолданылады. Сыртқы сауда ұйымының мүшесі болып
табылмайтын мемлекеттер мүшеліктің қамтасыз ететін артықшылықтарын қолдана
алмайды.Бұл жағдайларда сауданы реттеудің негізі болып екі жай сауда
келіссөздері мен келісімдері табылады. Оған өте қолайлы жағдайдар жасау
режимі (ҚЖР) кіреді.
Ұлттық жүйедегі саудада қолданылатын ережелерде бірізділіктің болмауы
протекционистік шаралармен анықталған көптеген кедергілерді туындатады.
Сыртқы сауданы реттеуді Кедендік ынтымақтастық Кеңесі маңызды рөл атқарады.
Бұл Кеңес бірыңғай ережелерді белгілейтін тұжырымдамаларды жарайды.
Дамыған елдердің халықаралық саудасы негізінен сыртқы сауда ұйымының
мүшелері болып табылады. Олар реттеудің төмендегідей тәсілін қолданады.
Елдераралық өзгешеліктеріне қарамастан, кедендік тариф құрылымына мыналар
кіреді:
- автономдық мөлшерлемелер; бұл мөлшерлемелер елге өте қолайлы жағдайлар
режимі (ҚЖР) ұсынылмаған кездерде ғана қолданылады
- ҚЖР мөлшерлемері;
- дамушы елдердің тауарларына қатысты қолданылатын артықшылығы бар
мөлшерлемелер.
Сыртқы сауда ұйымына мүше елдер, сыртқы сауданы реттеу тәжірибесінде
шектеуші шаралар блогын қолданады, олар төмендегі ретпен жіктеледі:
- экономикалық мазмұндағы әкімшілік шаралар (тауар тапшылығы, төлем
балансының теңсіздігі, өнеркәсіптік саясатқа зияны), сонымен бірге
экономикалық емес сипаттағы шаралар;
- субъектілердің өзара келісімдері бойынша экспорт-импортты өз еркімен
шектеу;
- әділетсіз бәсекеге қарсы шектеулер немесе шаралар;
- қоршаған ортаны қорғау, ұлттық қауіпсіздікті сақтау мақсатында
енгізілетін шектеулер.
2.2 Сауда саясатының жасырын әдістері
Көптеген елдерде біржақты шектеулер арқылы экспорт пен импортты шектеуге
көмегін тигізетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
ТЕОРИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Халықаралық сауданың классикалық теориялары ... ... ... ... ... ... 4
2. Халықаралық саудадағы ортақ тепе-
теңдіктер ... ... ... ... ... ... .. ..11
3. Халықаралық сауданының альтернативті теориялары ... ... ... ...12
2. САУДА
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 15
1. Сауда саясатының мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге
асыру
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .15
2. Сауда саясатының жасырын
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3. Сыртқы және халықаралық сауда
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
4. Сыртқы сауда саясатының
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 22
5. Халықаралық сауда
ұйымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК САУДАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РӨЛІ... 28
2 Қазақстанның халықаралық саудадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
3 ҚР халықаралық саудадағы болашақ орны ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .37
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..39
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Еліміздегі үрдіс пен нарықтық жүйесі жылдан
жылға дамып келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту,
экономиканың қатынастарға түсімді жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз
ету, жан- жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық тиімді шешім
қабылдау үрдісінде рөлі зор. Әлемдік шаруашылық байланыстардың күрделі
жүйесінде халықаралық сауда ерекше орын алады. Сыртқы сауда тауарларды
басқа елдерге шығарудан экспорттан және таурады басқа елдерден әкелуден
импорттан құрылады. Белгілі кезеңде тауарлар экспортының құны мен олардың
импортының құны арасындағы арақатынас сауда баланысы болады. Егер
экспортталатын тауардың құны импортталатын тауардың құнынан асып кетсе, ел
активті сауда баланысына ие болады. Ал импорт экспорттан асып кетсе
пассивті сауда баланысының жай – күйі сол елдің дүниежүзілік рыноктағы
бәсекелестік қабілеттілігінің белегілі мағанада сол ел экономикасы жай –
күйінің маңызды көрсеткіші.Осы уақытқа дейін тауарларды шетке шығару
халықаралық экономикалық қатынастардың негізгі формасы болып есептелген
еді, ал қазіргі кезде шетелдік инвестициялау (атап айтқанда: бірлескен
өндірістік қызмет, технологиялардың халыкаралық трансферті) халықаралық
экономикалық катынастардың жетекші формасы болып саналады.Біздің пікіріміз
бойынша әлемдік сауданың ролі өте жоғары. Қандайда бір елдің экономикасы
дамуы ол елдің сыртқы саудасына байланысты. Ешқандайда ел өзі жеке бөлек
болып күшті экономика құралмайды. Осыған қарамастан, халықаралық сауда
өзінің масштабы мен функциялары бойынша халықаралық экономикалық
қатынастардың жалпы комплексінде маңызды орынға ие болып отыр, яғни басқаша
айтқанда, есептеулер бойынша халықаралық сауда халықаралық экономикалық
қатынастардын, жалпы көлемінің 80% үлесін алып отыр. Халықаралық сауда - әр
түрлі елдердегі тауар өндірушілер арасындағы байланыс формасы болып
табылады, яғни ол халықаралық еңбек бөлінісі негізінде қалыптасады және
елдердің өзара тәуелділігін көрсетеді. Ғылыми-техникалық революцияның
өнеркәсіптік өндіріс специализациясы мен корпорациясы әсерінен елдер
экономикасында болып жатқан құрылымдық өзгерістер ұлттық экономикалардың
өзара әсерлесуін күшейтеді. Ұлттық экономикадағы ұлттық нарықтардың
жиынтығы-әлемдік нарықты құрайды.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – халықаралық сауда мен сауда сясатын мәнін
талдау және Қазақстанның әлемдегі саудадағы орны мен рөлін көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері: Қазақстан Республикасының сыртқы саудағы
мәнін ашу оның түрлерін зерттеу, ҚР сыртқы сауданың толық мазмұнын
қарастыру.
- Халықаралық сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары;
- Сауда саясаты және жүзеге асыру құралдары;
- Қазақстанның халықаралық саудадағы орны;
- Қазақстанның халыақаралық саудадағы болашақ орны және рөлі.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және
қолданылған әдебиеттен тұрады.
1.ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
Халықаралық сауда - әртүрлі мемлекеттердің ұлттық шаруашылықт-арының
арасында жүретін тауар мен қызмет айырбасы. Халықаралық сауданың негізі –
халықаралық еңбек бөлінісі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің
мамандандырылуын сақтайды. Олардағы өндіріс қызметінің әртүрлі саласын
белгілі түрге мамандандырады нәтижесінде өндіріс нәтижесін, ғылыми-
техникалық қызметтер тауарлармен айырбастау жағдай туғызып, халықаралық
сауда дами түседі.
Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің тауар өндіруге қалыптасқан
дұрыс жағдайларымен түсіндіріледі. Халықаралық еңбек бөлінісімен тауар
айырбасын ынталандыратын төрт негізгі факторларды атап өтуге болады.
1. Әлеуметтік жағрапиялық факторлар – жағрапиялық орналасу, халықтың
құрылымы саны, және де олардың шаруашылық тәжірибесі, білімі, әдет-ғұрпы
бойынша жеке елдердің арасындағы айырмашылық.
2. Табиғи экономикалық факторлар – табиғи климаттық жағдайлар, жер
шаруашылығы құралдары, табиғи кен байлықтары, су және басқа да
ресурстармен қамтамасыз етілу жағынан жеке елдердің арасындағы
айырмашылық.
3. Техникалық экономикалық факторлар – жеке елдердің экономикалық және
ғылыми техникалық даму деңгейі әр түрлі болуымен анықталады.
4. Ғылыми техникалық процесс. Халықаралық еңбек бөлінісі өнімдердің тұрақты
түрде жаңаруына, тауарлар ассортиментінің және олардың техникалық
күрделілігінің шапшаң өсуіне әкеледі.
Халықаралық еңбек бөлінісі мен өнеркәсібі дамыған елдерді нығайту
өнеркәсіп өнімдерін айырбастаудың өсуіне алып келеді. Халықаралық саудада
шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі қазіргі өндірісте шикізат ролі
кемуінің тенденциясын байқатады. ҒТР-ның дамуы жаңа технологияны қолдануға
әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің мөлшеріне энергияны қысқарта
ҒТР сауданың қалыптасқан түрлерінен басқа түрлерін де тудырады. Оларға:
техникалық білім техникалық іс-тәжірибе, техникалық процесс пен лицензия
патенттер жатады.
Сыртқы сауда - тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт)
құралады. Әрбір елдің сыртқы сауда нәтижесі сауда балансынан көрінеді. Егер
шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса – онда оны сауда
балансы деп атайды. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын
құрайды.
1.1.Халықаралық сауданың классикалық теориялары
Халықаралық сауда – халықаралық еңбек бөлінісі негізінде пайда болған
әртүрлі елдің тауар өндірушілері арасындағы байланыс формасы болып
табылады, және олардың өзара экономикалық тәуелсіздігін білдіреді. Сонымен
бірге, халықаралық сауда дегеніміз - әлемнің барлық елдері арасында
жүргізілетін төлемі бар жиынтық тауар айналымы. Халықаралық дамуын ғылыми
тұрғыда түсіндіруге тырысқан бірнеше классикалық теориялар бар. Олардың
қатарында:
Меркантилизм – феодализмнің ыдырауы мен капитализмнің қалыптасуы
кезеңіндегі (ХҮ-ХҮІІІ ғғ.) сауда буржуазиясының мақсат-мүдделерін
кескіндейтін экономикалық ілім мен экономикалық саясат. Меркантилистер
байлық көзі өндіріс аясы емес, айналым аясы болады деген қағидаға сүйенеді;
олар мемлекет ауқаттылығы елде ақшаның (алтынның, күмістің)
мүмкіндігінше неғұрлым көп жиналғандығына байланысты деп есептеді және
елден шет елге шығарылатын тауарлар елге әкелінетін тауарлардан көп болуына
қол жеткізуге тырысты.
Бұл ілімді қолданушылар ұлттың өркендеуінің негізі алтын қорларының
болуында деп бекітті. Ақша құралдары (алтын, күміс түрінде) әскерді ұстауға
мүмкіндік береді, мемлекет басшысының басқарушы ретіндегі дәрежесін
күшейтеді, алтынның қордалануы отарлау соғыстарын жүргізуге, фабрикалар
(мануфактуралар) салуға, жаңа жұмыс күшін қалыптастыруға себепші болады.
Меркантилистердің ойынша, сыртқы сауда қалайда алтынды қолға түсіріп
алуға негізделуі қажет, себебі жай тауар айырбасы жағдайында (мысалы, жүнді
шарапқа айырбастағанда) ол тауарлар тұтынылады да өз айналымын мүлде
тоқтатады. Бұл кезде сауда нөлдік сомамен ойын түрінде қарастырылды, яғни
бір ойыншының ұтысы екіншінің ұтылысы деген сөз. Меркантилистердің
көзқарастары бойынша, әлемдегі барлық байлық шектеулі, сондықтан бір елдің
баюы, екінші елдің кедейленуі арқылы жүргізіледі. Экономикалық жүйе 3
сектордан тұрады: өндіруші сектор, ауылшаруашылық секторы және шетелдік
колониялар. Елдің байлығын қазынадағы алтын мен күмістің көлеміне
байланысты деп есептеген олар, мемлекеттің мүддесін нығайту үшін алтынның
сырттан әкелуіне қолайлы жағдайлар жасау керек деді.
А.Смиттің Абсолютті артықшылықтар теориясы. Бұл теория бойынша -
әрбір ел өзінде аз шығын жұмсап өндірген өнімін экспортқа шығарады
(өндіруде абсолютті артықшылықтарға ие), ал импорттан өндірістерде көп
шығын жұмсалатын тауарларды сатып алады (өзі өндірген тиімсіз, сатып ала
бере ма? Бағасы төмен болса, кім төлейді?). Сонымен бірге, А.Смит еркін
сауда теориясының негізін қалаушы (ЛЭССЭ - ФЭР) экономикаға мемлекеттің
араласпауы және еркін бәсеке.
А.Смит халықаралық еңбек бөлінісі жөніндегі мәселелерді талдап, қандай
тауарларды экспорттау, импорттау керек екендігі жайлы өз ойын былайша
тұжырымдады: Егер бөтен бір мемлекет өзіміз шығара алатынымызға қарағанда,
арзан тауармен бізді қамтамасыз етуге қабілетті болса, онда сол тауарды
өзіміз шығармай-ақ, шет елден сатып алу әлдеқайда тиімді.
А.Смитттің Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу
атты басты еңбегінде (1776 жыл) басты идея - ұлттар мен халықтар байлығының
негізі еңбек бөлінісі екендігіне саяды. Автор келесі қорытынды шығарды:
халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді қатысып жатқан елдер пайда табады.
А.Смиттің корытындысы меркантилистердің ойына қайшы болды. Экспорттың
импорттан үлкен болуы салдарынан елге ағылатын алтын мен күміс емес, елдің
өз иелігіндегі табиғи және абсолютті артықшылықтарын пайдалану арқылы
халықаралық еңбек бөлінісіне белсене қатысушылық қана мемлекеттің тұрмыс
жағдайының өсуіне себепкер бола алады.
Сонымен, шет ел тауар өндірушілері ұлттық тауар өндірушілерге
қарағанда, өнімді арзан шығара алса, онда ондай өнімді сатып алудан
тартынбау керек. Бұл жалпы ереже мынадай тәжірибелік қорытындыға әкеледі:
Халықаралық айырбасқа бөгет жасау дұрыс шараға жатпайды. А.Смит осы
қорытындыны төмендегі қосымша үш аргументпен толықтыра түседі:
- екі халық арасындағы айырбас олардың әрқайсысына бәсекеге
қабілетті өндірістің басы артықтарын өткізуге мүмкіндік береді және сонымен
бірге, айырбассыз мүлдем керексіз болатын тауарлардың құнын арттырады.
Рынокты ел шекарасынан асыра кеңейтіп, өндірістің
ұлғаюына, яғни табыстың өсуіне м үмкіндік береді;
- сыртқы сауда қаржы сақтау, қор жинауға деген қабілеттілікті
арттырады және осы қор жинау үдерісі арқылы бүкіл елдің капиталын
жоғарылатады. Шындығында, экспорт - ұлттық табысты арттырса, тауарды шет
елден сатып алу - ұлттық тұтыну шығындарын азайтады. Ал қор жинау - табыс
пен тұтынудың айырмасымен анықталады. Егер сыртқы сауда шын мәнінде әртүрлі
елдердегі өндіріс шығындарының деңгейіне тәуелді мамандану қағидасына
негізделетін болса, онда ол шындығында, қор жинау үдерісіне, яғни әр
халықтың байлығының өсуіне үлес қосатыны анық;
- әрине, кейбіреулер сыртқы сауда бәсекеге бейімделмеген қызмет
түрлеріне зиянын тигізеді деуі даусыз. Себебі ұлттың капиталы дегеніміз -
оны құрайтын бөліктерінің сомасы. Солардың біреуіне қауіп төндіре отырып,
сыртқы сауда жалпы ұлтқа зиянын тигізбей ме? Шет ел бәсекесінен қорғану
арқылы жекелеген салаларды дамыту бүкіл халық байлығының өсуіне тиімсіз
теріс әсер етуі мүмкін. Осы жағдайда протекционизм халықаралық мамандану
кезінде тауар шығарғаннан әлдеқайда қымбат және көбірек капитал қажет
ететін өндіріске әкелуі мүмкін: осы артық капитал жұмсау - ақшаны желге
шашумен тең. Әрине, шетелдік бәсекеден қорғану шараларын тоқтату осындай
кәсіпорындардың жоғалуына әкеп соғады, яғни капиталдың азаюы орын алады.
Алайда, басқа салаларда болатын өндірістің кеңеюі жұмыс орындарын, ал одан
кейін қосымша капиталды алып келеді. Тек жекелеген кәсіпкерлер ғана ұтылуы
ықтимал, бірақ бұдан жалпы халық ұтады.
Салыстырмалы артықшылық теориясы. Д.Рикардо Саяси экономияның және
салық салудын принциптері деген еңбегінде (1817ж.) екі мемлекет арасындағы
айырбас қай шектерде тиімді екенін және халықаралық маманданудың
критерийлерін айқын көрсете отырып, классикалық теорияны тығырықтан
шығарды.
Рикардо атап көрсеткендей, елдің ешбір өндірісте абсолютті артықшылығы
болмаса да, сауда екі жақ үшін де тиімді. Тіпті сауда болмаған жағдайда да,
екі ел арасындағы баға қатынасындағы сәл айырмашылықтың өзі әрбір ел үшін
салыстырмалы артықшылыққа қол жеткізеді (егер саудалық қарым-қатынастардың
орныққанын есепке алсақ), яғни басқа тауарларға қарағанда, өндірісі
анағұрлым тиімді тауар өндіріліп, тап осы тауар басқасына айырбасталынып,
экспортқа шығарылуы тиіс.
Сонымен, Рикардо Салыстырмалы артықшылық теориясын (заңын) ашты: ол
бойынша, әрбір елдің белгілі бір тауарды шығаруда салыстырмалы артықшылығы
болады және оны сауда кезінде басқа тауарларға айырбастау тиімді. Екі тауар
өндіруден абсолютті шығындар деңгейі жоғары елдер де тауар айырбасынан
пайда ала алады.
Д.Рикардо А.Смиттің абсолютті артықшылықтар туралы идеясы тек жеке
жағдай ретінде ғана енген өзара тиімді сауда мен халықаралық маманданудың
анағұрлым жалпы принциптерін қалыптастырды. Рикардо сыртқы экономикалық
қызметтің ерекшеліктерін анықтауга көп үлес қосты. Ол өз еңбегінде былай
деп жазды: Бір елдегі тауардың салыстырмалы бағасын реттейтін ереже екі
немесе бірнеше мемлекеттер арасында айырбасталатын тауарлардың салыстырмалы
бағасын реттей алмайды.
Өз заманының көптеген экономистері секілді, Рикардо да өз теориясын
жетілдіру барысында мынадай нақты мысалға сүйенді: Англия мен Португалия
арасындағы шарап пен мата айырбасы (1-кесте). Басқа экономистер сияқты,
Рикардо да осы тауарлардың құнын оларды өндіруге кеткен еңбек мөлшерінің
өлшем бірлігін қолдану арқылы бағалайды (еңбек құны қағидасы).
Кесте 1. Португалия мен Англия арасындағы шарап пен мата айырбасы
Еңбек мөлшері бірлігі
Өнім
Португалияда Англияда
Шарап, 1 бөшке 80 120
Мата, 1 дана 90 100
Дерек көзі: Мамыров Н.Қ .Халықаралық экономикалық қатынастары.Оқулық
құралы – Алматы:Санат, 1998 -196
1-кестеде көрсетілгендей, шарап пен мата өндірісі Англия мен
Португалияда әртүрлі еңбек мөлшерлерін қажет етеді: Англияда шараптың өлшем
бірлігіне 120 еңбек бірлігі және матаның өлшем бірлігіне 100 еңбек бірлігі,
ал Португалияда шараптың өлшем бірлігіне 80 еңбек бірлігі, мата бірлігіне
90 еңбек бірлігі сәйкес келеді. Егер А.Смиттің тұжырымдамасына сүйенсек,
онда Португалия осы екі елге кажетті мата мен шарап өндірісін бір өзі
қамтамасыз етуі тиіс. Егер осы екі елдің тауарга кажеттілігі екі тауардың
әрбірінің өлшем бірлігіне теңестірілетін болса, онда қажетті өндіріс (әрбір
өнімнің екі өлшем бірлігі) Португалиядан 340 еңбек бірлігіне шығындалуды
талап етеді: 2*(80+90).
Португалия фирмасы 80 еңбек бірлігі жұмсалынған 1 бөшке шарапты
Англияда 120 еңбек бірлігіне сатып және шығыны соған сәйкес келетін баға
бойынша мата сатып алу арқылы Англияда 1,2 дана матаға ие болады. Басқаша
айтқанда, Португалияның ұтысы:
дана мата
Сыртқы саудадан Англия да ұтады. Ол мата өндірісіне мамандану
арқылы матаны Португалияда табысты сатқан жағдайда: егер Англия шарап
өндіруге 100 өлшем бірлігіне
тең бастапқы еңбек мөлшерін ж ұмсай отырып алатын 56 барре льмен
салыстырғанда, баррель шарап сатып алу мүмкіндігіне ие
болады. Бірақ матаны сату үшін өндірмеген болар еді. Бұл жағдайда Англия
үшін табыс:
баррель шарап
Қарастырылған мысал абстрактты. Оны нақты өмірге жақындату үшін келесі
шарттарды орындау керек:
- еңбек сауда жасаушы елдер емес, тек ел ішінде ғана мобильді
(қарқынды) болуы керек, яғни басқа салаға ауысқанына қарамастан,
жұмысшылардың жұмыс сапасы мен оның қарқындылығы өзгермеуі қажет;
- есептеулерде транспорт, кеден салықтарын төлеу, т.б. сауда-саттық
шығындарды есепке алмау керек;
- жаңа технология, жаңа сапалы машиналардың үлгісін қолдану, т.б. арқылы
еңбек шығындарының өзгеруін ескерусіз қалдырмау қажет.
Хекшер-Олин теориясы. Бүкіл халықаралық сауда дамуының шикізат қоры
әлеуетінің айырмашылықтарын байланыстыратын теория халықаралық экономиканың
басты теориясының бірі болып табылады. Оны шведтің екі экономисі
құрастырды: Эли Хекшер - экономика тарихындағы атақты швед маманы. Ол 1919
жылы өзінің қысқаша құрастырған тақырыбын жариялады және 1977 жылы
Хекшердің оқушысы Бертиль Олин
осы теорияны жалғастырып, өңд еп, Нобель сыйлығына ие болды.
Сондықтан бұл теорияны Хекшер-Олин теориясы деп атайды. Бұл теорияның
басқаша атауы - факторлық пропорция теориясы және ол бөлшектер аралық
байланысты ұсынады, яғни әр елдің шикізат әлеуетіндегі фактор, қайсы бір
өнеркәсіпте шығатын өнімдерге бөлшектеп қолданылады.
Өндірісте қаржыны көп мөлшерде қажет ететін тауарлар экспортқа,
керісінше - пропорциялық фактор қолданылатын тауарлармен айырбасталады.
Осылайша жабық түрде артық факторларды экспортқа шығарады және өндірістің
жетіспейтін факторларын елге шет елден әкеледі. Немесе өте қысқаша:
мемлекеттер қарқынды қолданылатын өнімдердің артық факторын экспортқа
шығарады.
Леонтьев парадоксы. Хекшер-Олиннің ережелері мен қорытындыларын
тәжірибелік тұрғыдан тексеруге арналған көптеген зерттеулердің ішіндегі ең
негізгісі - американ экономисі, Нобель сыйлығының лауреаты Василий
Леонтьевтің жұмысы болып табылады. 1954 жылы оның сол кездегі капитал
молшылығымен ерекшеленетін ел АҚШ-тың экспорты мен импортындағы еңбек пен
капиталдың толық жұмсалуын негізге ала отырып, Хекшер-Олин теориясын
тексеруге қадам жасаған мақаласы жарық көрді. Басқа ірі елдер ішінен бұл
елге екінші дүниежүзілік соғыстың орасан зардабынан жеткілікті капиталмен
шығудың сәті түсті. Бұл кезде Еуропада капитал жетіспеушілігі мен жұмыс
күшінің салыстырмалы артықшылығы байқалды. Сондықтан АҚШ капитал
сыйымдылығы бар тауарларды сыртқа шығарып, еңбек шығыны көп тауарларды шет
елден әкеледі деп күтілген еді. Бірақ нәтиже керісінше немесе бүған қарама-
қайшы болды да, теория Леонтьев парадоксы деп аталды [9]. Елдегі
капиталдың салыстырмалы молшылығы (артықшылығы) Американың сыртқы саудасына
әсер етпейтіні белгілі болды. АҚШ шет елден әкелгенге қарағанда, еңбек
сыйымдылығы молырақ және капитал сыйымдылығы азырақ өнімдерді шет жаққа
шығара бастады.
Леонтьев өз есептеулерін жургізу үшін американ экономикасының 1947
жылғы шығындар шығарылымы салааралық балансын пайдаланды. Сол арқылы
өнеркәсіп 50 секторға бөлініп, оның 37-і өз тауарларымен сыртқы рынокқа
шықты. Өндірістің еңбек пен капитал сияқты екі факторы есепке алынды. Бұдан
әрі қарай жалпы құны 1 миллион доллар болатын тауарлар қоржыны бөлініп
көрсетілді. Олардың әрқайсысында импорттық және экспорттық тауарлардын
типтік жиынтығы сақталынды. Мәселен, егер тамақ өнеркәсібі экспорттың жалпы
сомасының 10%-ын құраса, онда бұл құны 1 миллион долларға тең болатын
қоржында тамақ өнеркәсібіндегі құны 1 миллион соманың 10%-ы, яғни 100 мың
доллар бар екендігін білдіреді.
Зерттеу нәтижесі шет елге шығарылатын құны 1 миллион доллар және шет
елден әкелінетін құны 1 миллион доллар тұратын тауарларды өндіруге қажетті
капитал мен еңбек сомаларын өзара салыстыру арқылы алынды (2-кесте).
Кесте 2. Тауарларды өндіруге қажетті капитал мен еңбек сомаларын
салыстыру
Қажет шығындар Экспорт Бәсекелес импорттық тауарлар
Капитал, 1947 жылғы 2 550 000 3 091 000
баға,АҚШ доллары (С)
Еңбек, адамжыл (Ь) 182 170
СЬ арақатысы, 1 адамжылға14 011 18 182
жұмсалған АҚШ долларының СЬ
арақатысы
Дерек көзі: Мадиярова Д.М., Сыртқы экономикалық қатынастар. Экономикалық
қауіпсіздік:оқу құралы.-Алматы:Экономика,1999-195 бет
Құны 1 миллион доллар тұратын экспорттық тауарларды өндіру үшін 2,5
миллион долларға жуық капитал қажет болса, ал осыған ұқсас бәсекелес
импорттық тауарлар үшін 3,09 миллион доллар қажет. Еңбек шығынына қатысты
алғанда, бұған керісінше жағдай туындайды: бәсекелес импортқа жұмсалған 170
адамжылмен салыстырғанда экспорттық тауарлардың еңбек сыйымдылығы неғұрлым
артығырақ болып, 182 адамжылға жетті. Осылайша, импорттың капитал
сыйымдылығы 30%-дан артып кетеді де, экспорт сыйымдылығы 25%-дан көп
екендігі байқалады.
Мұндай қайшылықты жағдайды, ең алдымен, 1947 жыл соғыстан кейінгі
екінші жылмен тұспа-тұс келетінімен, сондықтан жағдайдың ерекше екендігімен
түсіндіруге болады. Леонтьев аталмыш қайшылықтарды жоққа шығару мақсатымен
1956 жылы 1951 жылдың статистикалық мәліметтерін пайдалана отырып, өз
есептеулерін қайталап шықты. Соның нәтижесінде американдық экспорттың еңбек
сыйымдылык деңгейі американдық импорттың еңбек сыйымдылығы деңгейінен 6%-ға
жоғары болып шықты. Әйтсе де қарама-қайшылық азайтылғанымен, ол толық
жойылмады.
Леонтьевтің өзі салыстырмалы басымдылықтар теориясына сәйкес келетін
мынадай дәлелдерді ұсынды: Американдық экспорт құрамына кіретін еңбек
факторының өзіндік ерекшелігі болды, себебі ол кезде АҚШ өз серіктестерінің
көпшілігіне қарағанда, мамандануы жоғары деңгейдегі жұмыс күшіне ие
болатын [10].
Леонтьевтің болжамы бойынша, капиталдың аталған санымен кез-келген
комбинацияда американдық еңбектің 1 адамжылы - шетелдік еңбектің 3
адамжылына тең болады, яғни американдық еңбектің жоғары өнімділігі
американдық жұмысшылардың жоғары деңгейдегі мамандануымен бейнеленеді. Бұл
өз кезегінде жұмыс күшінің мамандануы моделінің пайда болуының негізін
қалады.
Халықаралық бәсекелестік теориясы. Американ экономисі М.Портер 1991
жылы Елдердің бәсекелестік артықшылықтары деген зерттеуді жариялады.
Зерттеуде халықаралық сауда мәселелері мүлде жаңа қырынан талқыланды:
Халықаралық рынокта елдер емес, фирмалар бәсекеге түседі. Елдің
бұл алатын орнын анықтау үшін фирманың бәсекелестік артықшылыққа қалайша
қол жеткізетінін және оны қалай сақтап қалатынын түсіну керек.
Портер өз үлестеріне экспорттың 12-і келетін 10 ірі өндірістік елде
зерттеу жүргізген. Ол осы зерттеу нәтижесінде елдің әлемдік рыноктағы
бәсекелестік қабілеті соларға бағынышты негізгі параметрлерінің өзара
байланысын көрсететін ұлттың халыкаралық бәсекелестік қабілеті деген
теориясын тұжырымдады.
Портер казіргі сыртқы сауданың дамуын анықтайтын 4 негізгі параметрді
атап көрсетті:
- факторлық шарттар;
- сұраныс шарттары;
- жақын орналасқан және қызмет көрсететін салалар;
- фирма стратегиясы және бәсекелестік.
Майкл Портердің теориясы Халықаралық бәсекелестік теориясы - елдердің
бәсекеге қабілеттілігі оның алдыңғы қатарлы фирмаларының бәсекеге
төзімділігімен анықталады.
Халықаралық құн теориясы. Стюарт Милль өзінің Саяси экономияның
принциптері (1848 ж) атты еңбегінде айырбас қандай баға арқылы жүзеге
асырылатынын анықтады.
С.Милльдің пікірінше, айырбас бағасы әрбір елдің экспортының жиынтығы
оның импортының жиынтығын төлеуге мүмкіндік беретін деңгейдегі сұраныс пен
ұсыныс заңы бойынша белгіленеді.
Екі мемлекет арасындағы тауар айырбасы жағдайындағы сол тауарлардың
айырбас құны әрбір елдің талап етуімен өзінің көршісінен импорттайтын
тауарлар саны бұдан басқа да тауарлардың құнын төлеуге жететіндей болған
кездегі екі елдің белгілі бір өнім түрін өндіруге бейімділігі мен
тұтынушыларының қолда бар ресурстарына сәйкес өздігінен
белгіленеді. Қандай да бір елдің өнімдері шетелдерде неғұрлым жоғары
сұранысқа ие болып, шетелдік тауарларға соғұрлым аз сұраныс танытатын
болса, онда мұндай елдер сыртқы сауда арқылы көп пайда түсіреді.
1.2.Халықаралық саудадағы ортақ тепе-теңдіктер
Әрбір елдің экспорты мен импорты нақты және құндық көрсеткіштер бойынша
есептеледі. Құндық көрсеткіштер ұлттық валютамен есептеледі және
халықаралық салыстырулар үшін АҚШ долларына айналдырылады. Халқықаралық
салыстырулар жүргізу мақсатында экспорт FOB бағасымен, ал импорт CIF
бағасымен есептеледі.
Халықаралық сауда-саттықтың құрылымы негізінен екі түрлі бағытта
қарастырылады:
• географиялық бөлінуі тұрғысынан (географиялық құрылым);
• тауарлық толығулар тұрғысынан (тауарлық құрылым).
Географиялық құрылым сауда ағымдарының жекелеген елдер арасындағы және
аумақтық немесе ұйымдық белгілері бойынша елдер топтары арасында бөлінуі
болып табылады. Аумақтық географиялық құрылым әлемнің бір бөлігіне
бағытталған сауда ағымдарын, ұйымдық құрылым белгілі бір интеграциялық
бірлестік шеңберіндегі елдерге немесе одақтар мен ұйымдарға мүше-елдерге
бағытталған сауда ағымдарын айқындайды.
Халықаралық сауданың тауарлық құрылымы елдердің экспорты немесе импорты
құрамындағы тауарлардың жекелеген түрлерінің үлесі бойынша белгіленеді. Бұл
құрылымдарды 1-суреттен көруге болады.
Сурет 1 – Халықаралық сауда құрылымы
Дерек көзі: Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М. оқулығы-Алматы:Дәнекер,2003-273
Салыстырмалы бағалардың өзгерісіне негізделген өзара тәуелділік сауда
шарттары арқылы көрінеді. Сауда шарттары дегеніміз – бір елдің немесе елдер
тобының белгілі бір тауарларының экспорттық және импорттық бағаларының
арақатынасы. Экономикалық көрсеткіш ретінде сауда шарттары келесі формада
қолданылады:
• таза бартерлі сауда шарттары;
• сауданың табысты шарттары;
• сауданың факторлы шарттары.
Халықаралық сауданың экономикалық өсіммен байланысы (әсері) 3 түрлі
болуы мүмкін:
• экспортқа бағытталған өсім – елдің экспорттайтын
тауарларының өндірісін кеңейту;
• импорталмастырушы өсім – ел импорттан сатып алатын
тауарларды өзінде шығаруды кеңейту;
• бейтарап өсім – елдер арасында сауда шарттары өзгерместен,
халықаралық сауда көлемінің арту
1.3 Халықаралық сауданының альтернативті теориялары
Қазіргі кезде әлемдік сауданың құрылымында сауданың классикалық
теориялары шеңберінде түсіндірілмейтін өзгерістер болуда. Бұл құбылыстар
классикалық теорияларды жетілдіруге немесе жаңа теориялар жасақтауға ықпал
етті.
Өнімнің өмірлік циклі теориясы. ХХ ғ. 60-ж. ішінде американ экономисі
Р.Вернон өнімнің өмірлік циклі теориясын ұсынды. Бұл теория арқылы өнімнің
рыноктағы өмірге бейімділігі мен сатушының мақсатына жетуін қамтамасыз
ететін уақыт аралығында дайын өнімнің әлемдік саудасының дамуын түсіндіруге
ұмтылды.
Өнімнің өмірлік циклі 4 кезеңнен тұрады: ендіру, өсу, жетілу және
құлдырау. 1 - сатыда елдің ішінде туындаған сұранысқа жауап ретінде жаңа
өнім жасақтала бастайды. Сондықтан бұл сатыда жаңа өнім аз мөлшерде
шығарады, жұмысшының үлкен біліктілігін қажет етеді және осы өнім шыққан
елге жинақталады. Ал өндіруші монополист ретінде, өнімнің аз бөлігін сыртқы
рынокқа шығарады.
2 – сатыда (өсу) - өнім өседі және өнім өндірісі ұлғаяды және
басқа дамыған елдерге тарайды. Өнім стандартталады, өндірушілер арасында
бәсеке дамиды және экспорт кең-ді.
3 - жетілу сатысында, өнім көп мөлшерде шығады, бәсекелестік
күресте баға факторлары алдынғы қатарға қойылады, рыноктың кеңеюі өндіруші
ел бәсекелестік артықшылықтарға ие болады.
4 – сатыда (құлдырау). Дамыған елдердегі өндіріс көлемі азаяды,
өткізу рыноктары дамушы елдерге бағытталады, сол елдерге өндіріледі.
Өнімнің өмірлік циклі теориясы көптеген салалардың дамуын анық
көрсетеді, бірақ халықаралық сауданың даму тенденцияларын толық түсіндіре
алмайды. Егер ғылыми зерттеулер мен алдыңғы қатардағы технология елдің
бәсекелестік артықшылықтарын айқындайтын негізгі фактор болмаса, өнімді
өндіру басқа салыстырмалы арзан өндіріс факторлары бар (жұмысшы күші)
елдерге ауысады. Бірақ көптеген тауарлар (қысқа өмірлік цикл, тасымалдау
шығындары жоғары, тұтынушылар шеңбері аз және т.б.) бұл теория арқылы
түсіндіруге келмейді.
Масштаб эффектісі теориясы. 80 жылдың басында Крюгман, Ланкастер және
т.б. экономистер масштаб тиімділігі теориясын ұсынды. Теорияның мазмұны
белгілі бір технологиялар мен өндірісті ұйымдастыруда өндірілетін өнімнің
көлемін ұлғайтуға қарай, яғни үнемдеу жаппай өндіріске негізделген.
Теория авторларының пікірінше, дамыған елдер негізгі өндіріс
факторларымен тең деңгейде қамтамасыз етілген, сондықтан осы жағдайда олар
бір – бірімен өндіріс тиімділігі бар салаларға маманданып сауда
жасағандықтары тиімді. Бұл кезде мамандану - өндіріс көлемін арттыруға және
өнімді аз шығынмен өндіруге және арзан бағамен сатуға мүмкіндік береді.
Тиімділік жүзеге асу үшін сыйымды рынок керек. Халықаралық сауда өткізу
рыногының кеңеюіне жол ашады. Басқаша айтқанда, халықаралық сауда ортақ
интег-ған рын. қалыптасуға мүмкіндік береді, (жеке елдерге қарағанда),
сондықтан тұтынушыға арзан бағалы өнімдер көп ұсынады.
Масштаб тиімділігі теориялық бәсекелестіктің бұзылуына әкеледі,
өйткені өндірістің жинақталуы мен монополист фирмаларының өсуіне әкеледі.
Рыбчинский теоремасында сипатталатын факторлар ұсынысын бір қалыпты емес
өсуінің маңызы ерекше, себебі: басқа да өзгермелі факторлардың тұрақтылығы
кезіндегі ұсыныс факторларының бірінің өсуі осы факторларды қарқынды
пайдалану барысындағы тауар өндірісінің өсуіне және басқа тауарлар
өндірісінің қысқаруына әкеледі.
Рыбчинский теориялық іс жүзінде бірнеше рет дәлелденді. Осылайша
Голландияның – голландиялық сырқаты индустрияның хрестоматиялық сипатына
айналып үлгерді. Бұл проблема Голландияның белсенді түрде кен орнын ашып,
пайдалануына байланысты пайда болды. Сөйтіп табиғи газды өндірудің өсуіне
орай, Голландияның өнеркәсіп экспорты қысқарып түскендей әсер қалдырды, ал
жылу отынының барлық түріне әлемдік рыноктағы бағаның өсуі тенденциясы
күшейді.
Рыбчинский теориясы жаңа сектор ресурстарының басқа салалардан
неғұрлым жоғары еңбекақы мен осы сектордағы соғұрлым жоғары табыстың
есебінен кері қайтуына әсерін тигізеді. Соның нәтижесінде өңдеуші
өнеркәсіптің өнімі қысқарады. Осылайша, халықаралық сауданың ұнамды,
ұнамсыз жақтары болуы мүмкін.
Самуэльсон–Джонс теориясы – сауда нәтижесінде экспорттық салалар үшін
ерекше факторларын (елдер арасында қозғалмайтын) иелерінің табыстары өседі,
ал импортпен бәсекеге түсетін ерекше салықтық факторлар иелерінің табыстары
азаяды.
Столпер–Самуэльсон теориясы – халықаралық сауда бағасы өсіп келе жатқан
тауарды өндіру үшін белсенді қолданылатын факторлар бағасының өсуіне
әкеледі, бағасы төмендеп келе жатқан тауарды өндіру үшін қолданылатын
факторлардың бағасының төмендеуіне әкеледі.
Кесте 1. Сауда нәтижесінде табыстардың бөлінуін түсіндіруші теориялар
Халықаралық сауда Табыстардың бөлінуін түсіндіру
теориясының түсінігі
Абсолютті және Табыстарды бөлу мәселесі қарастырылмаған
салыстырмалы
артықшылықтар теориялары
Өндіріс факторларының Хекшер-Олин: әр ел өндіріс факторы жеткілікті
қатынасы теориясы тауар түрлерін өндіріп, оны экспортқа шығарады,
ал импорттан өнімдерде өндіріс фактор
жетіспейтін тауар түрлерін сатып алады.
Өндірістік ерекше Самуэльсон-Джонс: сауда нәтижесінде экспорттық
факторлары салалар үшін ерекше факторлардың иелерінің
табыстары өседі, ал импортпен бәсекелес
салалардың ерекше факторлары иелерінің табыстары
азаяды
Столпер-Самуэльсон: халықаралық сауда бағасы
өсіп келе жатқан тауарды өндіру үшін белсенді
қолданылатын факторлар бағасының өсуіне әкеледі,
бағасы төмендеп келе жатқан тауарды өндіру үшін
қолданылатын факторлардың бағасының төмендеуіне
әкеледі.
Рыбчинский: басқа да өзгермелі факторлардың
тұрақтылығы кезіндегі ұсыныс факторларының
бірінің өсуі осы факторларды қарқынды пайдалану
барысындағы тауар өндірісінің өсуіне және басқа
тауарлар өндірісінің қысқаруына әкеледі.
Дерек көзі: Алматы: Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М. оқулығы қазақ
университеті,2004-21 мая
2. САУДА САЯСАТЫ
2.1 Сауда саясатының мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге
асыру құралдары
Тұрақты даму проблемасы ғаламдық масштабта шешілді. Бұл мағынадағы
экономикалық саясат ұлттық деңгейдегі экономикалық мүдделері мен
құндылықтары бар объективті заңдылықтардың тоғысуымен анықталады. Соңғы он
жылдықтарда бұл кеңістікке экономикалық блоктардың ұжымдық мүдделері көптеп
шығуда. Дамыған мемлекеттер блогы немесе жекелеген мемлекет тарапынан
белгілі бір қарама-қайшы іс-әрекеттер орын алуы мүмкін.
Өйткені кез келген ұлттық саясат олардың нақты экономикалық мүдделерін
қорғауы немесе оларға қысым көрсетуі мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекеттердің
мүдделері арасындағы балансқа, мәмілеге немесе өзара жеңілдік жасауға қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Ол сыртқы экономикалық саясаттың баламалы
варианттар жиынтығымен, ең алдымен қысым көрсету немесе қарама-қарсы шығу
әрекеттерімен толығуы қажеттілігін алдын-ала анықтайды.
"Солтүстік-Оңтүстік" жүйесінің сауда саясаты халықаралық еңбек бөлінісінің
тік моделін көрсетеді, мұнда дамушы елдер ресурстардың елеулі түрлерін
шетке шығарады да, техника, азық-түлік және ұзақ мерзімдік пайдаланулардағы
тауарларды шеттен әкеледі.
Өзара қарым-қатынастардың мұндай моделін "Солтүстпік--оңтүстік" жүйе сіндегі
экономикалардың өзара қатнастарының мазмұндылығымен салыстырғанда, алдыңғы
модельде кономикалардың өзара толықтырылуы жоқ екендігі анықталған,
кез келген жағдайда Солтүстіктің немесе Оңтүстіктің саудасы жөнінде сөз
еткенде жүзеге асырылатын саясаттың екі түрі жөнінде айтуға болады:
- сыртқы сауда саясаты жөнінде;
- халықаралық сауда саясаты жөнінде.
Сыртқы сауда саясаты дегеніміз - мемлекеттің басқа елдермен жасайтын сауда
қатынастарына мақсатты түрде әсер етуі.
Халықаралық сауда саясаты — ұжымдық жекелеген елдер тобының,
монополияларының, қаржылық-сауда және басқа да топтардың мүдделерінің
көрінісі.
Сауда саясатын жүзеге асырудың әлемдік тәжірибе; 2 принципке
негізделген: еркін сауда және протекционизм.
Зерттеулер көрсеткендей, осы шараларды іске қосуды уақытша параметрлері
бойынша, барлық мемлекеттер бір - бірінен өзгешеленеді. Мысалы, бірқатар
мемлекеттер өз реформаларын импорттық саясатты басқарудың қатаң курсынан;
енді кейбіреулері оны толық ырықтандырудан бастайды.
Мысалы, Оңтүстік Корея, Бразилия және басқа елден алғашқы кездері тек қана
экспортгық өндіріске арналған импорттық тауарларды шеттен әқелуге жағдайлар
(бірқатар жеңілдіктер) жасады, ал экспорттық өндіріске қатысы жоқ
тауарлардың импорты шектелді немесе оларға тыйым салынды.
Осыған ұқсас әдістемені Тайвань қолданды. Ол жерде импортты алмастыру
саясаты жүргізілді. Тым аса дифференнцияланған әдіс-айлалар Малайзия
тәжірибесінде көрініс тапты, ондағы шектеулер белгілі бір өнімнің
экспортына, өндірісі фирманың немесе жалпы саланың сандық параметрлеріне
байланысты белгіленді.
Сонымен бірге, сауда саясатының тиімділігі үшін импортты алмастыруды жүзеге
асыру жолын таңдау өте маңызды.
Осылайша, көптеген елдер экспортты өңдеу дәрежесін ауыстыру ісін менсінбеді
де, дамудың экстенсивті жолдарды таңдады (Аргентина), бұған қарағанда
Бразилия өз тауарларі терең өңдеуді арттыру жолы бойынша жүргізіп отырды.
Әлемдік нарықтың динамикалық, өзгермелі конъюнктура жағдайында аргентиналық
нұсқа экономика дамуының тежегіші болды, ал Бразилияда даму локомативті
болып саналады, өйткені ол алғашында халық шаруашылығының өндірістік
шенінің интенсивті емес, экстенсивті әдіспен дамуын көздеген еді.
Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: яғни сауда саясаты бірінші
немесе екінші әдісті жүзеге асыру жағдайында да, әр алуан экономикалық
салдарды қамтамасыз етеді. Бірақ мынаны атап өту керек, реформалардың
басталған мерзіміне байланысты, экономиканың дамуы үшін бөгеттердің ашылуы,
халықаралық экономикалық ұйымдарға кіруі, аймақтық принциптерді күшейту
жағдайларында елдер үшін экономикалық реттеу құралдарын таңдау әр алуан,
кейде шектеулі болады.
Мысалы, қазіргі кезде барлық постсоциалистік мемлекеттер сыртқы сауда
ұйымына кіру жолында кедендік және басқа келісімдер шеңберінде қабылданған
міндеттемелердің қиындығымен кездеседі.
Әр түрлі елдердің сыртқы экономикалық саясатын зерттеу нәтижесінде мыналар
анықталған, яғни дамушы әлем, әлемдік шаруашылық байланыстардың біртұтас
кешенінің күрделі әлеміне - ұлттық экономикалардың тиімді түрде кіруі
сияқты оңтайлы нұсқаны пайдалану жолымен жүруі тиіс.
Осыған байланысты елдің экспорттық саясатында осы үшін қабылданатын шаралар
келесі іс-әрекеттерден тұрады:
- экспорттық салалардың дамуы үшін жағдайлар жасау немесе экспорттық
өндіріс салаларына бағыттау;
- кейбір салалардың дамуын бағалау және импорттық өндіріспен бәсекелесу
үшін мүмкіндігі жоқ салаларды жабу бағдарламасын қабылдау;
- егер белгілі бір саланың келешекте әлемдік нарықта белгілі бір орынды
қамтамасыз ету мүмкіндігі болса, бірақ та қазіргі таңда осы мүмкіндіктерді
жүзеге асыру жағдайы болмағанда:
1) кедендік қорғау;
2) қаржылық және фискальдық ынталандыру;
3) қолайлы жағдайлар мен жеңілдіктердің басқа түрлерін құру.
Ал жүргізілетін өнеркәсіптік саясат ұғымдылығы бар сыртқы сауда саясатының
адекваттығын қажет етеді (интенсивті модернизацияны бастан кешіріп отырған
салаларды қорғау белгілі елде өндірілмейтін тауарлар өндірісін дамыту;
өндірістің басым салалары қызмет ете алмайтын тауарлар импортын
ынталандыру).
Экспорттық-импорттық саясаты жүзеге асыру кезіндегі әдістемелік жолдар
төмендегілерге қатысты мұқият таңдалуы тиіс: нақты тауарға; оны өндірудегі
қалыптасқан жағдайға; ішкі ұлттық нарық, елдің экспорттық жеткізулері
құрылымындағы оның орнына; халықаралық еңбек бөлінісіндегі (ХЕБ)
болашағына.
Осы жағдайда белгілі бір тандалған құрал протекционисті режимге, не
ырықтандыру режиміне қызмет көрсетеді.
Аталғандардың бірінші режимі өз тіршілігінде уақытша параметрлермен
шектелген және қол жеткен мақсат бойынша әлсірейді, не толығымен тыйым
салынуы мүмкін. Бір мезетте экспорттық позициялардың даму локомотиві болып
табылаты салалар инвестициялық саясаттың басым объектісі болып табылады.
Осы кезде дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымдары тарапынан
болатын протекционистік режимдер өзіне қатысты қарама-қайшы күштерді
сезінуі мүмкін. Өйткені, кез келген дамушы мемлекет маңызды тұтқалардың
(рычагтарды қысымын басынан өткереді, ал оған жауапты шаралар ретін оларды-
маневрлеу үшін жеткілікті варианттарды қолданады.
Әлемдік шаруашылық байланыстар интеграциясының тұжырымдамасын алға қою
өзара қарым-қатынастар векторының ақырындап өзгеруін қамтамасыз етеді.
Импорттық саясатты жүзеге асыру кезінде төмендегі де әдістеме қолданылады:
тауарлар өндірісіндегі ұлттық мүмкіндікті талдау; оның ұлттық экономика
құрылымындағы экспорттық позициядағы орнын анықтау; әлемдік нарық
тенденцияларын талдау.
Төлем балансының тең болмауы, экспорт тиімділігінің төмендеуі жағдайларында
протекционистік режимді қамтамасыз ететін құралдардың кең арсеналы
қолданылады.
Белгілі бір нақты мақсат пен қорғау дәрежесіне қол жеткізген кезде
протекционистік режимнің бұл құралдары басқа шаралармен және реттегіштермен
ауыстырылады.
Мұндай мысал Латын Америкасында, Шығыс Азияда кең танымал. Экономикалық
дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың болашақ секторларын
дамытудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын қабылдауға мемлекетті
бағыттады.Құрылымдық қайта құрудың қажеттілігі бірқатар салалардаң өзгеруін
қамтамасыз етті, бұл салаларда мемлекет тарапынан протекционистік қорғау
жүргізілді.
Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде құруы тиіс. Көптеген
мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз еткен
жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық маңызды
тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.Сонымен қатар, мынаны
атап өту керек, яғни сауда саясатында қолданылатын шаралар мен реттегіштер
синхронды түрде инвестщиялық, кедендік, валюталық және басқа да
саясаттардың реттегіштерін іске қосуы тиіс.Атап айтқанда, кедендік
саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында белгілі бір күшті жинақталмаған
салаларға ғана бағыттауы мүмкін. Өйткені, елдің экспорттық табысының
құрамдас бөлігі болып табылатын салалар, еркін сауда режимі салдарынан
жедел түрде күйреуге бейім болып келеді. Инвестициялық саясаттың құралдары
"даму локомотиві" болып қызмет ете алатын салалардың дамуына бағытталуы
мүмкін.Сонымен бірге, сыртқы сауданы реттеу шараларына, арсненалына
төмендегі құралдар кіретіндігін атап өту керек (1- кестені қараңыз). Оларды
8 топқа топтауға болады.
1-кесте
Реттеу шаралары
Тарифтік: Қаржылық шаралар:
- импорттық кедендік тарифтер - валюталық операцияларды
жүргізу ережелері
Паратарифтік: Автоматтық лицензиялау:
- баж салықтары; - тауарларды шеттен әкелу мен шетке
шығаруға арналған құжаттар;
- импорттық тауарларды енгізу
кезінде алынатын төлемдер;
- кедендік жиындар;
- ішкі салықтар;
- мақсатты жиындар.
Бағаларды бақылау шаралары: Мемлекеттік монополиялар
- демпингке қарсы; - экспорт пен импортқа монополиялар
- компенсациялар;
- импорттық жиындар.
Сомдық реттеу: Техникалық шаралар:
- квоталар -стандарттар;
- сапа нормасы;
- қауіпсіздік нормасы
Дерек көзі: Доганова Т.Н. Халықаралық экономика.Оқу құралы.-
Алматы:Экономика -2005 -96 бет.
Саудадағы негізгі ережелер сыртқы сауда ұйымының ережелерімен реттеледі.
Осы ұйымның ережелеріне сәйкес сыртқы сауданы реттеу үшін негізгі құрал
ретінде кедендік тариф қолданылады. Сыртқы сауда ұйымының мүшесі болып
табылмайтын мемлекеттер мүшеліктің қамтасыз ететін артықшылықтарын қолдана
алмайды.Бұл жағдайларда сауданы реттеудің негізі болып екі жай сауда
келіссөздері мен келісімдері табылады. Оған өте қолайлы жағдайдар жасау
режимі (ҚЖР) кіреді.
Ұлттық жүйедегі саудада қолданылатын ережелерде бірізділіктің болмауы
протекционистік шаралармен анықталған көптеген кедергілерді туындатады.
Сыртқы сауданы реттеуді Кедендік ынтымақтастық Кеңесі маңызды рөл атқарады.
Бұл Кеңес бірыңғай ережелерді белгілейтін тұжырымдамаларды жарайды.
Дамыған елдердің халықаралық саудасы негізінен сыртқы сауда ұйымының
мүшелері болып табылады. Олар реттеудің төмендегідей тәсілін қолданады.
Елдераралық өзгешеліктеріне қарамастан, кедендік тариф құрылымына мыналар
кіреді:
- автономдық мөлшерлемелер; бұл мөлшерлемелер елге өте қолайлы жағдайлар
режимі (ҚЖР) ұсынылмаған кездерде ғана қолданылады
- ҚЖР мөлшерлемері;
- дамушы елдердің тауарларына қатысты қолданылатын артықшылығы бар
мөлшерлемелер.
Сыртқы сауда ұйымына мүше елдер, сыртқы сауданы реттеу тәжірибесінде
шектеуші шаралар блогын қолданады, олар төмендегі ретпен жіктеледі:
- экономикалық мазмұндағы әкімшілік шаралар (тауар тапшылығы, төлем
балансының теңсіздігі, өнеркәсіптік саясатқа зияны), сонымен бірге
экономикалық емес сипаттағы шаралар;
- субъектілердің өзара келісімдері бойынша экспорт-импортты өз еркімен
шектеу;
- әділетсіз бәсекеге қарсы шектеулер немесе шаралар;
- қоршаған ортаны қорғау, ұлттық қауіпсіздікті сақтау мақсатында
енгізілетін шектеулер.
2.2 Сауда саясатының жасырын әдістері
Көптеген елдерде біржақты шектеулер арқылы экспорт пен импортты шектеуге
көмегін тигізетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz