Шаруашылық жүргізуші субъектілер сыныптамасы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер (ШЖС) қаржысының теориялық негіздері
1.1. ШЖС қаржысының мәні, сыныптамасы мен ерекшеліктері
1.2. Коммерциялық ШЖС қаржысын ұйымдастыру
1.3. Коммерциялық емес ШЖС қаржысының мазмұны және ұйымдастырылуы
2. Қазақтелеком акционерлік қоғамы – ҚР серпінді дамып келе жатқан
компаниясының бірі ретінде
2.1. Қазақтелеком АҚ даму тарихы, құрылымы мен міндеттері
2.2. Акционерлік қоғамның инвестициялық жобалары
2.3. Қоғамның қор нарығындағы алар орны
3. ҚР Қазақтелеком АҚ даму перспективалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Шаруашылық жургізуші субъектілер қаржылары - қаржы жүйесінің
біртұтастығын құрайтын бөлік. Олар қаржы жүйесінің негізгі және туынды
бөлігін құрайды, себебі олар елдегі ақша қатынастарының маңызды саласын,
нақты айтқанда, оның өнрістік емес салалар шығындарын, халық
кажеттіліктерін қамтамасыз ететін көздер - ұлттық байлық, ұлттық табыс және
жасалған қоғамдық өнімді алғаш бөлуді қамтиды.
"Шаруашылық жүргізуші субъектілер" ұғымы жинақталушы деп
түсіндіріледі. Өйткені олар активтерді басқара алатын, экономикалық істерді
жасай білетін және баска да бірліктермен операция жүргізе алатын
экономикалық агенттерді әр денгейінде әр түрлі және көп тізімді жоғарғы
басқару жүйесі мен төменгі экономикалық бірліктерге денгейлердің іс-
әрекетін қамтиды. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің каржысының қолма-
қолдылығы, мемлекет қаржысын тұтас алғандағы сияқты, экономикалық заңдардың
жүзеге асуы мен тауар-ақша қатынасының болуына негізделген. Тауар-ақша
қатынастары меншік түрлеріне байланысты қоғамдық еңбекті бөлумен алдын ала
анықталады. Дербес тауар өндірушілер арасындағы еңбек бөлінісінің деңгейі
әр түрлі дербес кәсіп орындардың болуын, олардың құрылымдық бөлулерінен
бастап бөлек жұмысшы орнына дейін анықтайды. Дербес өндірушілер тауар
қоятын көрсететін баға арқылы сатуы сатып алу жолымен өз еңбегінің
нәтижесін, өнімдерді шығарады және айырбастайды. Тұрасымен алғанда, бұл
қатынастар тауар- ақша қатынастары болып табылады.
Осы тақырыптың маңыздылығы – қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржыларының республика қаржы жүйесінде
алар орны ерекше. Айтарлықтай, ШЖС қаржысы қаржы жүйесінің сферасы ретінде
қоғам экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық
жіне материалдық емес игіліктер жасалады.
Курстық жұмыстың мақсаты:
✓ Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы мәнін, негізін, мақсаттарын
айқындау;
✓ ҚР Қазақтелеком АҚ қызметі, міндеттері мен халыққа қызмет көрсету
саласындағы іс-шараларын көрсету ;
✓ ҚР Қазақтелеком АҚ даму перспективалары.
Курстық жұмыстың міндеті:
✓ ШЖС субъектілер қаржысы жайында толық көлемде мәлімет беру;
✓ ҚР Қазақтелеком АҚ қызметін талдап, қызмет атқару негіздерін
анықтау;
✓ Қоғамның қор биржасындағы рөлін айқындай отырып, даму
перспективаларын белгілеу.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні – нарық жүйесіндегі ШЖС қаржысынің мәні
мен қызметтері.
Курстық жұмыстың объектісі – Қазақстан Республикасындағы ШЖС қаржысы.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс үдерісінің негізгі жақтарын және оның экономикалык заңдар
талабына сай болуын көрсетеді. Олар алдағы уақытта ұлттық
шаруашылықтын дамуына қажетті жинақтар мен ақшалай кірістерді пайдалану мен
бөлуде қолданылады. Экономиканың дамуын шаруашылық жүргізуші субъектілердің
салатын қаржыларынсыз елестету мүмкін емес, себебі ол экономиканы құруда
күшті қаржы болып табылады. Өз кезегінде олар өндірістік қатынастардың
бөлігін құрап, баска өндірістік катынастармен біріге отырып
төменгі баскару звеноларының шаруашылык, іс-әрекетінің
тіршілігіне әсер етеді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің каржылары
өздеріне мына қаржыларды қамтиды- өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, кұрылыс,
көлік, жабдыктау, сауда, дайындау, халықты қажетті тұрмыс-заттармен
камтамасыз ету, байланыс, коммуналдық қызметтер, көптеген қаржылық,
несиелік, сақтандыру, ғылым, білім беру, медициналық, акпараттык,
маркетингтік және де баска да коғамға пайдалы кызметтерді жүзеге асыратын
кәсіпорын, фирма, қоғам, концерн, ассоциация; салалық министрліктер мен
басқа да шаруашылық органдардың, шаруашылықаралык, салааралық,
кооперативтік ұйымдар, мекемелер қаржылары арқылы іске асырылады.
Ұлттық шаруашылыктың әрбір саласының қаржылары сол саланың техникалық-
экономикалық ерекшелігіне байланысты өзіндік өзгешелікке ие. Алайда
экономикалық заңдардың біртұтастылығына, шаруашылық жүргізу қағидаларының
ортақтығына сәйкес, барлық сала каржыларының, мазмұны мен негізгі
кағидалары бірдей болып келеді. Мұның бәрі олардың барлығын "қаржы"
категориясы сияқты функцияларды жүзеге асыратын шаруашылық жургізуші
субъектілердің қаржылары тәрізді субкатегорияға біріктірудің қажеттігін
анықтайды.
Курстық жұмысты жазу барысында оқулықтар, газет-журналдармен қатар
интернет желісі де пайдаланылды. Курстық жұмыста Қазақстан Республикасының
ШЖС-нің қаржы қатынастары жөнінде мәліметтер келтірілген.
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер (ШЖС) қаржысының теориялық негіздері
1. ШЖС қаржысының мәні, сыныптамасы мен ерекшеліктері
ҚР қаржы жүйесі- белгілі бір қоғамдық- экономикалық формация
шеңберінде өмір сүретін қаржы қатынастары мен қаржы мекемелерінің жиынтығы;
тар мағынада- мемлекеттің қаржы мекемелерінің жүйесі. Қаржы жүйесі қаржының
мәнділік сипаттамасына қарай үш бөлікті қамтиды:
1) Қаржы қатынастарының жиынтығы;
2) Ақша қорларының жиынтығы;
3) Басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші
субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық, ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
Қаржы қатынастары негізінен екі сфераны қамтиды:
1) Мемлекеттік бюджетке жинақталатын мемлекеттің орталықтандырылған
ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен байланысты болатын
экономикалық ақша қатынастары;
2) Кәсіпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорларының толық
айналымын ортақтастыратын экономикалық ақша қатынастары.
Қаржы қатынастарының буындарына тән болып келетін тиісті
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
жүйесінің екінші бөлігін құрайды. Қаржының материалдық мазмұны өзінің
көрінісін қаржы ресурстарын қалыптастырып, пайдалануда табады, бұл
ресурстар бюджет, мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік сақтандыру
және қамтамасыздандыру, амортизация, айналым қаражаттары, тұтыну, резерв
және басқа көптеген ақша қорларын кіріктіреді.
Қаржы жүйесін сыныптаудың функциялық критерийінен басқа қаржы
субъектілерінің (қаржы қатынастарындағы қатысушылардың) белгісі бойынша
сыныптау қолданылады, бұл қаржы жүйесін сфералар мен буындар бойынша:
мемлекет қаржысына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, халықтың
(үй шаруашылығының) қаржысына шектеуге мұмкіндік береді.
Қаржы қатынастарының нысандары мен ақша қорлары басқарылатын
материалдық объектіні құрайды, Басқарушы субъект қаржыны басқарудың
мемлкеттік және қоғамдық аппараттарының жүйесі- қаржы аппараты болып
табылады, бұл қаржы жүйесінің үшінші бөлігі болып табылады. Қаржы қызметін
ұйымдастыру мен жоспарлау процесіндегі экономикалық және бақылау жұмысымен,
қаржы қатынастары буындарының байланысын жетілдірумен айналысатын қаржы
аппараты қаржы жүйесінің басқа бөліктерімен қабысып, етене ұштасып жатады.
Бұл қаржы жүйесінде базистік қатынастардың да, қондырмалық қатынастардың да
айқыш-ұйқыш тоқайласуын және оның басқармалылығын білдіреді.
ҚР Қаржы жүйесінің сызбасы 1-суретте көрсетілген [3, 42б.].
1-сурет. ҚР қары жүйесінің сызбасы
Қаржы жүйесін құрайтын жеке элементтердің орны мен рөлі бірдей емес.
Бастапқы элемент жүйенің басқа элементтерінің арасында алдыңғы орынды
алады, өйткені жүйе элементтері мен буындардың өзара байланысындағы оның
рөлі айқындаушы болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы — бірыңғай қаржы жүйесінің
құрамды бөлігі және айрықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді. Елдегі
ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты — халықтың қажеттіліктерін,
өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін
алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі,
бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы қаржы жүйесінің сферасы
ретінде қоғам экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда
материалдық және материалдық емес игіліктер жасалады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілер қаржысының сферасы шеңберінде материал, еңбек және қаржы
ресурстарын көпшілік бөлігі шоғырландырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың
талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық
шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды
бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Даму ұлттық шаруашылықты басқару
жүйесінің маңызды экономикалық инструменті, экономиканы қайта құрудың
қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің берік әрі
жақсы қалыптасқан қаржыларынсыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір
бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында басқарудың
төменгі буындары шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық -пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, маркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің ортақ қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға — жалпы "қаржы" категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу
және бақылау функцияларын орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы ай-налымының процесінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық
мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз)
негізінде бөлінетігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс
процесінде құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар
мен қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының ұдайы
өндірістік тұжырымдамасын да іске асырудың басты шарты болып табылады.
Оның мазмұны жай және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша
қаражаттарының ауыспалы айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорындар өнім
өндіру мен оны өткізудің жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде,
белгіленген экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір
мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған,
меншікті қаржы ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша
тартылған қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша жағдайда
бюджеттен бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.
Бөлу - өндіру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы) жасауға
пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта бөлу
ретінде орталықтандырылған қорларға - мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс
қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік
мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын
экономикасында маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз шаруашылық
жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілерімен, жоғарғы
ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен өзара қарым-қатынастарында да
жүзеге асырылады. Субъектілер арасындағы өзара қатынастарда бақылау
жеткізілім тауарларға, көрсетілген қызметтерге және орындалған жұмыстарға
ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен өзара іс-әрекет кезінде
бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк
несиелерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрамына материалдық өндірістің
барлық кәсіпорындары және нарықтық экономика жағдайында өзінің қызметін
коммерциялық есеп негіздерінде жүзеге асыратын өндірістік емес сфераның бір
бөлігі кіреді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер- кәсіпорындар мен ұйымдар (фирма,
компания, фермер шаруашылықтары, ассоциациялар(бірлестіктер), ұлттық
компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі белгілері бойынша
сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша айырудың негіздемелері
қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі мүмкін. ШЖС сыныптамасы 2-
суретте бейнеленген [3, 142б.].
Межелеудің ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне- материалдық немесе материалдық емес(өндірістік емес)
сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Өндірістік емес сфера
қызметінің нәтижелері қызметтердің нысанын қабылдайды, қызметтерді жасаудың
процесі, әдеттегідей, оларды тұтыну процесімен тоқайласады, яғни олар
қордалауға, сақтауға жатпайды.
Сыныптаманың басқа белгісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржылық қызметінің сипаты- коммерциялық және коммерциялық емес қызметі
болып табылады.
2- сурет. Шаруашылық жүргізуші субъектілер сыныптамасы
Кәсіпорын экономикасының негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жүргізудің әр алуандылығы, тауар ақша қатынастары мен рыноктың
дамуы кезінде жұмыс істейді.
Кәсіпорындарды ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша межелеу олардың
қаржысын ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына,
өндірістік- шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылықты жүргізудің
нәтижелеріне әкеп соғады.
Меншік нысандарына қарай ШЖС қорларын қалыптастыру ерекшеліктері
болады. Мәселен, өндірістік кәсіпорындардың қаржы қорлары мына көздер
есебінен жүргізіледі: меншікті көздер (амортизациялық аударымдар, табыс-
пайда және басқалары); банк несиелері; бағалы қағаздардан түсетін
қаражаттар; мемлекеттік кәсіпорындарда қаражаттардың бұл көздері қажет
жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы бөлумен
толықтырылады; кооперативтерде – кооператив мүшелерінің үлестік
жарналарының қаражаттары.
Сонымен, шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы – өнім (жұмыс,
қызмет көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды
және қорларды жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық
қатынастар.
2. Коммерциялық ШЖС қаржысын ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық
субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резидентгік
емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі.
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүліктік емес және мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз
қалауынша оперативтік тұрғыда баскара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге
меншік құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Филиалдар бұл занды тұлғалардың тұрған жерінен тыс жерде орналасқан
және оның барлық немесе кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыратын дараланған
бөлімшелері болып табылады, оның ішіне өкілдік қызметі де кіреді.
Филиал да, өкілдік те заңды тұлға болып табылмайды. Заңды тұлға
коммерциялық та, коммерциялық емес те болуы мүмкін, біріншісінің мақсаты
барынша табыс табу және оны өз қалауынша тарата алады, ал екіншісінің өз
қалауынша табыс табу мүмкіндігі де және таза табысын өз қатысушыларының
арасында бөлу жағдайы да шектелген.
Коммерциялық ұйымдар тек келесідей нысанда құрылуы мүмкін:
- шаруашылык серіктестіктер;
- акционерлік қоғамдар;
- өндірістік кооперативтер;
- мемлекеттік кәсіпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актілерімен қаралған діни
бірлестіктерден, қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерінен, акционерлік
қоғамдардан, коғамдық бірлестіктерден және тағы басқа ұйымдық нысандарынан
құрылуы мүмкін.
1. Шаруашылық серіктестіктер - құрылтайшылардың (қатысушы-лардың)
қосқан үлесі бөліп көрсетілген жарлық капиталы бар коммерциялық ұйымдар.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарының есебінен құрылған, сондай-ақ
серіктестіктің шаруашылық қызметінде шығарылған және сатып алынған мүліктер
серіктестіктердің меншігіне жатады.
Қазіргі кезде шаруашылық серіктестіктер толық және коммандиттік
серіктестіктер болып құрылады.
Толық серіктестік мұндай серіктестіктің қатысушылары толық
серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері
бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлікке ортақ жауапкершілікте болады.
Коммандиттік серіктестік — серіктестік міндеттемелері бойынша өзінің барлық
мүлкімен (толық серіктестер) қосымша жауап беретін толық серіктестіктерден
және серіктестіктің кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыруына араласпайтын,
жауапкершілігі серіктестік (салымшылар) мүлкіне өздері салған салымдардың
жиынтығымен шектелетін қатысушылардан тұрады. Коммандиттік
серіктестіктердің қызметіне араласатын толық серіктестіктің құқылы ережесі
және олардың міндеттемелері бойынша жауапкершілігі толық серіктестіктің
тәртібімен анықталады.
2. Қосымша және жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Жауапкершілігі
шектеулі серіктестік (ЖШС). ЖШС жарлық капиталы бір немесе бірнеше
серіктестік тұлғалардың ұйымдастыруымен құрылған жауапкершілігі шектеулі
серіктестік деп танылады, олардың қосқан үлесі құрылтайшылардың
құжаттарында бөліп көрсетіледі; олар өздерінің қосқан салымдарының құны
шегінде ғана алған міндеттемесі мен тәуекелділік залалы бойынша жауап
береді. Серіктестікке қатысушылардың саны елуден аспауы керек. Ол бір ғана
тұлғадан тұратын, басқа да серіктестіктердің жалғыз қатысушысы ретінде
болуына болмайды.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік. Мұндай серіктестіктің
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық капиталдағы
салымдарымен, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда — қосымша өздері
еселеген мөлшерінде салған салымдармен өздеріне тиесілі мүлкіне жауап
береді.
3. Акционерлік қоғам — өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды
тарту мақсатында акция шығарумен айналысатын занды тұлға. Қоғам
акционерлері өзінің міндеттемесі бойынша жауап бермейді және олардың
кызметімен байланысты өздеріне жататын акцияларының құнының шегінде
тәуекелділіктен алған зиянды шегеді. Акционерлік қоғам ашық, жабық және
ашық халықтық қоғам болып бөлінуі мүмкін.
Ашық акционерлік қоғам — өздерінің шығарған акциясын ашық, жеке,
жабық түрде орналастыруына құқығы бар. Мұндай қоғамның қатысушылары
өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен
шығара алады.
Жабық акционерлік қоғам. Мұндай қоғамның акциялары тек қана өз
құрылтайшылары ішінде немесе алдын ала белгіленген тұлғалар шеңберінде
таратылады. Егерде жабық акционерлік қоғамның акционерлерінің саны жүзден
асып кетсе, онда келесі үш айдың барысында акционерлердің жалпы жиналысында
қоғамның типін өзгертуге, яғни ашық акционерлік қоғамға айналуына шешім
қабылдауына болады.
Ашық қоғамның акциялары, бағалы қағаздардың нарығына қарап бағаланады
және ондағы активтердің құны екі жүз мың айлық есепті керсеткішті құраса
және акционерлердің саны бес жүзден кем болмаса, онда ол ашық халықтық
қоғам болып табылады.
4. Өндірістік кооператив — бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік
негізінде, олар өзінің еңбек етуімен тікелей қатысуының негізінде және
мүліктік пайларын (үлестерін) мүшесі ретінде біріктірудің негізінде
құрылған азаматтық ерікті бірлестік. Кооператив мүшесі екіден кем болмауы
тиіс. Кооператив мүшелері занда қаралған тәртіп пен деңгейде қосымша
(субсидиарлық) міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады.
5. Мемлекеттік кәсіпорын. Мемлекеттік кәсіпорындарға жататындар:
- шаруашылыкты жүргізу құқына негізделген мемлекеттік кәсіпорын. Ол өз
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікке жауап береді, бірақ
мемлекет міндеттемелері үшін жауапты болмайды;
- ағымдағы (оперативтік) баскару құқығына (қазыналық кәсіпорын) негізделген
мемлекеттік кәсіпорын, Қазақстан Республикасы үкіметінің немесе жергілікті
атқару органының шешімімен құрылады. Қазыналық кәсіпорынның шаруашылық
қызметі оның Жарғысында көрсетілген (белгіленген) мақсаттармен және
міндеттермен анықталады. Қазақстан Республикасы немесе жергілікті әкімшілік-
аумақтық бөлініс қазыналық кәсіпорынның міндеттемелері бойынша жәрдем беру
жауапкершілігін өз мойнына алады [4].
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы жүйесінің
маңызды сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ-ді жасау, бөлу және
пайдалану процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатын
материалдық өндіріс сферасында іс-әрекет етеді.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдар қаржысы – өндірістік
капиталдарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы
ресурстарын жасау, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және
пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастар.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысын ұйымдастыру белгілі
бір қағидаттарға негізделген:
✓ Коммерциялық- шаруашылық қызмет (қаржылық қызмет саласындағы
дербестік, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы –шаруашылық
қызметінің қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық,
кәсіпорынның қызметіне бақылау жасау);
✓ Жоспарлылық;
✓ Меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
✓ Қаржы резервтерінің болуы.
Коммерциялық (шаруашылық) есеп- кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық
–қаржы қызметін жүргізудің негізге алатын қағидаты мен басты әдісі.
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-өзі
қаржыландыру болып табылады. Өзін-өзі өтеушілік- шаруашылық жүргізудің
негіз қалаушы қағидаты, ол кәсіпорынның өз өнімін (жұмысын, қызмет
көрсетулерін) өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өңдіру және
жеткізілім жөніндегі бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі
қаржыландыру болса, нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың
шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты.
Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары-
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің әне олардың заңи ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың қажетті қағидаты- басқарудың
барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің ( резервтік капитал, тәуекел
қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін [3, 154б.].
3. Коммерциялық емес ШЖС қаржысының мазмұны және
ұйымдастырылуы
Өндірістік емес сферада коммерциялық негізде қызмет ететін тұрғын-үй
коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету, сақтандыру, банк және басқа
кәсіпорындарымен (ұйымдарымен) қатар, коммерциялық емес қызмет жүргізетін
ұйымдардың үлкен бөлігі жұмыс істейді.
Кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын жіне алынған таза
табысты қатысушылар арасында бөлмейтін заңи тұлға коммерциялық емес ұйым
болып табылады.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы ҚР Заңына сәйкес коммерциялық емес
ұйымдар әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру, қайырымдылық, басқару
мақсаттарына қол жеткізу; азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын, заңды
мүдделерін қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, азаматтардың рухани және
өзге де қажеттіліктерін қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау,
қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту: заң көмегін
көрсету үшін, сондай-ақ қоғамдық игіліктерді және өз мүшелерінің
игіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттарда құрылуы
мүмкін.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары құрылтай құжаттарымен
айқындалады.
Коммерциялық емес ұйымдар мекеме, қоғамдық бiрлестiк, акционерлік
қоғам, тұтыну кооперативi, қор, дiни бiрлестiк, қауымдастық (одақ)
нысанындағы заңи тұлғалардың бiрлестiгi нысанында және заңнамалық актiлерде
көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкiн. Бұл ұйымдардың қызметiнiң мақсаты
пайда немесе табыс табу емес, керiсiнше қоғамдық қажеттiлiктердi
қанағаттандыру болып табылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы деп материалдық емес игiлiктер
мен қызметтердi жасау мақсатында материалдық өндiрiс салаларында жасалған
ұлттық табысты қайта бөлу нәтижесiнде құрылатын ақша қорларының қозғалысын
ортақтандыратын ақша қатынастарының жиынтығын түсiнедi.
Коммерциялық емес қызмет түрлерi мен салаларында мынадай қаржы
қатынастары қалыптасады:
− сала мен бюджет арасындағы қаржыламдыру ретiнде қаражаттарды алумен
және кейбiр жағдайларда бюджет алдындағы қаржылық мiндеттемелердi
орындаумен байланысты қатынастар;
− қаржы ресурстарын бөлумем және орталықтандырумен байланысты жоғарғы
және төменгi органдар арасындағы iшкiсалалық қатынастары;
− шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, яғни олардың бөлiмшелерi
арасындағы қаржы қатынастары;
− салааралық — түрлi салалардың ұйымдары арасындағы ақша қатынастары;
− еңбекке ақы төлеу жөнiндегi ұйымдар мен олардың қызметкерлерi
арасындағы қатынастар;
− ұйымдар, мекемелер және олардың тұтынушылары арасындағы (көрсетiлген
қызметтерге ақы төлеу жөнiндегi) қатынастар және т.б.
Қызметтің айрықшалықты түрлерiндегi өзара байланыстардың тым қысаң
анықтықты сипаттайтын қатынастардың қалыптасуы мүмкiн, мысалы:
− қоғамдық ұйымдар мен олардың мүшелерi арасында жарналарды — кiру және
мүшелiк жарналарды төлеу, сондай-ақ осы ұйымдардың мүшелерiне белгiлi бiр
жетiстiктер мем қызмет нәтижелерi үшiн көтермелеулiк сипаттағы төлемдер
бойынша;
− коммерциялық ұйымдар мен олардың демеушілерi арасында ұйымның қызметiн
қолдап отыру үшін материалдық және ақша нысандарына қаражаттар беру
жөнiнде;
− сақтық компанияларында ұйымдардың белгiлi бiр контингентiнiң (әскери
қызметшiлердiң, күш ведомствалары мен салық службалары қызметкерлерiнiң
және т.б.) қарым-қатынастары;
− сондай-ақ белгiлi бiр шарттардағы кредит қатынастарының болуы мүмкiн.
Аталынған қаржы қатынастары ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды бiлдiредi, оларды мынадай негiзгi топтарға бiрiктiруге болады:
− ұйымдар мен мекемелердің пайдалану қызметiн қамтамасыз ететiн қорлар;
− күрделi жұмсалымдардың қорлары;
− көтермелеу және ынталандыру сипатындағы қорлар;
− қызметкерлер мен континенттерге (мысалы, оқу орындарындағы оқушыларға,
емдеу мекемелерiндегi ауруларға) қызмет көрсетушiлердiң материалдық, және
тұрмыстық мұқтаждарын қанағаттандырумсн байланысты қорлар;
− негiзгi қызметтi дамыту қорлары.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысын ұйымдастыруға негiзiнен олардың
ұйымдық-құқытық нысандары әсер етедi. Сондықтан коммерциялық емес ұйымдар
қаржысының ерекшелiктерiн анықтау үшiн оның құрамына кiретiн мекемелердi,
ұйымдарды, олардың қызметінiң сипатын, басқаруды ұйымдастырудың және
қаржыландырудың әдiстерiн ескере отырып зерделеген жөн [3, 174б.].
Коммерциялық емес ұйымдардың шаруашылық қызметiн жүргiзудiң әдiстерi
сметалық қаржыландыру (көрсетiлген қызметтер мен игiлiктердiң өтеусiздiгi
кезiнде) және шаруашылық есеп пен өзiн-өзi өтеу негiздерi (өтеулiгi
көзiнде) болып табылады. Рынок жағдайында ұйымдардың көбiсi коммерциялық
есеп негізінде көшуде — көрсетiлетiн қызметтердi сұраным бағасы бойынша
сатады, өздiгiнен даму үшiн жеткілікті қорланым жасайды.
Сметалық қаржыландыру — меншiктi табыстары жоқ ұйымдар мен мекемелердiң
шығыстарын жабу үшiн мемлекеттiк бюджеттен ақша қаражаттарын беру.
Өндiрiстiк емес мекемелердi үстауға жұмсалатын бюджеттен қаржы бөлудiң
көлемi, мақсатты 6ағыты және оны бөлу шығыстардың сметасымен анықталады.
Сметалық тәртiппен бiлiм беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру
мекемелерi, мемлекеттік билiктiң, мемлекеттiк басқару мен қорғаныстың
органдары, ғылыми, шығармашылық, мәдениет мекемелерiнiң бiр бөлiгi
қаржыландырылады. Бiрқатар мекемелердi сметалық қаржыландыру кезiнде
шығындарды қамтамасыз етудiң қосымша көздерi пайдаланылуы, қызметтердi
тұтынушылардың жарналары мен төлемдерi бағытталуы мүмкiн. Ақша қаражаттары
бюджеттен қаржы бөлуге сәйкес берiледi және мекеменiң қаржы жоспарында -
шығыстардың сметасында қамтып көрсетiледi, негiзгi капиталдарды,
материалдық босалқы қорларды сатып алуға, қызметтердi төлеуге, жалақы
беруге, басқа шаруашылық мұқтаждарға жұмсалынады. Мекемеде шаруашылық
немесе коммерциялық қызметтен алынатын табыстар болса, олар дербес кiрiс-
шығыс сметасын жоспарланады және айрықша тәртiппен пайдаланады.
Сметалық қаржыландыру бюджеттiң қаражаттарын пайдалануды қатаң
қадағалайды, тек баптардың белгiлi бір шеңберi тұрғысында ғана оларды қайта
бөлуге шамалы мүмкіндiктер бередi. Бюджет қаражаттарын жұмсауға мекемелердi
қаржыландыруды жүзеге асыратын қаржы органдары тарапынан бақылау қойылған.
Шаруашылық жүргiзудiң шаруашылық-коммерциялық есебi шығындарды
материалдық емес қызметтер көрсету мен игiлiктердi сатудан түскен түсiм-
ақшадан өтелетін мекемелер мен ұйымдарда қолданылады. Бұл ұйымдардын
қызметтерi ақыға көрсетiледi. Бұларға ақылы негiзде жұмыс iстейтiн бiлiм
беру мен денсаулық сақтау мекемелерi, салалық ғылыми-зерттеу институттары,
бiрқатар шығармашылық мекемелерi, ойын-сауық орындары жатады. Бұл әдiстi
коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердiң кәсiпорындары пайдаланады. Олар
қызметпен байланысты әр түрлi ақшалай шығындар жасайды: игiлiктер мен
қызметтердi өткiзе отырып, түсiм-ақша алады; кiрiстердiң шығыстардан асыл
түсуi қорланымды құрайды. Бұл кесiпорындарда қаржы материалдық өндiрiс
кәсiпорындарындағыдай ұйымдастырылады.
Шығындардың өзiн-өзi өтеу әдiсi ақылы кызмет негiзiндегi шаруашылық
қызметiн ұйымдастыруды қарастырады, бұл кызметтердiң бағасы қорланымсыз
шығыстардың көлемiне қатысты анықталады. Бұл әдiс мәдени-ағарту қызметi,
бос уақыты ұйымдастыру саласында (тұрмыстық, кәсiби машықтар мен бiлiм алу
жөнiндегi, шет тiлдердi, мүдделер бойынша ұлттық клубтарда оқып — үйренудiң
курстары мен мектептерi) қолданылады.
Негiзiнен коммерциялық емес қызмет коғамдық тауарлар, игіліктер мен
қызметтердi өндiру және олармен қамтамасыз етудiң қажеттiгiмен айқындалады.
Қоғамдық тауарлардың белгiлi бiр түрлерiн өндiрудi едәуiр ауыс пайдасымен
байланысты мемлекет өзiне алады.
Коммерциялық емес мекемелер, ұйымдар қызметiнiң материалдық негiзi
өндiрiстiк емес арналымдағы капиталдар болып табылады, олардың натуралдық
және ақша нысандары болады. Натуралдық нысандағы қорларды ұйымдар мен
мекемелер сатып алады және олар тұтыну процесiнде өзiнiң құнын жоғалтады.
Осылай жасалған игiлiк пен қызметтердiң тек тұтыну кұны ғана болады.
Материалдық емес өнiм мен қызметтердi жасау процесiнде жүзеге асырылатын
өндiрiстiк емес қорлардың қозғалысы нысандарының, сондай-ақ олардың ұдайы
жаңғыртылуының салалық ерекшелiктерi болады. Қызметтiң бұл түрiнде көбiнесе
жоғары бiлiктiлiктiң ой еңбегi қолданылады, сондықтан шығындарда
әдеттегiдей басты орынды еңбекке ақы төлеу алады. Материалдық емес өнiм
қордаландырылуға жатпайды, оны босалқы қорға айналдыруға болмайды, бiрақ
оның мекеме, ұйым шығындарының сомасына тең ақшалай бағалауы болады.
Коммерциялық емес сфера мекемелерiндегi қызметтер көрсету (жасау)
ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен, өзгеше қаржы
қатынастарымен қосарланып отырады.
Бұл қатынастардың бастапқы табыстар мен қорларды алғашқы бөлу мен
құру процесiнде болмауы оларға ортақ сипат. Сонымен бiрге олардың негiзiнде
өндiрiстiк (коммерциялық) емес сала мекемелерi мен ұйымдарының қаржы
көздерi қалыптасады.
2. Қазақтелеком акционерлік қоғамы – ҚР серпінді дамып келе жатқан
компаниясының бірі ретінде
1. Қазақтелеком АҚ даму тарихы, құрылымы мен міндеттері
Қазақстанның ұлттық байланыс операторы және кеңес үкіметінен кейінгі
ең серпінді дамып келе жатқан телекоммуникация компанияларының бірі
Қазақтелеком АҚ, инфокоммуникациялық қызметтің кең ауқымын ұсынады.
Ұлттық байланыс операторының құрылу тарихы Қазақстан
телекоммуникацияның өзіндік саласының қалыптасу және даму тарихымен тығыз
байланысты.
Қазақстан телекоммуникациясының жеткізу нүктесі, 1862 жылы Верный мен
Пішпек қалаларын байланыстырған телеграф желісі болды. Сол кезеңде
Қазақстан қалалары мен жалпы барлық өңірін қоршаған ортамен тез
байланыстыратын жалғыз тиімді құрал болды. Келесі жылы телеграф желісі
бойынша байланыс Верный қаласы мен Жетісу – Жәркент, Лепсі, Сергиопол,
Қапал уездік қалалары арасында, ал содан кейін батыста – Ташкентте және
солтүстікте – Семей мен Омбыда орнатылды.
Сол кезде көпшілікке қолжетімді бола бермейтін телефон байланысы да
дамып келе жатты. Революцияға дейінгі кезеңде Қазақстан телефон
абоненттерінің жалпы саны мыңнан аспайтын еді. Өзінің желілік торабы бар
қалалық телефон станциялары Верный, Қызылорда, Қостанай, Семей, Орал,
Павлодар, Петропавловск қалаларында болды. Мысалы, Петропавловскідегі
станцияны 1909 жылы Ericsson фирмасы жөндеген болатын. Станцияда жергілікті
қоректендіру жүйесімен сол фирманың коммутаторы қолданылды. Абоненттік желі
ретінде әуе арқылы болат сымдар қолданылды, ал желілер бір сымды болды және
көшелердің арасында бағандарға ілінді. Кейбір басқа қалаларда Siemens
фирмасының (осы күнге дейін “Қазақтелеком” АҚ серіктестерінің бірі болып
табылады) жабдықтары пайдаланылды.
Сөйтіп, империя кезеңінде Қазақстанда телекоммуникацияны дамыту үшін
негізі салынды. Кез келген төңкеріс кезінде (ал ондайлар Қазақстан
қалаларында азаматтық қозғалыс кезінде аз болған жоқ) жеңіп шыққан жақ
байланыс торабын басып алуға тырысқаны белгілі.
Қазақстанның байланысы мен телекоммуникациясын дамыту үшін кеңес
кезеңі ерекше табысты болды. Кеңес үкіметі нақты орнағаннан кейін бүлінген
телеграф пен телефон шаруашылығын қалпына келтіру мәселесі қозғалды,
оларсыз Қазақстанның елеулі аумағында болып жатқан экономикалық және саяси
үдерістерді дұрыс басқару мүмкін емес еді. Ең алдымен, дұрыс телеграф
байланысын қалпына келтіру қажет болды.
КСРО жалпы нашар материалдық жағдайына қарамастан, телеграф байланысы
біртіндеп қалпына келтірілді, көнерген Морзе жүйесінің аппараты қазіргі
заманның әріп басушы құрылғыларымен біртіндеп ауыстырылды. Телеграфты
ауыстыру жылына 1,3 миллион жеделхатқа жетті. Күндізгі және түнгі уақыттағы
шұғыл жеделхаттардың жаңа түрлері пайда болды.
Ақырындап телефондандырумен байланысты жағдай жақсы жағына қарай
ауыса бастады. Үкімет қолдан жасалған бес коммутатор сатып алуға қаражат
бөлді, желі шаруашылығына арналған метиз шығаруды ұйымдастырды, еліміздің
әр түрлі қалаларынан жөнделген жабдықтардың бірнеше жиынтығын алды. Телефон
станциясы қалаларда ғана емес, сондай-ақ аудан орталықтарында да орнатылды.
1934 жылы Алматының поштамп, телеграф, қалааралық, халықаралық
телефон станциялары орналасқан Алматы Байланыс үйінің құрылысы аяқталған
кезде өте маңызды оқиға болды. 1934 жылдың наурызында телеграф құрамында
алғашқы қалааралық телефон станциясы ұйымдастырылды, ол кейіннен өз алдына
кәсіпорын болды. 1939 жылы алғашқы рет қазақстандық телеграф желісі бойынша
фотобейне – қазақтың ұлы ойшылы және ақыны Абай Құнанбаевтың портреті
жіберілген болатын.
1943 жылдың наурызында Қарағанды мен Ақмола арасында Алматы жоғары
жиілікті телефон байланысы ұйымдастырылды. Содан кейін осы желі Мәскеуге
дейін тартылды. Сол кездегі осы қуаттылығы жоғары Алматы – Мәскеу телеграф
магистралінде жалпы алғанда 5 мың км асатын мыс сым тартылды.
Саланың нақты дамуы соғыстан кейінгі жылдары ғана жаңғыра бастады.
1945-1946 жылдары Алматыдан Семейге дейін және одан әрі Новосибирскіге
дейінгі жолдар арқылы түрлі-түсті металдан телефон торлары тартыла бастады.
Осы кезеңде Алматы – Ташкент учаскесінде қолданыстағы торапты нығайту
жүзеге асырылды, ол Алматы мен Жамбыл, Шымкент, Ташкент және Мәскеу
арасындағы сөйлесу сапасының жақсаруына мүмкіндік берді.
Алпысыншы жылдары жеті факсимильді байланысты енгізу басталды, соның
көмегімен байланыс желісі арқылы құжаттарды сурет, фото, сызбалар мен
газеттерді жіберу жүзеге асырылды. 1970 жылдың сәуірінде Мәскеуден Алматыға
дейін, алғашқы газет жолдары фототелеграф арқылы жіберілді. Енді
қазақстандықтардың мәскеуліктермен бірге күнбе күн, сағатпа сағат
нөмірлерін алып отырған баспа органы “Правда” болды.
1955 жылдың ақпанында Қазақ КСР Байланыс министрлігі құрылды және
соның көмегімен Қарағанды, Целиноград, Көкшетау арқылы Алматыдан
Петропавловскіге дейін магистральды кәбіл тартуға қол жеткізілді. Бар-жоғы
15 жылдың ішінде тың жерді игеру басталғаннан кейін аймақтарда 91 % ауыл
кеңесі, 99,5% совхоз, 99,8% колхоз телефондандырылды. 1970 жылы барлық
совхоз, колхоздар мен ауыл кеңестерін телефондандыру аяқталды. Бұл барлық
желіні бірыңғай автоматтандыруға ауыстыруға мүмкіндік берді. Автоматты
қызмет көрсету әдісіне қалааралық байланыс та көшірілді.
80-ші жылдары жер асты магистральдарының белсенді құрылысы басталды.
1990 жылы республикада 1 милллион 250 мың пәтер телефондары жұмыс істеді
немесе 100 отбасына шаққанда 28 телефоннан келді.
КСРО тарағаннан кейін сала жаңа жағдайға тап болды. Оның кері
салдарын болдырмау мақсатында, Қазақ КСР Министрлер кабинеті 1991 жылдың 29
қарашасында “Телеарна, радио мен телефон байланысын қарқынмен дамыту үшін
Қазақ КСР-да байланыс құралдары өндірісін дамыту жөніндегі шаралар туралы”
қаулы қабылдады. Барлық қиыншылықтарға қарамастан, саланың техникалық және
кадрлық әлеуеттілігін сақтау, инвестицияны тарту, шетел серіктестерімен
алғашқы қарым-қатынасты орнату, бізге жат көрінетін технологиялық
жаңалықтарды енгізу үшін көп жұмыс жасалды.
Күн тәртібінде, қазіргі заманның нарық талаптары мен соңғы технология
жетістіктеріне жауап беретін деңгейде саланың жұмысын ұйымдастыра алатын,
көптеген дүние жүзі елдерінде қолданып жүрген түрде ұлттық телекоммуникация
компаниясын құру мәселесі тұрды.
Қабылданған шаралар кері үдерісті тоқтатуға және болашақ жұмысының
негізін қалауға мүмкіндік берді. Көптеген жұмысты жүзеге аысру қажет болды.
Телекоммуникация саласының “белгілі” болып ғана қалмай, маңызды
проблемаларды шешіп қана қоймай, қазақстандықтарды күнделікті байланыс
қызметімен қамтамасыз етіп қана қоймай, сондай-ақ анағұрлым жаңа белестерге
шығуы қажет болды.
Қазақстан дүние жүзілік экономикаға шыға бастады. Мұндай міндеттер,
бүгінгі күнді ғана емес, ертеңгі күнді де қанағаттандыратын және
халықаралық контекске жазылған телекоммуникацияның серпінмен дамып келе
жатқан құрылымы ішкі және сыртқы нарық қажеттілігіне қазіргі заманға сай
және қабілетті икемдей алатын иелігінде тиімді құралы болғанда ғана
толығымен жүзеге асырылады. Алғашқы кезекте, еліміз үшін аса маңызы бар,
Қазақстанды маңызды транзиттік торап ретінде растау мүмкіндігі бар, Ресей
мен алыс шетелдердің ұқсас тораптарымен табысты бесекелесе алатын жобаларды
жүзеге асыру міндеті тұрды [5].
Қаржы қаражатын, кадр әлеуеттілігн, технологиялық мүмкіндіктерді
байланыстыру, телекоммуникация саласында бірыңғай ұлттық саясатты әзірлеу,
стратегиялық және тактикалық міндеттерді дұрыс жоспарлау, оларды кезең-
кезеңмен, барынша тиімді және ең аз шығынмен шешу қажет болды. Осылай ғана
сала Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қойған қазақстандық
экономиканы жаңғырту жоспарларын жүзеге асыруға өзінің үлесін жетістікпен
қоса алды.
Басқа сөзбен айтқанда, телекоммуникация саласындағы ұлттық операторды
– компания құру қажеттілігі туралы мәселе туындады. Бұл 1994 жылы болды.
1994 жылдың 17 маусымы күні – “Қазақтелеком” ҰАК компаниясының құрылған
күні, оның атымен біздің еліміздегі телекоммуникация саласының тағдыры
байланысты. Бұл сала бойынша еліміздің көптеген көрсеткіштермен жоғары
орындарға шығуына мүмкіндік берген біздің экономикамыздың стратегиялық
маңызды облыстарының бірі болуға алғашқы қадам болды. Бүгінгі күні
“Қазақтелеком” компаниясынсыз және ол ұсынатын байланыс қызметінсіз біздің
қоғамның өмірі мүмкін еместігі баршамызға белгілі.
Қазақтелеком АҚ-ның 51% акциясы Самұрық-Қазына ұлттық әл-
ауқаттылық қоры атынан мемлекетке жатады. Қазақтелеком АҚ компаниясы
тобының құрылымына: Алтел АҚ (100%), Мабайл-Телеком Сервис ЖШС (51%),
GSM Казахстан ЖШС - Қазақтелеком ААҚ (49%), Нұрсат АҚ (77,08%),
Сигнум ЖШК (100%), ШығысТелеком ЖШС (100%), Кептер телеком АҚ (100%),
Radio Tell ЖШС (100%) жатады. Бүгінгі күні Қазақтелеком АҚ
компаниясының тобы инфокоммуникациялық қызметті тұтынушыларының барлық
негізгі мақсатты нарығын қамтиды.
Компанияның орталық кеңсесі Қазақстанның астанасы – Астана қаласында
орналасқан. Компанияда 30 мыңнан астам адам жұмыс істейді. Қазақтелеком
АҚ еліміздің әр облысында аймақтық бөлімшесі бар және еліміздің бүкіл
аумағы бойынша байланыс қызметінің көрсетілуін қамтамасыз етеді. Жедел
деректер бойынша 2009 жылдың 1 қаңтар күнгі жағдайына компания 3,333 млн.
бекітілген байланыс абонентіне қызмет көрсетеді. Қазақстан
Республикасындағы телефон тығыздығы орташа есеппен 100 адамға шаққанда 21,3
бекітілген желіні құрайды. Қазақтелеком АҚ алыс және жақын шетелдердің 40
астам операторларымен ынтымақтаспен жұмыс істейді және өзара әрекет етеді.
Қазақтелеком АҚ ірі инфрақұрылым жобаларын жүзеге асырумен,
телекоммуникация желілерін жаңғырту және цифрландырумен, жаңа технологияны
енгізумен және ауылды телефондандырумен, сонымен қатар Интернетке кең
жолақты қосылу қызметін дамытумен айналысады.
Қазіргі уақытта Қазақстанның тәуелсіз және бәсекеге қабілетті
телекоммуникациялық желісі бар. Оның қызметі көп жағдайда Қазақтелеком АҚ-
ның мемлекеттік мәні бар ірі жобасы - Ұлттық ақпараттық супермагистральдың
(ҰАСМ) құрылысын аяқтаумен келісілген. Осы жобаның жүзеге асырылуы “цифрлы
мемлекетті” құру, “электрондық үкімет”, сондай-ақ “ақпараттық қоғам”
инфрақұрылымын құру жолына маңызды қадам жасауына мүмкіндік берді. Бұдан
басқа да, ҰАСМ Қазақстанның әлемдік ақпараттық кеңістікке бірігуін
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
ҰАСМ республиканың облыс орталықтарын, Алматы мен Астана қалаларын
өзара қосатын жалпы ұзындығы 11 500 км астам талшықты-оптикалық байланыс
желісінен тұрады. ҰАСМ салу сызбасын әзірлеу кезінде, республиканың қолайлы
географиялық орналасуы, цифрлы қалааралық байланысты ұйымдастыру,
қалааралық және халықаралық арналардың сапасы мен сенімділігін қамтамасыз
ету, көршілес мемлекеттермен байланыс ұйымдастыру сияқты маңызды факторлар
ескерілді.
Байланыс саласын дамытудың маңызды бағыттары жергілікті
телекоммуникация желілерін жаңғырту мен дамыту, деректер беру желісін салу,
жаңа қызметтер енгізу болып табылады. Қазақтелеком АҚ IPMPLS
магистральдық желісін дамытады. Жоба аясында деректерді беру жаңа
сервистерінің кең ауқымда енгізілуін қамтамасыз ететін мультисервистік
бағдарлаушылар орнатылды. 2006 жылы Қазақстанның облыс және аудан
орталықтарының деңгейінде ADSL - Megaline, IP VPN технологиясы негізінде
Интернетке кең жолақты қосылу қызметтері іске қосылды.
Бағалау деректері бойынша, Қазақтелеком АҚ (еншілес компаниялар
есебімен) Интернет-пайдаланушыларының жалпы саны 2008 жылдың қорытындысы
бойынша 1 млн. 190 мыңнан астам адамды құрады, 2007 ж. қарағанда 41,5%
артық. Олардың ішінен кеңжолақты Интернет пайдаланушылар саны (еншілес
компаниялар есебімен) - 660 мыңнан астам адам. 2007 ж. салыстырғанда өсу
шегі – 124,5%.
Жедел деректер бойынша 208 жылдың 12 айына Қазақтелеком АҚ-ның
шоғырланған табысы 164 млрд. 390 млн. теңгені құрады. Шоғырланған табысының
өсімі 2007 жылмен салыстырғанда 3% астам құрады. EBITDA көрсеткіші (салық
салу мен тозуға дейінгі пайда) 46 млрд. теңгеге жуық құрады. Қазақтелеком
АҚ-ның 2008 ж. таза пайдасы шындығында, 2007 ж. деңгейінде болжанады және
31 млрд. 381 млн. теңгені құрайды.
Қазақтелеком АҚ, Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы
мембағдарламасын жүзеге асыру аясында NGN (Next Generation Networks) жаңа
ұрпақтың магистральдық қалааралық желісін салуды аяқтады. Бүгінгі күні
Қазақтелеком АҚ ТМД-ғы бүкіл елдің ауқымында қалааралық байланыс
желісінің NGN-ға өткен бірінші телекоммуникациялық операторы болып
табылады. NGN әдеттегі қалааралық байланыс желісіне қарағанда IP
технологиясы бойынша жұмыс істейді. Осы шешім қалааралық байланыс желісін
анағұрлым тиімді және үнемді тәсілмен кеңейтуді және оның базасында
жергілікті NGN желісін дамыту мүмкіндік береді. 2007 ж. ішінде NGN
жергілікті желілері Астана, Алматы, Қарағанда, Павлодар, Тараз және
Талдықорған қаларында пайдалануға енгізілді. 2008 жылы NGN желілері
Петропавл, Өскемен, Семей және Шымкент қаларында пайдалануға іске қосылды.
NGN желілерінің құрылыс Атырау, Көкшетау және Ақтөбе қаларында басталды.
Жалпы NGN желісін құру бойынша ірі масштабты жобаны жүзеге асыру
компания клиенттеріне жаңа инфокоммуникациялық қызметін алу үшін мүмкіндік
береді және сервистердің кеңінен қолжетімділігін қамтамасыз етеді. NGN
сөзді, бейне мен деректерді (Triple Play) беруге арналған көп мақсатты
әмбебап желіден тұрады. NGN желісі, телефония, Интернет пен бейнеге қосылу,
бағдарламалық коммутаторларды басқару арқылы қосылыс әмбебап шлюздерін
пайдалануды қарастыратын байланысты ұйымдастырудың жаңа принциптерін
қолдануды қоса алғанда, қызметтің барлық түрлерін ұсыну үшін қолданылатын
бірыңғай IP жеткізу желісін пайдалану есебінен салған кезде аздаған
инвестицияны талап етеді. Әдеттегі телефон желісімен қабылданған,
абонентер арасында қосылыс бір желі – бір қызмет принципі бойынша
салынған арналық коммутация NGN-де виртуалды қосылыс ұйымдастыру принципі
жүзеге асырылады, сол бойынша IP желісіне ақырғы пайдаланушының сервисі
жеткізіледі. Жобаны жүзеге асыру, алдағы уақытта абонентке ескі желіде
ұсыну мүмкін болмайтын, көптеген жаңа жоғары технологиялық қызметті ұсынуға
мүмкіндік береді.
Қазақтелеком АҚ, Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы
мембағдарламасын жүзеге асыру аясында CDMA технологиясын қолдану арқылы
ауылдық байланыстың телекоммуникация желілерін жаңғырту және дамыту
жаңғырту жобасын жүзеге асыруды бастады.
CDMA (Code Division Multiple Access) цифрлы сымсыз байланыс стандарты
радиоқосылыс технологиясы көмегімен ауылды телефон байланысымен қамтамасыз
ету мүмкіндігін береді. Ауылды жерде CDMA-450 базалық стансаның жабу аймағы
25-35 км. құрайды. 2008 жылдың басынан бастап осы жаңғырту жобасын
Қазақтелеком АҚ-ның Шығыстелеком ЖШС АҚ еншілес компаниясы жүзеге
асыруда. 2008 жылда 12 облыста 200 база стансасы орнатылды.
2004-2010 жылдарға арналған ауылды аумақтарды дамыту мемлекеттік
бағдарламасын жүзеге асыру аясында, 2008 жылы келешегі бар және электр
қуатымен қамтамасыз етілген барлық ауылды елді мекендерді телефондандыру
аяқталды.
Осымен қатар, 2006 жылдан бастап Қазақтелеком АҚ Wi-Fi және Wi-Mах
технологиялары бойынша Интернет желісіне сымсыз қосылуды енгізу жөніндегі
жобаларды жүзеге асырады.
Қазақтелеком АҚ, өзінің жұмысын кеңейту және түрлендіру үшін сыртқы
нарыққа шығу қадамдарын көздеп отыр және трансұлттық оператордың ең қолайлы
құрылымын құру жөніндегі іс-шаралар кешені жүзеге асырады. 2006 жылы Қытай
және Тәжікстанда компанияның өкілдігі ашылды.
Транзиттік ұстанымды тиімді қолдану және дамыту мақсатында
Қазақтелеком АҚ, СЦС Совинтел (Россия) және China Unicom ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер (ШЖС) қаржысының теориялық негіздері
1.1. ШЖС қаржысының мәні, сыныптамасы мен ерекшеліктері
1.2. Коммерциялық ШЖС қаржысын ұйымдастыру
1.3. Коммерциялық емес ШЖС қаржысының мазмұны және ұйымдастырылуы
2. Қазақтелеком акционерлік қоғамы – ҚР серпінді дамып келе жатқан
компаниясының бірі ретінде
2.1. Қазақтелеком АҚ даму тарихы, құрылымы мен міндеттері
2.2. Акционерлік қоғамның инвестициялық жобалары
2.3. Қоғамның қор нарығындағы алар орны
3. ҚР Қазақтелеком АҚ даму перспективалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Шаруашылық жургізуші субъектілер қаржылары - қаржы жүйесінің
біртұтастығын құрайтын бөлік. Олар қаржы жүйесінің негізгі және туынды
бөлігін құрайды, себебі олар елдегі ақша қатынастарының маңызды саласын,
нақты айтқанда, оның өнрістік емес салалар шығындарын, халық
кажеттіліктерін қамтамасыз ететін көздер - ұлттық байлық, ұлттық табыс және
жасалған қоғамдық өнімді алғаш бөлуді қамтиды.
"Шаруашылық жүргізуші субъектілер" ұғымы жинақталушы деп
түсіндіріледі. Өйткені олар активтерді басқара алатын, экономикалық істерді
жасай білетін және баска да бірліктермен операция жүргізе алатын
экономикалық агенттерді әр денгейінде әр түрлі және көп тізімді жоғарғы
басқару жүйесі мен төменгі экономикалық бірліктерге денгейлердің іс-
әрекетін қамтиды. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің каржысының қолма-
қолдылығы, мемлекет қаржысын тұтас алғандағы сияқты, экономикалық заңдардың
жүзеге асуы мен тауар-ақша қатынасының болуына негізделген. Тауар-ақша
қатынастары меншік түрлеріне байланысты қоғамдық еңбекті бөлумен алдын ала
анықталады. Дербес тауар өндірушілер арасындағы еңбек бөлінісінің деңгейі
әр түрлі дербес кәсіп орындардың болуын, олардың құрылымдық бөлулерінен
бастап бөлек жұмысшы орнына дейін анықтайды. Дербес өндірушілер тауар
қоятын көрсететін баға арқылы сатуы сатып алу жолымен өз еңбегінің
нәтижесін, өнімдерді шығарады және айырбастайды. Тұрасымен алғанда, бұл
қатынастар тауар- ақша қатынастары болып табылады.
Осы тақырыптың маңыздылығы – қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржыларының республика қаржы жүйесінде
алар орны ерекше. Айтарлықтай, ШЖС қаржысы қаржы жүйесінің сферасы ретінде
қоғам экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық
жіне материалдық емес игіліктер жасалады.
Курстық жұмыстың мақсаты:
✓ Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы мәнін, негізін, мақсаттарын
айқындау;
✓ ҚР Қазақтелеком АҚ қызметі, міндеттері мен халыққа қызмет көрсету
саласындағы іс-шараларын көрсету ;
✓ ҚР Қазақтелеком АҚ даму перспективалары.
Курстық жұмыстың міндеті:
✓ ШЖС субъектілер қаржысы жайында толық көлемде мәлімет беру;
✓ ҚР Қазақтелеком АҚ қызметін талдап, қызмет атқару негіздерін
анықтау;
✓ Қоғамның қор биржасындағы рөлін айқындай отырып, даму
перспективаларын белгілеу.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні – нарық жүйесіндегі ШЖС қаржысынің мәні
мен қызметтері.
Курстық жұмыстың объектісі – Қазақстан Республикасындағы ШЖС қаржысы.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс үдерісінің негізгі жақтарын және оның экономикалык заңдар
талабына сай болуын көрсетеді. Олар алдағы уақытта ұлттық
шаруашылықтын дамуына қажетті жинақтар мен ақшалай кірістерді пайдалану мен
бөлуде қолданылады. Экономиканың дамуын шаруашылық жүргізуші субъектілердің
салатын қаржыларынсыз елестету мүмкін емес, себебі ол экономиканы құруда
күшті қаржы болып табылады. Өз кезегінде олар өндірістік қатынастардың
бөлігін құрап, баска өндірістік катынастармен біріге отырып
төменгі баскару звеноларының шаруашылык, іс-әрекетінің
тіршілігіне әсер етеді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің каржылары
өздеріне мына қаржыларды қамтиды- өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, кұрылыс,
көлік, жабдыктау, сауда, дайындау, халықты қажетті тұрмыс-заттармен
камтамасыз ету, байланыс, коммуналдық қызметтер, көптеген қаржылық,
несиелік, сақтандыру, ғылым, білім беру, медициналық, акпараттык,
маркетингтік және де баска да коғамға пайдалы кызметтерді жүзеге асыратын
кәсіпорын, фирма, қоғам, концерн, ассоциация; салалық министрліктер мен
басқа да шаруашылық органдардың, шаруашылықаралык, салааралық,
кооперативтік ұйымдар, мекемелер қаржылары арқылы іске асырылады.
Ұлттық шаруашылыктың әрбір саласының қаржылары сол саланың техникалық-
экономикалық ерекшелігіне байланысты өзіндік өзгешелікке ие. Алайда
экономикалық заңдардың біртұтастылығына, шаруашылық жүргізу қағидаларының
ортақтығына сәйкес, барлық сала каржыларының, мазмұны мен негізгі
кағидалары бірдей болып келеді. Мұның бәрі олардың барлығын "қаржы"
категориясы сияқты функцияларды жүзеге асыратын шаруашылық жургізуші
субъектілердің қаржылары тәрізді субкатегорияға біріктірудің қажеттігін
анықтайды.
Курстық жұмысты жазу барысында оқулықтар, газет-журналдармен қатар
интернет желісі де пайдаланылды. Курстық жұмыста Қазақстан Республикасының
ШЖС-нің қаржы қатынастары жөнінде мәліметтер келтірілген.
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер (ШЖС) қаржысының теориялық негіздері
1. ШЖС қаржысының мәні, сыныптамасы мен ерекшеліктері
ҚР қаржы жүйесі- белгілі бір қоғамдық- экономикалық формация
шеңберінде өмір сүретін қаржы қатынастары мен қаржы мекемелерінің жиынтығы;
тар мағынада- мемлекеттің қаржы мекемелерінің жүйесі. Қаржы жүйесі қаржының
мәнділік сипаттамасына қарай үш бөлікті қамтиды:
1) Қаржы қатынастарының жиынтығы;
2) Ақша қорларының жиынтығы;
3) Басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші
субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық, ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
Қаржы қатынастары негізінен екі сфераны қамтиды:
1) Мемлекеттік бюджетке жинақталатын мемлекеттің орталықтандырылған
ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен байланысты болатын
экономикалық ақша қатынастары;
2) Кәсіпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорларының толық
айналымын ортақтастыратын экономикалық ақша қатынастары.
Қаржы қатынастарының буындарына тән болып келетін тиісті
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
жүйесінің екінші бөлігін құрайды. Қаржының материалдық мазмұны өзінің
көрінісін қаржы ресурстарын қалыптастырып, пайдалануда табады, бұл
ресурстар бюджет, мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік сақтандыру
және қамтамасыздандыру, амортизация, айналым қаражаттары, тұтыну, резерв
және басқа көптеген ақша қорларын кіріктіреді.
Қаржы жүйесін сыныптаудың функциялық критерийінен басқа қаржы
субъектілерінің (қаржы қатынастарындағы қатысушылардың) белгісі бойынша
сыныптау қолданылады, бұл қаржы жүйесін сфералар мен буындар бойынша:
мемлекет қаржысына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, халықтың
(үй шаруашылығының) қаржысына шектеуге мұмкіндік береді.
Қаржы қатынастарының нысандары мен ақша қорлары басқарылатын
материалдық объектіні құрайды, Басқарушы субъект қаржыны басқарудың
мемлкеттік және қоғамдық аппараттарының жүйесі- қаржы аппараты болып
табылады, бұл қаржы жүйесінің үшінші бөлігі болып табылады. Қаржы қызметін
ұйымдастыру мен жоспарлау процесіндегі экономикалық және бақылау жұмысымен,
қаржы қатынастары буындарының байланысын жетілдірумен айналысатын қаржы
аппараты қаржы жүйесінің басқа бөліктерімен қабысып, етене ұштасып жатады.
Бұл қаржы жүйесінде базистік қатынастардың да, қондырмалық қатынастардың да
айқыш-ұйқыш тоқайласуын және оның басқармалылығын білдіреді.
ҚР Қаржы жүйесінің сызбасы 1-суретте көрсетілген [3, 42б.].
1-сурет. ҚР қары жүйесінің сызбасы
Қаржы жүйесін құрайтын жеке элементтердің орны мен рөлі бірдей емес.
Бастапқы элемент жүйенің басқа элементтерінің арасында алдыңғы орынды
алады, өйткені жүйе элементтері мен буындардың өзара байланысындағы оның
рөлі айқындаушы болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы — бірыңғай қаржы жүйесінің
құрамды бөлігі және айрықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді. Елдегі
ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты — халықтың қажеттіліктерін,
өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін
алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі,
бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы қаржы жүйесінің сферасы
ретінде қоғам экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда
материалдық және материалдық емес игіліктер жасалады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілер қаржысының сферасы шеңберінде материал, еңбек және қаржы
ресурстарын көпшілік бөлігі шоғырландырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың
талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық
шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды
бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Даму ұлттық шаруашылықты басқару
жүйесінің маңызды экономикалық инструменті, экономиканы қайта құрудың
қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің берік әрі
жақсы қалыптасқан қаржыларынсыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір
бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында басқарудың
төменгі буындары шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық -пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, маркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің ортақ қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға — жалпы "қаржы" категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу
және бақылау функцияларын орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы ай-налымының процесінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық
мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз)
негізінде бөлінетігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс
процесінде құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар
мен қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының ұдайы
өндірістік тұжырымдамасын да іске асырудың басты шарты болып табылады.
Оның мазмұны жай және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша
қаражаттарының ауыспалы айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорындар өнім
өндіру мен оны өткізудің жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде,
белгіленген экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір
мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған,
меншікті қаржы ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша
тартылған қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша жағдайда
бюджеттен бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.
Бөлу - өндіру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы) жасауға
пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта бөлу
ретінде орталықтандырылған қорларға - мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс
қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік
мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын
экономикасында маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз шаруашылық
жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілерімен, жоғарғы
ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен өзара қарым-қатынастарында да
жүзеге асырылады. Субъектілер арасындағы өзара қатынастарда бақылау
жеткізілім тауарларға, көрсетілген қызметтерге және орындалған жұмыстарға
ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен өзара іс-әрекет кезінде
бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк
несиелерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрамына материалдық өндірістің
барлық кәсіпорындары және нарықтық экономика жағдайында өзінің қызметін
коммерциялық есеп негіздерінде жүзеге асыратын өндірістік емес сфераның бір
бөлігі кіреді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер- кәсіпорындар мен ұйымдар (фирма,
компания, фермер шаруашылықтары, ассоциациялар(бірлестіктер), ұлттық
компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі белгілері бойынша
сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша айырудың негіздемелері
қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі мүмкін. ШЖС сыныптамасы 2-
суретте бейнеленген [3, 142б.].
Межелеудің ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне- материалдық немесе материалдық емес(өндірістік емес)
сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Өндірістік емес сфера
қызметінің нәтижелері қызметтердің нысанын қабылдайды, қызметтерді жасаудың
процесі, әдеттегідей, оларды тұтыну процесімен тоқайласады, яғни олар
қордалауға, сақтауға жатпайды.
Сыныптаманың басқа белгісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржылық қызметінің сипаты- коммерциялық және коммерциялық емес қызметі
болып табылады.
2- сурет. Шаруашылық жүргізуші субъектілер сыныптамасы
Кәсіпорын экономикасының негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жүргізудің әр алуандылығы, тауар ақша қатынастары мен рыноктың
дамуы кезінде жұмыс істейді.
Кәсіпорындарды ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша межелеу олардың
қаржысын ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына,
өндірістік- шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылықты жүргізудің
нәтижелеріне әкеп соғады.
Меншік нысандарына қарай ШЖС қорларын қалыптастыру ерекшеліктері
болады. Мәселен, өндірістік кәсіпорындардың қаржы қорлары мына көздер
есебінен жүргізіледі: меншікті көздер (амортизациялық аударымдар, табыс-
пайда және басқалары); банк несиелері; бағалы қағаздардан түсетін
қаражаттар; мемлекеттік кәсіпорындарда қаражаттардың бұл көздері қажет
жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы бөлумен
толықтырылады; кооперативтерде – кооператив мүшелерінің үлестік
жарналарының қаражаттары.
Сонымен, шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы – өнім (жұмыс,
қызмет көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды
және қорларды жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық
қатынастар.
2. Коммерциялық ШЖС қаржысын ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық
субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резидентгік
емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі.
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүліктік емес және мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз
қалауынша оперативтік тұрғыда баскара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге
меншік құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Филиалдар бұл занды тұлғалардың тұрған жерінен тыс жерде орналасқан
және оның барлық немесе кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыратын дараланған
бөлімшелері болып табылады, оның ішіне өкілдік қызметі де кіреді.
Филиал да, өкілдік те заңды тұлға болып табылмайды. Заңды тұлға
коммерциялық та, коммерциялық емес те болуы мүмкін, біріншісінің мақсаты
барынша табыс табу және оны өз қалауынша тарата алады, ал екіншісінің өз
қалауынша табыс табу мүмкіндігі де және таза табысын өз қатысушыларының
арасында бөлу жағдайы да шектелген.
Коммерциялық ұйымдар тек келесідей нысанда құрылуы мүмкін:
- шаруашылык серіктестіктер;
- акционерлік қоғамдар;
- өндірістік кооперативтер;
- мемлекеттік кәсіпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актілерімен қаралған діни
бірлестіктерден, қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерінен, акционерлік
қоғамдардан, коғамдық бірлестіктерден және тағы басқа ұйымдық нысандарынан
құрылуы мүмкін.
1. Шаруашылық серіктестіктер - құрылтайшылардың (қатысушы-лардың)
қосқан үлесі бөліп көрсетілген жарлық капиталы бар коммерциялық ұйымдар.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарының есебінен құрылған, сондай-ақ
серіктестіктің шаруашылық қызметінде шығарылған және сатып алынған мүліктер
серіктестіктердің меншігіне жатады.
Қазіргі кезде шаруашылық серіктестіктер толық және коммандиттік
серіктестіктер болып құрылады.
Толық серіктестік мұндай серіктестіктің қатысушылары толық
серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері
бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлікке ортақ жауапкершілікте болады.
Коммандиттік серіктестік — серіктестік міндеттемелері бойынша өзінің барлық
мүлкімен (толық серіктестер) қосымша жауап беретін толық серіктестіктерден
және серіктестіктің кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыруына араласпайтын,
жауапкершілігі серіктестік (салымшылар) мүлкіне өздері салған салымдардың
жиынтығымен шектелетін қатысушылардан тұрады. Коммандиттік
серіктестіктердің қызметіне араласатын толық серіктестіктің құқылы ережесі
және олардың міндеттемелері бойынша жауапкершілігі толық серіктестіктің
тәртібімен анықталады.
2. Қосымша және жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Жауапкершілігі
шектеулі серіктестік (ЖШС). ЖШС жарлық капиталы бір немесе бірнеше
серіктестік тұлғалардың ұйымдастыруымен құрылған жауапкершілігі шектеулі
серіктестік деп танылады, олардың қосқан үлесі құрылтайшылардың
құжаттарында бөліп көрсетіледі; олар өздерінің қосқан салымдарының құны
шегінде ғана алған міндеттемесі мен тәуекелділік залалы бойынша жауап
береді. Серіктестікке қатысушылардың саны елуден аспауы керек. Ол бір ғана
тұлғадан тұратын, басқа да серіктестіктердің жалғыз қатысушысы ретінде
болуына болмайды.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік. Мұндай серіктестіктің
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық капиталдағы
салымдарымен, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда — қосымша өздері
еселеген мөлшерінде салған салымдармен өздеріне тиесілі мүлкіне жауап
береді.
3. Акционерлік қоғам — өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды
тарту мақсатында акция шығарумен айналысатын занды тұлға. Қоғам
акционерлері өзінің міндеттемесі бойынша жауап бермейді және олардың
кызметімен байланысты өздеріне жататын акцияларының құнының шегінде
тәуекелділіктен алған зиянды шегеді. Акционерлік қоғам ашық, жабық және
ашық халықтық қоғам болып бөлінуі мүмкін.
Ашық акционерлік қоғам — өздерінің шығарған акциясын ашық, жеке,
жабық түрде орналастыруына құқығы бар. Мұндай қоғамның қатысушылары
өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен
шығара алады.
Жабық акционерлік қоғам. Мұндай қоғамның акциялары тек қана өз
құрылтайшылары ішінде немесе алдын ала белгіленген тұлғалар шеңберінде
таратылады. Егерде жабық акционерлік қоғамның акционерлерінің саны жүзден
асып кетсе, онда келесі үш айдың барысында акционерлердің жалпы жиналысында
қоғамның типін өзгертуге, яғни ашық акционерлік қоғамға айналуына шешім
қабылдауына болады.
Ашық қоғамның акциялары, бағалы қағаздардың нарығына қарап бағаланады
және ондағы активтердің құны екі жүз мың айлық есепті керсеткішті құраса
және акционерлердің саны бес жүзден кем болмаса, онда ол ашық халықтық
қоғам болып табылады.
4. Өндірістік кооператив — бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік
негізінде, олар өзінің еңбек етуімен тікелей қатысуының негізінде және
мүліктік пайларын (үлестерін) мүшесі ретінде біріктірудің негізінде
құрылған азаматтық ерікті бірлестік. Кооператив мүшесі екіден кем болмауы
тиіс. Кооператив мүшелері занда қаралған тәртіп пен деңгейде қосымша
(субсидиарлық) міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады.
5. Мемлекеттік кәсіпорын. Мемлекеттік кәсіпорындарға жататындар:
- шаруашылыкты жүргізу құқына негізделген мемлекеттік кәсіпорын. Ол өз
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікке жауап береді, бірақ
мемлекет міндеттемелері үшін жауапты болмайды;
- ағымдағы (оперативтік) баскару құқығына (қазыналық кәсіпорын) негізделген
мемлекеттік кәсіпорын, Қазақстан Республикасы үкіметінің немесе жергілікті
атқару органының шешімімен құрылады. Қазыналық кәсіпорынның шаруашылық
қызметі оның Жарғысында көрсетілген (белгіленген) мақсаттармен және
міндеттермен анықталады. Қазақстан Республикасы немесе жергілікті әкімшілік-
аумақтық бөлініс қазыналық кәсіпорынның міндеттемелері бойынша жәрдем беру
жауапкершілігін өз мойнына алады [4].
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы жүйесінің
маңызды сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ-ді жасау, бөлу және
пайдалану процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатын
материалдық өндіріс сферасында іс-әрекет етеді.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдар қаржысы – өндірістік
капиталдарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы
ресурстарын жасау, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және
пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастар.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысын ұйымдастыру белгілі
бір қағидаттарға негізделген:
✓ Коммерциялық- шаруашылық қызмет (қаржылық қызмет саласындағы
дербестік, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы –шаруашылық
қызметінің қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық,
кәсіпорынның қызметіне бақылау жасау);
✓ Жоспарлылық;
✓ Меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
✓ Қаржы резервтерінің болуы.
Коммерциялық (шаруашылық) есеп- кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық
–қаржы қызметін жүргізудің негізге алатын қағидаты мен басты әдісі.
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-өзі
қаржыландыру болып табылады. Өзін-өзі өтеушілік- шаруашылық жүргізудің
негіз қалаушы қағидаты, ол кәсіпорынның өз өнімін (жұмысын, қызмет
көрсетулерін) өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өңдіру және
жеткізілім жөніндегі бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі
қаржыландыру болса, нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың
шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты.
Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары-
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің әне олардың заңи ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың қажетті қағидаты- басқарудың
барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің ( резервтік капитал, тәуекел
қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін [3, 154б.].
3. Коммерциялық емес ШЖС қаржысының мазмұны және
ұйымдастырылуы
Өндірістік емес сферада коммерциялық негізде қызмет ететін тұрғын-үй
коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету, сақтандыру, банк және басқа
кәсіпорындарымен (ұйымдарымен) қатар, коммерциялық емес қызмет жүргізетін
ұйымдардың үлкен бөлігі жұмыс істейді.
Кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын жіне алынған таза
табысты қатысушылар арасында бөлмейтін заңи тұлға коммерциялық емес ұйым
болып табылады.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы ҚР Заңына сәйкес коммерциялық емес
ұйымдар әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру, қайырымдылық, басқару
мақсаттарына қол жеткізу; азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын, заңды
мүдделерін қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, азаматтардың рухани және
өзге де қажеттіліктерін қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау,
қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту: заң көмегін
көрсету үшін, сондай-ақ қоғамдық игіліктерді және өз мүшелерінің
игіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттарда құрылуы
мүмкін.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары құрылтай құжаттарымен
айқындалады.
Коммерциялық емес ұйымдар мекеме, қоғамдық бiрлестiк, акционерлік
қоғам, тұтыну кооперативi, қор, дiни бiрлестiк, қауымдастық (одақ)
нысанындағы заңи тұлғалардың бiрлестiгi нысанында және заңнамалық актiлерде
көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкiн. Бұл ұйымдардың қызметiнiң мақсаты
пайда немесе табыс табу емес, керiсiнше қоғамдық қажеттiлiктердi
қанағаттандыру болып табылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы деп материалдық емес игiлiктер
мен қызметтердi жасау мақсатында материалдық өндiрiс салаларында жасалған
ұлттық табысты қайта бөлу нәтижесiнде құрылатын ақша қорларының қозғалысын
ортақтандыратын ақша қатынастарының жиынтығын түсiнедi.
Коммерциялық емес қызмет түрлерi мен салаларында мынадай қаржы
қатынастары қалыптасады:
− сала мен бюджет арасындағы қаржыламдыру ретiнде қаражаттарды алумен
және кейбiр жағдайларда бюджет алдындағы қаржылық мiндеттемелердi
орындаумен байланысты қатынастар;
− қаржы ресурстарын бөлумем және орталықтандырумен байланысты жоғарғы
және төменгi органдар арасындағы iшкiсалалық қатынастары;
− шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, яғни олардың бөлiмшелерi
арасындағы қаржы қатынастары;
− салааралық — түрлi салалардың ұйымдары арасындағы ақша қатынастары;
− еңбекке ақы төлеу жөнiндегi ұйымдар мен олардың қызметкерлерi
арасындағы қатынастар;
− ұйымдар, мекемелер және олардың тұтынушылары арасындағы (көрсетiлген
қызметтерге ақы төлеу жөнiндегi) қатынастар және т.б.
Қызметтің айрықшалықты түрлерiндегi өзара байланыстардың тым қысаң
анықтықты сипаттайтын қатынастардың қалыптасуы мүмкiн, мысалы:
− қоғамдық ұйымдар мен олардың мүшелерi арасында жарналарды — кiру және
мүшелiк жарналарды төлеу, сондай-ақ осы ұйымдардың мүшелерiне белгiлi бiр
жетiстiктер мем қызмет нәтижелерi үшiн көтермелеулiк сипаттағы төлемдер
бойынша;
− коммерциялық ұйымдар мен олардың демеушілерi арасында ұйымның қызметiн
қолдап отыру үшін материалдық және ақша нысандарына қаражаттар беру
жөнiнде;
− сақтық компанияларында ұйымдардың белгiлi бiр контингентiнiң (әскери
қызметшiлердiң, күш ведомствалары мен салық службалары қызметкерлерiнiң
және т.б.) қарым-қатынастары;
− сондай-ақ белгiлi бiр шарттардағы кредит қатынастарының болуы мүмкiн.
Аталынған қаржы қатынастары ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды бiлдiредi, оларды мынадай негiзгi топтарға бiрiктiруге болады:
− ұйымдар мен мекемелердің пайдалану қызметiн қамтамасыз ететiн қорлар;
− күрделi жұмсалымдардың қорлары;
− көтермелеу және ынталандыру сипатындағы қорлар;
− қызметкерлер мен континенттерге (мысалы, оқу орындарындағы оқушыларға,
емдеу мекемелерiндегi ауруларға) қызмет көрсетушiлердiң материалдық, және
тұрмыстық мұқтаждарын қанағаттандырумсн байланысты қорлар;
− негiзгi қызметтi дамыту қорлары.
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысын ұйымдастыруға негiзiнен олардың
ұйымдық-құқытық нысандары әсер етедi. Сондықтан коммерциялық емес ұйымдар
қаржысының ерекшелiктерiн анықтау үшiн оның құрамына кiретiн мекемелердi,
ұйымдарды, олардың қызметінiң сипатын, басқаруды ұйымдастырудың және
қаржыландырудың әдiстерiн ескере отырып зерделеген жөн [3, 174б.].
Коммерциялық емес ұйымдардың шаруашылық қызметiн жүргiзудiң әдiстерi
сметалық қаржыландыру (көрсетiлген қызметтер мен игiлiктердiң өтеусiздiгi
кезiнде) және шаруашылық есеп пен өзiн-өзi өтеу негiздерi (өтеулiгi
көзiнде) болып табылады. Рынок жағдайында ұйымдардың көбiсi коммерциялық
есеп негізінде көшуде — көрсетiлетiн қызметтердi сұраным бағасы бойынша
сатады, өздiгiнен даму үшiн жеткілікті қорланым жасайды.
Сметалық қаржыландыру — меншiктi табыстары жоқ ұйымдар мен мекемелердiң
шығыстарын жабу үшiн мемлекеттiк бюджеттен ақша қаражаттарын беру.
Өндiрiстiк емес мекемелердi үстауға жұмсалатын бюджеттен қаржы бөлудiң
көлемi, мақсатты 6ағыты және оны бөлу шығыстардың сметасымен анықталады.
Сметалық тәртiппен бiлiм беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру
мекемелерi, мемлекеттік билiктiң, мемлекеттiк басқару мен қорғаныстың
органдары, ғылыми, шығармашылық, мәдениет мекемелерiнiң бiр бөлiгi
қаржыландырылады. Бiрқатар мекемелердi сметалық қаржыландыру кезiнде
шығындарды қамтамасыз етудiң қосымша көздерi пайдаланылуы, қызметтердi
тұтынушылардың жарналары мен төлемдерi бағытталуы мүмкiн. Ақша қаражаттары
бюджеттен қаржы бөлуге сәйкес берiледi және мекеменiң қаржы жоспарында -
шығыстардың сметасында қамтып көрсетiледi, негiзгi капиталдарды,
материалдық босалқы қорларды сатып алуға, қызметтердi төлеуге, жалақы
беруге, басқа шаруашылық мұқтаждарға жұмсалынады. Мекемеде шаруашылық
немесе коммерциялық қызметтен алынатын табыстар болса, олар дербес кiрiс-
шығыс сметасын жоспарланады және айрықша тәртiппен пайдаланады.
Сметалық қаржыландыру бюджеттiң қаражаттарын пайдалануды қатаң
қадағалайды, тек баптардың белгiлi бір шеңберi тұрғысында ғана оларды қайта
бөлуге шамалы мүмкіндiктер бередi. Бюджет қаражаттарын жұмсауға мекемелердi
қаржыландыруды жүзеге асыратын қаржы органдары тарапынан бақылау қойылған.
Шаруашылық жүргiзудiң шаруашылық-коммерциялық есебi шығындарды
материалдық емес қызметтер көрсету мен игiлiктердi сатудан түскен түсiм-
ақшадан өтелетін мекемелер мен ұйымдарда қолданылады. Бұл ұйымдардын
қызметтерi ақыға көрсетiледi. Бұларға ақылы негiзде жұмыс iстейтiн бiлiм
беру мен денсаулық сақтау мекемелерi, салалық ғылыми-зерттеу институттары,
бiрқатар шығармашылық мекемелерi, ойын-сауық орындары жатады. Бұл әдiстi
коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердiң кәсiпорындары пайдаланады. Олар
қызметпен байланысты әр түрлi ақшалай шығындар жасайды: игiлiктер мен
қызметтердi өткiзе отырып, түсiм-ақша алады; кiрiстердiң шығыстардан асыл
түсуi қорланымды құрайды. Бұл кесiпорындарда қаржы материалдық өндiрiс
кәсiпорындарындағыдай ұйымдастырылады.
Шығындардың өзiн-өзi өтеу әдiсi ақылы кызмет негiзiндегi шаруашылық
қызметiн ұйымдастыруды қарастырады, бұл кызметтердiң бағасы қорланымсыз
шығыстардың көлемiне қатысты анықталады. Бұл әдiс мәдени-ағарту қызметi,
бос уақыты ұйымдастыру саласында (тұрмыстық, кәсiби машықтар мен бiлiм алу
жөнiндегi, шет тiлдердi, мүдделер бойынша ұлттық клубтарда оқып — үйренудiң
курстары мен мектептерi) қолданылады.
Негiзiнен коммерциялық емес қызмет коғамдық тауарлар, игіліктер мен
қызметтердi өндiру және олармен қамтамасыз етудiң қажеттiгiмен айқындалады.
Қоғамдық тауарлардың белгiлi бiр түрлерiн өндiрудi едәуiр ауыс пайдасымен
байланысты мемлекет өзiне алады.
Коммерциялық емес мекемелер, ұйымдар қызметiнiң материалдық негiзi
өндiрiстiк емес арналымдағы капиталдар болып табылады, олардың натуралдық
және ақша нысандары болады. Натуралдық нысандағы қорларды ұйымдар мен
мекемелер сатып алады және олар тұтыну процесiнде өзiнiң құнын жоғалтады.
Осылай жасалған игiлiк пен қызметтердiң тек тұтыну кұны ғана болады.
Материалдық емес өнiм мен қызметтердi жасау процесiнде жүзеге асырылатын
өндiрiстiк емес қорлардың қозғалысы нысандарының, сондай-ақ олардың ұдайы
жаңғыртылуының салалық ерекшелiктерi болады. Қызметтiң бұл түрiнде көбiнесе
жоғары бiлiктiлiктiң ой еңбегi қолданылады, сондықтан шығындарда
әдеттегiдей басты орынды еңбекке ақы төлеу алады. Материалдық емес өнiм
қордаландырылуға жатпайды, оны босалқы қорға айналдыруға болмайды, бiрақ
оның мекеме, ұйым шығындарының сомасына тең ақшалай бағалауы болады.
Коммерциялық емес сфера мекемелерiндегi қызметтер көрсету (жасау)
ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен, өзгеше қаржы
қатынастарымен қосарланып отырады.
Бұл қатынастардың бастапқы табыстар мен қорларды алғашқы бөлу мен
құру процесiнде болмауы оларға ортақ сипат. Сонымен бiрге олардың негiзiнде
өндiрiстiк (коммерциялық) емес сала мекемелерi мен ұйымдарының қаржы
көздерi қалыптасады.
2. Қазақтелеком акционерлік қоғамы – ҚР серпінді дамып келе жатқан
компаниясының бірі ретінде
1. Қазақтелеком АҚ даму тарихы, құрылымы мен міндеттері
Қазақстанның ұлттық байланыс операторы және кеңес үкіметінен кейінгі
ең серпінді дамып келе жатқан телекоммуникация компанияларының бірі
Қазақтелеком АҚ, инфокоммуникациялық қызметтің кең ауқымын ұсынады.
Ұлттық байланыс операторының құрылу тарихы Қазақстан
телекоммуникацияның өзіндік саласының қалыптасу және даму тарихымен тығыз
байланысты.
Қазақстан телекоммуникациясының жеткізу нүктесі, 1862 жылы Верный мен
Пішпек қалаларын байланыстырған телеграф желісі болды. Сол кезеңде
Қазақстан қалалары мен жалпы барлық өңірін қоршаған ортамен тез
байланыстыратын жалғыз тиімді құрал болды. Келесі жылы телеграф желісі
бойынша байланыс Верный қаласы мен Жетісу – Жәркент, Лепсі, Сергиопол,
Қапал уездік қалалары арасында, ал содан кейін батыста – Ташкентте және
солтүстікте – Семей мен Омбыда орнатылды.
Сол кезде көпшілікке қолжетімді бола бермейтін телефон байланысы да
дамып келе жатты. Революцияға дейінгі кезеңде Қазақстан телефон
абоненттерінің жалпы саны мыңнан аспайтын еді. Өзінің желілік торабы бар
қалалық телефон станциялары Верный, Қызылорда, Қостанай, Семей, Орал,
Павлодар, Петропавловск қалаларында болды. Мысалы, Петропавловскідегі
станцияны 1909 жылы Ericsson фирмасы жөндеген болатын. Станцияда жергілікті
қоректендіру жүйесімен сол фирманың коммутаторы қолданылды. Абоненттік желі
ретінде әуе арқылы болат сымдар қолданылды, ал желілер бір сымды болды және
көшелердің арасында бағандарға ілінді. Кейбір басқа қалаларда Siemens
фирмасының (осы күнге дейін “Қазақтелеком” АҚ серіктестерінің бірі болып
табылады) жабдықтары пайдаланылды.
Сөйтіп, империя кезеңінде Қазақстанда телекоммуникацияны дамыту үшін
негізі салынды. Кез келген төңкеріс кезінде (ал ондайлар Қазақстан
қалаларында азаматтық қозғалыс кезінде аз болған жоқ) жеңіп шыққан жақ
байланыс торабын басып алуға тырысқаны белгілі.
Қазақстанның байланысы мен телекоммуникациясын дамыту үшін кеңес
кезеңі ерекше табысты болды. Кеңес үкіметі нақты орнағаннан кейін бүлінген
телеграф пен телефон шаруашылығын қалпына келтіру мәселесі қозғалды,
оларсыз Қазақстанның елеулі аумағында болып жатқан экономикалық және саяси
үдерістерді дұрыс басқару мүмкін емес еді. Ең алдымен, дұрыс телеграф
байланысын қалпына келтіру қажет болды.
КСРО жалпы нашар материалдық жағдайына қарамастан, телеграф байланысы
біртіндеп қалпына келтірілді, көнерген Морзе жүйесінің аппараты қазіргі
заманның әріп басушы құрылғыларымен біртіндеп ауыстырылды. Телеграфты
ауыстыру жылына 1,3 миллион жеделхатқа жетті. Күндізгі және түнгі уақыттағы
шұғыл жеделхаттардың жаңа түрлері пайда болды.
Ақырындап телефондандырумен байланысты жағдай жақсы жағына қарай
ауыса бастады. Үкімет қолдан жасалған бес коммутатор сатып алуға қаражат
бөлді, желі шаруашылығына арналған метиз шығаруды ұйымдастырды, еліміздің
әр түрлі қалаларынан жөнделген жабдықтардың бірнеше жиынтығын алды. Телефон
станциясы қалаларда ғана емес, сондай-ақ аудан орталықтарында да орнатылды.
1934 жылы Алматының поштамп, телеграф, қалааралық, халықаралық
телефон станциялары орналасқан Алматы Байланыс үйінің құрылысы аяқталған
кезде өте маңызды оқиға болды. 1934 жылдың наурызында телеграф құрамында
алғашқы қалааралық телефон станциясы ұйымдастырылды, ол кейіннен өз алдына
кәсіпорын болды. 1939 жылы алғашқы рет қазақстандық телеграф желісі бойынша
фотобейне – қазақтың ұлы ойшылы және ақыны Абай Құнанбаевтың портреті
жіберілген болатын.
1943 жылдың наурызында Қарағанды мен Ақмола арасында Алматы жоғары
жиілікті телефон байланысы ұйымдастырылды. Содан кейін осы желі Мәскеуге
дейін тартылды. Сол кездегі осы қуаттылығы жоғары Алматы – Мәскеу телеграф
магистралінде жалпы алғанда 5 мың км асатын мыс сым тартылды.
Саланың нақты дамуы соғыстан кейінгі жылдары ғана жаңғыра бастады.
1945-1946 жылдары Алматыдан Семейге дейін және одан әрі Новосибирскіге
дейінгі жолдар арқылы түрлі-түсті металдан телефон торлары тартыла бастады.
Осы кезеңде Алматы – Ташкент учаскесінде қолданыстағы торапты нығайту
жүзеге асырылды, ол Алматы мен Жамбыл, Шымкент, Ташкент және Мәскеу
арасындағы сөйлесу сапасының жақсаруына мүмкіндік берді.
Алпысыншы жылдары жеті факсимильді байланысты енгізу басталды, соның
көмегімен байланыс желісі арқылы құжаттарды сурет, фото, сызбалар мен
газеттерді жіберу жүзеге асырылды. 1970 жылдың сәуірінде Мәскеуден Алматыға
дейін, алғашқы газет жолдары фототелеграф арқылы жіберілді. Енді
қазақстандықтардың мәскеуліктермен бірге күнбе күн, сағатпа сағат
нөмірлерін алып отырған баспа органы “Правда” болды.
1955 жылдың ақпанында Қазақ КСР Байланыс министрлігі құрылды және
соның көмегімен Қарағанды, Целиноград, Көкшетау арқылы Алматыдан
Петропавловскіге дейін магистральды кәбіл тартуға қол жеткізілді. Бар-жоғы
15 жылдың ішінде тың жерді игеру басталғаннан кейін аймақтарда 91 % ауыл
кеңесі, 99,5% совхоз, 99,8% колхоз телефондандырылды. 1970 жылы барлық
совхоз, колхоздар мен ауыл кеңестерін телефондандыру аяқталды. Бұл барлық
желіні бірыңғай автоматтандыруға ауыстыруға мүмкіндік берді. Автоматты
қызмет көрсету әдісіне қалааралық байланыс та көшірілді.
80-ші жылдары жер асты магистральдарының белсенді құрылысы басталды.
1990 жылы республикада 1 милллион 250 мың пәтер телефондары жұмыс істеді
немесе 100 отбасына шаққанда 28 телефоннан келді.
КСРО тарағаннан кейін сала жаңа жағдайға тап болды. Оның кері
салдарын болдырмау мақсатында, Қазақ КСР Министрлер кабинеті 1991 жылдың 29
қарашасында “Телеарна, радио мен телефон байланысын қарқынмен дамыту үшін
Қазақ КСР-да байланыс құралдары өндірісін дамыту жөніндегі шаралар туралы”
қаулы қабылдады. Барлық қиыншылықтарға қарамастан, саланың техникалық және
кадрлық әлеуеттілігін сақтау, инвестицияны тарту, шетел серіктестерімен
алғашқы қарым-қатынасты орнату, бізге жат көрінетін технологиялық
жаңалықтарды енгізу үшін көп жұмыс жасалды.
Күн тәртібінде, қазіргі заманның нарық талаптары мен соңғы технология
жетістіктеріне жауап беретін деңгейде саланың жұмысын ұйымдастыра алатын,
көптеген дүние жүзі елдерінде қолданып жүрген түрде ұлттық телекоммуникация
компаниясын құру мәселесі тұрды.
Қабылданған шаралар кері үдерісті тоқтатуға және болашақ жұмысының
негізін қалауға мүмкіндік берді. Көптеген жұмысты жүзеге аысру қажет болды.
Телекоммуникация саласының “белгілі” болып ғана қалмай, маңызды
проблемаларды шешіп қана қоймай, қазақстандықтарды күнделікті байланыс
қызметімен қамтамасыз етіп қана қоймай, сондай-ақ анағұрлым жаңа белестерге
шығуы қажет болды.
Қазақстан дүние жүзілік экономикаға шыға бастады. Мұндай міндеттер,
бүгінгі күнді ғана емес, ертеңгі күнді де қанағаттандыратын және
халықаралық контекске жазылған телекоммуникацияның серпінмен дамып келе
жатқан құрылымы ішкі және сыртқы нарық қажеттілігіне қазіргі заманға сай
және қабілетті икемдей алатын иелігінде тиімді құралы болғанда ғана
толығымен жүзеге асырылады. Алғашқы кезекте, еліміз үшін аса маңызы бар,
Қазақстанды маңызды транзиттік торап ретінде растау мүмкіндігі бар, Ресей
мен алыс шетелдердің ұқсас тораптарымен табысты бесекелесе алатын жобаларды
жүзеге асыру міндеті тұрды [5].
Қаржы қаражатын, кадр әлеуеттілігн, технологиялық мүмкіндіктерді
байланыстыру, телекоммуникация саласында бірыңғай ұлттық саясатты әзірлеу,
стратегиялық және тактикалық міндеттерді дұрыс жоспарлау, оларды кезең-
кезеңмен, барынша тиімді және ең аз шығынмен шешу қажет болды. Осылай ғана
сала Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қойған қазақстандық
экономиканы жаңғырту жоспарларын жүзеге асыруға өзінің үлесін жетістікпен
қоса алды.
Басқа сөзбен айтқанда, телекоммуникация саласындағы ұлттық операторды
– компания құру қажеттілігі туралы мәселе туындады. Бұл 1994 жылы болды.
1994 жылдың 17 маусымы күні – “Қазақтелеком” ҰАК компаниясының құрылған
күні, оның атымен біздің еліміздегі телекоммуникация саласының тағдыры
байланысты. Бұл сала бойынша еліміздің көптеген көрсеткіштермен жоғары
орындарға шығуына мүмкіндік берген біздің экономикамыздың стратегиялық
маңызды облыстарының бірі болуға алғашқы қадам болды. Бүгінгі күні
“Қазақтелеком” компаниясынсыз және ол ұсынатын байланыс қызметінсіз біздің
қоғамның өмірі мүмкін еместігі баршамызға белгілі.
Қазақтелеком АҚ-ның 51% акциясы Самұрық-Қазына ұлттық әл-
ауқаттылық қоры атынан мемлекетке жатады. Қазақтелеком АҚ компаниясы
тобының құрылымына: Алтел АҚ (100%), Мабайл-Телеком Сервис ЖШС (51%),
GSM Казахстан ЖШС - Қазақтелеком ААҚ (49%), Нұрсат АҚ (77,08%),
Сигнум ЖШК (100%), ШығысТелеком ЖШС (100%), Кептер телеком АҚ (100%),
Radio Tell ЖШС (100%) жатады. Бүгінгі күні Қазақтелеком АҚ
компаниясының тобы инфокоммуникациялық қызметті тұтынушыларының барлық
негізгі мақсатты нарығын қамтиды.
Компанияның орталық кеңсесі Қазақстанның астанасы – Астана қаласында
орналасқан. Компанияда 30 мыңнан астам адам жұмыс істейді. Қазақтелеком
АҚ еліміздің әр облысында аймақтық бөлімшесі бар және еліміздің бүкіл
аумағы бойынша байланыс қызметінің көрсетілуін қамтамасыз етеді. Жедел
деректер бойынша 2009 жылдың 1 қаңтар күнгі жағдайына компания 3,333 млн.
бекітілген байланыс абонентіне қызмет көрсетеді. Қазақстан
Республикасындағы телефон тығыздығы орташа есеппен 100 адамға шаққанда 21,3
бекітілген желіні құрайды. Қазақтелеком АҚ алыс және жақын шетелдердің 40
астам операторларымен ынтымақтаспен жұмыс істейді және өзара әрекет етеді.
Қазақтелеком АҚ ірі инфрақұрылым жобаларын жүзеге асырумен,
телекоммуникация желілерін жаңғырту және цифрландырумен, жаңа технологияны
енгізумен және ауылды телефондандырумен, сонымен қатар Интернетке кең
жолақты қосылу қызметін дамытумен айналысады.
Қазіргі уақытта Қазақстанның тәуелсіз және бәсекеге қабілетті
телекоммуникациялық желісі бар. Оның қызметі көп жағдайда Қазақтелеком АҚ-
ның мемлекеттік мәні бар ірі жобасы - Ұлттық ақпараттық супермагистральдың
(ҰАСМ) құрылысын аяқтаумен келісілген. Осы жобаның жүзеге асырылуы “цифрлы
мемлекетті” құру, “электрондық үкімет”, сондай-ақ “ақпараттық қоғам”
инфрақұрылымын құру жолына маңызды қадам жасауына мүмкіндік берді. Бұдан
басқа да, ҰАСМ Қазақстанның әлемдік ақпараттық кеңістікке бірігуін
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
ҰАСМ республиканың облыс орталықтарын, Алматы мен Астана қалаларын
өзара қосатын жалпы ұзындығы 11 500 км астам талшықты-оптикалық байланыс
желісінен тұрады. ҰАСМ салу сызбасын әзірлеу кезінде, республиканың қолайлы
географиялық орналасуы, цифрлы қалааралық байланысты ұйымдастыру,
қалааралық және халықаралық арналардың сапасы мен сенімділігін қамтамасыз
ету, көршілес мемлекеттермен байланыс ұйымдастыру сияқты маңызды факторлар
ескерілді.
Байланыс саласын дамытудың маңызды бағыттары жергілікті
телекоммуникация желілерін жаңғырту мен дамыту, деректер беру желісін салу,
жаңа қызметтер енгізу болып табылады. Қазақтелеком АҚ IPMPLS
магистральдық желісін дамытады. Жоба аясында деректерді беру жаңа
сервистерінің кең ауқымда енгізілуін қамтамасыз ететін мультисервистік
бағдарлаушылар орнатылды. 2006 жылы Қазақстанның облыс және аудан
орталықтарының деңгейінде ADSL - Megaline, IP VPN технологиясы негізінде
Интернетке кең жолақты қосылу қызметтері іске қосылды.
Бағалау деректері бойынша, Қазақтелеком АҚ (еншілес компаниялар
есебімен) Интернет-пайдаланушыларының жалпы саны 2008 жылдың қорытындысы
бойынша 1 млн. 190 мыңнан астам адамды құрады, 2007 ж. қарағанда 41,5%
артық. Олардың ішінен кеңжолақты Интернет пайдаланушылар саны (еншілес
компаниялар есебімен) - 660 мыңнан астам адам. 2007 ж. салыстырғанда өсу
шегі – 124,5%.
Жедел деректер бойынша 208 жылдың 12 айына Қазақтелеком АҚ-ның
шоғырланған табысы 164 млрд. 390 млн. теңгені құрады. Шоғырланған табысының
өсімі 2007 жылмен салыстырғанда 3% астам құрады. EBITDA көрсеткіші (салық
салу мен тозуға дейінгі пайда) 46 млрд. теңгеге жуық құрады. Қазақтелеком
АҚ-ның 2008 ж. таза пайдасы шындығында, 2007 ж. деңгейінде болжанады және
31 млрд. 381 млн. теңгені құрайды.
Қазақтелеком АҚ, Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы
мембағдарламасын жүзеге асыру аясында NGN (Next Generation Networks) жаңа
ұрпақтың магистральдық қалааралық желісін салуды аяқтады. Бүгінгі күні
Қазақтелеком АҚ ТМД-ғы бүкіл елдің ауқымында қалааралық байланыс
желісінің NGN-ға өткен бірінші телекоммуникациялық операторы болып
табылады. NGN әдеттегі қалааралық байланыс желісіне қарағанда IP
технологиясы бойынша жұмыс істейді. Осы шешім қалааралық байланыс желісін
анағұрлым тиімді және үнемді тәсілмен кеңейтуді және оның базасында
жергілікті NGN желісін дамыту мүмкіндік береді. 2007 ж. ішінде NGN
жергілікті желілері Астана, Алматы, Қарағанда, Павлодар, Тараз және
Талдықорған қаларында пайдалануға енгізілді. 2008 жылы NGN желілері
Петропавл, Өскемен, Семей және Шымкент қаларында пайдалануға іске қосылды.
NGN желілерінің құрылыс Атырау, Көкшетау және Ақтөбе қаларында басталды.
Жалпы NGN желісін құру бойынша ірі масштабты жобаны жүзеге асыру
компания клиенттеріне жаңа инфокоммуникациялық қызметін алу үшін мүмкіндік
береді және сервистердің кеңінен қолжетімділігін қамтамасыз етеді. NGN
сөзді, бейне мен деректерді (Triple Play) беруге арналған көп мақсатты
әмбебап желіден тұрады. NGN желісі, телефония, Интернет пен бейнеге қосылу,
бағдарламалық коммутаторларды басқару арқылы қосылыс әмбебап шлюздерін
пайдалануды қарастыратын байланысты ұйымдастырудың жаңа принциптерін
қолдануды қоса алғанда, қызметтің барлық түрлерін ұсыну үшін қолданылатын
бірыңғай IP жеткізу желісін пайдалану есебінен салған кезде аздаған
инвестицияны талап етеді. Әдеттегі телефон желісімен қабылданған,
абонентер арасында қосылыс бір желі – бір қызмет принципі бойынша
салынған арналық коммутация NGN-де виртуалды қосылыс ұйымдастыру принципі
жүзеге асырылады, сол бойынша IP желісіне ақырғы пайдаланушының сервисі
жеткізіледі. Жобаны жүзеге асыру, алдағы уақытта абонентке ескі желіде
ұсыну мүмкін болмайтын, көптеген жаңа жоғары технологиялық қызметті ұсынуға
мүмкіндік береді.
Қазақтелеком АҚ, Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы
мембағдарламасын жүзеге асыру аясында CDMA технологиясын қолдану арқылы
ауылдық байланыстың телекоммуникация желілерін жаңғырту және дамыту
жаңғырту жобасын жүзеге асыруды бастады.
CDMA (Code Division Multiple Access) цифрлы сымсыз байланыс стандарты
радиоқосылыс технологиясы көмегімен ауылды телефон байланысымен қамтамасыз
ету мүмкіндігін береді. Ауылды жерде CDMA-450 базалық стансаның жабу аймағы
25-35 км. құрайды. 2008 жылдың басынан бастап осы жаңғырту жобасын
Қазақтелеком АҚ-ның Шығыстелеком ЖШС АҚ еншілес компаниясы жүзеге
асыруда. 2008 жылда 12 облыста 200 база стансасы орнатылды.
2004-2010 жылдарға арналған ауылды аумақтарды дамыту мемлекеттік
бағдарламасын жүзеге асыру аясында, 2008 жылы келешегі бар және электр
қуатымен қамтамасыз етілген барлық ауылды елді мекендерді телефондандыру
аяқталды.
Осымен қатар, 2006 жылдан бастап Қазақтелеком АҚ Wi-Fi және Wi-Mах
технологиялары бойынша Интернет желісіне сымсыз қосылуды енгізу жөніндегі
жобаларды жүзеге асырады.
Қазақтелеком АҚ, өзінің жұмысын кеңейту және түрлендіру үшін сыртқы
нарыққа шығу қадамдарын көздеп отыр және трансұлттық оператордың ең қолайлы
құрылымын құру жөніндегі іс-шаралар кешені жүзеге асырады. 2006 жылы Қытай
және Тәжікстанда компанияның өкілдігі ашылды.
Транзиттік ұстанымды тиімді қолдану және дамыту мақсатында
Қазақтелеком АҚ, СЦС Совинтел (Россия) және China Unicom ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz