Ертіс алабындағы өзен
Жоспары
Кіріспе
3 1 Шығыс Қазақстан облысының су ресурстары
және олардың маңызы
1.1 Шығыс Қазақстан облысының су ресурстары
5
1.2 Шығыс Қазақстан облысын сумен жабдықтау және су мәселесі
11
1.3 Су ресурстарының шаруашылықтағы маңызы. Басты мәселелері 15
2 Шығыс Қазақстан облысының негізгі су магистралі – Ертіс өзені. Ертіс
өзенінің қазіргі экологиялық жағдайы
2.1 Ертіс өзенінің жалпы гидрологиялық сипаттамасы
18
2.2 Ертіс өзенінің қазіргі экологиялық жағдайы, негізгі ластаушы көздері
21
2.3 Ертіс өзенінің экологиялық мәселелерін шешу, қорғау жолдары
28
3 Жалпы білім беретін орта мектептерде география сабағындағы ШҚО-ның су
ресурстарын оқыту ерекшеліктері
3.1 Мектеп курсындағы география пәні бойынша су ресурстарының оқыту
ерекшеліктері
33
3.2 "Ертіс өзені. Экологиялық проблемалары" тақырыбына ұсынылған сабақ
жоспары
34
Қорытынды
37
Пайдаланылған әдебиеттер
39
Қосымшалар
41
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: Шығыс Қазақстан облысының су ресурстарын
тиімді пайдалану және оларды қорғау мәселелері, зерттеу нысаны - Шығыс
Қазақстан облысының су ресурстары, оның ішінде облыстың өзен сулары
ішіндегі ең көлемдісі – Ертіс өзені. Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады: тек
теориялық жағынан ғана емес, сонымен қатар практикалық маңызын, және
мектепте пайдалану мәселелері қаралды, тақырыпқа сай кесте-сызбалар
тіркелген, пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Тіршілік көзі - су екенін әрбір адам жақсы түсінеді, сондықтан да оны
тиімді пайдалану және қорғау керек, су проблемасы –Ғаламдық мәселелердің
бірі болғандықтан өте өзекті тақырып болып табылады, яғни курстық жұмыстың
өзектілігі – бүгінгі күні облысымыздың басты өзені –Ертіс, қуантарлық
жағдайда емес, облысымыздың гидрологиялық жағдайын қорғау және жақсарту
мәселесі басты тақырыптардың бірі деп санаймын.
Шығыс Қазақстан облысы өзінің табиғи-климаттық жағдайына сәйкес
Қазақстан Республикасындағы су қорларымен неғұрлым қамтылған су қорларына
бай аймаққа жатады. Суды алу және пайдалану үрдісі 1993 жылғымен
салыстырғанда жер беті көздерінен су алудың мөлшері 3 есеге жуық кемігінін
көрсетеді. Облыс Солтүстік Мұзды мұхит, Кар теңізі және Балхаш көлінің
ішкі ағын бассейндеріне жатады. Су айрық жоталары Тарбағатай және Шыңғыс
тауы арқылы өтеді. Климаттың құрғақтығы, жер бедерінің әркелкілігі,
геологиялық құрылысының ерекшелігі облыстың гидрографиялық тор сипатын
анықтайды.
Курстық жұмыстың мақсаты:
-Шығыс Қазақстан облысының өзендеріне толықтай сипаттама беру;
-сумен жабдықтау мәселесі мен қазіргі экологиялық жағдайын толығымен
көрсету және қорғау мәселелерін ұсыну;
Курстық жұмысын орындаудағы негізгі міндеттер:
-курстық жұмыстың тақырыбын толығымен ашу;
-курстық жұмыстың тақырыбын тек теориялық жағынан емес, практикалық
маңызын көрсету;
-тақырыпқа сай мәселелерге шешу жолдарын ұсыну;
Су қорларының өнеркәсіптің кен өндіру, металлургия, жылу энергетика
салаларының қызметінен аса үлкен техногендік ауыр салмағын сезініп
отырғанын атап көрсету керек. Сондықтан, Шығыс Қазақстан облысының
өзендері республикадағы ең лас өзендер қатарына жатады.
Жалпы жоғарыда аталған мақсат-міндеттерді толығымен орындауға, курстық
тақырыптың тақырыбын ашуға, әдістемелік жұмыстар және мәселелерді шешу
жолдары, ұсыныстарды келесі бөлімдерде толық сипатталды.
Жалпы су көзіне бай облыс сонау өткен ғасырлардан бастап өзге
ғалымдарды қызықтырған. Мысалы: 1915 жылы 1 қазанда Бухгольц отряды
“Ямышев” бекінісін салды. Ол Ертістен 3 км қашықтықта орналасқан еді. Бұл
бекініс болашақта орыстардың Ертіс бойымен жылжуына таптырмайтын тірек
болды.
Әскер басы Иван Калмыковтың экспедициясынан бастап, экспедициялар
бірінен соң бірі осында сапар шекті. Орыс өкіметінің тапсыруы бойынша
Калмыков шағын отрядпен 1717 жылы Зайсан көліне жүзіп шықты. Петр Симон
Паллас басқарған экспедиция өлкенің жалпы жаратылысын, табиғатын,
өсімдіктері мен жануарларын, табиғатын, Ертіс бойында – Семейде, Алтайда
болып, Ертістің шабындығын, балығын, тұз шығаратын көлдеріне дейін
қалдырмай нақтылы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Шоқан Шыңғыс-ұлы Уәлиханов
гидрология жайлы Аягөз өзенін жалпы барлық жағынан сипаттады. Евгений
Петрович Михаэлис Семейден Зайсанға дейін Ертіс бойымен 700 км қашықтықты
зерттеп, оны кеме қатынасына қолайлы деп тапты. Еңбектерінің бірі – Алтай
мұздықтарын зерттеуі болып табылады.
Планетамыздағы адамзаттың тұщы суды пайдалануы, жыл сайын өсіп келеді.
Бүгінде еліміз осы су ресурстарының жалпы көлемінен шаруашылық
қажеттіліктерге 46 текше шақырым суды ғана пайдалана алады. Ал су аз
болатын жылдары ол 25 текше шақырымды ғана құрап қалады. Еліміздегі өзен су
ағынының 56 пайызы ғана өз территориямызда құрылады екен. Бұл ахуал
Қазақстандағы өзен бастауында орналасқан мемлекеттерге (Қытай, Ресей,
Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан) тәуелді етіп отыр. Климатты
зерттеуушілердің болжамына сүйенсек, алдағы уақыттарды республикамыздың
негізгі бассейндеріндегі жергілікті ағын су ресурстары 10-20 пайызға
қысқарады деп күілуде. Ал трансшекаралық сулардың азаюы негізінде 2010
жылға қарай еліміздегі су ресурстары 100,5 текше шақырымнан 86 текше
шақырымға дейін қысқарады. 2020 жылы бұл көрсеткіш 75 текше шақырымға
түспек көрінеді. Айналып келгенде, осы су көлемінің өзі экономиканың
дамуына, тұрғындарды ауыз сумен қамтамасыз етуге жеткілікті көрінеді.
Бірақ өкінішке орай, осы көлемнің 90 пайызы тек көктемде су тасығанда ғана
болады екен де, одан кейін азаяды. Ал су тасып, молайып тұрған кезде оны
болашаққа сақтап қоятын су қоймаларының ауқымы өте тар. Нәтижесінде, судың
басым бөлігі айдалаға сіңіп жоғалады.
Соңғы жылдары үкіметіміздің қолға алған кешенді мәселелерінің бірі
экологиялық мәселелер болып отыр, соның ішінде су экологиясы жұртты көп
алаңдатуда. Өндіріс орындары көп шоғырланған аудандарда өндіріс қалдықтарын
су бассейніне тазартып жіберу ең оңды жұмыстар.
1 Шығыс Қазақстан облысының су ресурстары және олардың маңызы
1. Шығыс Қазақстан облысының су ресурстары
Шығыс Қазақстан облысының аумағындағы судың барлық түрлері, өзендер
мен көлдер, батпақтар мен жер асты сулары және мұздықтар ішкі суларға
жатады. Табиғи су қоймалармен қатар адам қолдан жасаған тоғандар, бөгендер
және каналдар бар. Климаттың құрғақтығы, жер бедерінің әркелкілігі,
геоглогиялық құрылымның ерекшелігі облыстың гидрографиялық тор сипатын
анықтайды.
Облыс Солтүстік Мұзды Мұхит, Кар теңізі, Балқаш көлінің іішкі ағын
бассейндеріне жатады. Су айрық жоталары Тарбағатай және Шыңғыс тауы
арқылы өтеді.
Шығыс Қазақстан облысының жазық және аласа жерлерінде өзен торы аз
кездеседі. Солтүстік Мұзды мұхит алабына жататын Ертіс өзені облыстағы
негізгі су магистралі. Оның жалпы ұзындығы – 4451 км, оның 1715 км-рі
Қазақстан аумағы арқылы өтеді. Қазақстан аумағында өзен бассейндерінің
көлемі 196 мың шаршы км, ағыс көлемі 3,86 млн м тең.
Ертіске жалпы ағыс мөлшері 26 млн текше км-ге тең 77 ірі салалар
келіп құяды. Облыс аумағында 1700 өзен, 19 суқоймасы, 46000 көлдер мен
бөгендері бар.
Негізгі салалары – Бұқтырма, Үлбі, Уба, Шар, Қызылсу, Күршім, Қазақтың
ұсақ шоқысының өзендері аз сулы, олардың көпшілігі кеуіп қалатын өзендер (
Алтынсу, Шаған, Бұғаз, Бақанас, Қаракөл, Аягөз). Аумақтың көлдермен
қамтылуы 0,37% - ке тең. Облыс территориясында көлдер біркелкі
орналаспаған, негізінде Ертіс пен оның салаларының бассейндерінде, биік
таулы Берель мұздығының маңында орналасқан. [9]
Ертіс бағытымен көптеген ұсақ өзендер ағады. Олардың көпшілігінің суы
тау етектеріндегі борпылдақ жыныстарға сіңіп жоғалады немесе суармалы
жерлерге тарап кетеді.
Батыс региондардағы Шаған, Ащысу, Мұқыр секілді және т.б. жазықтарғы
өзендерге тән ерекшелік – суайрығының нашар байқалатындығы. Сонымен бірге
өзен бассейндерінің ішінде ағынсыз участкелер кездеседі, ойпат жерлер мен
қазаншұңқырларға іркілген еріген қар сулары ағынсыз шағын көлдер мен тұзды
сорға айналады.
Зайсан ойпатында ағынсыз аймақтар бар. Сауыр мен Тарбағатайда
басталатын шағын өзендер көбінесе өз суларын Зайсан көліне дейін жеткізе
алмайды. Олар : Кендірлік, Қандысу, Үйдене, Ұласты, Қарабұға, Базар
өзендері.
Бастауын мұздықтардан алатын Берель, Бұқтырма, Сарымсақты, Т.б.
өзендерінің суы ең суық, ал аласа таулардан басталатын Шар, Көкпекті сияқты
шағын өзендердің суы ең жылы болып келеді. Өзендердегі су темпиратурасы
маусым айының аяғында көтеріліп, тамыздың аяғында қайта төмендей бастайды.
Шығыс Қазақстан облысының өзендерінің ішінде тұрақты ағатын өзендер :
Ертіс, Үржар, Қатынсу, Еміл. Өзендердің көпшілігі жаз айларында құмға сіңіп
(Ащысу, Шаған, Бұғаз, Бақанас, Қарақол) тартылып қалады.
Жыра – сайлармен ағатын маусымды өзендер тек қар суымен, жаңбыр суымен
толығады да аңғары мен қазаңшұңқыры құмды қиыршық тасты болғандықтан,
құмға тез сіңіп кетеді. Жаз кезінде көптеген өзен сулары тұзды
болғандықтан, егістікті суаруға пайдалануды қиындатады.
Қардың алдымен аңғарларда, одан кейін тауларда еруіне байланысты, қар
суымен өзендер біртіндеп толықтырылып отырады. Алтай өзендерінің көпшілігі
көктемде тасиды. Жылдық ағыстың 10%-ке жуығы күз, қыс кезінде, ал мамырдан
тамызға дейін 90%-і ағады, әсері Бұқтырма өзенінің су дейінгі шілде айында
көтеріліп, кей жылдары тасқын болып, маңайын су басады.[2]
Ертіс. Облыстың өзен сулары ішіндегі ең көлемдісі. Зайсан ойпатын
бойлай ағып өтетін Ертіс өзені. Басын Моңғол Алтайынан алатын Ертіс Ақкезең
ойпатының Бала Ертіс, Сібеті, Қу-Ертіс сияқты бұлақтарынан құралып, Зайсан
көліне дейін Қара Ертіс деп аталады. Өзен көлден ағып шыққанда-ақ Ертіс
деген атау алады. Ертіс алғашқыда белесті-төбелі жазықпен ақса, одан әрі
Алтайдың Нарым, Қалба жоталары және басқа тау сілемдерінің аралығындағы
тар шатқалды жарып өтіп, ағысының орта тұсында Сарқырамен кесіле ағады.
[13]
Бұқтырма өзені. Ертістің оң жақ саласы. Алтайдан басталатын Ертіс
салаларының ең мол сулысы. Оның бастауы Алтайдағы Берель мұздығында жатыр.
Ағыс барысында Бұқтырмаға бірнеше салалар келіп құяды: Ақберел, Черновая,
Сол жақ Березовка, Черемышка т.б.
Бұқтырманың ұзындығы 405 км, алабына су жиналатын аумағы 15620 шаршы
км. Өзеннің орта шенінен су шығыны секундына 25 текше м-ге жетеді. Мамыр
айында су шығыны секундына 999 текше м-ге дейін барады да, су деңгейі 4 м
биіктікке дейін көтеріледі. Ақпан – наурыз айларында су шығыны секундына 10
текше метр ғана болады. Бұқтырма өзенінің Ертіске құятын жеріне бөгет
салынып, су электр станциясы орнатылған. Қазіргі ууақытта Бұқтырма
суқоймасы көлем жағынан теңізбен пара-пар. Жағалауында демалыс үйлер,
балалар лагері, туристік қонақ үйлер бар. Ол өзен өте әдемі жерлер арқылы
ағады. Жазыққа шыққанға дейін Бұқтырма аңғары тар шатқалдарды аралап өтеді
Өзеннің әрбір бұрылысы табиғаттың жаңа көркем бейнесін бейнелейді. Әсем
табиғат құпиясы туристерді қызықтыратындықтан, су туризм әуесқойларын үнемі
өзен жағасынан кездестіруге болады. Бұқтырмадан табан , көксерке, торта,
алабұға шортаң, ақ қайран, сазан, көкшұбар балық аулалады. Өзендерде
энергия қоры мол және ағаш ағызуға қолайлы болып келеді. [14]
Уба. Ақ және Қара Убалардың қосылуынан өзінің бастауын алады, өзеннің
ұзыңдығы 278 км. Өзінің жолында Уба Тигирецк және Уба тау жоталарынан
басталатын бірнеше ұсақ тайга өзендерін қосып алады.
Үлбі. Филлиповка, Быструха, Громотуха өзендерінің қосылуымен
қалыптасқан өзен, ұзыңдығы 156 км. Ең ірі саласы- Кіші Үлбі. Алтайдағы
Иванов жотасынан Тихая және Күркіреуік өзендері бір-біріне қосылған
жерлерден басталып, Ертіске құяды. Аңғары тік жарлы, шатқалды. Еріген қар,
мұздар, жауын-шашын суымен толысады. Суы тұщы, өзен бойында шағын
Хайрузов, Тишин, Үлбі СЭС- тері салынған, Лениногор, Өскемен қалалары да
осы өзен бойында орналасқан.
Күршім. Ертіс алабындағы өзен, Шығыс Қазақстан облысындағы Күршім
ауданының жерімен ағады. Ұзындығы 230 км, су жиналатын алабы 2890 км.
Сарымсақты және Күршім жоталарынан басталып, Күршім ауданының батысында 10
км жерде Бұқтырма бөгеніне құяды. Жоғарғы ағысында аңғары тар, шатқалды.
Ағысы қатты, суы мол. Жылдық орташа ағыны Вознесенское ауылының тұсында
60,8 мс. Егін шаруашылығына, ағаш ағызуға пайдаланады. Балық аулайтын су
айдыны бар.
Қалжыр өзені. Басын Марқакөлден алып, Сары тауды аралап қысылып ағады.
Ол алқымнан өткеннен кейін жазыла түсіп Қара Ертіске құяды. Сондықтан да,
“Қалжыр өзенін екі көлдің тартқан желісі”,- деп халық бекер
айтпаған.Ұзыңдығы 123 км. [32]
Шар өзені. Қалба жотасының оңтүстік-шығыс беткейінен басталып, Ақши
ауылы тұсында Ертіске құяды. Ұзындығы 210 км шамасында, 50 км-ге жуық
жоғарғы ағысы тау өзені, қалған бөлігі жазық өзені болып есептеледі.Ол
Сарыарқа мен Алтай тауының шекарасын басып ағады. Жоғары бөлігінде аңғары
кең болады. Өзен жауын-шашын, ыза суымен толысады. Суы тұщы болғандықтан
елді-мекен тұрғындары ауыз суға пайдаланып, шабындық суаратын бөген (Шар
бөгені) салынған.
Қызылсу Шар өзенімен бірге ағады, олардың арасындағы су айрық жотасы
– Делбегетей таулары. Өзеннің ұзындығы – 182 км.
Шаған өзені. Шыңғыстаудың батыс беткейіндегі бұлақтардан басталып,
Шаған елді мекені тұсында Ертіске келіп құяды. Басты саласы Ащысу,
көктемде қатты ағынды болып, жазда қара суларға бөлініп қалады. Қарашада
қатып, мұзды сәуірдің бірінші жартысында түседі.
Мұқыр өзені. Семейтуадың шығысындағы бұлақтардан бастау алады.Арнасы
тік жарлы болып келеді. Жаздың ыстық айларында өзен суы иірімдерге бөлініп
тартылып қалады. Өзен атауы моңғол тілінде “мо-хоо” – доғал, ұшы жоқ, ал
“мұ-хар” – қысқа, тұқыл, тұйық мағыналарында қолданылады.
Нарын. Ұзындығы 100км шамасында,Бұқтарма су қоймасына құяды.
Аякөз өзені. Алматы, Шығыс Қазақстан облыстары аумағы арқылы ағатын
өзен. Тарбағатай жотасының солтүстік сілемдерінен ( 1661 м) бастау алады.
Балқаш көлінің солтүстік-шығыс бөлігіне құяды. Үлкен Аягөз және Кіші Аягөз
өзендерінің қосылуынан кейін Аягөз аталады. Ұзындығы 450 км, алабының
ауданы 15,4 мың км2. Жылдық орташа су ағаны мөлшері 5 мс. Жылдың 2-ші
жартысында және құрғақшылық жылдары су Балқаш көліне жетпей , жоғарғы
ағысының жағалары тік шатқалды, ал орта және төменгі ағыстары кең жайлымды
болып келеді. Балқашта құятын жері сортаң және батпақты, ұзынды-қысқалы
312 саласы бар. Ірі салалары: Нарын, Балқыты, Батпақты, Айғыз, Құрайлы,
Таңсық. Негізінен қар және жерасты суларымен толығады. Сәуір-мамыр
айларындағы су ағыны мөлшері 870-170 м3сек-қа дейін жетеді, ал тамыз-
қыркүйек айларында 0,6-2,0 м3 сек-ке дейін төмендейді. Қарашаның бірінші
жартысында қатып, сәуірдің басында ери бастайды. Суы тұщы, минералдылығы
0,3-8,1 гл. Химиялық құрамы – сульфатты натрийлі. Суы ауыз суға, жайылымды
суландыруға және өндірістік – техникалық мақсаттарға пайдаланылады.
Бақанас. Солтүстік Балхаш алабындағы өзен. Ханшыңғыс, Ақшатаудағы
бұлақтардан бастау алған. Су тапшы жылдары Аяқ қарауыл төбесінің
оңтүстігінде тартылып қалса, суы мол жылдары Аякөзге жақындап, құмға сіңіп
кетеді.
Базар өзені. Батыс Тарбағатай баурайындағы бұлақтан басталып Бұқтырма
бөгенінің сол жақ бүйіріне құяды. Базар мне Қарабұға өзендерінің су алабын
Түйемойнақ жотасы бөліп тұрады. Сондықтан да, өзен суы қар және жер асты
суларымен молаяды.
Үржар өзенінің атауы екі компоненттен тұрады. Мұндағы ор-үр сөзі,
“терең”, және жар – “өзен” дегенді білдіреді. Сонымен, бұл атау “терең
өзен” деген мағынаны білдіреді. Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде “үр”
сөзінің бір мағынасы – “ қашанна, бұрыннан, ұзақ” - дегенді нұсқайды. Осы
“үр”-ге “жар” түбірін біріктіріп алғашқы мағынасы “бұрыңғы жар” Тарбағатай
жотасының оңтүстік батыс беткейінен басталып, Рыбачье тұсында Алакөлге
келіп құяды. Үржар селосына дейін аңғары терең, шатқалды, биіктігі 5-8 м
болып келсе, Ақжар елді мекеніне жеткенде бірте-бірте кеңейіп, бірнеше
өзектерге бөлініп, сағасы сазды, қорысты атырауға айналады.
Қатынсу өзені. Тастау, Жалаулы тауларынан бастау алып Көктал селосынан
төменгі жерде Алакөлге қосылады. Жалғасының биіктігі 1-3 м тік жарлы болып
келеді. Суының 40-50% қар, 10-12% жаңбыр, қалғаны жер асты суы есебінен
толысады. Қатынсудан сегіз канал тартылған.
Еміл өзені. Тарбағатай тауының сілемі Орқашор баурайында бұлақтардан
басталып, Алакөлге келіп құяды. Оның ең ірі саласы Шағантоғай. Ол өзінің
баурайын Барлық тауын батыс беткейінен алып Емілге құяды. Шағантоғай
өзені Барлық бөктерінен келетін шипалы бұлақтарды қосып алған тұста Барлық-
Арасан курорты орналасқан.
Дүние жүзінде 2257 су қоймасы бар, олардың әрқайсысының сыйымдылығы 100 млн
текше метр, ал жалпы қоры 5,5 мың текше метр. Шығыс Қазақстан облысында
жоғарыда аталып кеткендей 19 су қоймасы бар. Ірілері: Бұқтырма, Шар
өзендері.
Көкпекті. Ертіс алабындағы өзен. Шығыс Қазақстан облысының Көкпекті
ауданындағы жерімен ағады. Ұзындығы – 217 км, су жиналатын алабы – 9030
км2. Тарбағатайдың солтүстік бөлігіндегі Сарытау, қайрақты тауларынан
басталып, Бұқтырма бөгеніне (Зайсан көліне ) құяды. Аңғары кең (0,3-0,6
км), жағалауы құмды-сазды, кейбір тұсы гранитті тік жар. Өзен жер асты,
жауын-шашын суымен толығады. Жылдық орташа суы ағыны Көкпекті ауылының
тұсында 4,31 м3сек. Шабақ, аққайраң, сазан, қарабалық, т.б. балықтар бар.
Суы егін суаруға пайдаланылады, жайылмасы – шабындық. (Қосымша 1, Кесте 1)
Шығыс Қазақстан облысында 2 мыңдай көлдер бар. Оның 1003-інің көлемі 1
гектардан артық не кем. Ірі көлдер -18. Тереңдігі үлкен емес, 2 метрден
20 метрге дейін (Қосымша 1, Кесте 2). Табиғи қазаңшұңқырлар болуы көлдің
пайда болуының бірден-бір шарты екендігі белгілі. Олардың бұзылмай тұруына
климат қолайлы фактор болады. Облыстың ылғалды климаты шығыс аудандарда суы
мол, ағынды, тұщы көлдердің көп болуына жағдай туғызады. Құрғақ клмиатты
батыс, оңтүстік батыс аудандарында көлдер аз кездеседі. Олардың суы аз,
ағынсыз, кейде құрғап қалады. Шығыс Қазақстанда ірі және орташа көлемді 148
көл бар.
Зайсан көлі. Облыс территориясындағы ең ірі көл болғандықтан,
жергілікті халық оны “теңіз” деп те атайды. Өзінің көлемі жағынан
Қазақстанда ол төртінші орын алады. Ұзындығы 111 км, ені 27 км, ауданы 1870
км-ге созылған көл суы Бұқтырма бөгенімен қосылғаннан кейін, көлемі 5510 км
жетеді. Тереңдігі 10-12 м, деңгейінің абсолюттік ауытқуы 328 см, жылына
орташа есеппен 102-249 см-ге ауытқиды.
Листвяга жотасының оңтүстік баурайында Маралды көлі айнадай жарқырап,
созылып жатыр. Осы көлден Белое өзені бөлініп шығады.
Рахманов көлі. Алтайдағы тамаша көлдердің бірі. Ол 1761 м биіктікте
тік жартастардың ортасында орналасқан. Көл маңайынан темпиратуралары +22
+43 С жететін термальді су көздері қайнап шығып жатады. Өзінің емдік
қасиеті жағынан Цхалтуба, Белокуриха суларына ұқсас. Көлге ұзындығы 2,6
км, ені 60м болатын Арасан өзені келіп құяды.
Қалба- әсем көлдер өлкесі. Олар жотаның солтүстік батыс бөлігінде
теңіз деңгейінен 580-620 м биіктікте орналасқан. Тұщы, таза сулы көлдер
гранитті, құмды жартастар арасында, тектоникалық шұңқырда пайда болған.
Көлдердің суларының мөлдірлігін жағасына өскен өсімдіктердің су бетіне
түскен әсем бейнесі дәлелдегендей. Көлде сазан, теңге балық, шортаң,
плотва, Қара балық, елең кездеседі.
Балықты көл. Шаған өзенінің солтүстік жағындағы төбе аралығында жатыр.
Көлдің түбі ойлы, қырлы, әр жерінде қалыңдығы 0,3 м болатын ұсақ құм
кездеседі. 1964 жылы Шаған өзеніне бөгет салынып, бұл көлдің су деңгейін
екі метрге дейін көтеріп, көлемін 50 гектарға ұлғайтты. Балықты көлінің суы
ащы, өте сілтілі. Суында микроэлементтер аз кездеседі. Сазан, мөңке, оңғақ,
алабұға, теңге балықтары кездеседі. Көлден жыл сайын 6-9 тоннаға дейін
балық ауланады.
Жоғарғы Балықты көлінің суы 1,5 м тереңдікке дейін мөлдір, түсі сары-
қоңыр, көлдің орташа тереңдігі 2,2 м болып келеді. Көлде 5 млн. текше метр
су бар. Көлде мөңке, оңғақ, сазан, шармай секілді балықтар кездеседі. Мұнда
әртүрлы жабайы үйректер, шағала, жылқышы құсы және ондатра да бар.
Төменгі Балықты көлінің солтүстік жағалауына ұзындығы 1,2 км, ені 12
м, биіктігі 6 м плотинаны топырақтан үйіп тұрғызған. Осы плотина суды бір
деңгейде ұстап тұруға мұмкіндік жасайды.
Алакөл. Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының шекарасында
орналасқан. Көл ағынсыз,, ол солтүстік-батыстаноңтүстік-шығысқа созылып
жатыр.
Алакөл теңіз деңгейінен 347,3 метр биіктікте жатыр.. Көлдің көлемі
аралдармен қоса есептегенде 2696 шаршы км, ұзындығы 104 км, ені 52 км,
жағалауының ұзындығы 384 км, орташа тереңдігі 22,1 метр ( ең терең жері
54метр,) көлдің су қоры 58,56 млрд текше метр, судың жиналатын алабы 47859
шаршы км. Алакөл түбінің рельефі әртүрлі, мұнда көптеген аралдар,
шығанақтар кездеседі. Көлдің ең терең шұңқыры 50-54 метр. Алакөлге бірнеше
өзен құяды. Мұнда жер асты суының да елеулі орны бар.
Фитопланктонның 58 түрі, Зооплактондарың 80 түрі бар, олардың ішінде
өзен суы құятын жер шығанақтарда жамбас құрттар өте жиі кездеседі.
Сасықкөл. Қазақстанның оңтүстік-шығысында, Алматы және Шығыс Қазақстан
облыстарында Алакөл ойысының солтүстік-батысында орналасқан, ол батыстан-
шығысқа қарай созылып жатыр, ағынды.
Көл теңіз деңгейінен 350,5 метр биіктікте жатыр. Сасықкөлдің көлемі
736 шаршы км, ұзындығы 182 км. Жағалауының кеңею коэфициенті 1,8 орташа
тереңдігі 3,32 метр, ал көлге 2,43 млрд текше метр су жиналды.
Сасықкөлдің ең терең жері шығысында. Көл түбі тегіс, тек қана батыстан
шығысқа қарай сәл ылдилау. Көлдің тұнба лайын негізгі 3 биотопқа бөлуге
болады, олар сұр биотоп және құмды биотоп. Сұр биотоп шұңғылдау жеріне
жиналған, ол көлдің 61 пайыз көлемін алып жатыр. Құмайтты биотоп су
жағасынан басталып, 1,5-2 метр тереңдікке дейін созылады. Шөлдің 20-30
пайызы құмды биотоп. Құмайтты-лайлы биотоп жоғары 2 биотоптың аралығында
орналасқан.
Марқакөл. Қазақстанның шығысында Алтай тауының оңтүстігінде
орналасқан. Оның ұзындығы 38 км, ені 19 км, көлемі 1455 шаршы км.
Жағалауының ұзындығы 106 км.Көл теңіз деңгейінен 1449,3 мерт биіктікте
жатыр.
Марқакөлдің су жиналатын алабы таулы. Оның көлемі 1118 шаршы км.
Жері ойлы-қырлы, көптеген өзендер тілімдеп тастаған. Су жиналатын алабына
ну тоғай өскен. Марқакөл көлі Марқакөл ойысында жатыр. Оның оңтүстігінен
Азутау, солтүстігінен Күршім таулары қоршап тұр.
Көлге шағын-шағын 27 өзен құяды. Ішіндегі ең ірілері – Поплевка,
Тихука, Мылтықбай, Еловка, Тастыбұлақ, Байпақсу, Қарабұлақ, Қатабай, Жирен-
Байтал, Марқакөлден су тек оңтүстік-батыстан Қалжыр өзені арқылы ағып
шығады. [19] (Қосымша 1, Кесте 2).
Сібе көлдері - Қошкербай, Алқа, Өлмейіс, Дүйсен, Ыстықпа. Жалпы ауданы
5,56 км
Алтай, Тарбағатай таулы және тауалды ауданы мен Шыңғыстау, Қалбада -
грунт суының өте терңде орналасуымен сипатталады. Грунт суы химиялы
қасиетіне байланысты ендік сипат алады. Биік таулы шалғындық белдеу аз
қышқылды немесе тұщы, шалғындық – далалы белдеуде тұщы, аз минералданған.
Қазақтың ұсақ шоқысының ауданы – құрғақшылық климатқа байланысты грунт
суларының орналасу тереңдігі, химиялық қасиеті бойынша ерекшеленеді.
Алтай алды үстірті – (Белағаш даласы) – грунт суының терең
орналасуымен және тек сумен қамтамасыз ету көзі болып табылады.Коростелев
даласы салыстырмалы түрде грунт суының терең орналасуымен ерекшеленеді.
Ертіс маңы ойысы – аз тереңдікте орналасқан грунт суымен және тұщы
минералданған сумен ерекшеленеді. Ертіс аңғарында биік территориясында
грунт суы топырақ түзуші фактор болып табылмайды және терең орналасқан. (6-
8 м).
Зайсан ойысы – грунт суы Зайсан көлі мен Ертіс өзені орта тереңдікте
орналасқан және аз минералданған, гидрокарбонатты- сульфаттылығымен
сипатталады.
Балқаш - Алакөл ойысы – жоғары минералданған грунт суымен
ерекшеленеді. Барлық тау асты жағдайында грунт суы терең, ал Бармаққұм
құмында орта тереңде 4-6 м-де орналасқан. Алакөлден Балқаш көліне дейінгі
сор-сортаң топырақ шегінде грунт суы жер бетіне жақын жатуымен, жоғары
минералдығымен ерекшеленеді.
Грунт суынан басқа Шығыс Қазақстан облысы артезиан суына да бай.
Сонымен қоса бұл жер бальнеологиялық маңызы бар термальді көздерге де ие.
Мысалы, су температурасы 42,50 болатын барлық тауындағы Барлық – Арасанды
атауға болады. [19]
Бөгендердің шаруашылық маңызы зор. Оларды энергетикалық, транспорттық,
ирригациялық, рекреациялық мәселелерде шешуде, спорт, балық аулау
бағдарламаларына пайдаланады. [34] (Қосымша 2, Кесте 3).
1.2 Шығыс Қазақстан облысын сумен жабдықтау және су мәселесі
Шығыс Қазақстан облысында Қазақстанның су ресурстарының шамамен 40
пайызы жинақталған. Шығыс Қазақстан аумағында 1017 астам өзен мен жыра,
2000 жуық көл, 75 суқоймалары мен әуіт бар. ШҚО статистика басқармасының
көрсеткіштері бойынша 2006 жылғы 1 маусымға облыс аумағында 861 елді мекен,
оның ішінде 10 қала, қала типіндегі 25 кент, 826 ауылдық елді мекен бар.
Орталық сумен қамту жүйелері барлық 10 қалада, қала типіндегі 20 кентте
(80 пайыз), және 210 ауылдық мекендерде (25,4 пайыз) бар. [7]
Су экологияның ең үлкені – ауыз су тазалығы екендігі белгілі. Әр адам
тәулігіне 2-4 литрден су қолданса, жылына бір адамға 100 м3 су қажет екен.
Ірі қалаларда әр адамға тәуліктік су сұранысы 0,2-0,3 м3 болып отыр, ал
дүние жүзі бойынша жылдық сұраныс 3500 м3 және жылдан дылға өсуде.
Ғаламшарымыздың 70 % су алып жатыр, ал күніне 25000 адам жер бетінде
тұщы судың жетіпсеуінен көз жұмады екен. Милиардтай адам жуынатын,
шаруашылыққа және ішер судың тапшылығынан зардап шегуде. Холера, іш сүзегі,
жұқпалы гепатит, толяремамея, бруцелез, вирустық аурулардың барлығын, атап
айтқанда 80% ауруды дәрігерлер адамның ішуге пайдаланылатын суымен
байланысты. Соңғы кездерде республикамыздың әр аймақтарында ғасырлар бойы
кездеспей кеткен жұқпалы аурулар өршіп, қайталануы да осы су мәселесімен
тығыз байланысты. [3]
Ауылдық елді мекендер тек 25,4 пайызға су құбыры желелерімен
қамтамасыз етілген. Облыстың 826 елді мекендерінің 210 су құбыр желілері
бар. Су құбырмен қамтамасыз етілуінің төмен деңгейі Көкпекті (7,8%),
Күршім (9,8 %), Тарбағатай (10,3%), Жарма ( 10,4%), Аягөз (12,5%)
аудандарында байқалады. Орта есеппен алғанда, қазіргі уақытта облыс бойынша
тұрғындардың 73,6% орталықтандырылған сумен қамтылған; 25,9% - суды
орталықсыздандырылған көздерден пайдаланады; 0,5% - әкелетін суды
пайдаланады.
Облысымызда ауыз су мәселесінің күрш өршінің негізгі себептері:
1) трансшекаралық өзен суларыны көлемінің азаюы.
2) Климаттың өзгеруіне байланысты жергілікті сулардың 10-12 пайызға
кемуі.
Алдыңғы уақытта бұл жағдай бұрыңғыдан да күрделене түседі. Өйткені
дүние жүзілінің климта зертеушілерінің айтуынша, климаттың жаһандық
жылына бастауына орай, жер бетінде бірнеше аймақ өзен-сулары тартылып
кетпек.
Суды қамту және суды бұру секторындағы ұлттық және облыстық саясат
белгіленген мақсаттар мен басымдықтарға қол жеткізу үшін, “Қазақстан
Республикасы азаматтарының денсаулығының жағдайын жақсарту бойынша бірінші
кезекті шаралар туралы”, “Халық денсаулығы” мемлекеттік бағдарламасы
туралы Қазақстан Респудликасы Президентінің жарлықтарына сәйкес “ Таза
су” бағдарламасы әзірленді. [20]
Облыстың елді мекендерін сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету, облыс
тұрғындарының санитарлық-эпидемеологиялық жағдайын жақсарту мақсатында
облыста “2003-2010 жылдарға арналған “Ауыз су” өңірлік бағдарламасы
әзірленіп, бекітілді.
2003-2005 жылдары осы бағдарлама көрсетілген сумен қамту нысандарын
салу, қайта құру және күрделі жөндеу жұмыстары бойынша шараларды жүргізу
облыстың 36 елді мекендерінің сумен қамсыздануын жақсартуға мүмкіндік
берді. Осы кезеңде облыстың елді мекендерін су құбыры суымен қамсыздануының
көрсеткіші 3,3 пайызға өсіп, 73,6 пайызды құрады. Республикалық және
жергілікті бюджеттен 2,18 млрд теңге игерілді.
2006 жылы сумен қамту нысандарын салу, қайта құру және күрделі
жөндеуге 1007,211 млн теңге бөлініп, соның ішінде республикалық бюджеттен
672,55 млн. теңге және жергілікті бюджеттен 334,661 млн. теңге, соның
ішінде, ағымдағы жылы сумен қамту 11 нысанын пайдалануға беру жоспарланып
отыр.
Қазіргі уақытта “Халықты сапалы ауыз сумен қамсыздануы жағдайы туралы”
облыстық әкімдіктің 2006 жылғы 4 сәуірдегі №578 қаулысына сәйкес облыстың
аудандары мен қалаларында елді мекендердің сумен қамту және суды бұру
нысандарын түгендеу жүргізілді.
Ағымдағы жылы облыстың 11 елді мекендерінде сумен қамту нысандарын
пайдалануға беру және оларда тұратын 54 мың адамды сумен қамтамасыз ету
жағдайын жақсарту жоспарланып отыр. Әкімдіктердің көрсеткіштері бойынша
облыстың елді мекендерін 2009 жылға дейін сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету
мақсатында бар су құбыры жүйесін салу орынды болады, ол үшін қомақты
қаражат керек болады.
Жергілікті атқарушы органдар ШҚО құрылыс департаментімен келісе
отырып, облысты дамытудің 2007-2009 жылға арналған жоспарының орта мерзімі
жобасына құлрылыс, қайта құру және күрделі жөндеу бойынша 72 нысанды қосу
туралы ұсыныс жасалды, соның ішінде 26- республикалық бюджет есебінен.
Жобаны іске асыру облыстың тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз етуге
жағдайын жақсартады.
Қазіргі уақытта ШҚО құрылыс департаменті елді мекендерін сумен
қамтамасыз бірінші кезекті мәселелері бақылауға алды.:
- сумен қамту және суды бұру нысанедарын салуға, қайта құру мен күрделі
жөндеуге бақылау жасау;
- “Ауыз су” бағдарламасын іске асыру шеңберінде бюджеттік қаражатты игеру
мониторингі;
- азаматтардың үндеулері бойынша елді мекендерді сумен қамтамасыз ету
жағдайын қарастыру;
Облыс тұрғындарын сапалы сумен қамтамасыз етуін жақсарту және
тұрмыстық-шаруашылық сарқын сулардың қашыртқысы салдарынан қоршаған ортаның
ластануын төмендету мақсатында , 2006 жылға республикалық бюджет қаражаты
есебінен 683,483 млн теңге сомасында 8 сумен қамту обьектілері және
жергілікті бюджет қаражаты есебінен 383,538 млн. теңге сомасына 25 сумен
қамту және су тарту нысандарын қайта жаңғырту және күрделі жөндеу бойынша
жұмыстардың орындалуы жоспарланып отыр. [23]
Қазіргі уақытта “ Құрылыс” ЖШС жоспарланған жұмыс көлемінің 92
пайызын орындады, “ Бесқарағай ауданының Кіші Владимировка ауылындағы су
құбыры желелерін күрделі жөндеу” нысаны бойынша төмендегідей құрылыс-
жинақтаушы жұмыстар орындалды: 1,19 км диамері 100мм болатын болат
құбырлардан суартқыш салу; өрт гидранты – 19 дана; су тарататын шүмек – 15
дана, дезинфекциялық тұщыландыру жүргізіліп, 37,1 текше метр су құбыры
сорғысын орнату; 2 дана ЛОНИИ-100 хлорантын орнату; 4 дана ГНОМ, жалпы
құрылыстық жұмыстар және т.б.
Аталған жұмыс бойынша жұмыс өтілі – 8 жыл. Бас құрылыс техникасы – 36
бірлік. Жұмысшылар саны – 62 адам. Соңғы 4 жылда орындалған жұмыс көлемі:
2006 жылы – 97 160 мың теңге, 2007 жылы – 265 213 мың теңге, 2008 жы- 223
475 мың теңге.
Сумен жабдықтау көздерінің үдемелі ластануының және рекреациялық
мақсаттағы су обьектілерінің санитарлық-эпидемеологиялық жай-күйінің
салдарынан ауыз су сапасының адам денсаулығы үшін қауіпті төмендеуі
адам мекендейтін орта өзгерунінің маңызды факторы болып табылады және
аумақтардың экологиялық қолайсыздық дәрежесін анықтаған кезде маңызды рөл
атқарады.
2006 жыл – Облыс тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз етуді
жақсарту үшін және шаруашылық-тұрмыстық лас суды тастау нәтижесінде
қоршаған ортаны ластауын төмендету мақсатында 2006 жылы құрылыс, қайта
жаңғырту және күрделі жөндеуден жалпы 927,755 млн. теңге құрайтын 12 сумен
қамтамасыз ету обьектілері мен 4 лас суды әкету обьектілері бойынша
жұмыстарының орындалуы жоспарланған, оның ішінде республикалық бюджеттен
145,22 млн теңге және жергілікті бюджеттен 782,535 млн теңге.
Жүргізілген жұмыстар нәтижесінде 7 сумен қамтамасыз ету мен лас суды
әкету нысандарын пайдалануға тапсырылды, оның ішінде:
- Республикалық бюджет есебінен 74,501 млн. теңге мөшерінде “Шемонаиха
ауданы Камышенка ауылындағы су құбыры желілердің құрылысы” орындалды.
- Жергілікті бюджеттен қайта жаңғырту мен күрделі жөндеу бойынша 6 нысан:
“Пограничный көшесінен Прохладный көшесіне дейін су құбыры қайта
жаңғырту”, “ Өскемен қаласындағы КНС – 17-ден Ертіс өзені арқылы дюкерге
дейінгі арынды кәріз коллекторын қайта жаңғырту”, “Глубокое ауданы
Прапорщиков ауылында сумен қамтамасыз ету желілерін күрделі жөндеу” ,
“Жарма ауданы Жаңғызтөбе кентінде су құбыр желілерін күрделі жөндеу”, “
Тарбағатай ауданы Ақсаут ауылында су құбыр желілері мен ғимаратын күрделі
жөндеу”, барлығы 2006 жылы бөлінген 927,755 млн теңге қаражатын 913,102
млн теңге (98,42 пайыз) игерілді, оның ішінде 386,617 млн теңге “Питьевая
вода” бағдарламасына. [31]
Санитарлық-эпидимеологиялық қолайсыздықтың дәрежесі туралы қорытынды
жеткілікті ұзақ кезең (кемінде 1 жыл) ішінде негізгі көрсеткіштердің
қолайсыз мәндерінің тұрақты сақталуы негізінде жасалуы мүмкін, су
көздерінің және ауыз судың патогенді микроорганизмдермен және паразитты
аурулар қоздырғыштарымен, сондай ақ ерекше уытты ( төтенше қауіпті)
заттармен ластану жағдайларын қоспағанда қолайсыздық туралы қорытынды бір
өлшемдер негізінде жасалуы мүмкін болғанда. Су көздерінің және ауыз
судың қауіптіліктің үшінші және төртінші сыныптарына жатқызылатын
заттармен ластануын сипаттайтын көрсеткіштер, сондай ақ физикалық-
химиялық қасиеттер және судың органолептикалық сипаттамалары қосымшаларға
жатады. Қосымша көрсеткіштер негізгі көрсеткіштер бойынша анықталған су
көздерінің антропогенді үдемелі ластануының дәрежесін растау үшін
пайдаланылады. [9] (Қосымша 2, Кесте 4).
1.3 Су ресурстарының шаруашылықтағы маңызы. Басты мәселелері
Жер бетіндегі суларды адамдар атам заманнан бері түрлі мақсаттарда:
кеме шаруашылығында, сумен жабдықтауға, ағаш ағызуға пайдаланып келген аса
маңызды табиғат ресурстары. Кеме шаруашылығы өзендерді зерттеуді
барлығынан бұрын талап еткен шаруашылық саласы болды. Өзендерді каналдармен
қосу күрделі транспорт системасын жасауға мүмкіндік береді. Халықты,
өнеркәсіпті , ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауда өзендердің маңызы орасан
зор. Қосымша -2 Жылу мөлшері көп және атмосфера ылғалы жеткіліксіз
аудандарда өзен сулары көптеген мөлшерде суаруға кетеді. Су энергиясы
барған сайын кеңінен пайдаланып келеді. Жер бетінде жалпы
гидроэнергетикалық ресурстар 3750 млн. кВТ болып бағаланады, бұлардан Азия
үлесіне 35,7 пайыз , Африка 18,7 пайыз, Солтүстік Америка 18,7 пайыз ,
Оңтүстік Америка –16,0 пайыз, Еуропаға –6,4 пайыз, Австралияға – 4,5 пайыз
келеді. [4]
Қазіргі кезде жер беті суларын пайдалану масштабы өте үлкен әрі бұдан арғы
жерлерде, бұлар, сөзсіз арта түсетін болады. Бұл өндіріс пен мәдениеттің
прогрессивті өсуімен, өнеркәсіп өндірісінің суға деген үздіксіз өсіп
отырған қажетімен (бұл, әсіресе химия өнеркәсібіне қатысты), ауыл
шаруашылығының қажетіне суды еселеп жұмсаумен ( егін өнімділігін арттыру
су қажетінің артуымен) байланысты. Осының бәрі жер беті суларының
ресурстарын қорғап сақтау туралы ғана емес, сондай –ақ, оларды ұлғайта
өндіру қажеттігі туралы мәселені алға қойып отыр.
Су қолдану, оның ластануына, ал бұл суларды су қоймаларына қайтару,
қоршаған ортаның ластауына және ондағы тепе-теңдіктің бұзылуына алып
келеді. Сондықтан, суды ұтымды және үнемді пайдалану арқылы табиғатты
ластамау, қоршаған ортаны таза сақтауды негізгі қағидаларының бірі болып
табылады. Қосымша-3.
Су, өндірістің басқа салаларында да қолданылады: су транспорты, ағашты
ағызу арқылы тасыымалдау, балық шаруашылығы, гидроэнергетика.
Су, транспорт қатынасы және ағаштарды ағыза отырып тасымалдауда бұрын
көп қолданылып, өте қолайлы және арзан әдістердің бірі деп есептелініп
келеді.[21]
Еліміздің су шаруашылығы жүйесінің бүгінгі ахуалы алдағы уақытта
адамдардың денсаулығына да экономикаға да айтарлықай зардабын тигізгелі
тұр. Тұщы судың қоры азайған сайын суды пайдалану да өсе түсуде.
Сарапшылдардың айтуынша, егер жағдай осы қалпында қала беретін болса, он
жылда еліміздің экономикасы күрт төмендейді.
Жалпы, ТМД бойынша Қазақстан сумен жабдықталу жағынан ең төменгі
орында екен. География инстиутының мәліметтеріне сүйенсек, осыдан отыз жыл
бұрын респуббликаның өзен ағын сулары жылына 126 текше шақырымды құрайтын
болған. Оның 66,8 текше шақырымы жергілікті ағын су, ал 59,8 текше
шақырымы трансшекаралық болып есептелген көрінеді. Ал соңғы отыз жылда
оның жылдық көлемі 100,5-ге жергілікті ағын су 56,5 текше шақырымға, ал
тарнсшекаралық ағын су 44,6 текше шақырымға дейін қысқарып келіп отыр.
Бүгінде еліміз осы су ресурстарының жалпы көлемінен шаруашылық
қажеттіліктерге 46 текше шақырым суды ғана пайдалана алады. Ал су аз
болатын жылдары ол 25 текше шақырымды ғана құрап қалады. Еліміздегі өзен су
ағынының 56 пайызы ғана өз территориямызда құрылады екен. Бұл ахуал
Қазақстандағы өзен бастауында орналасқан мемлекеттерге (Қытай, Ресей,
Өзбекстан, Қырғызстан,Тәжікстан) тәуелді етіп отыр. Климатты
зерттеуушілердің болжамына сүйенсек, алдағы уақыттарды республикамыздың
негізгі бассейндеріндегі жергілікті ағын су ресурстары 10-20 пайызға
қысқарады деп күілуде. Ал трансшекаралық сулардың азаюы негізінде 2010
жылға қарай еліміздегі су ресурстары 100,5 текше шақырымнан 86 текше
шақырымға дейін қысқарады. 2020 жылы бұл көрсеткіш 75 текше шақырымға
түспек көрінеді. Айналып келгенде, осы су көлемінің өзі экономиканың
дамуына, тұрғындарды ауыз сумен қамтамасыз етуге жеткілікті
көрінеді.Бірақ өкінішке орай, осы көлемнің 90 пайызы тек көктемде су
тасығанда ғана болады екен де, одан кейін азаяды. Ал су тасып, молайып
тұрған кезде оны болашаққа сақтап қоятын су қоймаларының ауқымы өте тар.
Нәтижесінде, судың басым бөлігі айдалаға сіңіп жоғалады.
Тұрғындар мен экономиканы сумен қамтамасыз ету ахуалының осылайша күрт
нашарлап бара жатуының себептері бірнеше. Бірінші себеп- трансшекаралық
өзен сулары көлемінің азаюы. Екінші себеп – климаттың өзгерціне
байланысты жергілікті сулардың 10-12 пайызға кемуі.Алдағы уақытта бұл
жағдай бұрынғыдан да күрделене түседі. Өйткені дүние жүзінің климат
зерттеушілерінің айтуы бойынша, климаттың жаһандық жылына бастауына орай,
жер бетінде бірнеше аймақ өзен-сулары тартылып кетпек.
Шығыс Қазақстан облысында Ертіс өзені бойымен кеме қатынасы қайта
жандандыру мәселесі қаралуда. Су жолдары кәсіпорнының директоры Галина
Петренконың айтуынша, қазір Ертістің бойымен Қытай шекарасынан Өскеменге
дейін 6 кеме жүреді. Олардың бәріне жөндеу жұмыстарын жасау керек, алайда
қаражат жоқ. 2012 жылға дейін техникалық флотқа 36 кеме сатып алу
жоспарланған. Әзірге бұл шекаралық Ертіс бойыме.н су көлігі қатынасын
жандандырудың жаңғыз мүмкіндігі болып отыр.
Ертіс өзенінің су ресурстарын пайдалану туралы мәселе 3 мемлекеттің
шешімімен шешілу тиіс: Қытай Халық Республикасы, Қазақстан Республикасы,
Ресей Федерациясы. Қазіргі уақыттағы жағдайды талдау осы 3 мемлекетті де
қанағаттандыратын нұсқаның жалпы табиғатта болу мүмкін еместігін
көрсетеді. Бұқтырма су қоймасын салудың өзі экология және Қазақстанда су
ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін ушықтырады, ал Ресей одан да
беттер қысым көріп отырған жақ болды.
Ертіс маңында соңғы 50 жылдың ішінде жалпы өнімнің көлемі 40 есе
көбейді.Осыған орай жайылманың да рөлі үлкейді.Оба алқабында Ертіс
жайылмасының суармалышалғыны барлық пішендік жайылымдықтың 10,3 % құрады,
50% ірі қараны, 30% қойды жеммен қамтамасз етті. Солай бола тұра жайылмада
басқа жерлерге қарағанда өнімнің өз бағасы 27-75 % төмен. Барлық облыста
263,5 мың га жайылма оның ішінде шамамен 39 мың га егістікке, 99 –
пішенге, 52 мың га жайылымға келеді.
Облыстағы 9,75 млн га жердің 6,3 млн га ауыл шаруашылығы мақсатында
(5 млн га жайылымды қосқанда) пайдаланылады. Шығыс Қазақстан облысында
Ертіс өзені бойымен кеме қатынасы қайта жандандыру мәселесі қаралуда. Су
жолдары кәсіпорнының директоры Галина Петренконың айтуынша, қазір Ертістің
бойымен Қытай шекарасынан Өскеменге дейін 6 кеме жүреді. Олардың бәріне
жөндеу жұмыстарын жасау керек, алайда қаражат жоқ. 2012 жылға дейін
техникалық флотқа 36 кеме сатып алу жоспарланған. Әзірге бұл шекаралық
Ертіс бойыме.н су көлігі қатынасын жандандырудың жаңғыз мүмкіндігі болып
отыр.
Қала маңында шоғырланған өндірістік орындардың қалдықтарының тікелей
су басейніне тасталуы – су ресурстарының шектен тыс ластануына әкеліп
соқты. Ал судың ластануы дегеніміз – ол адам ағзасының ластануы, денсаулық
мәселесінің шиеленісуімен тікелей байланысты. Денсаулығы нашар адамның
жұмыс істеу қабілетінің төмендеуі, денсаулығын көтеруге қажет қаражат, дәрі-
дәрмек сатып алумен байланысты болса, ол- әлеуметтік, жағына әсерін
тигізеді. Бұл әркімнің отбасылық өміріне де нұсқан келтіретіні түсінікті.
Еліміздегі экологиялық дағдарысқа химия, металлургия, отын
өнеркәсібінің жедел және көп мөлшерде дамуы да әсерін молайтып отыр. Жыл
сайын Қазақстандағы су қоймаларына химиялық қоспалармен ластанған 6 млрд
текше метр ағын су құйылады, 3 млн тонна зиянды заттар ауа ққабатына
сіңеді, 200 млн тонна қатты қалдықтар қоқысқа тасталады. Басқа да шикізат
көздерін игеру ауаны ластаумен қатар жүргізілуде, олардың қатарына мыс,
қорғасын, мырыш, күміс, хром, ванадий, фосфорит, барит, сурьма, тас көмір,
мұнай т.б. кен орындары жатады. [22]
Өнеркәсіптің дамуымен, ең алдымен су ресурстарының ластану қаупі
ұлғаюда. Ең үлкен қауіпті мұнай өнімдері тудырады. Мұнай өнімдері танкермен
тасылғанда, мұнай құйылатын ыдыстарды жуғанда, сол ыдыстың су бетінде
жарылуынан, теңіз түбінен мұнай көлемінің көп мөлшерде табылуынан дүние
жүзілік мұхиттың мұнай өнімдерімен ластану қаупін ұлғайтады. Сондай-ақ,
ішкі су қоймаларының мұнай өнімінің ластануы автокөліктің, моторлы су
транспорттарының көбейіп кетуінен де болады.Су ресурстарының ластануы
егістік алқабына себілген минералды тыңайтқыштармен, улы химикаттардық
қар, жаңбыр суларымен ағып қосылуы арқылы жүреді. Атмосфералық
құбылыстармен бірге кір сулармен жуғанда осы элементтер континенталдық
және теңіз суларына енеді. Олардың айналымы бұзылады және олардың құрамы
қоршаған ортада көбейіп кетеді. Осының нәтижесінде континенталдық суларда
қоректік элементтердің шектен тыс көбеюі пайда болады. Бұл эфтрофикация деп
аталады. Ол су және батпақ өсімдіктерінің , су құрамындағы органикалық
заттардың шектен тыс көбейіп, біртіндеп өзен және көлшіктердің арнасын
толтырумен байқалады. Нәтижесінде балықтар жаппай қырылады және
қоймаларының өздігінен тазалануына кері әсерін тигізеді. Соңғы кезде
жасанды су қоймаларының жылу құбылыстарынан келетін сумен ластануы көбейіп
кетті. Осының әсерінен су құрамындағы оттегінің мөлшері азайып, суда
тіршілік ететінорганизмдердің өмір сүруі бұзылып, су өсімдіктері, яғни
оттегін қажет ететін өсімдіктердің дамуын төмендетеді. Өсімдік және
өнеркәсіптік қолданылған сулардан теңіз, мұхит, өзен суларына радиактивті
заттар және энергетикалық ядро қалдықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3 1 Шығыс Қазақстан облысының су ресурстары
және олардың маңызы
1.1 Шығыс Қазақстан облысының су ресурстары
5
1.2 Шығыс Қазақстан облысын сумен жабдықтау және су мәселесі
11
1.3 Су ресурстарының шаруашылықтағы маңызы. Басты мәселелері 15
2 Шығыс Қазақстан облысының негізгі су магистралі – Ертіс өзені. Ертіс
өзенінің қазіргі экологиялық жағдайы
2.1 Ертіс өзенінің жалпы гидрологиялық сипаттамасы
18
2.2 Ертіс өзенінің қазіргі экологиялық жағдайы, негізгі ластаушы көздері
21
2.3 Ертіс өзенінің экологиялық мәселелерін шешу, қорғау жолдары
28
3 Жалпы білім беретін орта мектептерде география сабағындағы ШҚО-ның су
ресурстарын оқыту ерекшеліктері
3.1 Мектеп курсындағы география пәні бойынша су ресурстарының оқыту
ерекшеліктері
33
3.2 "Ертіс өзені. Экологиялық проблемалары" тақырыбына ұсынылған сабақ
жоспары
34
Қорытынды
37
Пайдаланылған әдебиеттер
39
Қосымшалар
41
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: Шығыс Қазақстан облысының су ресурстарын
тиімді пайдалану және оларды қорғау мәселелері, зерттеу нысаны - Шығыс
Қазақстан облысының су ресурстары, оның ішінде облыстың өзен сулары
ішіндегі ең көлемдісі – Ертіс өзені. Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады: тек
теориялық жағынан ғана емес, сонымен қатар практикалық маңызын, және
мектепте пайдалану мәселелері қаралды, тақырыпқа сай кесте-сызбалар
тіркелген, пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Тіршілік көзі - су екенін әрбір адам жақсы түсінеді, сондықтан да оны
тиімді пайдалану және қорғау керек, су проблемасы –Ғаламдық мәселелердің
бірі болғандықтан өте өзекті тақырып болып табылады, яғни курстық жұмыстың
өзектілігі – бүгінгі күні облысымыздың басты өзені –Ертіс, қуантарлық
жағдайда емес, облысымыздың гидрологиялық жағдайын қорғау және жақсарту
мәселесі басты тақырыптардың бірі деп санаймын.
Шығыс Қазақстан облысы өзінің табиғи-климаттық жағдайына сәйкес
Қазақстан Республикасындағы су қорларымен неғұрлым қамтылған су қорларына
бай аймаққа жатады. Суды алу және пайдалану үрдісі 1993 жылғымен
салыстырғанда жер беті көздерінен су алудың мөлшері 3 есеге жуық кемігінін
көрсетеді. Облыс Солтүстік Мұзды мұхит, Кар теңізі және Балхаш көлінің
ішкі ағын бассейндеріне жатады. Су айрық жоталары Тарбағатай және Шыңғыс
тауы арқылы өтеді. Климаттың құрғақтығы, жер бедерінің әркелкілігі,
геологиялық құрылысының ерекшелігі облыстың гидрографиялық тор сипатын
анықтайды.
Курстық жұмыстың мақсаты:
-Шығыс Қазақстан облысының өзендеріне толықтай сипаттама беру;
-сумен жабдықтау мәселесі мен қазіргі экологиялық жағдайын толығымен
көрсету және қорғау мәселелерін ұсыну;
Курстық жұмысын орындаудағы негізгі міндеттер:
-курстық жұмыстың тақырыбын толығымен ашу;
-курстық жұмыстың тақырыбын тек теориялық жағынан емес, практикалық
маңызын көрсету;
-тақырыпқа сай мәселелерге шешу жолдарын ұсыну;
Су қорларының өнеркәсіптің кен өндіру, металлургия, жылу энергетика
салаларының қызметінен аса үлкен техногендік ауыр салмағын сезініп
отырғанын атап көрсету керек. Сондықтан, Шығыс Қазақстан облысының
өзендері республикадағы ең лас өзендер қатарына жатады.
Жалпы жоғарыда аталған мақсат-міндеттерді толығымен орындауға, курстық
тақырыптың тақырыбын ашуға, әдістемелік жұмыстар және мәселелерді шешу
жолдары, ұсыныстарды келесі бөлімдерде толық сипатталды.
Жалпы су көзіне бай облыс сонау өткен ғасырлардан бастап өзге
ғалымдарды қызықтырған. Мысалы: 1915 жылы 1 қазанда Бухгольц отряды
“Ямышев” бекінісін салды. Ол Ертістен 3 км қашықтықта орналасқан еді. Бұл
бекініс болашақта орыстардың Ертіс бойымен жылжуына таптырмайтын тірек
болды.
Әскер басы Иван Калмыковтың экспедициясынан бастап, экспедициялар
бірінен соң бірі осында сапар шекті. Орыс өкіметінің тапсыруы бойынша
Калмыков шағын отрядпен 1717 жылы Зайсан көліне жүзіп шықты. Петр Симон
Паллас басқарған экспедиция өлкенің жалпы жаратылысын, табиғатын,
өсімдіктері мен жануарларын, табиғатын, Ертіс бойында – Семейде, Алтайда
болып, Ертістің шабындығын, балығын, тұз шығаратын көлдеріне дейін
қалдырмай нақтылы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Шоқан Шыңғыс-ұлы Уәлиханов
гидрология жайлы Аягөз өзенін жалпы барлық жағынан сипаттады. Евгений
Петрович Михаэлис Семейден Зайсанға дейін Ертіс бойымен 700 км қашықтықты
зерттеп, оны кеме қатынасына қолайлы деп тапты. Еңбектерінің бірі – Алтай
мұздықтарын зерттеуі болып табылады.
Планетамыздағы адамзаттың тұщы суды пайдалануы, жыл сайын өсіп келеді.
Бүгінде еліміз осы су ресурстарының жалпы көлемінен шаруашылық
қажеттіліктерге 46 текше шақырым суды ғана пайдалана алады. Ал су аз
болатын жылдары ол 25 текше шақырымды ғана құрап қалады. Еліміздегі өзен су
ағынының 56 пайызы ғана өз территориямызда құрылады екен. Бұл ахуал
Қазақстандағы өзен бастауында орналасқан мемлекеттерге (Қытай, Ресей,
Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан) тәуелді етіп отыр. Климатты
зерттеуушілердің болжамына сүйенсек, алдағы уақыттарды республикамыздың
негізгі бассейндеріндегі жергілікті ағын су ресурстары 10-20 пайызға
қысқарады деп күілуде. Ал трансшекаралық сулардың азаюы негізінде 2010
жылға қарай еліміздегі су ресурстары 100,5 текше шақырымнан 86 текше
шақырымға дейін қысқарады. 2020 жылы бұл көрсеткіш 75 текше шақырымға
түспек көрінеді. Айналып келгенде, осы су көлемінің өзі экономиканың
дамуына, тұрғындарды ауыз сумен қамтамасыз етуге жеткілікті көрінеді.
Бірақ өкінішке орай, осы көлемнің 90 пайызы тек көктемде су тасығанда ғана
болады екен де, одан кейін азаяды. Ал су тасып, молайып тұрған кезде оны
болашаққа сақтап қоятын су қоймаларының ауқымы өте тар. Нәтижесінде, судың
басым бөлігі айдалаға сіңіп жоғалады.
Соңғы жылдары үкіметіміздің қолға алған кешенді мәселелерінің бірі
экологиялық мәселелер болып отыр, соның ішінде су экологиясы жұртты көп
алаңдатуда. Өндіріс орындары көп шоғырланған аудандарда өндіріс қалдықтарын
су бассейніне тазартып жіберу ең оңды жұмыстар.
1 Шығыс Қазақстан облысының су ресурстары және олардың маңызы
1. Шығыс Қазақстан облысының су ресурстары
Шығыс Қазақстан облысының аумағындағы судың барлық түрлері, өзендер
мен көлдер, батпақтар мен жер асты сулары және мұздықтар ішкі суларға
жатады. Табиғи су қоймалармен қатар адам қолдан жасаған тоғандар, бөгендер
және каналдар бар. Климаттың құрғақтығы, жер бедерінің әркелкілігі,
геоглогиялық құрылымның ерекшелігі облыстың гидрографиялық тор сипатын
анықтайды.
Облыс Солтүстік Мұзды Мұхит, Кар теңізі, Балқаш көлінің іішкі ағын
бассейндеріне жатады. Су айрық жоталары Тарбағатай және Шыңғыс тауы
арқылы өтеді.
Шығыс Қазақстан облысының жазық және аласа жерлерінде өзен торы аз
кездеседі. Солтүстік Мұзды мұхит алабына жататын Ертіс өзені облыстағы
негізгі су магистралі. Оның жалпы ұзындығы – 4451 км, оның 1715 км-рі
Қазақстан аумағы арқылы өтеді. Қазақстан аумағында өзен бассейндерінің
көлемі 196 мың шаршы км, ағыс көлемі 3,86 млн м тең.
Ертіске жалпы ағыс мөлшері 26 млн текше км-ге тең 77 ірі салалар
келіп құяды. Облыс аумағында 1700 өзен, 19 суқоймасы, 46000 көлдер мен
бөгендері бар.
Негізгі салалары – Бұқтырма, Үлбі, Уба, Шар, Қызылсу, Күршім, Қазақтың
ұсақ шоқысының өзендері аз сулы, олардың көпшілігі кеуіп қалатын өзендер (
Алтынсу, Шаған, Бұғаз, Бақанас, Қаракөл, Аягөз). Аумақтың көлдермен
қамтылуы 0,37% - ке тең. Облыс территориясында көлдер біркелкі
орналаспаған, негізінде Ертіс пен оның салаларының бассейндерінде, биік
таулы Берель мұздығының маңында орналасқан. [9]
Ертіс бағытымен көптеген ұсақ өзендер ағады. Олардың көпшілігінің суы
тау етектеріндегі борпылдақ жыныстарға сіңіп жоғалады немесе суармалы
жерлерге тарап кетеді.
Батыс региондардағы Шаған, Ащысу, Мұқыр секілді және т.б. жазықтарғы
өзендерге тән ерекшелік – суайрығының нашар байқалатындығы. Сонымен бірге
өзен бассейндерінің ішінде ағынсыз участкелер кездеседі, ойпат жерлер мен
қазаншұңқырларға іркілген еріген қар сулары ағынсыз шағын көлдер мен тұзды
сорға айналады.
Зайсан ойпатында ағынсыз аймақтар бар. Сауыр мен Тарбағатайда
басталатын шағын өзендер көбінесе өз суларын Зайсан көліне дейін жеткізе
алмайды. Олар : Кендірлік, Қандысу, Үйдене, Ұласты, Қарабұға, Базар
өзендері.
Бастауын мұздықтардан алатын Берель, Бұқтырма, Сарымсақты, Т.б.
өзендерінің суы ең суық, ал аласа таулардан басталатын Шар, Көкпекті сияқты
шағын өзендердің суы ең жылы болып келеді. Өзендердегі су темпиратурасы
маусым айының аяғында көтеріліп, тамыздың аяғында қайта төмендей бастайды.
Шығыс Қазақстан облысының өзендерінің ішінде тұрақты ағатын өзендер :
Ертіс, Үржар, Қатынсу, Еміл. Өзендердің көпшілігі жаз айларында құмға сіңіп
(Ащысу, Шаған, Бұғаз, Бақанас, Қарақол) тартылып қалады.
Жыра – сайлармен ағатын маусымды өзендер тек қар суымен, жаңбыр суымен
толығады да аңғары мен қазаңшұңқыры құмды қиыршық тасты болғандықтан,
құмға тез сіңіп кетеді. Жаз кезінде көптеген өзен сулары тұзды
болғандықтан, егістікті суаруға пайдалануды қиындатады.
Қардың алдымен аңғарларда, одан кейін тауларда еруіне байланысты, қар
суымен өзендер біртіндеп толықтырылып отырады. Алтай өзендерінің көпшілігі
көктемде тасиды. Жылдық ағыстың 10%-ке жуығы күз, қыс кезінде, ал мамырдан
тамызға дейін 90%-і ағады, әсері Бұқтырма өзенінің су дейінгі шілде айында
көтеріліп, кей жылдары тасқын болып, маңайын су басады.[2]
Ертіс. Облыстың өзен сулары ішіндегі ең көлемдісі. Зайсан ойпатын
бойлай ағып өтетін Ертіс өзені. Басын Моңғол Алтайынан алатын Ертіс Ақкезең
ойпатының Бала Ертіс, Сібеті, Қу-Ертіс сияқты бұлақтарынан құралып, Зайсан
көліне дейін Қара Ертіс деп аталады. Өзен көлден ағып шыққанда-ақ Ертіс
деген атау алады. Ертіс алғашқыда белесті-төбелі жазықпен ақса, одан әрі
Алтайдың Нарым, Қалба жоталары және басқа тау сілемдерінің аралығындағы
тар шатқалды жарып өтіп, ағысының орта тұсында Сарқырамен кесіле ағады.
[13]
Бұқтырма өзені. Ертістің оң жақ саласы. Алтайдан басталатын Ертіс
салаларының ең мол сулысы. Оның бастауы Алтайдағы Берель мұздығында жатыр.
Ағыс барысында Бұқтырмаға бірнеше салалар келіп құяды: Ақберел, Черновая,
Сол жақ Березовка, Черемышка т.б.
Бұқтырманың ұзындығы 405 км, алабына су жиналатын аумағы 15620 шаршы
км. Өзеннің орта шенінен су шығыны секундына 25 текше м-ге жетеді. Мамыр
айында су шығыны секундына 999 текше м-ге дейін барады да, су деңгейі 4 м
биіктікке дейін көтеріледі. Ақпан – наурыз айларында су шығыны секундына 10
текше метр ғана болады. Бұқтырма өзенінің Ертіске құятын жеріне бөгет
салынып, су электр станциясы орнатылған. Қазіргі ууақытта Бұқтырма
суқоймасы көлем жағынан теңізбен пара-пар. Жағалауында демалыс үйлер,
балалар лагері, туристік қонақ үйлер бар. Ол өзен өте әдемі жерлер арқылы
ағады. Жазыққа шыққанға дейін Бұқтырма аңғары тар шатқалдарды аралап өтеді
Өзеннің әрбір бұрылысы табиғаттың жаңа көркем бейнесін бейнелейді. Әсем
табиғат құпиясы туристерді қызықтыратындықтан, су туризм әуесқойларын үнемі
өзен жағасынан кездестіруге болады. Бұқтырмадан табан , көксерке, торта,
алабұға шортаң, ақ қайран, сазан, көкшұбар балық аулалады. Өзендерде
энергия қоры мол және ағаш ағызуға қолайлы болып келеді. [14]
Уба. Ақ және Қара Убалардың қосылуынан өзінің бастауын алады, өзеннің
ұзыңдығы 278 км. Өзінің жолында Уба Тигирецк және Уба тау жоталарынан
басталатын бірнеше ұсақ тайга өзендерін қосып алады.
Үлбі. Филлиповка, Быструха, Громотуха өзендерінің қосылуымен
қалыптасқан өзен, ұзыңдығы 156 км. Ең ірі саласы- Кіші Үлбі. Алтайдағы
Иванов жотасынан Тихая және Күркіреуік өзендері бір-біріне қосылған
жерлерден басталып, Ертіске құяды. Аңғары тік жарлы, шатқалды. Еріген қар,
мұздар, жауын-шашын суымен толысады. Суы тұщы, өзен бойында шағын
Хайрузов, Тишин, Үлбі СЭС- тері салынған, Лениногор, Өскемен қалалары да
осы өзен бойында орналасқан.
Күршім. Ертіс алабындағы өзен, Шығыс Қазақстан облысындағы Күршім
ауданының жерімен ағады. Ұзындығы 230 км, су жиналатын алабы 2890 км.
Сарымсақты және Күршім жоталарынан басталып, Күршім ауданының батысында 10
км жерде Бұқтырма бөгеніне құяды. Жоғарғы ағысында аңғары тар, шатқалды.
Ағысы қатты, суы мол. Жылдық орташа ағыны Вознесенское ауылының тұсында
60,8 мс. Егін шаруашылығына, ағаш ағызуға пайдаланады. Балық аулайтын су
айдыны бар.
Қалжыр өзені. Басын Марқакөлден алып, Сары тауды аралап қысылып ағады.
Ол алқымнан өткеннен кейін жазыла түсіп Қара Ертіске құяды. Сондықтан да,
“Қалжыр өзенін екі көлдің тартқан желісі”,- деп халық бекер
айтпаған.Ұзыңдығы 123 км. [32]
Шар өзені. Қалба жотасының оңтүстік-шығыс беткейінен басталып, Ақши
ауылы тұсында Ертіске құяды. Ұзындығы 210 км шамасында, 50 км-ге жуық
жоғарғы ағысы тау өзені, қалған бөлігі жазық өзені болып есептеледі.Ол
Сарыарқа мен Алтай тауының шекарасын басып ағады. Жоғары бөлігінде аңғары
кең болады. Өзен жауын-шашын, ыза суымен толысады. Суы тұщы болғандықтан
елді-мекен тұрғындары ауыз суға пайдаланып, шабындық суаратын бөген (Шар
бөгені) салынған.
Қызылсу Шар өзенімен бірге ағады, олардың арасындағы су айрық жотасы
– Делбегетей таулары. Өзеннің ұзындығы – 182 км.
Шаған өзені. Шыңғыстаудың батыс беткейіндегі бұлақтардан басталып,
Шаған елді мекені тұсында Ертіске келіп құяды. Басты саласы Ащысу,
көктемде қатты ағынды болып, жазда қара суларға бөлініп қалады. Қарашада
қатып, мұзды сәуірдің бірінші жартысында түседі.
Мұқыр өзені. Семейтуадың шығысындағы бұлақтардан бастау алады.Арнасы
тік жарлы болып келеді. Жаздың ыстық айларында өзен суы иірімдерге бөлініп
тартылып қалады. Өзен атауы моңғол тілінде “мо-хоо” – доғал, ұшы жоқ, ал
“мұ-хар” – қысқа, тұқыл, тұйық мағыналарында қолданылады.
Нарын. Ұзындығы 100км шамасында,Бұқтарма су қоймасына құяды.
Аякөз өзені. Алматы, Шығыс Қазақстан облыстары аумағы арқылы ағатын
өзен. Тарбағатай жотасының солтүстік сілемдерінен ( 1661 м) бастау алады.
Балқаш көлінің солтүстік-шығыс бөлігіне құяды. Үлкен Аягөз және Кіші Аягөз
өзендерінің қосылуынан кейін Аягөз аталады. Ұзындығы 450 км, алабының
ауданы 15,4 мың км2. Жылдық орташа су ағаны мөлшері 5 мс. Жылдың 2-ші
жартысында және құрғақшылық жылдары су Балқаш көліне жетпей , жоғарғы
ағысының жағалары тік шатқалды, ал орта және төменгі ағыстары кең жайлымды
болып келеді. Балқашта құятын жері сортаң және батпақты, ұзынды-қысқалы
312 саласы бар. Ірі салалары: Нарын, Балқыты, Батпақты, Айғыз, Құрайлы,
Таңсық. Негізінен қар және жерасты суларымен толығады. Сәуір-мамыр
айларындағы су ағыны мөлшері 870-170 м3сек-қа дейін жетеді, ал тамыз-
қыркүйек айларында 0,6-2,0 м3 сек-ке дейін төмендейді. Қарашаның бірінші
жартысында қатып, сәуірдің басында ери бастайды. Суы тұщы, минералдылығы
0,3-8,1 гл. Химиялық құрамы – сульфатты натрийлі. Суы ауыз суға, жайылымды
суландыруға және өндірістік – техникалық мақсаттарға пайдаланылады.
Бақанас. Солтүстік Балхаш алабындағы өзен. Ханшыңғыс, Ақшатаудағы
бұлақтардан бастау алған. Су тапшы жылдары Аяқ қарауыл төбесінің
оңтүстігінде тартылып қалса, суы мол жылдары Аякөзге жақындап, құмға сіңіп
кетеді.
Базар өзені. Батыс Тарбағатай баурайындағы бұлақтан басталып Бұқтырма
бөгенінің сол жақ бүйіріне құяды. Базар мне Қарабұға өзендерінің су алабын
Түйемойнақ жотасы бөліп тұрады. Сондықтан да, өзен суы қар және жер асты
суларымен молаяды.
Үржар өзенінің атауы екі компоненттен тұрады. Мұндағы ор-үр сөзі,
“терең”, және жар – “өзен” дегенді білдіреді. Сонымен, бұл атау “терең
өзен” деген мағынаны білдіреді. Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде “үр”
сөзінің бір мағынасы – “ қашанна, бұрыннан, ұзақ” - дегенді нұсқайды. Осы
“үр”-ге “жар” түбірін біріктіріп алғашқы мағынасы “бұрыңғы жар” Тарбағатай
жотасының оңтүстік батыс беткейінен басталып, Рыбачье тұсында Алакөлге
келіп құяды. Үржар селосына дейін аңғары терең, шатқалды, биіктігі 5-8 м
болып келсе, Ақжар елді мекеніне жеткенде бірте-бірте кеңейіп, бірнеше
өзектерге бөлініп, сағасы сазды, қорысты атырауға айналады.
Қатынсу өзені. Тастау, Жалаулы тауларынан бастау алып Көктал селосынан
төменгі жерде Алакөлге қосылады. Жалғасының биіктігі 1-3 м тік жарлы болып
келеді. Суының 40-50% қар, 10-12% жаңбыр, қалғаны жер асты суы есебінен
толысады. Қатынсудан сегіз канал тартылған.
Еміл өзені. Тарбағатай тауының сілемі Орқашор баурайында бұлақтардан
басталып, Алакөлге келіп құяды. Оның ең ірі саласы Шағантоғай. Ол өзінің
баурайын Барлық тауын батыс беткейінен алып Емілге құяды. Шағантоғай
өзені Барлық бөктерінен келетін шипалы бұлақтарды қосып алған тұста Барлық-
Арасан курорты орналасқан.
Дүние жүзінде 2257 су қоймасы бар, олардың әрқайсысының сыйымдылығы 100 млн
текше метр, ал жалпы қоры 5,5 мың текше метр. Шығыс Қазақстан облысында
жоғарыда аталып кеткендей 19 су қоймасы бар. Ірілері: Бұқтырма, Шар
өзендері.
Көкпекті. Ертіс алабындағы өзен. Шығыс Қазақстан облысының Көкпекті
ауданындағы жерімен ағады. Ұзындығы – 217 км, су жиналатын алабы – 9030
км2. Тарбағатайдың солтүстік бөлігіндегі Сарытау, қайрақты тауларынан
басталып, Бұқтырма бөгеніне (Зайсан көліне ) құяды. Аңғары кең (0,3-0,6
км), жағалауы құмды-сазды, кейбір тұсы гранитті тік жар. Өзен жер асты,
жауын-шашын суымен толығады. Жылдық орташа суы ағыны Көкпекті ауылының
тұсында 4,31 м3сек. Шабақ, аққайраң, сазан, қарабалық, т.б. балықтар бар.
Суы егін суаруға пайдаланылады, жайылмасы – шабындық. (Қосымша 1, Кесте 1)
Шығыс Қазақстан облысында 2 мыңдай көлдер бар. Оның 1003-інің көлемі 1
гектардан артық не кем. Ірі көлдер -18. Тереңдігі үлкен емес, 2 метрден
20 метрге дейін (Қосымша 1, Кесте 2). Табиғи қазаңшұңқырлар болуы көлдің
пайда болуының бірден-бір шарты екендігі белгілі. Олардың бұзылмай тұруына
климат қолайлы фактор болады. Облыстың ылғалды климаты шығыс аудандарда суы
мол, ағынды, тұщы көлдердің көп болуына жағдай туғызады. Құрғақ клмиатты
батыс, оңтүстік батыс аудандарында көлдер аз кездеседі. Олардың суы аз,
ағынсыз, кейде құрғап қалады. Шығыс Қазақстанда ірі және орташа көлемді 148
көл бар.
Зайсан көлі. Облыс территориясындағы ең ірі көл болғандықтан,
жергілікті халық оны “теңіз” деп те атайды. Өзінің көлемі жағынан
Қазақстанда ол төртінші орын алады. Ұзындығы 111 км, ені 27 км, ауданы 1870
км-ге созылған көл суы Бұқтырма бөгенімен қосылғаннан кейін, көлемі 5510 км
жетеді. Тереңдігі 10-12 м, деңгейінің абсолюттік ауытқуы 328 см, жылына
орташа есеппен 102-249 см-ге ауытқиды.
Листвяга жотасының оңтүстік баурайында Маралды көлі айнадай жарқырап,
созылып жатыр. Осы көлден Белое өзені бөлініп шығады.
Рахманов көлі. Алтайдағы тамаша көлдердің бірі. Ол 1761 м биіктікте
тік жартастардың ортасында орналасқан. Көл маңайынан темпиратуралары +22
+43 С жететін термальді су көздері қайнап шығып жатады. Өзінің емдік
қасиеті жағынан Цхалтуба, Белокуриха суларына ұқсас. Көлге ұзындығы 2,6
км, ені 60м болатын Арасан өзені келіп құяды.
Қалба- әсем көлдер өлкесі. Олар жотаның солтүстік батыс бөлігінде
теңіз деңгейінен 580-620 м биіктікте орналасқан. Тұщы, таза сулы көлдер
гранитті, құмды жартастар арасында, тектоникалық шұңқырда пайда болған.
Көлдердің суларының мөлдірлігін жағасына өскен өсімдіктердің су бетіне
түскен әсем бейнесі дәлелдегендей. Көлде сазан, теңге балық, шортаң,
плотва, Қара балық, елең кездеседі.
Балықты көл. Шаған өзенінің солтүстік жағындағы төбе аралығында жатыр.
Көлдің түбі ойлы, қырлы, әр жерінде қалыңдығы 0,3 м болатын ұсақ құм
кездеседі. 1964 жылы Шаған өзеніне бөгет салынып, бұл көлдің су деңгейін
екі метрге дейін көтеріп, көлемін 50 гектарға ұлғайтты. Балықты көлінің суы
ащы, өте сілтілі. Суында микроэлементтер аз кездеседі. Сазан, мөңке, оңғақ,
алабұға, теңге балықтары кездеседі. Көлден жыл сайын 6-9 тоннаға дейін
балық ауланады.
Жоғарғы Балықты көлінің суы 1,5 м тереңдікке дейін мөлдір, түсі сары-
қоңыр, көлдің орташа тереңдігі 2,2 м болып келеді. Көлде 5 млн. текше метр
су бар. Көлде мөңке, оңғақ, сазан, шармай секілді балықтар кездеседі. Мұнда
әртүрлы жабайы үйректер, шағала, жылқышы құсы және ондатра да бар.
Төменгі Балықты көлінің солтүстік жағалауына ұзындығы 1,2 км, ені 12
м, биіктігі 6 м плотинаны топырақтан үйіп тұрғызған. Осы плотина суды бір
деңгейде ұстап тұруға мұмкіндік жасайды.
Алакөл. Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының шекарасында
орналасқан. Көл ағынсыз,, ол солтүстік-батыстаноңтүстік-шығысқа созылып
жатыр.
Алакөл теңіз деңгейінен 347,3 метр биіктікте жатыр.. Көлдің көлемі
аралдармен қоса есептегенде 2696 шаршы км, ұзындығы 104 км, ені 52 км,
жағалауының ұзындығы 384 км, орташа тереңдігі 22,1 метр ( ең терең жері
54метр,) көлдің су қоры 58,56 млрд текше метр, судың жиналатын алабы 47859
шаршы км. Алакөл түбінің рельефі әртүрлі, мұнда көптеген аралдар,
шығанақтар кездеседі. Көлдің ең терең шұңқыры 50-54 метр. Алакөлге бірнеше
өзен құяды. Мұнда жер асты суының да елеулі орны бар.
Фитопланктонның 58 түрі, Зооплактондарың 80 түрі бар, олардың ішінде
өзен суы құятын жер шығанақтарда жамбас құрттар өте жиі кездеседі.
Сасықкөл. Қазақстанның оңтүстік-шығысында, Алматы және Шығыс Қазақстан
облыстарында Алакөл ойысының солтүстік-батысында орналасқан, ол батыстан-
шығысқа қарай созылып жатыр, ағынды.
Көл теңіз деңгейінен 350,5 метр биіктікте жатыр. Сасықкөлдің көлемі
736 шаршы км, ұзындығы 182 км. Жағалауының кеңею коэфициенті 1,8 орташа
тереңдігі 3,32 метр, ал көлге 2,43 млрд текше метр су жиналды.
Сасықкөлдің ең терең жері шығысында. Көл түбі тегіс, тек қана батыстан
шығысқа қарай сәл ылдилау. Көлдің тұнба лайын негізгі 3 биотопқа бөлуге
болады, олар сұр биотоп және құмды биотоп. Сұр биотоп шұңғылдау жеріне
жиналған, ол көлдің 61 пайыз көлемін алып жатыр. Құмайтты биотоп су
жағасынан басталып, 1,5-2 метр тереңдікке дейін созылады. Шөлдің 20-30
пайызы құмды биотоп. Құмайтты-лайлы биотоп жоғары 2 биотоптың аралығында
орналасқан.
Марқакөл. Қазақстанның шығысында Алтай тауының оңтүстігінде
орналасқан. Оның ұзындығы 38 км, ені 19 км, көлемі 1455 шаршы км.
Жағалауының ұзындығы 106 км.Көл теңіз деңгейінен 1449,3 мерт биіктікте
жатыр.
Марқакөлдің су жиналатын алабы таулы. Оның көлемі 1118 шаршы км.
Жері ойлы-қырлы, көптеген өзендер тілімдеп тастаған. Су жиналатын алабына
ну тоғай өскен. Марқакөл көлі Марқакөл ойысында жатыр. Оның оңтүстігінен
Азутау, солтүстігінен Күршім таулары қоршап тұр.
Көлге шағын-шағын 27 өзен құяды. Ішіндегі ең ірілері – Поплевка,
Тихука, Мылтықбай, Еловка, Тастыбұлақ, Байпақсу, Қарабұлақ, Қатабай, Жирен-
Байтал, Марқакөлден су тек оңтүстік-батыстан Қалжыр өзені арқылы ағып
шығады. [19] (Қосымша 1, Кесте 2).
Сібе көлдері - Қошкербай, Алқа, Өлмейіс, Дүйсен, Ыстықпа. Жалпы ауданы
5,56 км
Алтай, Тарбағатай таулы және тауалды ауданы мен Шыңғыстау, Қалбада -
грунт суының өте терңде орналасуымен сипатталады. Грунт суы химиялы
қасиетіне байланысты ендік сипат алады. Биік таулы шалғындық белдеу аз
қышқылды немесе тұщы, шалғындық – далалы белдеуде тұщы, аз минералданған.
Қазақтың ұсақ шоқысының ауданы – құрғақшылық климатқа байланысты грунт
суларының орналасу тереңдігі, химиялық қасиеті бойынша ерекшеленеді.
Алтай алды үстірті – (Белағаш даласы) – грунт суының терең
орналасуымен және тек сумен қамтамасыз ету көзі болып табылады.Коростелев
даласы салыстырмалы түрде грунт суының терең орналасуымен ерекшеленеді.
Ертіс маңы ойысы – аз тереңдікте орналасқан грунт суымен және тұщы
минералданған сумен ерекшеленеді. Ертіс аңғарында биік территориясында
грунт суы топырақ түзуші фактор болып табылмайды және терең орналасқан. (6-
8 м).
Зайсан ойысы – грунт суы Зайсан көлі мен Ертіс өзені орта тереңдікте
орналасқан және аз минералданған, гидрокарбонатты- сульфаттылығымен
сипатталады.
Балқаш - Алакөл ойысы – жоғары минералданған грунт суымен
ерекшеленеді. Барлық тау асты жағдайында грунт суы терең, ал Бармаққұм
құмында орта тереңде 4-6 м-де орналасқан. Алакөлден Балқаш көліне дейінгі
сор-сортаң топырақ шегінде грунт суы жер бетіне жақын жатуымен, жоғары
минералдығымен ерекшеленеді.
Грунт суынан басқа Шығыс Қазақстан облысы артезиан суына да бай.
Сонымен қоса бұл жер бальнеологиялық маңызы бар термальді көздерге де ие.
Мысалы, су температурасы 42,50 болатын барлық тауындағы Барлық – Арасанды
атауға болады. [19]
Бөгендердің шаруашылық маңызы зор. Оларды энергетикалық, транспорттық,
ирригациялық, рекреациялық мәселелерде шешуде, спорт, балық аулау
бағдарламаларына пайдаланады. [34] (Қосымша 2, Кесте 3).
1.2 Шығыс Қазақстан облысын сумен жабдықтау және су мәселесі
Шығыс Қазақстан облысында Қазақстанның су ресурстарының шамамен 40
пайызы жинақталған. Шығыс Қазақстан аумағында 1017 астам өзен мен жыра,
2000 жуық көл, 75 суқоймалары мен әуіт бар. ШҚО статистика басқармасының
көрсеткіштері бойынша 2006 жылғы 1 маусымға облыс аумағында 861 елді мекен,
оның ішінде 10 қала, қала типіндегі 25 кент, 826 ауылдық елді мекен бар.
Орталық сумен қамту жүйелері барлық 10 қалада, қала типіндегі 20 кентте
(80 пайыз), және 210 ауылдық мекендерде (25,4 пайыз) бар. [7]
Су экологияның ең үлкені – ауыз су тазалығы екендігі белгілі. Әр адам
тәулігіне 2-4 литрден су қолданса, жылына бір адамға 100 м3 су қажет екен.
Ірі қалаларда әр адамға тәуліктік су сұранысы 0,2-0,3 м3 болып отыр, ал
дүние жүзі бойынша жылдық сұраныс 3500 м3 және жылдан дылға өсуде.
Ғаламшарымыздың 70 % су алып жатыр, ал күніне 25000 адам жер бетінде
тұщы судың жетіпсеуінен көз жұмады екен. Милиардтай адам жуынатын,
шаруашылыққа және ішер судың тапшылығынан зардап шегуде. Холера, іш сүзегі,
жұқпалы гепатит, толяремамея, бруцелез, вирустық аурулардың барлығын, атап
айтқанда 80% ауруды дәрігерлер адамның ішуге пайдаланылатын суымен
байланысты. Соңғы кездерде республикамыздың әр аймақтарында ғасырлар бойы
кездеспей кеткен жұқпалы аурулар өршіп, қайталануы да осы су мәселесімен
тығыз байланысты. [3]
Ауылдық елді мекендер тек 25,4 пайызға су құбыры желелерімен
қамтамасыз етілген. Облыстың 826 елді мекендерінің 210 су құбыр желілері
бар. Су құбырмен қамтамасыз етілуінің төмен деңгейі Көкпекті (7,8%),
Күршім (9,8 %), Тарбағатай (10,3%), Жарма ( 10,4%), Аягөз (12,5%)
аудандарында байқалады. Орта есеппен алғанда, қазіргі уақытта облыс бойынша
тұрғындардың 73,6% орталықтандырылған сумен қамтылған; 25,9% - суды
орталықсыздандырылған көздерден пайдаланады; 0,5% - әкелетін суды
пайдаланады.
Облысымызда ауыз су мәселесінің күрш өршінің негізгі себептері:
1) трансшекаралық өзен суларыны көлемінің азаюы.
2) Климаттың өзгеруіне байланысты жергілікті сулардың 10-12 пайызға
кемуі.
Алдыңғы уақытта бұл жағдай бұрыңғыдан да күрделене түседі. Өйткені
дүние жүзілінің климта зертеушілерінің айтуынша, климаттың жаһандық
жылына бастауына орай, жер бетінде бірнеше аймақ өзен-сулары тартылып
кетпек.
Суды қамту және суды бұру секторындағы ұлттық және облыстық саясат
белгіленген мақсаттар мен басымдықтарға қол жеткізу үшін, “Қазақстан
Республикасы азаматтарының денсаулығының жағдайын жақсарту бойынша бірінші
кезекті шаралар туралы”, “Халық денсаулығы” мемлекеттік бағдарламасы
туралы Қазақстан Респудликасы Президентінің жарлықтарына сәйкес “ Таза
су” бағдарламасы әзірленді. [20]
Облыстың елді мекендерін сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету, облыс
тұрғындарының санитарлық-эпидемеологиялық жағдайын жақсарту мақсатында
облыста “2003-2010 жылдарға арналған “Ауыз су” өңірлік бағдарламасы
әзірленіп, бекітілді.
2003-2005 жылдары осы бағдарлама көрсетілген сумен қамту нысандарын
салу, қайта құру және күрделі жөндеу жұмыстары бойынша шараларды жүргізу
облыстың 36 елді мекендерінің сумен қамсыздануын жақсартуға мүмкіндік
берді. Осы кезеңде облыстың елді мекендерін су құбыры суымен қамсыздануының
көрсеткіші 3,3 пайызға өсіп, 73,6 пайызды құрады. Республикалық және
жергілікті бюджеттен 2,18 млрд теңге игерілді.
2006 жылы сумен қамту нысандарын салу, қайта құру және күрделі
жөндеуге 1007,211 млн теңге бөлініп, соның ішінде республикалық бюджеттен
672,55 млн. теңге және жергілікті бюджеттен 334,661 млн. теңге, соның
ішінде, ағымдағы жылы сумен қамту 11 нысанын пайдалануға беру жоспарланып
отыр.
Қазіргі уақытта “Халықты сапалы ауыз сумен қамсыздануы жағдайы туралы”
облыстық әкімдіктің 2006 жылғы 4 сәуірдегі №578 қаулысына сәйкес облыстың
аудандары мен қалаларында елді мекендердің сумен қамту және суды бұру
нысандарын түгендеу жүргізілді.
Ағымдағы жылы облыстың 11 елді мекендерінде сумен қамту нысандарын
пайдалануға беру және оларда тұратын 54 мың адамды сумен қамтамасыз ету
жағдайын жақсарту жоспарланып отыр. Әкімдіктердің көрсеткіштері бойынша
облыстың елді мекендерін 2009 жылға дейін сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету
мақсатында бар су құбыры жүйесін салу орынды болады, ол үшін қомақты
қаражат керек болады.
Жергілікті атқарушы органдар ШҚО құрылыс департаментімен келісе
отырып, облысты дамытудің 2007-2009 жылға арналған жоспарының орта мерзімі
жобасына құлрылыс, қайта құру және күрделі жөндеу бойынша 72 нысанды қосу
туралы ұсыныс жасалды, соның ішінде 26- республикалық бюджет есебінен.
Жобаны іске асыру облыстың тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз етуге
жағдайын жақсартады.
Қазіргі уақытта ШҚО құрылыс департаменті елді мекендерін сумен
қамтамасыз бірінші кезекті мәселелері бақылауға алды.:
- сумен қамту және суды бұру нысанедарын салуға, қайта құру мен күрделі
жөндеуге бақылау жасау;
- “Ауыз су” бағдарламасын іске асыру шеңберінде бюджеттік қаражатты игеру
мониторингі;
- азаматтардың үндеулері бойынша елді мекендерді сумен қамтамасыз ету
жағдайын қарастыру;
Облыс тұрғындарын сапалы сумен қамтамасыз етуін жақсарту және
тұрмыстық-шаруашылық сарқын сулардың қашыртқысы салдарынан қоршаған ортаның
ластануын төмендету мақсатында , 2006 жылға республикалық бюджет қаражаты
есебінен 683,483 млн теңге сомасында 8 сумен қамту обьектілері және
жергілікті бюджет қаражаты есебінен 383,538 млн. теңге сомасына 25 сумен
қамту және су тарту нысандарын қайта жаңғырту және күрделі жөндеу бойынша
жұмыстардың орындалуы жоспарланып отыр. [23]
Қазіргі уақытта “ Құрылыс” ЖШС жоспарланған жұмыс көлемінің 92
пайызын орындады, “ Бесқарағай ауданының Кіші Владимировка ауылындағы су
құбыры желелерін күрделі жөндеу” нысаны бойынша төмендегідей құрылыс-
жинақтаушы жұмыстар орындалды: 1,19 км диамері 100мм болатын болат
құбырлардан суартқыш салу; өрт гидранты – 19 дана; су тарататын шүмек – 15
дана, дезинфекциялық тұщыландыру жүргізіліп, 37,1 текше метр су құбыры
сорғысын орнату; 2 дана ЛОНИИ-100 хлорантын орнату; 4 дана ГНОМ, жалпы
құрылыстық жұмыстар және т.б.
Аталған жұмыс бойынша жұмыс өтілі – 8 жыл. Бас құрылыс техникасы – 36
бірлік. Жұмысшылар саны – 62 адам. Соңғы 4 жылда орындалған жұмыс көлемі:
2006 жылы – 97 160 мың теңге, 2007 жылы – 265 213 мың теңге, 2008 жы- 223
475 мың теңге.
Сумен жабдықтау көздерінің үдемелі ластануының және рекреациялық
мақсаттағы су обьектілерінің санитарлық-эпидемеологиялық жай-күйінің
салдарынан ауыз су сапасының адам денсаулығы үшін қауіпті төмендеуі
адам мекендейтін орта өзгерунінің маңызды факторы болып табылады және
аумақтардың экологиялық қолайсыздық дәрежесін анықтаған кезде маңызды рөл
атқарады.
2006 жыл – Облыс тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз етуді
жақсарту үшін және шаруашылық-тұрмыстық лас суды тастау нәтижесінде
қоршаған ортаны ластауын төмендету мақсатында 2006 жылы құрылыс, қайта
жаңғырту және күрделі жөндеуден жалпы 927,755 млн. теңге құрайтын 12 сумен
қамтамасыз ету обьектілері мен 4 лас суды әкету обьектілері бойынша
жұмыстарының орындалуы жоспарланған, оның ішінде республикалық бюджеттен
145,22 млн теңге және жергілікті бюджеттен 782,535 млн теңге.
Жүргізілген жұмыстар нәтижесінде 7 сумен қамтамасыз ету мен лас суды
әкету нысандарын пайдалануға тапсырылды, оның ішінде:
- Республикалық бюджет есебінен 74,501 млн. теңге мөшерінде “Шемонаиха
ауданы Камышенка ауылындағы су құбыры желілердің құрылысы” орындалды.
- Жергілікті бюджеттен қайта жаңғырту мен күрделі жөндеу бойынша 6 нысан:
“Пограничный көшесінен Прохладный көшесіне дейін су құбыры қайта
жаңғырту”, “ Өскемен қаласындағы КНС – 17-ден Ертіс өзені арқылы дюкерге
дейінгі арынды кәріз коллекторын қайта жаңғырту”, “Глубокое ауданы
Прапорщиков ауылында сумен қамтамасыз ету желілерін күрделі жөндеу” ,
“Жарма ауданы Жаңғызтөбе кентінде су құбыр желілерін күрделі жөндеу”, “
Тарбағатай ауданы Ақсаут ауылында су құбыр желілері мен ғимаратын күрделі
жөндеу”, барлығы 2006 жылы бөлінген 927,755 млн теңге қаражатын 913,102
млн теңге (98,42 пайыз) игерілді, оның ішінде 386,617 млн теңге “Питьевая
вода” бағдарламасына. [31]
Санитарлық-эпидимеологиялық қолайсыздықтың дәрежесі туралы қорытынды
жеткілікті ұзақ кезең (кемінде 1 жыл) ішінде негізгі көрсеткіштердің
қолайсыз мәндерінің тұрақты сақталуы негізінде жасалуы мүмкін, су
көздерінің және ауыз судың патогенді микроорганизмдермен және паразитты
аурулар қоздырғыштарымен, сондай ақ ерекше уытты ( төтенше қауіпті)
заттармен ластану жағдайларын қоспағанда қолайсыздық туралы қорытынды бір
өлшемдер негізінде жасалуы мүмкін болғанда. Су көздерінің және ауыз
судың қауіптіліктің үшінші және төртінші сыныптарына жатқызылатын
заттармен ластануын сипаттайтын көрсеткіштер, сондай ақ физикалық-
химиялық қасиеттер және судың органолептикалық сипаттамалары қосымшаларға
жатады. Қосымша көрсеткіштер негізгі көрсеткіштер бойынша анықталған су
көздерінің антропогенді үдемелі ластануының дәрежесін растау үшін
пайдаланылады. [9] (Қосымша 2, Кесте 4).
1.3 Су ресурстарының шаруашылықтағы маңызы. Басты мәселелері
Жер бетіндегі суларды адамдар атам заманнан бері түрлі мақсаттарда:
кеме шаруашылығында, сумен жабдықтауға, ағаш ағызуға пайдаланып келген аса
маңызды табиғат ресурстары. Кеме шаруашылығы өзендерді зерттеуді
барлығынан бұрын талап еткен шаруашылық саласы болды. Өзендерді каналдармен
қосу күрделі транспорт системасын жасауға мүмкіндік береді. Халықты,
өнеркәсіпті , ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауда өзендердің маңызы орасан
зор. Қосымша -2 Жылу мөлшері көп және атмосфера ылғалы жеткіліксіз
аудандарда өзен сулары көптеген мөлшерде суаруға кетеді. Су энергиясы
барған сайын кеңінен пайдаланып келеді. Жер бетінде жалпы
гидроэнергетикалық ресурстар 3750 млн. кВТ болып бағаланады, бұлардан Азия
үлесіне 35,7 пайыз , Африка 18,7 пайыз, Солтүстік Америка 18,7 пайыз ,
Оңтүстік Америка –16,0 пайыз, Еуропаға –6,4 пайыз, Австралияға – 4,5 пайыз
келеді. [4]
Қазіргі кезде жер беті суларын пайдалану масштабы өте үлкен әрі бұдан арғы
жерлерде, бұлар, сөзсіз арта түсетін болады. Бұл өндіріс пен мәдениеттің
прогрессивті өсуімен, өнеркәсіп өндірісінің суға деген үздіксіз өсіп
отырған қажетімен (бұл, әсіресе химия өнеркәсібіне қатысты), ауыл
шаруашылығының қажетіне суды еселеп жұмсаумен ( егін өнімділігін арттыру
су қажетінің артуымен) байланысты. Осының бәрі жер беті суларының
ресурстарын қорғап сақтау туралы ғана емес, сондай –ақ, оларды ұлғайта
өндіру қажеттігі туралы мәселені алға қойып отыр.
Су қолдану, оның ластануына, ал бұл суларды су қоймаларына қайтару,
қоршаған ортаның ластауына және ондағы тепе-теңдіктің бұзылуына алып
келеді. Сондықтан, суды ұтымды және үнемді пайдалану арқылы табиғатты
ластамау, қоршаған ортаны таза сақтауды негізгі қағидаларының бірі болып
табылады. Қосымша-3.
Су, өндірістің басқа салаларында да қолданылады: су транспорты, ағашты
ағызу арқылы тасыымалдау, балық шаруашылығы, гидроэнергетика.
Су, транспорт қатынасы және ағаштарды ағыза отырып тасымалдауда бұрын
көп қолданылып, өте қолайлы және арзан әдістердің бірі деп есептелініп
келеді.[21]
Еліміздің су шаруашылығы жүйесінің бүгінгі ахуалы алдағы уақытта
адамдардың денсаулығына да экономикаға да айтарлықай зардабын тигізгелі
тұр. Тұщы судың қоры азайған сайын суды пайдалану да өсе түсуде.
Сарапшылдардың айтуынша, егер жағдай осы қалпында қала беретін болса, он
жылда еліміздің экономикасы күрт төмендейді.
Жалпы, ТМД бойынша Қазақстан сумен жабдықталу жағынан ең төменгі
орында екен. География инстиутының мәліметтеріне сүйенсек, осыдан отыз жыл
бұрын респуббликаның өзен ағын сулары жылына 126 текше шақырымды құрайтын
болған. Оның 66,8 текше шақырымы жергілікті ағын су, ал 59,8 текше
шақырымы трансшекаралық болып есептелген көрінеді. Ал соңғы отыз жылда
оның жылдық көлемі 100,5-ге жергілікті ағын су 56,5 текше шақырымға, ал
тарнсшекаралық ағын су 44,6 текше шақырымға дейін қысқарып келіп отыр.
Бүгінде еліміз осы су ресурстарының жалпы көлемінен шаруашылық
қажеттіліктерге 46 текше шақырым суды ғана пайдалана алады. Ал су аз
болатын жылдары ол 25 текше шақырымды ғана құрап қалады. Еліміздегі өзен су
ағынының 56 пайызы ғана өз территориямызда құрылады екен. Бұл ахуал
Қазақстандағы өзен бастауында орналасқан мемлекеттерге (Қытай, Ресей,
Өзбекстан, Қырғызстан,Тәжікстан) тәуелді етіп отыр. Климатты
зерттеуушілердің болжамына сүйенсек, алдағы уақыттарды республикамыздың
негізгі бассейндеріндегі жергілікті ағын су ресурстары 10-20 пайызға
қысқарады деп күілуде. Ал трансшекаралық сулардың азаюы негізінде 2010
жылға қарай еліміздегі су ресурстары 100,5 текше шақырымнан 86 текше
шақырымға дейін қысқарады. 2020 жылы бұл көрсеткіш 75 текше шақырымға
түспек көрінеді. Айналып келгенде, осы су көлемінің өзі экономиканың
дамуына, тұрғындарды ауыз сумен қамтамасыз етуге жеткілікті
көрінеді.Бірақ өкінішке орай, осы көлемнің 90 пайызы тек көктемде су
тасығанда ғана болады екен де, одан кейін азаяды. Ал су тасып, молайып
тұрған кезде оны болашаққа сақтап қоятын су қоймаларының ауқымы өте тар.
Нәтижесінде, судың басым бөлігі айдалаға сіңіп жоғалады.
Тұрғындар мен экономиканы сумен қамтамасыз ету ахуалының осылайша күрт
нашарлап бара жатуының себептері бірнеше. Бірінші себеп- трансшекаралық
өзен сулары көлемінің азаюы. Екінші себеп – климаттың өзгерціне
байланысты жергілікті сулардың 10-12 пайызға кемуі.Алдағы уақытта бұл
жағдай бұрынғыдан да күрделене түседі. Өйткені дүние жүзінің климат
зерттеушілерінің айтуы бойынша, климаттың жаһандық жылына бастауына орай,
жер бетінде бірнеше аймақ өзен-сулары тартылып кетпек.
Шығыс Қазақстан облысында Ертіс өзені бойымен кеме қатынасы қайта
жандандыру мәселесі қаралуда. Су жолдары кәсіпорнының директоры Галина
Петренконың айтуынша, қазір Ертістің бойымен Қытай шекарасынан Өскеменге
дейін 6 кеме жүреді. Олардың бәріне жөндеу жұмыстарын жасау керек, алайда
қаражат жоқ. 2012 жылға дейін техникалық флотқа 36 кеме сатып алу
жоспарланған. Әзірге бұл шекаралық Ертіс бойыме.н су көлігі қатынасын
жандандырудың жаңғыз мүмкіндігі болып отыр.
Ертіс өзенінің су ресурстарын пайдалану туралы мәселе 3 мемлекеттің
шешімімен шешілу тиіс: Қытай Халық Республикасы, Қазақстан Республикасы,
Ресей Федерациясы. Қазіргі уақыттағы жағдайды талдау осы 3 мемлекетті де
қанағаттандыратын нұсқаның жалпы табиғатта болу мүмкін еместігін
көрсетеді. Бұқтырма су қоймасын салудың өзі экология және Қазақстанда су
ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін ушықтырады, ал Ресей одан да
беттер қысым көріп отырған жақ болды.
Ертіс маңында соңғы 50 жылдың ішінде жалпы өнімнің көлемі 40 есе
көбейді.Осыған орай жайылманың да рөлі үлкейді.Оба алқабында Ертіс
жайылмасының суармалышалғыны барлық пішендік жайылымдықтың 10,3 % құрады,
50% ірі қараны, 30% қойды жеммен қамтамасз етті. Солай бола тұра жайылмада
басқа жерлерге қарағанда өнімнің өз бағасы 27-75 % төмен. Барлық облыста
263,5 мың га жайылма оның ішінде шамамен 39 мың га егістікке, 99 –
пішенге, 52 мың га жайылымға келеді.
Облыстағы 9,75 млн га жердің 6,3 млн га ауыл шаруашылығы мақсатында
(5 млн га жайылымды қосқанда) пайдаланылады. Шығыс Қазақстан облысында
Ертіс өзені бойымен кеме қатынасы қайта жандандыру мәселесі қаралуда. Су
жолдары кәсіпорнының директоры Галина Петренконың айтуынша, қазір Ертістің
бойымен Қытай шекарасынан Өскеменге дейін 6 кеме жүреді. Олардың бәріне
жөндеу жұмыстарын жасау керек, алайда қаражат жоқ. 2012 жылға дейін
техникалық флотқа 36 кеме сатып алу жоспарланған. Әзірге бұл шекаралық
Ертіс бойыме.н су көлігі қатынасын жандандырудың жаңғыз мүмкіндігі болып
отыр.
Қала маңында шоғырланған өндірістік орындардың қалдықтарының тікелей
су басейніне тасталуы – су ресурстарының шектен тыс ластануына әкеліп
соқты. Ал судың ластануы дегеніміз – ол адам ағзасының ластануы, денсаулық
мәселесінің шиеленісуімен тікелей байланысты. Денсаулығы нашар адамның
жұмыс істеу қабілетінің төмендеуі, денсаулығын көтеруге қажет қаражат, дәрі-
дәрмек сатып алумен байланысты болса, ол- әлеуметтік, жағына әсерін
тигізеді. Бұл әркімнің отбасылық өміріне де нұсқан келтіретіні түсінікті.
Еліміздегі экологиялық дағдарысқа химия, металлургия, отын
өнеркәсібінің жедел және көп мөлшерде дамуы да әсерін молайтып отыр. Жыл
сайын Қазақстандағы су қоймаларына химиялық қоспалармен ластанған 6 млрд
текше метр ағын су құйылады, 3 млн тонна зиянды заттар ауа ққабатына
сіңеді, 200 млн тонна қатты қалдықтар қоқысқа тасталады. Басқа да шикізат
көздерін игеру ауаны ластаумен қатар жүргізілуде, олардың қатарына мыс,
қорғасын, мырыш, күміс, хром, ванадий, фосфорит, барит, сурьма, тас көмір,
мұнай т.б. кен орындары жатады. [22]
Өнеркәсіптің дамуымен, ең алдымен су ресурстарының ластану қаупі
ұлғаюда. Ең үлкен қауіпті мұнай өнімдері тудырады. Мұнай өнімдері танкермен
тасылғанда, мұнай құйылатын ыдыстарды жуғанда, сол ыдыстың су бетінде
жарылуынан, теңіз түбінен мұнай көлемінің көп мөлшерде табылуынан дүние
жүзілік мұхиттың мұнай өнімдерімен ластану қаупін ұлғайтады. Сондай-ақ,
ішкі су қоймаларының мұнай өнімінің ластануы автокөліктің, моторлы су
транспорттарының көбейіп кетуінен де болады.Су ресурстарының ластануы
егістік алқабына себілген минералды тыңайтқыштармен, улы химикаттардық
қар, жаңбыр суларымен ағып қосылуы арқылы жүреді. Атмосфералық
құбылыстармен бірге кір сулармен жуғанда осы элементтер континенталдық
және теңіз суларына енеді. Олардың айналымы бұзылады және олардың құрамы
қоршаған ортада көбейіп кетеді. Осының нәтижесінде континенталдық суларда
қоректік элементтердің шектен тыс көбеюі пайда болады. Бұл эфтрофикация деп
аталады. Ол су және батпақ өсімдіктерінің , су құрамындағы органикалық
заттардың шектен тыс көбейіп, біртіндеп өзен және көлшіктердің арнасын
толтырумен байқалады. Нәтижесінде балықтар жаппай қырылады және
қоймаларының өздігінен тазалануына кері әсерін тигізеді. Соңғы кезде
жасанды су қоймаларының жылу құбылыстарынан келетін сумен ластануы көбейіп
кетті. Осының әсерінен су құрамындағы оттегінің мөлшері азайып, суда
тіршілік ететінорганизмдердің өмір сүруі бұзылып, су өсімдіктері, яғни
оттегін қажет ететін өсімдіктердің дамуын төмендетеді. Өсімдік және
өнеркәсіптік қолданылған сулардан теңіз, мұхит, өзен суларына радиактивті
заттар және энергетикалық ядро қалдықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz