Сапалық сын есім

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 1.Ағылшын тіліндегі
көркем әдебиеттегі сын есімдердің
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Сын есімнің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .6
1.2 Сын есімнің
шырайлары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 7
1.3 Сын есімнің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .9
1.Сын есімнің көркем әдебиетте
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .10
2.1 Happy Prince шығармасындағы сын есімдердің аударылу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...21
Қолдынылған әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
3

Кіріспе

Көркем әдебиет стилін лингвистикалық тұрғыдан біртұтас ауызша әдеби
бірлік ретінде зерттеуге болады. Ол ерекшелік бір стилдік, сөздік құрылым,
яғни әдеби шығарма автордың шығармашылық өмірбаянның белгілі бір бөлігі
ретінде, сөз өнері ретінде қарастырылады. Автор әдеби тілдің арнайы
лексикасымен қатар, сөйлеу тілімен кәдімгі күнделікті тілдің әр түрлі
көрнекі құралдарын қолданады. Ол тұрақты сөз тіркестері, мақал-мәтелдер,
фразеологиялық бірліктер әр түрлі салыстырулар мен теңеулер және көптеген
сын есімдер.
Көркем әдебиетте ең бірінші орынға эмоционалдық пен экспрессивтік
қойылады. Грамматикада заттың сынын (нәзік гүл), тиістілігін (қарға көз),
сапасын (қатал қыс) сипаттайтын сөз таптарының сын есім деп атаймыз. Сын
есімнің семантикалық негізі-сапа деп жазды В.В.Виноградов. Сын есімнің
заттың, құбылыстың сапасын, қасиетін білдіруін, оның мағыналық сипатын ғана
білдірмей, оған қоса функционалдық сипатын білдіреді. Сөйлемде сын есімнің
сипаттау қызметімен бірге, оның синтаксистік қалпы болады, оның екі түрі
бар: атрибутивтік және предикативтік. Яғни сын есімнің әрдайым атрибут
ретінде келуі, зат есімнің түрлендіруі ретінде, ең басты предикативтік
ретінде айтылып жатқан ойдың сипатамасы ретінде. Көркем әдебиетте сын
есімнің қолданылуы, көру қабылдауы мен заттың сипаттауы шығарманың
эмоционалдық жағы мен тығыз байланысты. Бірақ ең басты қызметі заттың не
құбылыстың түсін сипаттау. Сын есімді орынды қолдану сөйлемді, әңгімені
әсерлі етуге көмектеседі. Сонымен қатар, әңгіменің мағыналық жағынан да,
стилистикалық жағынан да толыққанды етеді.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Сын есімнің көркем әдебиетте қолданылуы.
Тақырыптың өзектілігі: Мәтінде қолданылатын сын есімдердің
құрылымдық, семантикалық параметрлерін зерттеу, мәтінде қолдану барысында
лексикалық, стилистикалық әдісті пайдалану.
Зерттеу нысаны: Сын есімдердің мағынасы мен шығармадағы бағытталған
танымдық тұжырымдары негізінде зерделенген басты қағидасы мен болмысы.
Зерттеу мақсаты: Зерттеудің мақсаты көркем шығармадағы сын есімдердің
тіл білімінің аудармалық сипатын танытар негізгі белгілерін анықтау
Зерттеу міндеті:
- ағылшын және қазақ тіліндегі ерекшеліктерін зерттеу және оның
негізгі түрі мен топтарына сипаттама беру.
- қос тілдегі сын есімнің мағыналарының кездейсоқ қарама-қарсы
мағынада болу мүмкіндігін түсіндіру;
- сын есімдердің аударудың әдіснамалық негізін анықтап, жүйелеп сол
арқылы идеялық және мағыналық болмысын тың бағытта талдау;
Зерттеудің дерек көздері: ағылшын тіліндегі, көркем шығармадағы сын
есімдердің аудару ерекшеліктерін көрсетіп, тілдің ұстанымдарын салыстыру
үшін, аударма саласында жазылған теоприялық еңбектер мен арнайы еңбектар,
әдеби шығармалар алынған,сонымен қатар осы тақырыптағы зерттеу кезінде
В.В.Виноградовтың, С.Аманжоловтың, С.Н.Бройтманның, О.Уайльдтың, А.Л.
Новиковтың, Г.Н. Поспеловтың еңбектеріне сүйендік.
Зерттеудің теориялық маңызыдылығы:
Көркем шығармадағы сын есімді ғылыми және тілдік ерекшеліктерін
анықтау арқылы, оның ағылшын, қазақ тіліндегі шығармада берілуін жүйелеп
көрсетуге мүмкіндік береді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Курстық жұмыста ұсынылған
көзқарастар мен салыстырулар, пікірлер мен мысалдар аударма тану пәнін
оқыту барысында арнайы оқулықтар мен әдістемелік құралдары дайындауда,
арнайы курстар мен семинарлардың жаңа бағдарламасына жасап жинақтау
барысында, аударма жасауда кездесетін лексика-грамматикалық қателіктерді
түзетуге көмектеседі.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының бірінші тарауында ағылшын
және қазақ тілдеріндегі экономикалық сөздердің теориялық бағыттары сөз
болғандықтан сипаттау, салыстырмалы-салғастырмалы талдау, талдау әдістері
қолданылды. Жұмыстың екінші тарауы жалпы аударма теориясы мен ағылшын
тіліндегі экономикалық сөздердің қазақ тіліндегі трансформациялық
модельдеріне арналғандықтан онда жүйелеу, сыни тұрғыдан баяндау, жинақтау,
текстологиялық, түсіндірмелі, жүйелі-кешенді талдау әдістері қолданылды.

Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен (тоериялық
бөлім), практикалық бөлімнен, қорытынды, қосымша және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

1.Сын есім
1.2 Сын есімнің түрлері

Сын есім- заттың сынын білдіріп, қандай деген сұраққа жауап
беретін сөз таптары: difficult and demanding boss (Miranda Lee) silver
visage (Shakespeare), snowy arm,sable hair ,dewy star ( wordsworth). Сын
есім сөйлемде сипатталып жатқан заттың құбылыстың сынын, сапасын, белгісін,
қасиетін білдіреді. Сын есімнің заттың, құбылыстың сапасын, қасиетін
білдіруі, оның тек мағыналық сипатын ғана білдірмей, оған қоса
функционалдық сипатын да білдіреді. Сөйлемде сын есімнің сипаттау
қызметімен бірге оның синтаксистік қалпы болады, оның екі түрі бар:
атрибутивтік және пердикативтік. Яғни, сын есімнің әрдайым атрибут ретінде
келуі, зат есімнің түрлендіруі ретінде, не ең бастысы предикатив ретінде
айтылып жатқан ойды сипаттаммасы ретінде.
Сын есімнің түрлері (дәрәжелері) – осы сөз таптары жалғыз
тұрақты морфологиялық белгісі.
Сын есімнің 3 дәрежесі бар:
1.Сапалық сын есім
Салыстырмалы шырайлары болады: жасыл –жасылырақ- жап –жасыл,, қызыл-
қызылыра қып-қызыл не ағылшын тілінде big-bigger-biggest, high-higher-
h3ghest, interesting-more interesting- the most interesting.
-Сапаның дәрежесінің түрлерін жасаіды: қызыл-қызғылт-қызғылтым не
ағылшын тілінде red-reddish, green-greenish.
-Үстеу бола алады: ол көңілді адам-мереке көңілді өтті не ағылшын
тілінде he is calm-meeting was held calm.
-Дерексіз затесімдер жасайды: қараңғы-қараңғылық не ағылшын тілінде
dark-darkness,bright-brightess.
-Көптеген сапалық сын есімдер өте, тым, аса деген үстеулермен бірігіп
келеді: өте дәмді, тым ұзын, аса сұлу не ағылшын тілінде too сөзімен too
young, too difficult.
-Сапалық сын есімдер заттың не құбылыстың түсін (ақ, қызыл, сары, көк
не ағылшын тілінде red, white, yellow, blue);
-өлшемін (биік, аласа, ұзын, қысқа жуан,жіңішке не ағылшын
тілінде high, low, long, short, thick, thin);
-пішінін (түзу, қисық, қырлы, домалақ не ағылшын тілінде
straight, curve, round);
-қасиетін (мықты, нәзік, жабысқақ не ағылшын тілінде firm, soft,
stick);
-дәмін (дәмді,ащы, тұщы, қышқыл не ағылшын тілінде tasty,
sour,salty, fresh);
-салмағын (ауыр, жеңіл, салмақсы неағылшын тілінде heavy, light );
-иісін (жұпардай, хош не ағылшын тілінде aromatic, fragrant,
flavoured)
- дыбысын(қатты, ақырынне ағылшын тілінде loud, quite );
- жалпы бағасын (маңызды, зиянды, пайдалы не ағылшын тілінде
important, harmful, useful, helpful );
1. Қатыстық сын есім
- Салыстырмалы шырайлыры болмайды таңғы, саяси не ағылшын
тілінде morning, political.
- Сапаның дәрежесінің түрлерін жасамайды.
- Үстеу болмайды.
- Дерексіз зат есім жасамайды.
- Көптеген қатыстық сын есмдер өте, тым, аса деген үстеулермен
бірікпейді.
- Қатыстық сын есімдер материалдарды ( ағаш қасақ, қыш құмара
не ағылшын тілінде wooden ,clay,loamy);
- Санды ( бес жастағы қыз, екі қабатты үй немесе ағылшын
тілінде five yaer old6 two-stroyed);
- тұрған жерді (өзен кемежайы, астаналық тұрғын не ағылшын
тілінде river, metropolitan, capital );
- уақытты (былтырғы жоспар, қаңтарлық аяз не ағылшын тілінде
last years, january );
- белгілеуді (кір жуғыш машина, жолаушы поезд не ағылшын
тілінде washing, passenger);
- Салмағын, ұзындығын, өлшемін (метрлік таяқ, токсандық жоспар
не ағылшын тілінде quarterly) сипаттайды
2. Тәуелдік сын есім
Тәуелдік сын есімдерді тәуелдік есімдіктермен шатастырмау
керек: әкелік өсиет, балалық парыз, аналық махаббат не ағылшын тілінде
paternal, fatnerly, maternal, motnerly.
Қазіргі уақытта отбасылық қатынастарды сипаттайтын тәуелдік
сын есемдерді көбінесе қолданамыз: ата-бабы салты, әкелік қамқор,
немерелік борыш. Ата-ана қазылған қара жолмен тең дей келіп баланың өз
әке-шешесінен, олардың жақсы қылықтарынан әрдайым үлгі алатынан,
үлкендердің дұрыс ақыл-кеңесінің балаға мол пайдасы бар екенін ерекше
ескертеді.
Қатыстық, сапалық, тәуелдік сын есімдер ауыспалы мағынада
қолданылуы мүмкін. Сонымен қатыстық сын есімдер сапалық сын есімдер бола
алады. Тәуелдік сын есімдер сапалық та қатыстық та сын есімдер бола алады,
ал кейде сапалық сын есімдер қатыстық сын есімдер бола алады.
Тәуелдік сын есімдер де белгінің мағынасына ие болса, сапалық және
қатыстық сын есімдер бола алады, мысалы түлкі іні- тәуелдік сын есім,
түлкі (түлкі терісінен жасалған) жаға – қатыстық сын есім ретінде,
түлкідей (айлакер, қу) адам-сапалық сын есімнің мағынасында қолданып
отыр. Сапалық сын есімдер өздерінің белгілерін жоғалтса, қатыстық сын
бола алады. Және ауыспалы мағынада қолданылады. Мысалы ащы жидек-ащы
көзқарас. Қатыстық және тәуелдік сын есімдер ауыспалы мағынада көбінесе
көркем әдебиетте қолданылады. [1]

1.3 Сын есімнің шырайлары

Қазақ тілінде сын есімнің үш шырайы бар: салыстырмалы,
асырмалы, күшейтпелі.
-Салыстырмалы шырай бір заттың не құбылыстың сынын, көп не аз мөлшерде
екенін салыстырып көрсетеді. Сын есемдерге
- Ырақ, -ірек, -рақ, -рек дегн жұрнақтар жалғанады. Қызыл-қызылырақ,
сары-сарырақ, төмен-төменірек, кіші-кішірек, немесе ағылшын тілінде
–er деген жұрнақ жалғануы арқылы және more деген көмекші сөзді
қосу арқылы жасалынады: big-bigger, green-greener, pretty-prettier
не complex-more complex, beautiful-more beautiful. This book is
more interesting than that one Your dictionary is larger than her.
A bad corn promise is better than a good lswsuit. A civil denial is
better thsn a rude grant. This subject is more important for you
now.
-Асырмалы шырай- бір заттың не құбылыстың сынының басқа бір заттан не
құбылыстан асып түсетін көрсетеді. Ол ең деген сөзден жасалынады: Әлемдегі
ең ұзын өзен-Амазонка. Әлемдегі ең биік тау- Эверест. Немесе ағылшын
тілінде est деген жұрнақтың жалғануы арқылы немес most немесе көмекші
сөздер қосу арықылы жасалады: The most expensive city in the world is
Luanda in Angola. The largest island in Europe is Great Britian. The
biggest airport in the world is Beijtng Airport. The smallest bird on
earth is hummingbird. The fastest swimming bird is Gentoo Penguin.
-Күшейтпелі шырай заттың не құбылыстың сынын күшейте сипаттайтын
шырай. Тек сапалық сын есімдер ғана күшейтпелі шырай бола алады. Мысалы:
қып-қызыл, жап-жасыл, қып-қысқы, ап-анық, үп-үлкен. Кейбір сөздер бірігіп
те кетеді.аппақ, көкпеңбек.
Ағылшын тілінде too не so деген үстеудің қосылуы арқылы жасалады.
Мысалы: too small, too difficult, too bright. The Mountains were in fact,
too dry. This room looks too dark. We walked so far that we got tired. I
want to see him so much. [2]

Сонымен біз байқағанымыздай сын есімнің шырайлары әр түрлі
жағдайда қолданамыз. Салыстырмалы шырайда өзі аты тұрғандай бір затты не
құбылысты салыстыра сипаттаған кезде қолданамыз.
Салыстырмалы шырай қазақ тілімен қатар, ағылшын тілінде де бар.
Салыстырмалы шырайды күнделікті өмірде көп қолданамыз.
Ал асырмалы шырай бір затты не құбылысты тағы бір заттан асыра
сипаттаған кезде қолданамыз. Ондай сын есімдерді көбінесе әлемдегі, жер
бетіндегі ең ұзын, ең биік, ең үлкен заттарды сипаттаған кезде қолданамыз.
Оларды көбінесе энциклопедиялық- танымдық кітаптарда көп кездестіреміз.
Күшейтпелі шырайда бір заттың сынын, сапасын күшйте сипаттаймыз. Тек
сапалық сын есімдердің ғана күшейтпелі шырайы болады. Күшейтпелі шырайларды
сын есімнің алдына күшейткіш сөз қосып жасаймыз. Ол сөздер сызықша арқылы
жасалады. Сын есімнің шырайлары не құбылыстың сынын ерекше атап өтуге
көмектеседі [1,16б].
Сын есімнің жасалу жолдары
-Сын есімдер көбінесе зат есімдерге жұрнақ жалғану арқылы жасалады:
батпақ-батпақты, топырақ-топырақты, әуе-әуедегі не ағылшын тілінде earth-
earthen, loam-loamy, air-airy-aerial, arbor-arborial, tropic-tropical,
lexic-lexical, tradition-traditional, boy-boyish, man-manly, angel-angelic,
centre-central6 effect-effective, beauty-beautiful, sun-sunny, wood-wooden.
-Сын есімдер екі сөздің бірігуі арқылы жасалады: су асты, әлемі, жер
асты, күмбезі не ағылшын тілінде underwater, subtropical, birdlike.
-Сын есім етістіктерден, оларға жұрнақ жалғануы арқылы жасалады:
сөйлеу тілі, жеңілдетілген тапсырма, шешілген мәселе не ағылшын тілінде
the spoken language,revealed question, going rate, tired face, exhausted
soil, occupied troops.
Жоғарыда көрсетілгендей сын есімдердің жасалу жолдары үшке
бөлуге болады.Ол тек қазақ тілінде ғана емес, ағылшын тілінде көп
кездеседі. Осындай жұрнақтар жалғану арқылы жасалған сын есемдердің көбі
қатыстық сын есімдер. Қатыстық сын есімдер өзі айтып тұрғандай белгілі бір
затқа не құбылысқа қатысты айтылған сын есімдер. Ол белгілі бір автордың
қолданысқа енгізген сөзі болуы мүмкін емес, салыстырмалы түрде айту үшін
енгізген сөздер болуы мүмкін. Осылайша, біз қазақ тілінде және ағылшын
тіліндегі сын есімдердің жасалу жолдарының ұқсас екенін білеміз. Осы сын
есімдерді қолдану көркем әдебиетте қандай дәрежеде екенін оны
зерттегенде ғана екенін білеміз. Жоғарыдан байқап отырғанымыздай, сын
есімдердің көбісі зат есімдер мен етістіктерден жасалады. Сын есімнің
көбі табиғат құбылыстарының сипатымен салыстырып пайда болған:
найзағайдай, күркіреген ағылшын тілінде fulminatory, lumbering және т.б
Қатыстық сын есімдер әсіресе көркем әдебиетте ауыспалы мағынада
қолданылады. Ауыспалы мағынадасындағы есімдерді көбінесе салыстырып не
теңеу арқылы жасайды. Адамның мінездері, қылықтарын сипаттаған кезде
ауыспалы мағынада айтады. Мысалы.
Тура мағынада
Ауыспалы мағынада
Көңілді бала
көңілді көктем
Жұмсақ жастық жұмсақ
мінез
Ауыр сөмке
ауыр күнә
Қатал мұғалім
қатал қыс
жібек мата
жібек ағаш

1. Ағылшын тіліндегі сын есімнің көркем әдебиетте қолданылуы
2.1 Happy Prince шығармасындағы сын есімдердің аударылу
ерекшелігі
Көркем әдебиет тілі басқа стильдермен қатар зерттеле алады. Көркем
әдебиетте өмірдің нақты-бейнелік түсініктері тән. Көркем шығармаға сезім
арқылы қабылдау мен шындықты қайта түсіну жатады. Автор ең алдымен өз
жеке басының тәжірибесін, өз түсінігін жеткізуге және қандай да болмасын
құбылыстың мәнін түісінуге тырысады. Көркем әдебиет әлемі қайта жарытылған
әлем, суреттеу өнері белгілі бір дәрежеде автордың ойынан шыққан, яғни
көркем стильде жеке бастың ойлау қабілет ең басты рөлді ойнайды. Барлық
қоршаған шындық автордың түсінуімен көрсетілген. Алайда көркем
шығармаларда тек жазушының әлемін ғана емес, жазушының сол әлемде екенін
көреміз: оның қалауы, айыпталушылығы, тандануы, қаламауы, және т.б. Осымен
көркем стилдің эмоционалдығы, экспрессивтілігі, метафорлығы, мазмұндық
әртүрлілігі ба ланысты. Көркем әдебиетте лексикалық құрамы мен сөздің
қызмет атқаруының өзінің ерекшеліктері бар. Көркем әдебиет сөздің көп
мағыналылығы өте көп қолданылады. Әр түрлі тілдік дәрежедегі синонимдерді
қолданады. Осының арқасында қайталану болмайды. Осылай автордың тілдің
барлық байлықтарын қолданып, қайталанбас тіл мен стильге, мәнерлі, бейнелі
мәтін жасауға талпынады. Автор әдеби тілдің арнайы лексикасымен қатар,
сөйлеу тілі мен кәдімгі күнделікті тілдің әр түрлі көрнекі құралдарын
қолданады. Көркем әдебиетте ең бірінші орынға эмоционалдық пен
экспрессивтілік қойылады. Көптеген сөздер ғылыми тілден белгілі бір
абстрактілі түсінікке ие болса, публицистикалық тілде қоғамдық жалпылау
түсінігіне ие болса, ал көркем тілді – нақты сезімдік түсініктерге ие
болады. Осылайша, әр стиль бір-бірін толықтырып отырады. Мысалы, орыс
тіліндегі свинцовый сын есімі ғылыми тілде өзінің тура мағынасымен
қолданылады. (свинцовая руда свинцовая пуля),, ал көркем әдебиетте
экспрессивті метафораны құрайды (свинцовые тучи, свинцовая ночь, свинцовые
волны). Сондықтан да көркем әдебиетте белгілі бір бейнелі түсінікті
құрайтын сөз тіркестері маңызды рөл ойнайды. [3]
Көркем әдебиет стилін лингвистикалық тұрғыдан біртұтас ауызша әдеби
бірлік ретінде зерттеуге болады. Ол ерекше бір стильдік, сөздік құрылым,
яғни әдеби шығарма автордың шығармашылық өмірбаянының белгілі бір бөлігі
ретінде, сөз өнері ретінде талданады. Көркем әдебиеттегі түс –
лингвистердің де әдебиеттанушылардың да назарын аударып отыр. Кейінгі кезде
көркем әдебиетте сын есімнің қолданылуы жайында жұмыстар негізгі екі
принципке бөлінеді:
а) түстерді белгілеу функциясының лингвистикалық талдауы жүйелі және
дұрыс таңдалынған материалды алуға мүмкіндік береді.
б) әдебиеттану деректері қандай да болмасын бір автордың түстерді
белгілеу заңдылығының қалыптасуын мазмұнды түрде түсіндіруге мүмкіндік
береді. Осындай зерттеу стратегиясы автордың қандай түстерді қалайтынын
және оны өз шығармаларында қалай қолданатынын байқауға мүмкіндік береді.
[4]
Психолингвистикалық талдау негізінде зерттеушілер мынандай тұжырымға
келген, түстер өз қасиеттері мен оқырманға әсер етуіне байлансты екіге
бөлінеді.
Біріншісі инверсияланатын түстер, яғни екі түрлі сипатта әсер ететін
сын есімдер, қызыл, көк, сары, жасыл. Бұл топтағы түстер әуезді, өмірге тән
немесе керісінше болуы мүмкін. Ол сын есімнің қандай сөзге байланысты
қолданылғанына байланысты (мысалы, қызыл түс бір жағынан денсаулықтың,
жастықтың, шаттықтың түсі болса, тағы бір жағынан қанның, қайғының, өрттің
түсі).
Екіншісі – инверсияланбайтын түстер. Бұл топқа көгілдір мен қызғылт
түстер жатады. Олар жағымды, ұнамды әдемілікті суреттейтін түстер.[4, 28б]
Ұлттық түстерді қабылдау ерекшелігін де ескерте кеткен жөн. Яғни,
түске деген қарым-қатынастың әр заманда, әр елде түрлі болуында. Түстер әр
елде, әр түрлі мағынамен байланысты болады. Бір елдің жақсылықты, жағымды
заттарды білдіретін түстер, керісінше, енді бір елде жағымсыз әсерде
қолднылуы мүмкін. Соған орай, түстерді қаншалықты қолданылуы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.