Азаматтық құқықтық қатынастың объектілері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Азаматтық құқықтық қатынастың түсінігі және түрлері
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастың түсінігі және ерекшеліктері
1.2 Азаматтық құқықтық қатынастың түрлері
2 Азаматтық құқықтық қатынастың объектілері
2.1 Азаматтық құқық объектілерінің түсінігі және түрлері
2.2 Мүліктің түсінігі және оның түрлері
2.3 Мүліктік емес құндылықтар және оны қорғау
3 Азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері
3.1 Жеке тұлғалар азаматтық құқықтың субъектілері ретінде
3.2 Мемлекет және әкімшілік аумақтық бірліктер азаматтық құқықтық
қатынастың субъектілері ретінде
3.3 Заңды тұлғалар азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері ретінде
Қорытынды
Қолданылған қайнар көздер тізімі
КІРІСПЕ
Тандаған тақырыбымыз, біздің көз қарасымыз бойынша бүгінгі күні
проблемалы және актуалді тақырыптардың бірі. Осы тақырыптың ауқымдылығы
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар мен заңды тұлғалар азаматтық
құқық нормалары реттейтін құқықтық қатынастарға тұрақты түрде түсіп
отырады. Азаматтар өздерінің күнделікті өмірінде әртүрлі ұйымдардың қызмет
көрсетуін пайдаланады, сондай - ақ азаматтық құқық нормалары реттейтін
құқықтық қатынастарға түсіп отырады. Азаматтық құқық нормалары азаматтар
арасында жүйелі түрде пайда болатын құқықтық қатынастарға және іс -
әрекеттерге таралады. Азаматтық құқық реттейтін қоғамдық қатынастардың
шеңбері өте кең және әралуан, сондықтанда олардың тізімін айту мүмкін емес.
Қазіргі кездегі қоғамды азаматтық қатынастардың дамуының өнімі деп
айтуға болады. Бірақта осы әралуан қатынастардың ішінде ең маңызды орынды
құқықтық қатынасқа берілген, өйткені ол барлық қоғамдық байланыстарға
қатысты жалпы реттеуші функцияны орындайды. Қоғамдық қатынастардың
жекелеген түрлерін реттейтін әртүрлі құқық салаларында да құқықтық
қатынастың орны ерекше. Құқықтық қатынас әрекетінің механизмін нақты
анықтау үшін ең алдымен құқықтық қатынастың түсінігін және басқа қоғамдық
қатынастардың жекелеген түрлерінен ерекшелейтін ерекшеліктерді анықтау
керек.
Кез келген құқық саласы сияқты азаматтық құқық тиісті қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардан тұрады. Азаматтық құқық
реттейтін қоғамдық қатынастардың шеңбері өте кең.
Азаматтық құқық нормалары реттейтін қоғамдық қатынастар адамдар
арасында пайда болатыны жалпыға белгілі.
Сондықтанда азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері ретінде
жекелеген индивидтер немесе адамдардың белгілі бір ұжымы болады.
Азаматтық құқықтың күші сонымен қатар азаматтар қатыспайтын қоғамдық
қатынастарға да таралады. Мәселен, азаматтық құқық нормалары өнімді
өндіруді іске асыру, оны көлікпен тасымалдау үдерісінде пайда болған
ұйымдардың арасындағы құқықтық қатынастарды реттейді. Сонымен қатар
азаматтық құқық Қазақстан Республикасы және әкімшлік аумақтық бірліктер
қатысатын құқықтық қатынастарды реттейді.
Бірақта азаматтық құқықтың пәнін және азаматтық құқық қатынастардың
мәнін түсіну үшін ең алдымен мұндай қатынастардың субъектілерін, оның
ерекшеліктерін және түрлерін анықтап алу керек. Өйткені азаматтық құқықтық
қатынастың әртүрлі субъектілерінің азаматтық құқықтары мен міндеттерін,
сондай - ақ құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік көлемін білмей,
олардың азаматтық құқық жүйесіндегі орны мен мәртебесін дәл анықтау мүмкін
емес.
Айта кететін бір жайт, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
бүгінгі күні актуалді болып табылады. Азаматтардың мемлекет пен қоғам
ісінен алшақтауы үдеріс ретінде біртіндеп дамиды,ең алдымен психологиялық
өзін өзі алшақтау, кейін саяси алшақтау жүреді.
Азаматтарды алшақтаудың осындау түрлерін қалыптастыру үшін негізгі
себеп ретінде мыналар болады: азаматтардың өз заңды құқықтарын қорғаудағы
шенеуліктердің алдындағы әлсіздігі, мемлекеттік аппараттағы жемқорлықтың
нәтижесінда азаматтың мемлекетке сенбеуі, мемлекеттік мекемелерде
азаматтардың пікірлерін елемеуі, маңызды мемлекеттік істерден, өміріне
байланысты елеулі шешімдерді қабылдаудан азаматтарды аластатуы, мемлекетте,
өзінің қаласында және аймағында жағдайды өзгерте алмау мүмкіншілігі және
басқа да факторлар.
Бұл өз алдына мемлекет пен қоғамның тұрақсыздығын көрсетеді,
глобализация кезінде елдің мемлекеттік институттарын және бәсеке
қабілеттігіне нұқсан келтіреді. Сонымен қатар, жоғарыда аталып өткендей,
қазіргі кезде адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін тиісті
қорғауды қамтамасыз ететін міндет күрделініп қана қоймай, актуалді болуда.
Көптеген мемлекеттерде адам мен азаматтардың құқықтары ме заңды
мүдделерін қорғаудағы институттардың бірі жоғары өкілдік орган бекітетін
омбудсмен институты. Қазақстанда бұл тұлға адам құқығы жөніндегі өкілетті
тұлға деп аталып, Қазақстан Республикасы Президентімен 5 жылға
тағайындалады. Глобализация кезеңінде адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қорғаудың қазақстандық институтын жетілдіруді қажет етеді.
Сондай - ақ осы жұмыста азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың
құқық азаматтық қабілеттілі мен әрекет қабілеттігі ұйымдары да
қарастырылған. Азаматтық әрекет қабілеттіліктің құндылығы келесі мән жаймен
анықталады, яғни, азаматтық әрекет қабілеттігі жеке тұлғалардың
экономикалық айналымға, шаруашылық өмірге, өзінің мүліктік құқықтарын
жүзеге асыруға, әсіресе, меншік құқығын, сондай - ақ мүліктік емес жеке
құқықтарды іске асыруға белсенді қатысуын заңи түрде қамтамасыз етеді.
Сондықтан да азаматтық әрекет қабілеттілік санаты ең қымбат қазына болып
табылады, өйткені ол мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастар саласында
жеке тұлғаның егеменді бостандығы білдірудің заңи құралы. Ал азаматтық
құқық қабілеттілік жеке тұлғаға туғаннан беріледі және ол оның қайтыс
болғанға дейін болады.
Сондай - ақ азаматтық құқықтық қатынастардың объектілері атты тарау
нақты қарастырылған. Азаматтық құқықтық қатынастардың объектілері бұл
қатысушылардың әрекеті неге бағытталды сол. Ең көп таралған азаматтық
құқықтық қатынастардың объектілері заттар (оларға ақша, бағалы қағаздар
және валюталар) және заттарға құқық.
Азаматтық кодес заттарды үшке бөледі, атап айтқанда, еркін
айналымдағы, айналымы шектелген, айналымнан алынып тасталған заттар.
Бұл жұмыстың мақсаты:
-азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі, құрылымы және түрлері
терең зерттеу;
- азаматтық құқықытық қатынастардың түсінігі және ерекшеліктері ашу;
- азаматтық құқықтық қатынастардың түрлерін зерттеу;
- азаматтық құқық объектілерінің түсінігі және түрлерін терең зерттеу;
- заттардың түсінігі және оның түрлерінің ерекшеліктерін анықтау;
- материалдық емес құндылықтар және оны қорғаудың мәнің зерттеу;
- азаматтық құқықтық қатынастың субъектілерін зерттеу;
- жеке тұлғалар азаматтық құқықтың субъектілері ретіндегі
ерекшеліктерін зерттеу;
- мемлекет және әкімшілік аумақтық бірліктер азаматтық құқықтық
қатынастың субъектілері ретінде ерекшеліктерін зерттеу;
- заңды тұлғалар азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері ретінде
ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
1 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.1 Азаматтық құқықытық қатынастың түсінігі және ерекшеліктері
Өздерінің қажеттерін қанағаттандыру барысында азаматтар мен заңды
тұлғалар үнемі өзара әр түрлі қатынастарға түсуге мәжбүр болады. Адамдар
және заңды тұлғалар арасында қалыптасатын нақты қатынастар сан түрлі
болады. Оларды әр түрлі әлеуметтік нормалар, атап айтқанда, моральдық және
этикалық нормалар реттеп отырады. Айта кететін бір жайт, мұндай
қатынастардың айтарлықтай бөлігін құқық нормаларды да реттейді, олар
құқықтық қатынастар нысанына ие болады. Құқықтық реттеудің нәтижесінде
қолданыстағы қоғамдық қатынастармен қатар, әлде бір жаңа құқықтық
қатынастар пайда болмайды. Құқықтық қатынастар дегеніміз - бұл нақты
қоғамдық қатынастардың нысаны ғана [1, 326 б.].
Қоғамдық қатынастарды құқықтың түрлі салаларының нормалары реттеп
отырады. Азаматық құқық негізінен меншік қатынастарын және тауар - ақша
айналымы саласында қалыптасатын қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық
сондай - ақ өзіндік мүліктік емес қатынастарды да реттейді. Мүліктік емес
игіліктер өзіндік мүліктік емес қатынстардың объектілері болады. Азаматтық
құқық нормалары реттеген қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастар, атап
айтқанда, азаматық - құқықтық қатынастар сапасына ие болады. Азаматық
- құқықтық қатынастар дегеніміз - азаматық құқық нормалары реттеген
қоғамдық қатынастар.
Азаматтық - құқықтық қатынастардың ерекшеліктері азаматтық
- құқықтық реттеудің объектісі мен әдістерне байланысты. Азаматтық
- құқықтық қатынастардың аса маңызды белгісі, ең алдымен,
оған қатысушылардың заң жүзіндегі теңдігі. Азаматтық - құқықтық
қатынастардың субъектілері билік пен өзара бағыну қатынастарында болмайды,
өзара міңдеттермен және құқықтармен ғана байланысты болады. Азаматтық
- құқықтық қатынастарға қатысушылардың бірінің екіншісіне
міндеттерін орындау жөнінде талап қоюы биліктің өкілеттігіне емес, оған
тиесілі субъективтік азаматтық құқыққа сүйенеді. Азаматтық - құқықтық
қатынастар субъектілерінің тендігі олардың мүліктік дербестігіне сүйенеді.
Азаматтық - құқықтық қатынастар ерікті болады. Әдетте, мұндай
қатынастар оларға қатысушылардың қалауы бойынша жасалады, өйткені азаматтық
- құқықтық қатынастардың басым бөлігі шарттың негізінде пайда болады.
Алайда олар өзге де себептермен пайда болатын жағдайда мұндай құқықтық
қатынастардың мазмұның құрайтын құқықтар мен міндеттер қатысушылардың
ерікті ерекеттерімен жүзеге асырылады.
Азаматтық құқықтық қатынастарды қарастыра отырып, оны құқықтық
қатынастың басқа да түрлерінен ерекшелейтін бірқатар белгілерін атап өту
керек:
- азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері бір бірінің алдында тең,
нақты құқықтық қатынаста оларға жүктейтін функциялардан тәуелсіз болады,
сондықтан да міндетті тұлға құзыретті тұлғаға бағынбайды, олар тек нақты
міндеттермен байланысты;
- азаматтық құқықтық қатынастардың кең көлемді субъектілері ретінде
азаматтары, заңды тұлға, Қазақстан Республикасы болуы мүмкін;
- азаматтық құқықтық қатынастар объектілерінің көптігі (заттар, жұмыс
және қызмет көрсету, ақпарат, интелектуальдық қызметтің нәтижелері,
материалдық емес құндылықтар);
- тараптардың өзара келісімімен азаматтық құқықтық қатынастың мазмұның
анықтау мүмкіншілігі (ал құқықтық қатынастардың басқа түрлері тек тиісті
құқық нормасы болған жағдайда ғана пайда болады);
- азаматтық құқықтық қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін
нақты жүзеге асырудың құқықтық кепілдігі ретінде ең алдымен мүліктік
сипаттағы шараларды қолдану (шығынды толтыру және тұрақсыздық айыбын
өндіріп алу);
- азаматтық құқықтық қатынастардың тікелей заңда көрсетілмеген, бірақ
оған қайшы келмейтін негіздер бойынша пайда болу мүмкіншілігі;
- бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың ерекше тәртібі мен тәсілі,
яғни азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың өз құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау үшін сот органдарына тиісті талап арыз беру арқылы жүгіну
мүмкіншілігі;
- азаматтық құқықтық қатынастардың заңи факт деп аталатын ерекше
өмірлік мән-жайлар негізінде пайда болуы.
Сонымен, азаматтық құқықтық қатынастар – бұл азаматтық құқық
нормаларымен реттелген, қатысушылары бір бірімен өзара субъективтік
құқықтар мен заңи міндеттермен байланысты ерікті қоғамдық мүліктік және
мүліктік емес жеке қатынастар.
1.2 Азаматтық - құқықтық қатынастың түрлері
Азаматтық - құқықтық қатынастардың нормалары реттейтін объектіге қарай
азаматтық - құқықтық қатынастардың мынадай түрлерін ажыратады:
- мүліктік қатынастар;
- мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік қатынастар;
- мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіңдік
қатынастар.
Азаматтық - құқықтық реттеудің объектісі, ең алдымен, мүліктік
қатынастар болатындықтан, азаматтық - құқықтық қатынастардың басым бөлігі
мүліктік сипатта болады. Мүліктік азаматтық-құқықтық қатынастардың
объектісі материалдық игіліктер мен құқық (мүлік) болып табылады. Меншік
қатынастары, мүліктің бір тұлғадан екінші тұлғаға өтуіне (сатып алу - сату,
айырбас, займ және тағы сол сияқты) делдалдық жасайтын қатынастар мүліктік
азаматтық - құқықтық қатынастарға жатады. Интеллектуалдық шығармашылық
қызметтің нәтижелері мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес
өзіндік құқықтық қатынастардың объектісі болып табылады. Интеллектуалдық
шығармашылық қызметтің нәтижелеріне құқық мүліктік емес сипатта болады
(авторлық құқығы, шығармаға қол сұғылмау құқығы және тағы сол сияқты),
алайда оларды басқа тұлғалардың пайдалануы ақылы негізде жалпы ереже
бойынша жүргізіледі, осының салдарынан аталған құқықтық қатынастар мүліктік
емес болғандықтан, мүліктік қатынастармен байланысты болып шығады. Адамның
жеке басына қатысты материалдық емес құқықтар мен игіліктер – ар - намыс,
қадір - қасиет, іскерлік бедел және тағы сол сияқты мүліктік қатынастармен
байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастардың объектісі болып табылады.
Сонымен қатар, абсолюттік және салыстырмалы азаматтық - құқықтық
қатынастар болады. Абсолюттік құқықтық қатынастарда құқық берілген адамға
міндетті ретінде үшінші адамдардың беймәлім тобы қарсы тұрады, мұндай
құқықтық қатынастарда іс жүзінде әркім және барша жүрт міндетті болып
шығады. Мысалы, меншіктің құқықтық қатынастары абсолюттік қатынастарға
жатады, мұнда меншіктің субъективтік құқығына барлық үшінші тұлғалардың бұл
құқықты бұзбау, оны жүзеге асыруға кедергі жасамау міндеті ұштасады.
Салыстырмалы құқықтық қатынастарда нақты адам (адамдар) міндетті болып
табылады. Салыстырмалы құқықтық қатынастар құқық берілген тараптың да,
міндетті тараптың да нақты тұлғаларын байланыстырады, яғни дербестелген
болып табылады. Мәселен, зиян келтірген адам жәбірленушіге зиянның орнын
толтыруға, сатып алушы өзі сатып алған заттың құнын төлеуге міндетті. Кез
келген адам абсолюттік құқықты бұзып алуы мүмкін, тиісінше, мұндай құқық
субъектісіне оны кез келген адамның бұзуынан қорғау құқығы ұсынылады.
Мәселен, автордың шығармасына қол сұғылмау құқығын кез келген адам бұзуы
мүмкін. Салыстырмалы құқықты міндетті адам ғана бұза алады. Мердігер
атқарған жұмыстың ақысын талап ету құқығын тек тапсырыс беруші бұза алады.
Демек, салыстырмалы құқық нақты адамдар тарапынан болатын құқық
бұзушылықтан қорғаумен қамтамасыз етілген, келтірілген мысалда - тапсырыс
беруші тарапынан қорғалады.
Азаматтық - құқықтық қатынастар заттық және міндеттемелік азаматтық -
құқыктық қатынастар болуы мүмкін. Заттық құқықтық қатынастарда құқық
берілген субъектінің затқа өзінің әрекетімен ғана жүзеге асатын құқығы
болады ("өзі әрекет ету" құқығы). Заттық құқықтың субъектісі өзінің затқа
деген мүддесін басқа адамдардың көмегіне жүгінбестен, затқа тікелей әсер
ету жолымен қанататтандыра алады. Атап айтқанда, меншік құқықтық
қатынастары заттық құқықтық қатынастар болып табылады. Меншік иесі өзіне
тиесілі затты иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге құқылы, ал
міндетті субъектілер - қандай да бір әрекеттер жасамауы тиіс, оларға меншік
иесінің өз құқығын жүзеге асыруына кедергі жасамау жөнінде енжар міндет
жүктеледі. Міндеттемелік құқық субъектісінің затқа деген мүддесі басқа
адамның белгілі бір әрекеттер жасауы жолымен қанағаттандырылуы мүмкін.
Міндеттемелік құқықтық қатынастарда құқық берілген адам міндетті адамнан
белгілі бір әрекеттер жасауды талап етуге құқылы ("бөгде әрекет" құқығы).
Мәселен, сатып алушы сатушыдан өзіне затты беруді талап ете алады, ал
сатушы оны сатуға, яғни белгілі бір әрекеттер жасауға міндетті.
Зат қашан да заттық құқықтық қатынастардың объектісі болып саналады,
ал міндеттемелік қатынастардың объектісі — зат болмауы мүмкін. Мысалы,
баспа мен автордың арасыңдағы әдеби туыңды жасау жөніндегі шарттан
туындаған құқықтық қатынастың объектісі зат емес, интеллектуалдық қызметтің
нәтижесі - әдеби шығарма болады.
2 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ОБЪЕКТІЛЕРІ
2.1 Азаматтық құқықтық қатынас объектілерінің түсінігі және түрлері
Құқықтар объектілері ұғымы — құқық ғылымындағы даулы ұғымдардың бірі.
Бұл тарауда философияда талданған және құқық ғылымында жиі пайдаланылатын
объектінің жалпы ұғымына сәйкес, құқық субъектісі ықпал ететін немесе ықпал
ете алатын нәрселердің бәрін субъективтік құқық объектісі деп түсіну
керектігін ғана атап көрсетеміз. Мұнда құқық субъектісі құқық объектісіне
өзінше ықпал етеді. Ол объектінің табиғи және өзге де заңдық емес
қасиеттерін өзтертпестен, оның заңдық қасиеттері мен күйіне ғана, оның
үстіне, заңдарда көзделген ауқымда ғана ықпал етеді [2, 258 б. ].
Азаматтық Кодекс (әрі қарай АК) азаматтық құқықтар объектілеріне
арнаулы тарау бөлген, ол, негізінен, азаматтық құқықтар объектілерінің және
ақша, бағалы қағаздар секілді маңызды әрі ерекше объектілердің құқықтық
режимінің жалпы мәселелерін реттейді. Алайда құқық объектілерінің жекелеген
түрлерінің құқықтық режимінің бірқатар арнайы мәселелерін АК-ның жалпы және
ерекше бөлімінің басқа тараулары және өзге де азаматтық заңдар реттейді.
Мүліктік және мүліктік емес өзіңдік игліктер мен құқықтар азаматтық
құқықтар объектілері бола алады. Сонымен, АК азаматтық құқықтар
объектілерін мынадай негізгі екі топқа бөледі: мүліктік игіліктер мен
құқықтар және мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтар.
Азаматтық құқық субъектілерінің материалдық және өзге де қажеттерін
қанағаттандыра алатын, әдетте, ақшалай бағалауға жататын және азаматтық
құқық реттейтін қатынастар саласына енгізілген материалдық заттарды және
өзге құндылқтарды (атап айтқанда, энергияны, жұмысты және көрсетілетін
қызметті) мүліктік игіліктер деп түсінеміз.
Мүліктік игіліктерге (атап айтқаңда, мүліктік игіліктерді пайдалану,
иелену және оларға билік ету) субъективтік азаматтық құқықтарды мүліктік
құқықтар деп түсінеміз.
Мүліктік игіліктер мен құқықтардың негізгі түрлері АК - ның 115-
бабының 2-тармағында аталған. Оларға заттар, ақша, оның ішінде шетел
валютасы, бағалы қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық
қызметтің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық
белгілер және бұйымдарды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік
құқықтар мен өзге де мүлік жатады.
Мүліктік игіліктер мен құқықтардың АК - да келтірілген тізбесі
жеткілікті емес. Мысалы, қазіргі уақыт үшін маңызды болып табылатын ақпарат
секілді мүліктік игілік оған енгізілмеген.
Азаматтық құқық субъектілерінің жеке тұлғасымен ажырамастай тығыз
байланысты құндылықтар мүліктік емес өзіндік игіліктерге жатады, ал
мүліктік емес өзіндік құқықтар дегеніміз- бұл аталған құндылықтарға
құқықтар болып табылады. Мысалы, адамның өмірі мүліктік емес өзіндік
игіліктерге, ал өмірі сұру құқығы - мүліктік емес өзіндік құқықтарға
жатады.
Құқық объектілері - мүліктік емес өзіндік игіліктердің мүліктік емес
өзіндік құқықтармен тығыз байланысқаны соншама, АК кейде тек мүліктік емес
өзіндік құқықтар туралы мәселе қозғап, онда осы ұғымдар арқылы мүліктік
емес өзіндік игіліктерді меңзеп отырады.
АК - ның 115 - бабының 3 - тармағында негізгі мүліктік емес өзіндік
игіліктер мен құқықтардың тізбесі берілген. Бұл жеке адамның өмірі,
денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге
қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу
құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес
игіліктер мен құқықтар. Көріп отырғанымыздай, мүліктік емес игіліктер мен
құқықтардың тізбесін түпкілікті толық деуге болмайды.
Тізбеге екі түрге жататын мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтар
енгізілген: мүліктік игіліктермен және құқықтармен байланысы жоқ, мысалы,
жеке адамның өмірі, қадір - қасиеті және мүліктік игіліктермен және
құқықтармен байланысты, мысалы, автор болу құқығы, шығармаға қол
сұқпаушылық құқығы.
Мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтар оқулықтың басқа
тарауларында да қаралады. Ал мұнда мүліктік өзіндік игіліктер мен
құқықтардың бірқатары адамның және азаматтың құқықтары ретінде ҚР
Конституциясында баянды етілгенін атап көрсету керек. Бұл, мысалы, өмір
сүру, қадір - қасиет, жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы.
ҚР Конституциясының 12 - бабының 2 - тармағына сәйкес, адамның
құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп
танылады, олардан ешкім айыра алмайды. Олар заңдардың және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің, оның ішінде азаматтық-құқықтық құжаттардың
мазмұны мен қолданылуын айқындайды.
Азаматтық құқықтардың объектілері — мүліктік және өзіндік құқықтарға
сипаттама беруде мынаны ескеру қажет: заң әдебиеттерінде азаматтық құқықтық
қатынастарды қарастыруда субъективтік құқықтар, әдетте, құқықтық
қатынастардың объектілері ретінде емес, олардың мазмұнының немесе нысанының
элементтері ретінде айқындалады. Бірақ мұндай көзқарас құқықтық
қатынастардың дамуын, субъект ұғымының, мазмұн объектісінің және құқықтық
қатынастар нысанының салыстырмалы сипатын тиісті дәрежеде ескермейді.
Субъективтік мүліктік құқық құқықтар объектісі ретінде әрекет ете алады
және көбіне осылай әрекет етіп келеді, бұл АК - ның 115 -бабының 1 -
тармағында тікелей көзделген. Мүліктік құқық, мысалы, жаңа құқықтық
қатынастар түзетін мәмілелердің нысанасы болатын кезде құқық объектісі
ретінде әрекет ете алады және әрекет етеді. Мысалы, жерді тұрақты пайдалану
құқықтық қатынастарында объект мүліктік игілік — жер учаскесі болып
табылады. Бірақ жерді тұрақты пайдалану құқығы мәмілелердің нысанасы болуы
мүмкін. Сонымен, жерді тұрақты пайдалану құқығын сату немесе өзгеше беру
жағдайында жаңа міндеттемелік қатынас, мысалы, жерді пайдалану құқығын
сатып алу - сату міндеттемесі пайда болады. Бұл арада "құқыққа құқық",
сатып алу - сату міндеттемесінің объектісі — жер пайдалану құқығына сатушы
мен сатып алушының құқығы пайда болады.
Біз мүліктік және мүліктік емес құқықтар қорғаушы құқықтық
қатынастарда құқық объектілеріне айналатын жағдайда осы екі құқықты қорғау
үстінде де осыңдай көріністі байқаймыз.
2.2 Мүліктің түсінігі және оның түрлері
"Мүлік" ұғымы — азаматтық құқықтың маңызды ұғымдарының бірі. Азаматтық
- құқықтық реттеу нысанасы — мүліктік қатынастар ұғымы онымен тығыз
байланысты.
АК- ның 115 - бабының 2 - тармағы құқық объектісі — мүліктің заңдық
ұғымына мүліктік игіліктер мен мүліктік құқықтарды біріктіреді. АК
жекелеген мүліктік игіліктер мен құқықтарды да, сондай - ақ олардың
жиынтығын немесе кешенін де мүлік деп түсінеді. Соңғы жағдайда, мысалы,
азаматтың немесе заңды тұлғаның мүлкі туралы айтылады да, олардың ішінен
жекелеген игілікгер мен құқықтар бөліп көрсетілмейді.
АК мүлік ретінде бірқатар жағдайларда мүліктік игіліктер мен
құқықтарды ғана түсінбейді, сондай - ақ мүліктік кешендер құрамына талап
ету құқықтары мен борыштарды да қосады. Сондықтан мүлікте азаматтық
құқықтың осы субъектісіне тиесілі мүліктік игіліктер мен құқықтардың
жиынтығы ретіде оның активін және құқықтың осы субъектісі заңды негіздерде
уақытша иеленетін, бірақ басқа тұлғаларға тиесілі мүліктік игіліктердің
жиынтығын ретінде пассивін және оның міндеттемелернің жиынтығын бөліп
көрсетеді [3, 92 б.].
Материалдық заттарда мүліктің немесе мүліктік игіліктің қасиеті — бұл
оларға табиғаттан емес, қоғамдық қатынастардан берілген қоғамдық, заңдық
қасиет. Сондықтан табиғаттың барлық заттары мүлік ретінде және азаматтық
құқық объектілері ретінде таныла бермейді. Құқық субъектілерінің
материалдық және өзге де қажеттерін қанағаттандыра алатын және азаматтық
құқық реттейтін қатынастар саласына тартылатын материалдық заттар мен өзге
де құндылықтарды ғана мүліктік игіліктер деп түсіну керектігін біз айтып
өткенбіз. Сондықтан, мысалы, күн сөзсіз, бүкіл адамзат игілігі болса да,
мүліктік игіліктер қатарына жатпайды. Табиғат ресурстары болып табылатын
табиғат объектілері ғана, яғни адам әрекетінің объектілері болатындықтан,
заңдарда меншік объектілері ретінде танылатын себепті, мүліктік игіліктерге
жатады.
Мүлікті жіктеу өзінің міндеттеріне қарай алуан түрлі болып келеді.
Олар доктриналық, яғни заңда бектілмеген ғылыми және заңды, яғни заңдарда
бекітілген жіктеуге бөлінуі мүмкін. Оқулықтың бұл параграфы жекелеген
жіктеулерге арналған, мүндай жіктеулер олардың маңыздылығын ескере отырып,
заңды жіктеулер ретінде бекітілген, бірақ осы тараудың басқа
параграфтарында және оқулықтың басқа тарауларында қарастырылмаған.
Мүліктің иеліктен шығарылу, белгіленген тәртіппен бір субъектіден
екінші субъектіге тұрақты немесе уақытша пайдалануға ауысу қабілегін
мүліктік объектілердің айналым қабілеттілігі деп түсінеді. Азаматтық құқық
объектілері - мүлік айналымы — бұл нарықты экономиканың қажетті жағы
ретіндегі тауарлардың экономикалық айналымының заңдық нысаны.
АК айналым қабілеттілігіне қарай мүлікті айналымнан алынып тасталған,
айналымға қабілетті және айналым қабілеттілігі шектеулі мүлік деп
бөледі [4, 360 б.].
Заң актілерінде белтіленген жағдайлардан басқа ретгерде мүліктік емес
өзіндік игіліктер мен құқықтар өзгеше әдіспен бөлінбейді және берілмейді,
демек, айналымға қабілетсіз болады.
Иеліктен еркін шығарылатын немесе әмбебап құқық мирасқорлық тәртібімен
бір адамнан екінші адамға ауыса алатын мүлік айналым қабілетті мүлік деп
танылады (заңды тұлғаны мұраға алу, қайта ұйымдастыру). Заң актілері
бойынша айналымнан алынып тасталғаң немесе айналымы шектеулі мүліктік
игіліктер мен құқықтардан басқа мүліктік игіліктер мен құқықтардың барлығы
айналымға қабілетті болады. Мүлікті бір субъектіден екінші субъектінің
меншігіне беруді (шаруашылық жүргізу, оралымды басқару), сондай - ақ мәміле
бойынша уақытша пайдалануға немесе иеленуге беруді бұл жағдайда азаматтық
құқық объектілерін иеліктен шығару деп түсінеді.
Мүліктердің азаматтық-құқықтық әдістермен иеліктен шығаруға жол
берілмейтін түрлері, яғни айналымнан алынып тасталған мүлік заң актілерінде
тікелей көрсегілуі тиіс. Заң актілерінен өзге нормативтік құқықтық
актілердің заттарды және басқа мүлікті айналымнан алып тастауына жол
берілмейді. Нарықтық экономика жағдайларында айналымнан алынып тасталатын
мүліктердің саны өте шектеулі болады. Бұлар, негізінен, тек мемлекет
меншігінде бола алатын табиғат ресурстары. Заңдарда тікелей көрсетілетін
реттерде олар азаматтық айналымға енгізіледі. Кейде табиғат ресурстарын
айналымға енгізуге тыйым салу заңдарда тікелей ескеріледі. Мысалы, ортақ
пайдаланылатын , жерлерді, қорғаныс мақсаттарына арналған жерлерді және
басқа кейбір жерлерді пайдалану қүқығына қатысты мәмілелер жасауға жол
берілмейді [5, 26 б.].
Ордендер, медальдар және құрметті атақтың омырауға тағатын белгілері
азаматтық айналымнан алынып тасталған. Олардың өмірге келуінің өзіне заңда
тыйым салынған заттар (мысалы, әдепсіз (порнографиялық) бұйымдар, жалған
ақша белгілері) айналымда бола алмайды.
Біріншіден, айналымның белгілі бір мүшелеріне ғана тиесілі бола алатын
және, екіншіден, сатып алуға және иеліктен шығаруға құзіретті мемлекеттік
органдардың рұқсатымен (лицензиясымен) ғана жол берілетін заттар мен басқа
да мүлік айналымы шектеулі мүлікке жатады. Кәсіпкерлердің тек лицензия
арқылы өткізе алатын мүлік түрлерінің ауқымы Лицензиялау туралы жарлықта
айқындалған. Бұлар, мысалы, қару - жарақты және оқ - дәрілерді, құрамында
радиоактивті заттар кездесетін өнімдерді, аңшылық және спорттық ату
қаруаларын өткізу, өндірістік және тұрғын үй - азаматтық объектілерді
дезинфекциялау және дезодорациялау жұмыстары, медициналық және дәрігерлік
қызметпен айналысу. Басқа да бірқатар заттар, жұмыстар және көрсетілетін
қызметтер айналымы лицензияланады.
Заттар жылжымайтын және жылжымалы мүлікке бөлінеді. Жер учаскелері,
үйлер, ғимараттар, көп жылдық желектер секілді және оларды мақсатына сай
келмейтін шығын келтірместен, тұрған орнынан ауыстыру мүмкін болмайтын өзге
де мүліктер жылжымайтын мүлікке жатады. Құқық объектісі — кәсіпорындар да
жылжымайтын мүлікке жатады. Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз
кемелері, ішкі суларда жүзетін кемелер, "өзен - теңіз" жүзу кемелері,
ғарыштық объектілер жылжымайтын мүлікке теңестіріледі. Жылжымайтын заттарға
жатпайтын мүлік, оның ішінде ақша мен бағалы қағаздар жылжымалы мүлік деп
танылады.
Жылжымайтын және жылжымалы мүліктің құқықық режимі алуан түрлі.
Жылжымайтын мүліктің, әдетте, зор қоғамдық маңызы мен құны болатындықтан,
оларға арналған құқықтар үшін олардың пайда болуының, қолданылуының,
берілуі мен тоқтатылуының едәуір қатаң ережелері белгіленген. Мәселен,
жылжымайтын мүлікке қатысты мәмілелер жазбаша, кейде наториалдық түрде
жасалады. Жылжымайтын заттарға меншік құқығы, олардың пайда болуы, ауысуы
және тоқтатылуы мемлекеттік тіркелуге жатады.
Мемлекеттік тіркеу дегеніміз - бұл тіркеуші органның жылжымайтын және
оларға теңестірілген мүлікке құқық пен ауыртпалықтың есебін алу рәсімі.
Меншік құқығы, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы,
жерді пайдалану құқығы және өзге де бір жылдан астам мерзімге пайдалану
құқығы, жылжымайтын мүлікті кепілге беру, жылжымайтын мүлікке рента,
сенімгерлікпен басқару құығы мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап
пайда болады.
Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу тәртібін арнайы заң актісі -
Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік реттеу туралы жарлық айқындайды. ҚР
Әділет министрлігінің органдары жылжымайтын мүлікке құқықты реттетін
органдар болып табылады. Алайда, жылжымайтын мүлікке теңестгірілген мүлікке
бұл Жарлық таралмайды, өйткені оларды мемлекеттік тіркеуден Әділет
министрлігінің органдары емес, өзге уәкілетгі органдар өткізеді.
Жылжымайтын мүлікті тіркеуді және онымен жасалатын мәмілені жүзеге
асырушы органның маңызды міндеті — бұл құқық иеленушінің өтініші бойынша
тіркелген құқық немесе мәміле туралы арнайы құжат беру арқылы не тіркеу
үшін табыс етілген құжатқа жазу арқылы тіркеуден өткенін растау міндеті.
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілені
мемлекеттік тіркеу жария түрде өтеді. Тіркеуді жүзеге асырушы орган
жасалған тіркеу мен тіркелген құқықтар туралы ақпаратты кез келген адамға
беруге міндетті.
Жылжымайтын мүлікке құқықты және онымен жасалатын мәмілені мемлекеттік
тіркеуден бас тартқан не тіркеуден негізсіз жалтарған жағдайда сотқа шағым
жасалуы мүмкін.
Заң актілерінд көзделген жағдайлардан басқа реттерде жылжымалы мүлікке
құқықты тіркеу талап етілмейді. Мысалы, "Жылжымалы мүлік кепілін тіркеу
туралы" 1998 жылы 30 маусымдағы ҚР Заңына сәйкес кепілді тіркеу және
автомобильдер мен мотоциклдерді уәкілетті мемлекеттік органдарда тіркеу
осындай ерекше жағдайларға жатады.
Мүлік бөлінетін және бөлінбейтін мүлік болуы мүмкін. Бөлінегін мүлік
дегеніміз — бұл бөлу нәтижесінде өзінің шаруашылық мақсатын (міндетін)
жоғалтпайтын мүлік. Бөлінбейтін мүлік дегеніміз — бұл құқықтық көзқарас
тұрғысынан алғанда, бөлу кезінде өзінің бұрынғы шаруашылық маңызынан
айрылатын мүлік. Мысалы, бір қап картоп бөлінетін зат, ал мотоцикл немесе
автомобиль бөлінбейтін заттар болады, өйткені бірінші жағдайда, мысалы бір
қап картопты бөлуден оның шаруашылық мақсаты өзгермейді, ал мотоциклді
немесе автомобильді бөлшектеп бөлу оларды өз мақсаттарында пайдалануға
мүмкіндік бермейді.
Бөлінетін және бөлінбейтін мүлік ұғымы салыстырмалы ұғымдар. Мысалы,
жер учаскесі бөлінегін және бөлінбейтін мүлік болуы мүмкін. Өзінің нысаналы
мақсатын өзгертпей және өртке қарсы, санитариялық, экологиялық, құрылыстық
және өзге де міңдетті нормалар мен ережелерді бұзбай бөліктерге белуге
болатын, бөлінгеннен кейін әрқайсысы дербес жер учаскесін құрайтын жер
учаскесі бөлінетін жер учаскесі болады, бұлай болмаған жағдайда ол
бөлінбейтін болып табылады. Мүлікті бөлінетін және бөлінбейтін деп бөлуге
байланысты бірқатар құқықтық салдар туады. Мысалы, үй - жайларды иеліктен
шығару туралы шартта өзгеше көзделмесе, үйді (құрылысты, ғимаратты) сатып
алушыға жер учаскесінің үйді (құрылысты, ғимаратты) пайдалану және күтіп
ұстау үшін қажет болатын бөлігінен үлкен бөлігі берілуі мүмкін. Егер
аталған учаске бөлінбейтін болса не онда орналасқан, иеліктен шығару
нысанасы больш табылатын үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды) күтіп ұстауға
әдейі арналған болса, ол жылжымайтын мүлікті сатып алушыға толығымен
ауысады. Ортақ меншіктеті мүлікті бөлуде және одан үлесті бөліп алуда,
сондай - ақ міндеттеменің үлестік немесе ортақтасқан сипатын анықтауда
заттың бөлінетіндігі немесе бөлінбейтіндігі назарға алынады.
Күрделі зат ұғымы бөлінбейтін зат ұғымыа жуықтайды, күрделі зат заң
жүзінде бөлінбейтін болғанықтан, мақсаты жөнінен бірігетін бірнеше заттан
тұрады. Егер әр текті заттар оны бірігу мәні белгілейтін мақсаты бойынша
пайдалануға мүмкіндік берегін бүгін бір затты құрайтын болса, олар күрделі
зат ретінде түсініледі. Күрделі заттың мынадай белгілері болады:
біріншіден, ол әр текті заттарды, яғни өздерінің қасиеттері жөнінен бір -
бірінен айырмашылғы бар заттарды қамтиды; екіншіден, аталған әр текті
заттар өздерінің мақсатына қарай бір затты құрайды; үшіншіден, оның мақсаты
күрделі затты біртұтас ететін заттардың бірігу мөнімен айқындалады.
Күрделі заттағы әр текті заттардың саны екіден кем болмайды. Бұл, ең
алдымен, жүп заттар (жұп аяқ киім, жүп коньки, жүп қолғап және тағы сол
сияқтылары). Екіден астам заттардан құралатын заттар күрделі заттардың
қатарына жатады, мысалы, құқық объектісі — кәсіпорын, сервиздер, жиһаз
гарнитуралары, техника комплектілері және тағы сол сияқтылары.
Күрделі заттың құқықтық режимінің ерекшелігі - заң жүзінде ол біртұтас
зат ретінде бағаланады, ал күрделі затқа қатысты жасалған мәмілелер, егер
шартта өзгеше көзделмесе, оның барлық құрамдас бөлігіне таралады.
Заттар жалпы шаруашылық мақсаты бойынша олардың біреуі (керек-жарақ)
екіншісіне (басты затқа) қызмет ететіндей болып байланысуы мүмкін. Егер
заңдарда немесе шарттарда өзгеше белгіленбесе, керек - жарақ басты затқа
ілесіп жүреді.
Керек - жарақ дегеніміз — бұл қашан да басты затқа қызмет етуге
арналған жеке зат немесе заттар. Мысалы, автомобильдің құрал - саймаңдар
жиынтығына басты заттар ретінде кретін қосалқы доңғалағы мен саймаңдары,
құлпының кілті немесе кілттері және тағы сол сияқтылары.
Бұл заттың (заттардың) керек - жарақ болатыны немесе болмайтыны
нормативтік құқықтық актілерде, баға тізімінде, шарттарда шешіледі, онда
басты затқа қызмет ететін және оның керек - жарағы болып табылатын
заттардың түрлері мен саны айқындалады. Мәмілелер жасау кезінде керек-жарақ
басты затты сатып алушыға ерекше төлем талап етпестен берілуге тиіс.
Заңдарда немесе шартта басты затты сатып алушыға керек-жарақты берудің
өзге жағдайлары көзделуі мүмкін немесе басты затты сатып алушыға керек-
жарақтың мүлде берілмейтіні көзделуі мүмкін.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, басты затты сатьш алушыға керек
-жарақты беру жөніндегі міндеттерін бұзғаны үшін жауапкершілік азаматтық
заңдардың жалпы ережелері бойынша туады.
Мүліктің мынадай негізгі түрлерін бөліп көрсетуге болады:
1) заттар;
2) ақша және бағалы қағаздар;
3) жұмыстар және көрсетілегін қызметтер;
4) шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері;
5) ақпарат;
6) мүліктік құқықтар.
Заттар мүліктің кең таралған түрлерінің бірі болып табылады. Заң
әдебиеттерінде әдетте, адамға қатысты алғанда, сыртқы материалдық дүние
заттарын — адам қолымен жасалған, соңдай-ақ табиғаттың өзі жаратқан және
табиғи қасиеттері бар нәрселерді заттар деп түсінеді. Алайда мүлік
ретіндегі заттың мәні оның табиғи қасиеттерінде ғана емес (бұлар оның
құқықтық режимінен көрініс табатын болса да), адамның кажеттерін
қанағаттандыра алатын, тұтыну және айырбас құны бар, әдетте ақшалай бағасы
болатын және, әдетте, айналымға қабілетті мүжктік игілік ретіндегі оның
қоғамдық қасиетгерінде болып табылады. Зат мұндай қоғамдық қасиеттерді
қоғамдық қатынастар арқылы, оның заттық нысаны ретінде, басқаша айтқанда,
затқа айналдырылған қоғамдық қатынастар ретінде иеленеді.
Зат өзінің қоғамдық қасиеттерінің арқасында ғана құқық объектісі бола
алады, өйткені заттың табиғи қасиеттері оның құқықтық режиміне ықпал ететін
болса да, құқық субъектісі заңдық құралдар арқылы оның табиғи қасиеттеріне
ықпал ете алмайды. Құқықтың мүліктік объектілерге заттар түрінде ықпал
ететіні туралы айтылғандар кейбір түсіндіруді қажет етеді. Бір қарағанда,
затты пайдалану құқығының субъектісі заттан оның табиғи пайдалы қасиеттерін
aлy жолымен оған объект ретінде ықпал ететін болып көрінуі мүмкін. Затты
пайдалана отырып, субъект оған заң жүзінде ғана емес, сонымен қатар іс
жүзінде де ықпал етеді. Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы
табиғи қасиеттерін алудың, сондай - ақ одан пайда табудың заң жүзінде
қамтамасыз етілуі. Пайдалану құқығы мен іс жүзінде пайдалану заң жүзінде
және іс жүзінде пайдалану, мүмкіндік пен шындық ретінде өзара ажыратылады.
Заң жүзінде және іс жүзінде ықпал ету объектісі ретінде мүліктің
айырмашылығы болатыны осыдан келіп туады.
Бұл айтылғандар практикалық маңызы жоқ абстрактілі теорияландыру болып
көрінуі мүмкін. Бірақ заң жүзінде және іс жүзінде ықпал етудің ара жігін
айырудың зор маңызы бар. Оның құқықтық реттеу тетігін пайдалану үшін,
қоғамдағы іс жүзіндегі қатынастарға ықпал ету мақсатыңца құқықтық
құралдардың мүмкіңдік өлшемдерін анықтау үшін, демек, құқықтық реттеудің
мүмкіндіктері мен пәрменділігін түсіну үшін оның өте зор маңызы бар.
Заттар мүлік ретінде барынша алуан түрлі және құқық субъектілеріне
ұдайы белгілі бір қатынастарда болады (мысалы, оларға меншік құқығы,
пайдалану құқығы және тағы сол сияқтылары ретінде тиесілі болады). Заң әр
түрлі табиғат ресурстарын да, зат нысанында көрінетін адам еңбегінің
өнімдерін де заттар деп түсінеді. Энергияның түрлері де (мысалы, жылу,
электр энергиялары) заттардың қатарына кіреді. Өсімдіктер мен жануралар да
заттар ретінде танылады.
Жеміс, өнім және табыс болып табылатын заттардың құқықтық режимінің
кейбір ерекшеліктері бар. Мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған түсім
(жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті пайдалану
туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде пайдаланушы
адамға тиесілі болады. Әдетте, өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік
өрекетінің құндылығы бар табиғи өнімдерін, мысалы, жеміс ағаштарының
жемістерін, шайдың жапырағын, жануарлардың төлін, жүн, сүт, жұмыртқа
секілді өсімдіктер мен жануарлардан алынатын өнімдерді, яғни түсімдерді
заңдық ұғым регінде жемістер деп түсінеді. Бірақ, мүнда тағы да заттардың
заңдық қасиеттері жөнінде, яғни мүліктің қасиеті жөнінде әңгіме болып отыр.
Еңбек барысында басқа заттарды өнімді пайдалану арқылы жасалған
заттарды өнімдер деп түсіну керек (мысалы, наубайханада пісірілетін нан,
тігін өндірісінде шығарылатын тігін бұйымдары және тағы сол сияқтылары).
Затты (заттарды) пайдаланудан немесе өнім шығару әрекетінен алынатын
ақшалай және өзге түсімдерді табыстар деп түсіну керек. Бірақ, табыстар,
заттар түрінде ғана емес, сонымен қатар, міндеттемелер бойынша ақшалай және
өзге де талаптар түрінде болуы мүмкін.
Жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер. Азаматтық құқықтардың объектілері
больш табылтын жұмыстар мен көрсетілегін қызметтер — бұлар адамның мақсатты
іс - әрекетінің элементтері, олар өзінше материалдық игіліктер больш
табылады.
Олардың арасындағы айырмашылықтар мынада: жұмыстар, жұмыс процесінің
өзінен бөлінетін материаддық нәтиже береді. Мысалы, мердігерлік шарт
негізінде жұмыс жүргізу нәтижесінде құрылыс жүргізіледі. Бұл жағдайда
құрылыс жұмыстарының өзі құқық объектісі болады, бірақ бұдан әрі зат
ретінде құрылыстың өзі құқық объектісі болады.
Құқықтың дербес объектісі — қызмет көрсетудін қызмет көрсету жөніндегі
іс - қимылдан басқа пайдалы нәтижесі болмайды (бұған нотариустың қызмет
көрсетуі мысал бола алады).
Мынаны атап көрсету керек: жұмыстар да, көрсетілетін қызметтер де,
егер олардың тауарлық сипаты болса, басқа тұлғаларға тұтыну құны ретінде
арналған болса, онда азаматтық құқықтардың объектілеріне айналады. Мысалы,
иесінің өз пәтерін жөндеуі құқық объектісі болмайды. Керісінше, мердігерлік
шарт бойынша басқа адамдардың пәтерін жөндеу азаматтық құқық объектілері
болып табылатын жұмыстарға жатады.
Шығармашылық интеллектуалдык қызметтің нәтижелері азаматтық құқықтар
объектілерінің дербес түрі, мүліктің ерекше түрі больш табылады, ол
объективті өмір сүрегін болса да, заттардан өзгеше, материалдық емес, асқақ
сипатта болады. Азаматтың немесе заңды түлғаның шығармашылық
интеллектуалдық қызметгің нәтижелеріне және оларға теңестірілген заңды
түлғаны дараландыру құралдарына жеке немесе заңцд тұлғаның өзі орындайтын
жұмысының немесе қызметінің өнімдеріне (фирмалық атау, тауар белгісі,
қызмет көрсету белгісі және тағы басқа) ерекше құқығы танылады.
Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне, атап айтқанда,
мыналар жатады: ғылым мен өнер шығармалары, дыбыс және бейне шығармалары,
өнертабыстар, пайдалы модельдер, өнеркәсіптік үлгілер, селекция
жетістіктері, интегралдық сызбалар топологиясы және шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің кейбір басқа нәтижелері жатады. Оларға ерекше
құқық объектілері ретінде фирмалық атаулар, тауарлық белгілер, қызмет
көрсету белгілері және тағы басқалармен теңестірілген.
Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің осынау объективтендірілген
нәтижелерінің барлығын және оларға теңестірілген дараландыру құралдарын
заң интеллектуалдық мешшк ұғымына біріктіреді. Шығармашылық интеллектуалдық
қызметтің нәтижелері мен ерекше құқықтардың (интеллектуалдық меншіктің)
объектісі болуы мүмкін даралану құралдарын пайдалануды үшінші жақтар
құқықиеленушінің келісімімен ғана жүзеге асырады.
Интеллектуалдық мешпік құқығы объектілері мен осы объектілердің
материалдық иелерін айыра білу қажет. Интеллектуалдық меншік объекгілері
мен осы құқықтың материалдық иелеріне құқық дербес объектілер ретінде бір-
біріне тәуелсіз өмір сүреді. Мысалы, кітаптың немесе музыкалық шығарма
жазылған кассетаның меншік иесі болып саналатын адам кітапқа немесе
кассетаға өз қалауынша билік ете алады — сатады, сыйға тартады. Алайда
кітапта жарияланған әдеби шығармаға құқық шығармашылық интеллектуалдық
қызметтің нәтижесі ретінде немесе кассетаға жазылған музыкалық шығармаға
құқық кітапқа немесе кассетаға емес, әдеби немесе музыкалық шығарманың
меншік иесіне тиесілі болады. Сондықтан кітаптың немесе кассетаның меншік
иесі әдеби немесе музыкалық шығарманың меншік иесінің келісімінсіз кітапта
жарияланған немесе кассетаға жазылған шығармаларды көбейтуге және таратуға
құқысыз болады.
Қазіргі уақытта азамттық айналымға кеңінен енгізіліп отырған ақпарат
азаматтық құқық объектілерінің ерекше түрі болып табылады.
Әдебиеттерде ақпаратқа берілген анықтамалардың көптеген түрлері бар.
Азаматтық құқық объектісі — ақпаратқа сипаттама беру үшін оны адам қабылдай
алатындай нысанда (тікелей немесе әр түрлі механизмдер мен құралдардың
көмегімен жанамалай) объективті бейнелейтін нәрселер туралы немесе адамдар
туралы мәліметгер ретнде айқындау жеткілікті болады. Мысалы, ауызша немесе
жазбаша сөздің, графиктердің, схемалардың, сызбалардың, компьютерлік және
өзге техникалық көмегімен мөліметтерді тіркеу немесе хабарлау. Ақпарат
дегеніміз — бұл материалдық нысанда бейнеленген немесе материалдық иесіне
орналастырылған ізгі игілік. Қазіргі уақытта компьютерлік техниканың
көмегімен дайындалатын, сақталатын және берілетін машиналық ақпарат ерекше
маңызға ие болуда. Ақпарат бір иесінде жеке - дара түрде сақталуы мүмкін,
сондай - ақ жаппай (мысалы, газеттерде) көбейтілуі мүмкін. Бірақ құқық
объектісі ретінде ақпарат мүліктің қоғамдық нысанында ғана әрекет етеді,
оның түрлерінің бірі болып табылады. Бұл арада құқық объектілері ретінде
ақпараттың өзін және оның материалждқ иелерін айыра білу керек [4, 363 б.].
Ақпаратқа құқықтың, мысалы, қызметтік және коммерциялық ақпарат
құпиясына құқықтың заңда көзделген жағдайларда ғана қорғалатынын ескеру
керек.
РФ Азаматтық кодексінде ақпарат тікелей азаматтық құқық объектілері
түрлерінің біреуі ретінде көрсетілген. Ал ҚР Азаматтық кодексінде ол құқық
объектісі ретінде "басқа мүлік" ұғымымен қамтылған. Мысалы, сатып алу -
сату міндеттемесінде ақпарат азаматтық құқықтардың обьектісі бола алады.
ҚР Азаматтық кодексінде ақпараттың кейбір түрлері ғана, мысалы,
ақпараттың ерекше түрі больш табылатын шығармашылық интеллектуалдық
қызметгің нәтижелері, сондай - ақ ақпараттың қызметгік және коммерциялық
құпия секілді түрі арнайы реттеледі. Құқық объектісі — шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің нәтижелері туралы айтьш өткенбіз: біз ендігі
жерде қызметтік және коммерциялық құпияға толығырақ тоқталмақпыз.
Азаматтық заңдар қызметтік немесе коммерциялық құпия болып табылатын
ақпаратты қорғайды. Бір мезгілде мынадай үш белгісі бар ақпарат қана
қоралуға жатады:
- үшінші жаққа белгісіз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе
потенциалды коммерциялық құны бар;
- үшінші жақтың ақпаратпен заңды негіздерде танысу мүмкіндігі жоқ;
- ақпарат иесі оның құпиялылығын сақтау шараларын қолданады.
Қызметтік және коммерциялық құпия больш табылатын ақпараттың құрамы
мен көлемін заң анықтайды, ал заңның тиісті нұскамасы болмайтын жағдайларда
— коммерциялық құпия жөнінде кәсіпкерлер, қызметтік құпияға қатысты
мемлекетгік органар анықталды. Мәселен, "Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есеп - қисап туралы" 1995 жылғы 26 желтоқсандағы ҚР Заңы бухгалтерлік
есептің бастапқы құжаттары мен тіркелімнің мазмұны коммерциялық құпияны
құрайған ақпарат болып табылады деп белгілеген. Егер құрылтай құжаттарында
өзгеше көзделмесе, заңның ұйғарымына байланысты, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердің және қосымша жауапкершілігі бар акционерлік қоғамдардың
құрылтай шарттарының мазмұны да коммерциялық құпия деп танылады.
Заң еркін танысуға жол беретін ақпарат (мысалы, жылжымайтын мүлікті
тіркеу және тіркелген құқықтар туралы мағлұматтар) қызметтік немесе
коммерциялық құпияны құрайтын ақпарат ретінде таныла алмайды.
Жария - құқықтық заңдармен қорғалатын, сондай - ақ ерекше тәртіппен
қорғалатын, мемлекеттік және өзге құпия болып табылатын ақпаратты қызметтік
және коммерциялық құпия туралы ақпараттан айыра білу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Азаматтық құқықтық қатынастың түсінігі және түрлері
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастың түсінігі және ерекшеліктері
1.2 Азаматтық құқықтық қатынастың түрлері
2 Азаматтық құқықтық қатынастың объектілері
2.1 Азаматтық құқық объектілерінің түсінігі және түрлері
2.2 Мүліктің түсінігі және оның түрлері
2.3 Мүліктік емес құндылықтар және оны қорғау
3 Азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері
3.1 Жеке тұлғалар азаматтық құқықтың субъектілері ретінде
3.2 Мемлекет және әкімшілік аумақтық бірліктер азаматтық құқықтық
қатынастың субъектілері ретінде
3.3 Заңды тұлғалар азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері ретінде
Қорытынды
Қолданылған қайнар көздер тізімі
КІРІСПЕ
Тандаған тақырыбымыз, біздің көз қарасымыз бойынша бүгінгі күні
проблемалы және актуалді тақырыптардың бірі. Осы тақырыптың ауқымдылығы
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар мен заңды тұлғалар азаматтық
құқық нормалары реттейтін құқықтық қатынастарға тұрақты түрде түсіп
отырады. Азаматтар өздерінің күнделікті өмірінде әртүрлі ұйымдардың қызмет
көрсетуін пайдаланады, сондай - ақ азаматтық құқық нормалары реттейтін
құқықтық қатынастарға түсіп отырады. Азаматтық құқық нормалары азаматтар
арасында жүйелі түрде пайда болатын құқықтық қатынастарға және іс -
әрекеттерге таралады. Азаматтық құқық реттейтін қоғамдық қатынастардың
шеңбері өте кең және әралуан, сондықтанда олардың тізімін айту мүмкін емес.
Қазіргі кездегі қоғамды азаматтық қатынастардың дамуының өнімі деп
айтуға болады. Бірақта осы әралуан қатынастардың ішінде ең маңызды орынды
құқықтық қатынасқа берілген, өйткені ол барлық қоғамдық байланыстарға
қатысты жалпы реттеуші функцияны орындайды. Қоғамдық қатынастардың
жекелеген түрлерін реттейтін әртүрлі құқық салаларында да құқықтық
қатынастың орны ерекше. Құқықтық қатынас әрекетінің механизмін нақты
анықтау үшін ең алдымен құқықтық қатынастың түсінігін және басқа қоғамдық
қатынастардың жекелеген түрлерінен ерекшелейтін ерекшеліктерді анықтау
керек.
Кез келген құқық саласы сияқты азаматтық құқық тиісті қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардан тұрады. Азаматтық құқық
реттейтін қоғамдық қатынастардың шеңбері өте кең.
Азаматтық құқық нормалары реттейтін қоғамдық қатынастар адамдар
арасында пайда болатыны жалпыға белгілі.
Сондықтанда азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері ретінде
жекелеген индивидтер немесе адамдардың белгілі бір ұжымы болады.
Азаматтық құқықтың күші сонымен қатар азаматтар қатыспайтын қоғамдық
қатынастарға да таралады. Мәселен, азаматтық құқық нормалары өнімді
өндіруді іске асыру, оны көлікпен тасымалдау үдерісінде пайда болған
ұйымдардың арасындағы құқықтық қатынастарды реттейді. Сонымен қатар
азаматтық құқық Қазақстан Республикасы және әкімшлік аумақтық бірліктер
қатысатын құқықтық қатынастарды реттейді.
Бірақта азаматтық құқықтың пәнін және азаматтық құқық қатынастардың
мәнін түсіну үшін ең алдымен мұндай қатынастардың субъектілерін, оның
ерекшеліктерін және түрлерін анықтап алу керек. Өйткені азаматтық құқықтық
қатынастың әртүрлі субъектілерінің азаматтық құқықтары мен міндеттерін,
сондай - ақ құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік көлемін білмей,
олардың азаматтық құқық жүйесіндегі орны мен мәртебесін дәл анықтау мүмкін
емес.
Айта кететін бір жайт, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
бүгінгі күні актуалді болып табылады. Азаматтардың мемлекет пен қоғам
ісінен алшақтауы үдеріс ретінде біртіндеп дамиды,ең алдымен психологиялық
өзін өзі алшақтау, кейін саяси алшақтау жүреді.
Азаматтарды алшақтаудың осындау түрлерін қалыптастыру үшін негізгі
себеп ретінде мыналар болады: азаматтардың өз заңды құқықтарын қорғаудағы
шенеуліктердің алдындағы әлсіздігі, мемлекеттік аппараттағы жемқорлықтың
нәтижесінда азаматтың мемлекетке сенбеуі, мемлекеттік мекемелерде
азаматтардың пікірлерін елемеуі, маңызды мемлекеттік істерден, өміріне
байланысты елеулі шешімдерді қабылдаудан азаматтарды аластатуы, мемлекетте,
өзінің қаласында және аймағында жағдайды өзгерте алмау мүмкіншілігі және
басқа да факторлар.
Бұл өз алдына мемлекет пен қоғамның тұрақсыздығын көрсетеді,
глобализация кезінде елдің мемлекеттік институттарын және бәсеке
қабілеттігіне нұқсан келтіреді. Сонымен қатар, жоғарыда аталып өткендей,
қазіргі кезде адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін тиісті
қорғауды қамтамасыз ететін міндет күрделініп қана қоймай, актуалді болуда.
Көптеген мемлекеттерде адам мен азаматтардың құқықтары ме заңды
мүдделерін қорғаудағы институттардың бірі жоғары өкілдік орган бекітетін
омбудсмен институты. Қазақстанда бұл тұлға адам құқығы жөніндегі өкілетті
тұлға деп аталып, Қазақстан Республикасы Президентімен 5 жылға
тағайындалады. Глобализация кезеңінде адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қорғаудың қазақстандық институтын жетілдіруді қажет етеді.
Сондай - ақ осы жұмыста азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың
құқық азаматтық қабілеттілі мен әрекет қабілеттігі ұйымдары да
қарастырылған. Азаматтық әрекет қабілеттіліктің құндылығы келесі мән жаймен
анықталады, яғни, азаматтық әрекет қабілеттігі жеке тұлғалардың
экономикалық айналымға, шаруашылық өмірге, өзінің мүліктік құқықтарын
жүзеге асыруға, әсіресе, меншік құқығын, сондай - ақ мүліктік емес жеке
құқықтарды іске асыруға белсенді қатысуын заңи түрде қамтамасыз етеді.
Сондықтан да азаматтық әрекет қабілеттілік санаты ең қымбат қазына болып
табылады, өйткені ол мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастар саласында
жеке тұлғаның егеменді бостандығы білдірудің заңи құралы. Ал азаматтық
құқық қабілеттілік жеке тұлғаға туғаннан беріледі және ол оның қайтыс
болғанға дейін болады.
Сондай - ақ азаматтық құқықтық қатынастардың объектілері атты тарау
нақты қарастырылған. Азаматтық құқықтық қатынастардың объектілері бұл
қатысушылардың әрекеті неге бағытталды сол. Ең көп таралған азаматтық
құқықтық қатынастардың объектілері заттар (оларға ақша, бағалы қағаздар
және валюталар) және заттарға құқық.
Азаматтық кодес заттарды үшке бөледі, атап айтқанда, еркін
айналымдағы, айналымы шектелген, айналымнан алынып тасталған заттар.
Бұл жұмыстың мақсаты:
-азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі, құрылымы және түрлері
терең зерттеу;
- азаматтық құқықытық қатынастардың түсінігі және ерекшеліктері ашу;
- азаматтық құқықтық қатынастардың түрлерін зерттеу;
- азаматтық құқық объектілерінің түсінігі және түрлерін терең зерттеу;
- заттардың түсінігі және оның түрлерінің ерекшеліктерін анықтау;
- материалдық емес құндылықтар және оны қорғаудың мәнің зерттеу;
- азаматтық құқықтық қатынастың субъектілерін зерттеу;
- жеке тұлғалар азаматтық құқықтың субъектілері ретіндегі
ерекшеліктерін зерттеу;
- мемлекет және әкімшілік аумақтық бірліктер азаматтық құқықтық
қатынастың субъектілері ретінде ерекшеліктерін зерттеу;
- заңды тұлғалар азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері ретінде
ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
1 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.1 Азаматтық құқықытық қатынастың түсінігі және ерекшеліктері
Өздерінің қажеттерін қанағаттандыру барысында азаматтар мен заңды
тұлғалар үнемі өзара әр түрлі қатынастарға түсуге мәжбүр болады. Адамдар
және заңды тұлғалар арасында қалыптасатын нақты қатынастар сан түрлі
болады. Оларды әр түрлі әлеуметтік нормалар, атап айтқанда, моральдық және
этикалық нормалар реттеп отырады. Айта кететін бір жайт, мұндай
қатынастардың айтарлықтай бөлігін құқық нормаларды да реттейді, олар
құқықтық қатынастар нысанына ие болады. Құқықтық реттеудің нәтижесінде
қолданыстағы қоғамдық қатынастармен қатар, әлде бір жаңа құқықтық
қатынастар пайда болмайды. Құқықтық қатынастар дегеніміз - бұл нақты
қоғамдық қатынастардың нысаны ғана [1, 326 б.].
Қоғамдық қатынастарды құқықтың түрлі салаларының нормалары реттеп
отырады. Азаматық құқық негізінен меншік қатынастарын және тауар - ақша
айналымы саласында қалыптасатын қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық
сондай - ақ өзіндік мүліктік емес қатынастарды да реттейді. Мүліктік емес
игіліктер өзіндік мүліктік емес қатынстардың объектілері болады. Азаматтық
құқық нормалары реттеген қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастар, атап
айтқанда, азаматық - құқықтық қатынастар сапасына ие болады. Азаматық
- құқықтық қатынастар дегеніміз - азаматық құқық нормалары реттеген
қоғамдық қатынастар.
Азаматтық - құқықтық қатынастардың ерекшеліктері азаматтық
- құқықтық реттеудің объектісі мен әдістерне байланысты. Азаматтық
- құқықтық қатынастардың аса маңызды белгісі, ең алдымен,
оған қатысушылардың заң жүзіндегі теңдігі. Азаматтық - құқықтық
қатынастардың субъектілері билік пен өзара бағыну қатынастарында болмайды,
өзара міңдеттермен және құқықтармен ғана байланысты болады. Азаматтық
- құқықтық қатынастарға қатысушылардың бірінің екіншісіне
міндеттерін орындау жөнінде талап қоюы биліктің өкілеттігіне емес, оған
тиесілі субъективтік азаматтық құқыққа сүйенеді. Азаматтық - құқықтық
қатынастар субъектілерінің тендігі олардың мүліктік дербестігіне сүйенеді.
Азаматтық - құқықтық қатынастар ерікті болады. Әдетте, мұндай
қатынастар оларға қатысушылардың қалауы бойынша жасалады, өйткені азаматтық
- құқықтық қатынастардың басым бөлігі шарттың негізінде пайда болады.
Алайда олар өзге де себептермен пайда болатын жағдайда мұндай құқықтық
қатынастардың мазмұның құрайтын құқықтар мен міндеттер қатысушылардың
ерікті ерекеттерімен жүзеге асырылады.
Азаматтық құқықтық қатынастарды қарастыра отырып, оны құқықтық
қатынастың басқа да түрлерінен ерекшелейтін бірқатар белгілерін атап өту
керек:
- азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері бір бірінің алдында тең,
нақты құқықтық қатынаста оларға жүктейтін функциялардан тәуелсіз болады,
сондықтан да міндетті тұлға құзыретті тұлғаға бағынбайды, олар тек нақты
міндеттермен байланысты;
- азаматтық құқықтық қатынастардың кең көлемді субъектілері ретінде
азаматтары, заңды тұлға, Қазақстан Республикасы болуы мүмкін;
- азаматтық құқықтық қатынастар объектілерінің көптігі (заттар, жұмыс
және қызмет көрсету, ақпарат, интелектуальдық қызметтің нәтижелері,
материалдық емес құндылықтар);
- тараптардың өзара келісімімен азаматтық құқықтық қатынастың мазмұның
анықтау мүмкіншілігі (ал құқықтық қатынастардың басқа түрлері тек тиісті
құқық нормасы болған жағдайда ғана пайда болады);
- азаматтық құқықтық қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін
нақты жүзеге асырудың құқықтық кепілдігі ретінде ең алдымен мүліктік
сипаттағы шараларды қолдану (шығынды толтыру және тұрақсыздық айыбын
өндіріп алу);
- азаматтық құқықтық қатынастардың тікелей заңда көрсетілмеген, бірақ
оған қайшы келмейтін негіздер бойынша пайда болу мүмкіншілігі;
- бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың ерекше тәртібі мен тәсілі,
яғни азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың өз құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау үшін сот органдарына тиісті талап арыз беру арқылы жүгіну
мүмкіншілігі;
- азаматтық құқықтық қатынастардың заңи факт деп аталатын ерекше
өмірлік мән-жайлар негізінде пайда болуы.
Сонымен, азаматтық құқықтық қатынастар – бұл азаматтық құқық
нормаларымен реттелген, қатысушылары бір бірімен өзара субъективтік
құқықтар мен заңи міндеттермен байланысты ерікті қоғамдық мүліктік және
мүліктік емес жеке қатынастар.
1.2 Азаматтық - құқықтық қатынастың түрлері
Азаматтық - құқықтық қатынастардың нормалары реттейтін объектіге қарай
азаматтық - құқықтық қатынастардың мынадай түрлерін ажыратады:
- мүліктік қатынастар;
- мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік қатынастар;
- мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіңдік
қатынастар.
Азаматтық - құқықтық реттеудің объектісі, ең алдымен, мүліктік
қатынастар болатындықтан, азаматтық - құқықтық қатынастардың басым бөлігі
мүліктік сипатта болады. Мүліктік азаматтық-құқықтық қатынастардың
объектісі материалдық игіліктер мен құқық (мүлік) болып табылады. Меншік
қатынастары, мүліктің бір тұлғадан екінші тұлғаға өтуіне (сатып алу - сату,
айырбас, займ және тағы сол сияқты) делдалдық жасайтын қатынастар мүліктік
азаматтық - құқықтық қатынастарға жатады. Интеллектуалдық шығармашылық
қызметтің нәтижелері мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес
өзіндік құқықтық қатынастардың объектісі болып табылады. Интеллектуалдық
шығармашылық қызметтің нәтижелеріне құқық мүліктік емес сипатта болады
(авторлық құқығы, шығармаға қол сұғылмау құқығы және тағы сол сияқты),
алайда оларды басқа тұлғалардың пайдалануы ақылы негізде жалпы ереже
бойынша жүргізіледі, осының салдарынан аталған құқықтық қатынастар мүліктік
емес болғандықтан, мүліктік қатынастармен байланысты болып шығады. Адамның
жеке басына қатысты материалдық емес құқықтар мен игіліктер – ар - намыс,
қадір - қасиет, іскерлік бедел және тағы сол сияқты мүліктік қатынастармен
байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастардың объектісі болып табылады.
Сонымен қатар, абсолюттік және салыстырмалы азаматтық - құқықтық
қатынастар болады. Абсолюттік құқықтық қатынастарда құқық берілген адамға
міндетті ретінде үшінші адамдардың беймәлім тобы қарсы тұрады, мұндай
құқықтық қатынастарда іс жүзінде әркім және барша жүрт міндетті болып
шығады. Мысалы, меншіктің құқықтық қатынастары абсолюттік қатынастарға
жатады, мұнда меншіктің субъективтік құқығына барлық үшінші тұлғалардың бұл
құқықты бұзбау, оны жүзеге асыруға кедергі жасамау міндеті ұштасады.
Салыстырмалы құқықтық қатынастарда нақты адам (адамдар) міндетті болып
табылады. Салыстырмалы құқықтық қатынастар құқық берілген тараптың да,
міндетті тараптың да нақты тұлғаларын байланыстырады, яғни дербестелген
болып табылады. Мәселен, зиян келтірген адам жәбірленушіге зиянның орнын
толтыруға, сатып алушы өзі сатып алған заттың құнын төлеуге міндетті. Кез
келген адам абсолюттік құқықты бұзып алуы мүмкін, тиісінше, мұндай құқық
субъектісіне оны кез келген адамның бұзуынан қорғау құқығы ұсынылады.
Мәселен, автордың шығармасына қол сұғылмау құқығын кез келген адам бұзуы
мүмкін. Салыстырмалы құқықты міндетті адам ғана бұза алады. Мердігер
атқарған жұмыстың ақысын талап ету құқығын тек тапсырыс беруші бұза алады.
Демек, салыстырмалы құқық нақты адамдар тарапынан болатын құқық
бұзушылықтан қорғаумен қамтамасыз етілген, келтірілген мысалда - тапсырыс
беруші тарапынан қорғалады.
Азаматтық - құқықтық қатынастар заттық және міндеттемелік азаматтық -
құқыктық қатынастар болуы мүмкін. Заттық құқықтық қатынастарда құқық
берілген субъектінің затқа өзінің әрекетімен ғана жүзеге асатын құқығы
болады ("өзі әрекет ету" құқығы). Заттық құқықтың субъектісі өзінің затқа
деген мүддесін басқа адамдардың көмегіне жүгінбестен, затқа тікелей әсер
ету жолымен қанататтандыра алады. Атап айтқанда, меншік құқықтық
қатынастары заттық құқықтық қатынастар болып табылады. Меншік иесі өзіне
тиесілі затты иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге құқылы, ал
міндетті субъектілер - қандай да бір әрекеттер жасамауы тиіс, оларға меншік
иесінің өз құқығын жүзеге асыруына кедергі жасамау жөнінде енжар міндет
жүктеледі. Міндеттемелік құқық субъектісінің затқа деген мүддесі басқа
адамның белгілі бір әрекеттер жасауы жолымен қанағаттандырылуы мүмкін.
Міндеттемелік құқықтық қатынастарда құқық берілген адам міндетті адамнан
белгілі бір әрекеттер жасауды талап етуге құқылы ("бөгде әрекет" құқығы).
Мәселен, сатып алушы сатушыдан өзіне затты беруді талап ете алады, ал
сатушы оны сатуға, яғни белгілі бір әрекеттер жасауға міндетті.
Зат қашан да заттық құқықтық қатынастардың объектісі болып саналады,
ал міндеттемелік қатынастардың объектісі — зат болмауы мүмкін. Мысалы,
баспа мен автордың арасыңдағы әдеби туыңды жасау жөніндегі шарттан
туындаған құқықтық қатынастың объектісі зат емес, интеллектуалдық қызметтің
нәтижесі - әдеби шығарма болады.
2 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ОБЪЕКТІЛЕРІ
2.1 Азаматтық құқықтық қатынас объектілерінің түсінігі және түрлері
Құқықтар объектілері ұғымы — құқық ғылымындағы даулы ұғымдардың бірі.
Бұл тарауда философияда талданған және құқық ғылымында жиі пайдаланылатын
объектінің жалпы ұғымына сәйкес, құқық субъектісі ықпал ететін немесе ықпал
ете алатын нәрселердің бәрін субъективтік құқық объектісі деп түсіну
керектігін ғана атап көрсетеміз. Мұнда құқық субъектісі құқық объектісіне
өзінше ықпал етеді. Ол объектінің табиғи және өзге де заңдық емес
қасиеттерін өзтертпестен, оның заңдық қасиеттері мен күйіне ғана, оның
үстіне, заңдарда көзделген ауқымда ғана ықпал етеді [2, 258 б. ].
Азаматтық Кодекс (әрі қарай АК) азаматтық құқықтар объектілеріне
арнаулы тарау бөлген, ол, негізінен, азаматтық құқықтар объектілерінің және
ақша, бағалы қағаздар секілді маңызды әрі ерекше объектілердің құқықтық
режимінің жалпы мәселелерін реттейді. Алайда құқық объектілерінің жекелеген
түрлерінің құқықтық режимінің бірқатар арнайы мәселелерін АК-ның жалпы және
ерекше бөлімінің басқа тараулары және өзге де азаматтық заңдар реттейді.
Мүліктік және мүліктік емес өзіңдік игліктер мен құқықтар азаматтық
құқықтар объектілері бола алады. Сонымен, АК азаматтық құқықтар
объектілерін мынадай негізгі екі топқа бөледі: мүліктік игіліктер мен
құқықтар және мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтар.
Азаматтық құқық субъектілерінің материалдық және өзге де қажеттерін
қанағаттандыра алатын, әдетте, ақшалай бағалауға жататын және азаматтық
құқық реттейтін қатынастар саласына енгізілген материалдық заттарды және
өзге құндылқтарды (атап айтқанда, энергияны, жұмысты және көрсетілетін
қызметті) мүліктік игіліктер деп түсінеміз.
Мүліктік игіліктерге (атап айтқаңда, мүліктік игіліктерді пайдалану,
иелену және оларға билік ету) субъективтік азаматтық құқықтарды мүліктік
құқықтар деп түсінеміз.
Мүліктік игіліктер мен құқықтардың негізгі түрлері АК - ның 115-
бабының 2-тармағында аталған. Оларға заттар, ақша, оның ішінде шетел
валютасы, бағалы қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық
қызметтің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық
белгілер және бұйымдарды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік
құқықтар мен өзге де мүлік жатады.
Мүліктік игіліктер мен құқықтардың АК - да келтірілген тізбесі
жеткілікті емес. Мысалы, қазіргі уақыт үшін маңызды болып табылатын ақпарат
секілді мүліктік игілік оған енгізілмеген.
Азаматтық құқық субъектілерінің жеке тұлғасымен ажырамастай тығыз
байланысты құндылықтар мүліктік емес өзіндік игіліктерге жатады, ал
мүліктік емес өзіндік құқықтар дегеніміз- бұл аталған құндылықтарға
құқықтар болып табылады. Мысалы, адамның өмірі мүліктік емес өзіндік
игіліктерге, ал өмірі сұру құқығы - мүліктік емес өзіндік құқықтарға
жатады.
Құқық объектілері - мүліктік емес өзіндік игіліктердің мүліктік емес
өзіндік құқықтармен тығыз байланысқаны соншама, АК кейде тек мүліктік емес
өзіндік құқықтар туралы мәселе қозғап, онда осы ұғымдар арқылы мүліктік
емес өзіндік игіліктерді меңзеп отырады.
АК - ның 115 - бабының 3 - тармағында негізгі мүліктік емес өзіндік
игіліктер мен құқықтардың тізбесі берілген. Бұл жеке адамның өмірі,
денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге
қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу
құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес
игіліктер мен құқықтар. Көріп отырғанымыздай, мүліктік емес игіліктер мен
құқықтардың тізбесін түпкілікті толық деуге болмайды.
Тізбеге екі түрге жататын мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтар
енгізілген: мүліктік игіліктермен және құқықтармен байланысы жоқ, мысалы,
жеке адамның өмірі, қадір - қасиеті және мүліктік игіліктермен және
құқықтармен байланысты, мысалы, автор болу құқығы, шығармаға қол
сұқпаушылық құқығы.
Мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтар оқулықтың басқа
тарауларында да қаралады. Ал мұнда мүліктік өзіндік игіліктер мен
құқықтардың бірқатары адамның және азаматтың құқықтары ретінде ҚР
Конституциясында баянды етілгенін атап көрсету керек. Бұл, мысалы, өмір
сүру, қадір - қасиет, жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы.
ҚР Конституциясының 12 - бабының 2 - тармағына сәйкес, адамның
құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп
танылады, олардан ешкім айыра алмайды. Олар заңдардың және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің, оның ішінде азаматтық-құқықтық құжаттардың
мазмұны мен қолданылуын айқындайды.
Азаматтық құқықтардың объектілері — мүліктік және өзіндік құқықтарға
сипаттама беруде мынаны ескеру қажет: заң әдебиеттерінде азаматтық құқықтық
қатынастарды қарастыруда субъективтік құқықтар, әдетте, құқықтық
қатынастардың объектілері ретінде емес, олардың мазмұнының немесе нысанының
элементтері ретінде айқындалады. Бірақ мұндай көзқарас құқықтық
қатынастардың дамуын, субъект ұғымының, мазмұн объектісінің және құқықтық
қатынастар нысанының салыстырмалы сипатын тиісті дәрежеде ескермейді.
Субъективтік мүліктік құқық құқықтар объектісі ретінде әрекет ете алады
және көбіне осылай әрекет етіп келеді, бұл АК - ның 115 -бабының 1 -
тармағында тікелей көзделген. Мүліктік құқық, мысалы, жаңа құқықтық
қатынастар түзетін мәмілелердің нысанасы болатын кезде құқық объектісі
ретінде әрекет ете алады және әрекет етеді. Мысалы, жерді тұрақты пайдалану
құқықтық қатынастарында объект мүліктік игілік — жер учаскесі болып
табылады. Бірақ жерді тұрақты пайдалану құқығы мәмілелердің нысанасы болуы
мүмкін. Сонымен, жерді тұрақты пайдалану құқығын сату немесе өзгеше беру
жағдайында жаңа міндеттемелік қатынас, мысалы, жерді пайдалану құқығын
сатып алу - сату міндеттемесі пайда болады. Бұл арада "құқыққа құқық",
сатып алу - сату міндеттемесінің объектісі — жер пайдалану құқығына сатушы
мен сатып алушының құқығы пайда болады.
Біз мүліктік және мүліктік емес құқықтар қорғаушы құқықтық
қатынастарда құқық объектілеріне айналатын жағдайда осы екі құқықты қорғау
үстінде де осыңдай көріністі байқаймыз.
2.2 Мүліктің түсінігі және оның түрлері
"Мүлік" ұғымы — азаматтық құқықтың маңызды ұғымдарының бірі. Азаматтық
- құқықтық реттеу нысанасы — мүліктік қатынастар ұғымы онымен тығыз
байланысты.
АК- ның 115 - бабының 2 - тармағы құқық объектісі — мүліктің заңдық
ұғымына мүліктік игіліктер мен мүліктік құқықтарды біріктіреді. АК
жекелеген мүліктік игіліктер мен құқықтарды да, сондай - ақ олардың
жиынтығын немесе кешенін де мүлік деп түсінеді. Соңғы жағдайда, мысалы,
азаматтың немесе заңды тұлғаның мүлкі туралы айтылады да, олардың ішінен
жекелеген игілікгер мен құқықтар бөліп көрсетілмейді.
АК мүлік ретінде бірқатар жағдайларда мүліктік игіліктер мен
құқықтарды ғана түсінбейді, сондай - ақ мүліктік кешендер құрамына талап
ету құқықтары мен борыштарды да қосады. Сондықтан мүлікте азаматтық
құқықтың осы субъектісіне тиесілі мүліктік игіліктер мен құқықтардың
жиынтығы ретіде оның активін және құқықтың осы субъектісі заңды негіздерде
уақытша иеленетін, бірақ басқа тұлғаларға тиесілі мүліктік игіліктердің
жиынтығын ретінде пассивін және оның міндеттемелернің жиынтығын бөліп
көрсетеді [3, 92 б.].
Материалдық заттарда мүліктің немесе мүліктік игіліктің қасиеті — бұл
оларға табиғаттан емес, қоғамдық қатынастардан берілген қоғамдық, заңдық
қасиет. Сондықтан табиғаттың барлық заттары мүлік ретінде және азаматтық
құқық объектілері ретінде таныла бермейді. Құқық субъектілерінің
материалдық және өзге де қажеттерін қанағаттандыра алатын және азаматтық
құқық реттейтін қатынастар саласына тартылатын материалдық заттар мен өзге
де құндылықтарды ғана мүліктік игіліктер деп түсіну керектігін біз айтып
өткенбіз. Сондықтан, мысалы, күн сөзсіз, бүкіл адамзат игілігі болса да,
мүліктік игіліктер қатарына жатпайды. Табиғат ресурстары болып табылатын
табиғат объектілері ғана, яғни адам әрекетінің объектілері болатындықтан,
заңдарда меншік объектілері ретінде танылатын себепті, мүліктік игіліктерге
жатады.
Мүлікті жіктеу өзінің міндеттеріне қарай алуан түрлі болып келеді.
Олар доктриналық, яғни заңда бектілмеген ғылыми және заңды, яғни заңдарда
бекітілген жіктеуге бөлінуі мүмкін. Оқулықтың бұл параграфы жекелеген
жіктеулерге арналған, мүндай жіктеулер олардың маңыздылығын ескере отырып,
заңды жіктеулер ретінде бекітілген, бірақ осы тараудың басқа
параграфтарында және оқулықтың басқа тарауларында қарастырылмаған.
Мүліктің иеліктен шығарылу, белгіленген тәртіппен бір субъектіден
екінші субъектіге тұрақты немесе уақытша пайдалануға ауысу қабілегін
мүліктік объектілердің айналым қабілеттілігі деп түсінеді. Азаматтық құқық
объектілері - мүлік айналымы — бұл нарықты экономиканың қажетті жағы
ретіндегі тауарлардың экономикалық айналымының заңдық нысаны.
АК айналым қабілеттілігіне қарай мүлікті айналымнан алынып тасталған,
айналымға қабілетті және айналым қабілеттілігі шектеулі мүлік деп
бөледі [4, 360 б.].
Заң актілерінде белтіленген жағдайлардан басқа ретгерде мүліктік емес
өзіндік игіліктер мен құқықтар өзгеше әдіспен бөлінбейді және берілмейді,
демек, айналымға қабілетсіз болады.
Иеліктен еркін шығарылатын немесе әмбебап құқық мирасқорлық тәртібімен
бір адамнан екінші адамға ауыса алатын мүлік айналым қабілетті мүлік деп
танылады (заңды тұлғаны мұраға алу, қайта ұйымдастыру). Заң актілері
бойынша айналымнан алынып тасталғаң немесе айналымы шектеулі мүліктік
игіліктер мен құқықтардан басқа мүліктік игіліктер мен құқықтардың барлығы
айналымға қабілетті болады. Мүлікті бір субъектіден екінші субъектінің
меншігіне беруді (шаруашылық жүргізу, оралымды басқару), сондай - ақ мәміле
бойынша уақытша пайдалануға немесе иеленуге беруді бұл жағдайда азаматтық
құқық объектілерін иеліктен шығару деп түсінеді.
Мүліктердің азаматтық-құқықтық әдістермен иеліктен шығаруға жол
берілмейтін түрлері, яғни айналымнан алынып тасталған мүлік заң актілерінде
тікелей көрсегілуі тиіс. Заң актілерінен өзге нормативтік құқықтық
актілердің заттарды және басқа мүлікті айналымнан алып тастауына жол
берілмейді. Нарықтық экономика жағдайларында айналымнан алынып тасталатын
мүліктердің саны өте шектеулі болады. Бұлар, негізінен, тек мемлекет
меншігінде бола алатын табиғат ресурстары. Заңдарда тікелей көрсетілетін
реттерде олар азаматтық айналымға енгізіледі. Кейде табиғат ресурстарын
айналымға енгізуге тыйым салу заңдарда тікелей ескеріледі. Мысалы, ортақ
пайдаланылатын , жерлерді, қорғаныс мақсаттарына арналған жерлерді және
басқа кейбір жерлерді пайдалану қүқығына қатысты мәмілелер жасауға жол
берілмейді [5, 26 б.].
Ордендер, медальдар және құрметті атақтың омырауға тағатын белгілері
азаматтық айналымнан алынып тасталған. Олардың өмірге келуінің өзіне заңда
тыйым салынған заттар (мысалы, әдепсіз (порнографиялық) бұйымдар, жалған
ақша белгілері) айналымда бола алмайды.
Біріншіден, айналымның белгілі бір мүшелеріне ғана тиесілі бола алатын
және, екіншіден, сатып алуға және иеліктен шығаруға құзіретті мемлекеттік
органдардың рұқсатымен (лицензиясымен) ғана жол берілетін заттар мен басқа
да мүлік айналымы шектеулі мүлікке жатады. Кәсіпкерлердің тек лицензия
арқылы өткізе алатын мүлік түрлерінің ауқымы Лицензиялау туралы жарлықта
айқындалған. Бұлар, мысалы, қару - жарақты және оқ - дәрілерді, құрамында
радиоактивті заттар кездесетін өнімдерді, аңшылық және спорттық ату
қаруаларын өткізу, өндірістік және тұрғын үй - азаматтық объектілерді
дезинфекциялау және дезодорациялау жұмыстары, медициналық және дәрігерлік
қызметпен айналысу. Басқа да бірқатар заттар, жұмыстар және көрсетілетін
қызметтер айналымы лицензияланады.
Заттар жылжымайтын және жылжымалы мүлікке бөлінеді. Жер учаскелері,
үйлер, ғимараттар, көп жылдық желектер секілді және оларды мақсатына сай
келмейтін шығын келтірместен, тұрған орнынан ауыстыру мүмкін болмайтын өзге
де мүліктер жылжымайтын мүлікке жатады. Құқық объектісі — кәсіпорындар да
жылжымайтын мүлікке жатады. Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз
кемелері, ішкі суларда жүзетін кемелер, "өзен - теңіз" жүзу кемелері,
ғарыштық объектілер жылжымайтын мүлікке теңестіріледі. Жылжымайтын заттарға
жатпайтын мүлік, оның ішінде ақша мен бағалы қағаздар жылжымалы мүлік деп
танылады.
Жылжымайтын және жылжымалы мүліктің құқықық режимі алуан түрлі.
Жылжымайтын мүліктің, әдетте, зор қоғамдық маңызы мен құны болатындықтан,
оларға арналған құқықтар үшін олардың пайда болуының, қолданылуының,
берілуі мен тоқтатылуының едәуір қатаң ережелері белгіленген. Мәселен,
жылжымайтын мүлікке қатысты мәмілелер жазбаша, кейде наториалдық түрде
жасалады. Жылжымайтын заттарға меншік құқығы, олардың пайда болуы, ауысуы
және тоқтатылуы мемлекеттік тіркелуге жатады.
Мемлекеттік тіркеу дегеніміз - бұл тіркеуші органның жылжымайтын және
оларға теңестірілген мүлікке құқық пен ауыртпалықтың есебін алу рәсімі.
Меншік құқығы, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы,
жерді пайдалану құқығы және өзге де бір жылдан астам мерзімге пайдалану
құқығы, жылжымайтын мүлікті кепілге беру, жылжымайтын мүлікке рента,
сенімгерлікпен басқару құығы мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап
пайда болады.
Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу тәртібін арнайы заң актісі -
Жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік реттеу туралы жарлық айқындайды. ҚР
Әділет министрлігінің органдары жылжымайтын мүлікке құқықты реттетін
органдар болып табылады. Алайда, жылжымайтын мүлікке теңестгірілген мүлікке
бұл Жарлық таралмайды, өйткені оларды мемлекеттік тіркеуден Әділет
министрлігінің органдары емес, өзге уәкілетгі органдар өткізеді.
Жылжымайтын мүлікті тіркеуді және онымен жасалатын мәмілені жүзеге
асырушы органның маңызды міндеті — бұл құқық иеленушінің өтініші бойынша
тіркелген құқық немесе мәміле туралы арнайы құжат беру арқылы не тіркеу
үшін табыс етілген құжатқа жазу арқылы тіркеуден өткенін растау міндеті.
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілені
мемлекеттік тіркеу жария түрде өтеді. Тіркеуді жүзеге асырушы орган
жасалған тіркеу мен тіркелген құқықтар туралы ақпаратты кез келген адамға
беруге міндетті.
Жылжымайтын мүлікке құқықты және онымен жасалатын мәмілені мемлекеттік
тіркеуден бас тартқан не тіркеуден негізсіз жалтарған жағдайда сотқа шағым
жасалуы мүмкін.
Заң актілерінд көзделген жағдайлардан басқа реттерде жылжымалы мүлікке
құқықты тіркеу талап етілмейді. Мысалы, "Жылжымалы мүлік кепілін тіркеу
туралы" 1998 жылы 30 маусымдағы ҚР Заңына сәйкес кепілді тіркеу және
автомобильдер мен мотоциклдерді уәкілетті мемлекеттік органдарда тіркеу
осындай ерекше жағдайларға жатады.
Мүлік бөлінетін және бөлінбейтін мүлік болуы мүмкін. Бөлінегін мүлік
дегеніміз — бұл бөлу нәтижесінде өзінің шаруашылық мақсатын (міндетін)
жоғалтпайтын мүлік. Бөлінбейтін мүлік дегеніміз — бұл құқықтық көзқарас
тұрғысынан алғанда, бөлу кезінде өзінің бұрынғы шаруашылық маңызынан
айрылатын мүлік. Мысалы, бір қап картоп бөлінетін зат, ал мотоцикл немесе
автомобиль бөлінбейтін заттар болады, өйткені бірінші жағдайда, мысалы бір
қап картопты бөлуден оның шаруашылық мақсаты өзгермейді, ал мотоциклді
немесе автомобильді бөлшектеп бөлу оларды өз мақсаттарында пайдалануға
мүмкіндік бермейді.
Бөлінетін және бөлінбейтін мүлік ұғымы салыстырмалы ұғымдар. Мысалы,
жер учаскесі бөлінегін және бөлінбейтін мүлік болуы мүмкін. Өзінің нысаналы
мақсатын өзгертпей және өртке қарсы, санитариялық, экологиялық, құрылыстық
және өзге де міңдетті нормалар мен ережелерді бұзбай бөліктерге белуге
болатын, бөлінгеннен кейін әрқайсысы дербес жер учаскесін құрайтын жер
учаскесі бөлінетін жер учаскесі болады, бұлай болмаған жағдайда ол
бөлінбейтін болып табылады. Мүлікті бөлінетін және бөлінбейтін деп бөлуге
байланысты бірқатар құқықтық салдар туады. Мысалы, үй - жайларды иеліктен
шығару туралы шартта өзгеше көзделмесе, үйді (құрылысты, ғимаратты) сатып
алушыға жер учаскесінің үйді (құрылысты, ғимаратты) пайдалану және күтіп
ұстау үшін қажет болатын бөлігінен үлкен бөлігі берілуі мүмкін. Егер
аталған учаске бөлінбейтін болса не онда орналасқан, иеліктен шығару
нысанасы больш табылатын үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды) күтіп ұстауға
әдейі арналған болса, ол жылжымайтын мүлікті сатып алушыға толығымен
ауысады. Ортақ меншіктеті мүлікті бөлуде және одан үлесті бөліп алуда,
сондай - ақ міндеттеменің үлестік немесе ортақтасқан сипатын анықтауда
заттың бөлінетіндігі немесе бөлінбейтіндігі назарға алынады.
Күрделі зат ұғымы бөлінбейтін зат ұғымыа жуықтайды, күрделі зат заң
жүзінде бөлінбейтін болғанықтан, мақсаты жөнінен бірігетін бірнеше заттан
тұрады. Егер әр текті заттар оны бірігу мәні белгілейтін мақсаты бойынша
пайдалануға мүмкіндік берегін бүгін бір затты құрайтын болса, олар күрделі
зат ретінде түсініледі. Күрделі заттың мынадай белгілері болады:
біріншіден, ол әр текті заттарды, яғни өздерінің қасиеттері жөнінен бір -
бірінен айырмашылғы бар заттарды қамтиды; екіншіден, аталған әр текті
заттар өздерінің мақсатына қарай бір затты құрайды; үшіншіден, оның мақсаты
күрделі затты біртұтас ететін заттардың бірігу мөнімен айқындалады.
Күрделі заттағы әр текті заттардың саны екіден кем болмайды. Бұл, ең
алдымен, жүп заттар (жұп аяқ киім, жүп коньки, жүп қолғап және тағы сол
сияқтылары). Екіден астам заттардан құралатын заттар күрделі заттардың
қатарына жатады, мысалы, құқық объектісі — кәсіпорын, сервиздер, жиһаз
гарнитуралары, техника комплектілері және тағы сол сияқтылары.
Күрделі заттың құқықтық режимінің ерекшелігі - заң жүзінде ол біртұтас
зат ретінде бағаланады, ал күрделі затқа қатысты жасалған мәмілелер, егер
шартта өзгеше көзделмесе, оның барлық құрамдас бөлігіне таралады.
Заттар жалпы шаруашылық мақсаты бойынша олардың біреуі (керек-жарақ)
екіншісіне (басты затқа) қызмет ететіндей болып байланысуы мүмкін. Егер
заңдарда немесе шарттарда өзгеше белгіленбесе, керек - жарақ басты затқа
ілесіп жүреді.
Керек - жарақ дегеніміз — бұл қашан да басты затқа қызмет етуге
арналған жеке зат немесе заттар. Мысалы, автомобильдің құрал - саймаңдар
жиынтығына басты заттар ретінде кретін қосалқы доңғалағы мен саймаңдары,
құлпының кілті немесе кілттері және тағы сол сияқтылары.
Бұл заттың (заттардың) керек - жарақ болатыны немесе болмайтыны
нормативтік құқықтық актілерде, баға тізімінде, шарттарда шешіледі, онда
басты затқа қызмет ететін және оның керек - жарағы болып табылатын
заттардың түрлері мен саны айқындалады. Мәмілелер жасау кезінде керек-жарақ
басты затты сатып алушыға ерекше төлем талап етпестен берілуге тиіс.
Заңдарда немесе шартта басты затты сатып алушыға керек-жарақты берудің
өзге жағдайлары көзделуі мүмкін немесе басты затты сатып алушыға керек-
жарақтың мүлде берілмейтіні көзделуі мүмкін.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, басты затты сатьш алушыға керек
-жарақты беру жөніндегі міндеттерін бұзғаны үшін жауапкершілік азаматтық
заңдардың жалпы ережелері бойынша туады.
Мүліктің мынадай негізгі түрлерін бөліп көрсетуге болады:
1) заттар;
2) ақша және бағалы қағаздар;
3) жұмыстар және көрсетілегін қызметтер;
4) шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері;
5) ақпарат;
6) мүліктік құқықтар.
Заттар мүліктің кең таралған түрлерінің бірі болып табылады. Заң
әдебиеттерінде әдетте, адамға қатысты алғанда, сыртқы материалдық дүние
заттарын — адам қолымен жасалған, соңдай-ақ табиғаттың өзі жаратқан және
табиғи қасиеттері бар нәрселерді заттар деп түсінеді. Алайда мүлік
ретіндегі заттың мәні оның табиғи қасиеттерінде ғана емес (бұлар оның
құқықтық режимінен көрініс табатын болса да), адамның кажеттерін
қанағаттандыра алатын, тұтыну және айырбас құны бар, әдетте ақшалай бағасы
болатын және, әдетте, айналымға қабілетті мүжктік игілік ретіндегі оның
қоғамдық қасиетгерінде болып табылады. Зат мұндай қоғамдық қасиеттерді
қоғамдық қатынастар арқылы, оның заттық нысаны ретінде, басқаша айтқанда,
затқа айналдырылған қоғамдық қатынастар ретінде иеленеді.
Зат өзінің қоғамдық қасиеттерінің арқасында ғана құқық объектісі бола
алады, өйткені заттың табиғи қасиеттері оның құқықтық режиміне ықпал ететін
болса да, құқық субъектісі заңдық құралдар арқылы оның табиғи қасиеттеріне
ықпал ете алмайды. Құқықтың мүліктік объектілерге заттар түрінде ықпал
ететіні туралы айтылғандар кейбір түсіндіруді қажет етеді. Бір қарағанда,
затты пайдалану құқығының субъектісі заттан оның табиғи пайдалы қасиеттерін
aлy жолымен оған объект ретінде ықпал ететін болып көрінуі мүмкін. Затты
пайдалана отырып, субъект оған заң жүзінде ғана емес, сонымен қатар іс
жүзінде де ықпал етеді. Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы
табиғи қасиеттерін алудың, сондай - ақ одан пайда табудың заң жүзінде
қамтамасыз етілуі. Пайдалану құқығы мен іс жүзінде пайдалану заң жүзінде
және іс жүзінде пайдалану, мүмкіндік пен шындық ретінде өзара ажыратылады.
Заң жүзінде және іс жүзінде ықпал ету объектісі ретінде мүліктің
айырмашылығы болатыны осыдан келіп туады.
Бұл айтылғандар практикалық маңызы жоқ абстрактілі теорияландыру болып
көрінуі мүмкін. Бірақ заң жүзінде және іс жүзінде ықпал етудің ара жігін
айырудың зор маңызы бар. Оның құқықтық реттеу тетігін пайдалану үшін,
қоғамдағы іс жүзіндегі қатынастарға ықпал ету мақсатыңца құқықтық
құралдардың мүмкіңдік өлшемдерін анықтау үшін, демек, құқықтық реттеудің
мүмкіндіктері мен пәрменділігін түсіну үшін оның өте зор маңызы бар.
Заттар мүлік ретінде барынша алуан түрлі және құқық субъектілеріне
ұдайы белгілі бір қатынастарда болады (мысалы, оларға меншік құқығы,
пайдалану құқығы және тағы сол сияқтылары ретінде тиесілі болады). Заң әр
түрлі табиғат ресурстарын да, зат нысанында көрінетін адам еңбегінің
өнімдерін де заттар деп түсінеді. Энергияның түрлері де (мысалы, жылу,
электр энергиялары) заттардың қатарына кіреді. Өсімдіктер мен жануралар да
заттар ретінде танылады.
Жеміс, өнім және табыс болып табылатын заттардың құқықтық режимінің
кейбір ерекшеліктері бар. Мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған түсім
(жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті пайдалану
туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде пайдаланушы
адамға тиесілі болады. Әдетте, өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік
өрекетінің құндылығы бар табиғи өнімдерін, мысалы, жеміс ағаштарының
жемістерін, шайдың жапырағын, жануарлардың төлін, жүн, сүт, жұмыртқа
секілді өсімдіктер мен жануарлардан алынатын өнімдерді, яғни түсімдерді
заңдық ұғым регінде жемістер деп түсінеді. Бірақ, мүнда тағы да заттардың
заңдық қасиеттері жөнінде, яғни мүліктің қасиеті жөнінде әңгіме болып отыр.
Еңбек барысында басқа заттарды өнімді пайдалану арқылы жасалған
заттарды өнімдер деп түсіну керек (мысалы, наубайханада пісірілетін нан,
тігін өндірісінде шығарылатын тігін бұйымдары және тағы сол сияқтылары).
Затты (заттарды) пайдаланудан немесе өнім шығару әрекетінен алынатын
ақшалай және өзге түсімдерді табыстар деп түсіну керек. Бірақ, табыстар,
заттар түрінде ғана емес, сонымен қатар, міндеттемелер бойынша ақшалай және
өзге де талаптар түрінде болуы мүмкін.
Жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер. Азаматтық құқықтардың объектілері
больш табылтын жұмыстар мен көрсетілегін қызметтер — бұлар адамның мақсатты
іс - әрекетінің элементтері, олар өзінше материалдық игіліктер больш
табылады.
Олардың арасындағы айырмашылықтар мынада: жұмыстар, жұмыс процесінің
өзінен бөлінетін материаддық нәтиже береді. Мысалы, мердігерлік шарт
негізінде жұмыс жүргізу нәтижесінде құрылыс жүргізіледі. Бұл жағдайда
құрылыс жұмыстарының өзі құқық объектісі болады, бірақ бұдан әрі зат
ретінде құрылыстың өзі құқық объектісі болады.
Құқықтың дербес объектісі — қызмет көрсетудін қызмет көрсету жөніндегі
іс - қимылдан басқа пайдалы нәтижесі болмайды (бұған нотариустың қызмет
көрсетуі мысал бола алады).
Мынаны атап көрсету керек: жұмыстар да, көрсетілетін қызметтер де,
егер олардың тауарлық сипаты болса, басқа тұлғаларға тұтыну құны ретінде
арналған болса, онда азаматтық құқықтардың объектілеріне айналады. Мысалы,
иесінің өз пәтерін жөндеуі құқық объектісі болмайды. Керісінше, мердігерлік
шарт бойынша басқа адамдардың пәтерін жөндеу азаматтық құқық объектілері
болып табылатын жұмыстарға жатады.
Шығармашылық интеллектуалдык қызметтің нәтижелері азаматтық құқықтар
объектілерінің дербес түрі, мүліктің ерекше түрі больш табылады, ол
объективті өмір сүрегін болса да, заттардан өзгеше, материалдық емес, асқақ
сипатта болады. Азаматтың немесе заңды түлғаның шығармашылық
интеллектуалдық қызметгің нәтижелеріне және оларға теңестірілген заңды
түлғаны дараландыру құралдарына жеке немесе заңцд тұлғаның өзі орындайтын
жұмысының немесе қызметінің өнімдеріне (фирмалық атау, тауар белгісі,
қызмет көрсету белгісі және тағы басқа) ерекше құқығы танылады.
Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне, атап айтқанда,
мыналар жатады: ғылым мен өнер шығармалары, дыбыс және бейне шығармалары,
өнертабыстар, пайдалы модельдер, өнеркәсіптік үлгілер, селекция
жетістіктері, интегралдық сызбалар топологиясы және шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің кейбір басқа нәтижелері жатады. Оларға ерекше
құқық объектілері ретінде фирмалық атаулар, тауарлық белгілер, қызмет
көрсету белгілері және тағы басқалармен теңестірілген.
Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің осынау объективтендірілген
нәтижелерінің барлығын және оларға теңестірілген дараландыру құралдарын
заң интеллектуалдық мешшк ұғымына біріктіреді. Шығармашылық интеллектуалдық
қызметтің нәтижелері мен ерекше құқықтардың (интеллектуалдық меншіктің)
объектісі болуы мүмкін даралану құралдарын пайдалануды үшінші жақтар
құқықиеленушінің келісімімен ғана жүзеге асырады.
Интеллектуалдық мешпік құқығы объектілері мен осы объектілердің
материалдық иелерін айыра білу қажет. Интеллектуалдық меншік объекгілері
мен осы құқықтың материалдық иелеріне құқық дербес объектілер ретінде бір-
біріне тәуелсіз өмір сүреді. Мысалы, кітаптың немесе музыкалық шығарма
жазылған кассетаның меншік иесі болып саналатын адам кітапқа немесе
кассетаға өз қалауынша билік ете алады — сатады, сыйға тартады. Алайда
кітапта жарияланған әдеби шығармаға құқық шығармашылық интеллектуалдық
қызметтің нәтижесі ретінде немесе кассетаға жазылған музыкалық шығармаға
құқық кітапқа немесе кассетаға емес, әдеби немесе музыкалық шығарманың
меншік иесіне тиесілі болады. Сондықтан кітаптың немесе кассетаның меншік
иесі әдеби немесе музыкалық шығарманың меншік иесінің келісімінсіз кітапта
жарияланған немесе кассетаға жазылған шығармаларды көбейтуге және таратуға
құқысыз болады.
Қазіргі уақытта азамттық айналымға кеңінен енгізіліп отырған ақпарат
азаматтық құқық объектілерінің ерекше түрі болып табылады.
Әдебиеттерде ақпаратқа берілген анықтамалардың көптеген түрлері бар.
Азаматтық құқық объектісі — ақпаратқа сипаттама беру үшін оны адам қабылдай
алатындай нысанда (тікелей немесе әр түрлі механизмдер мен құралдардың
көмегімен жанамалай) объективті бейнелейтін нәрселер туралы немесе адамдар
туралы мәліметгер ретнде айқындау жеткілікті болады. Мысалы, ауызша немесе
жазбаша сөздің, графиктердің, схемалардың, сызбалардың, компьютерлік және
өзге техникалық көмегімен мөліметтерді тіркеу немесе хабарлау. Ақпарат
дегеніміз — бұл материалдық нысанда бейнеленген немесе материалдық иесіне
орналастырылған ізгі игілік. Қазіргі уақытта компьютерлік техниканың
көмегімен дайындалатын, сақталатын және берілетін машиналық ақпарат ерекше
маңызға ие болуда. Ақпарат бір иесінде жеке - дара түрде сақталуы мүмкін,
сондай - ақ жаппай (мысалы, газеттерде) көбейтілуі мүмкін. Бірақ құқық
объектісі ретінде ақпарат мүліктің қоғамдық нысанында ғана әрекет етеді,
оның түрлерінің бірі болып табылады. Бұл арада құқық объектілері ретінде
ақпараттың өзін және оның материалждқ иелерін айыра білу керек [4, 363 б.].
Ақпаратқа құқықтың, мысалы, қызметтік және коммерциялық ақпарат
құпиясына құқықтың заңда көзделген жағдайларда ғана қорғалатынын ескеру
керек.
РФ Азаматтық кодексінде ақпарат тікелей азаматтық құқық объектілері
түрлерінің біреуі ретінде көрсетілген. Ал ҚР Азаматтық кодексінде ол құқық
объектісі ретінде "басқа мүлік" ұғымымен қамтылған. Мысалы, сатып алу -
сату міндеттемесінде ақпарат азаматтық құқықтардың обьектісі бола алады.
ҚР Азаматтық кодексінде ақпараттың кейбір түрлері ғана, мысалы,
ақпараттың ерекше түрі больш табылатын шығармашылық интеллектуалдық
қызметгің нәтижелері, сондай - ақ ақпараттың қызметгік және коммерциялық
құпия секілді түрі арнайы реттеледі. Құқық объектісі — шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің нәтижелері туралы айтьш өткенбіз: біз ендігі
жерде қызметтік және коммерциялық құпияға толығырақ тоқталмақпыз.
Азаматтық заңдар қызметтік немесе коммерциялық құпия болып табылатын
ақпаратты қорғайды. Бір мезгілде мынадай үш белгісі бар ақпарат қана
қоралуға жатады:
- үшінші жаққа белгісіз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе
потенциалды коммерциялық құны бар;
- үшінші жақтың ақпаратпен заңды негіздерде танысу мүмкіндігі жоқ;
- ақпарат иесі оның құпиялылығын сақтау шараларын қолданады.
Қызметтік және коммерциялық құпия больш табылатын ақпараттың құрамы
мен көлемін заң анықтайды, ал заңның тиісті нұскамасы болмайтын жағдайларда
— коммерциялық құпия жөнінде кәсіпкерлер, қызметтік құпияға қатысты
мемлекетгік органар анықталды. Мәселен, "Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есеп - қисап туралы" 1995 жылғы 26 желтоқсандағы ҚР Заңы бухгалтерлік
есептің бастапқы құжаттары мен тіркелімнің мазмұны коммерциялық құпияны
құрайған ақпарат болып табылады деп белгілеген. Егер құрылтай құжаттарында
өзгеше көзделмесе, заңның ұйғарымына байланысты, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердің және қосымша жауапкершілігі бар акционерлік қоғамдардың
құрылтай шарттарының мазмұны да коммерциялық құпия деп танылады.
Заң еркін танысуға жол беретін ақпарат (мысалы, жылжымайтын мүлікті
тіркеу және тіркелген құқықтар туралы мағлұматтар) қызметтік немесе
коммерциялық құпияны құрайтын ақпарат ретінде таныла алмайды.
Жария - құқықтық заңдармен қорғалатын, сондай - ақ ерекше тәртіппен
қорғалатын, мемлекеттік және өзге құпия болып табылатын ақпаратты қызметтік
және коммерциялық құпия туралы ақпараттан айыра білу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz