Каналды бетонмен каптап, жылына

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І ТАРАУ Арал теңізінің экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 5

1.1.Арал теңізінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5

1.2.Арал теңізінің зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6

1.3.Арал теңізінің экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9

ІІ ТАРАУ Арал теңізі шөл белдеміндегі көгілдір су
айдыны ... ... ... ... ... ... ..12

2.1 Каспий-Арал каналының ғылыми-техникалық
дәлелдемесі ... ... ... ... ... .12

2.2.Теңізді құтқарудағы
болжамдар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.15

2.3. Арал тағдыры-адам
тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.18

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 22

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. 1985 жылы Сырдария мен Әмудария өзендері Арал
теңізіне құюын мүлдем тоқтатып,1986 жылы екі өзеннің ағысы теңізге жете
алмай егіс далаларындағы атыздарға тарап тоқтады. Демек, 25-30 жылдың
ішінде бір ұрпақтың көз алдында жер бетінен аумағы 6 миллион гектарға
созылған, тереңдігі 68 метр теңіздің жоғалып кетуі адам сенбейтін жағдай.
Өйткені, теңіздің деңгейі төмендеген сайын зерттеушілердің мәліметтеріне
карағанда, оның бір шаршы шақырым кепкен орнында 7 мың тонна тұз қалады
екен. Қызылқұм мен Қарақұмға қарағанда, жаңадан пайда болған шөл дала қазір
жай ғана сусыз аймақ емес, бетін жауып тұрған шөбі жоқ, бұрқыраған құмды,
сортаңды шөлге айналды.
Арал теңізі Каспийден 74 метр биіктікте жатыр, ал Каспий Қара теңіз
деңгейінен 26 метр төмен, демек Арал теңізінің айдын беті кезінде мұхит
деңгейінен 48 метр биік болған. Аралдың түбінің ең терең жері мұхит бетінен
20 метр төмен, ал Каспий айдынынан 6 метр жоғары. Сондай-ақ, Каспий
теңізінің тереңдігі 944 метр, ал Арал теңізі ең терең жері небәрі 68 метр
ғана. Өкінішке орай, осы уақытқа дейін теңіз астының құпия ағыстары мен
иірімдерін ғана зерттеген ғылым үшін жер асты суларының өзара қарым-қатынас
ағыс иірімдері әлі жұмбақ. Алайда Арал мен Каспий егіз болғанымен,
мінездері кереғар. Өйткені, Каспийде су көбейсе, Арал да азаяды. Ал, Аралда
су көбейсе Каспий шегінеді. Демек, осы екі теңіз өзара тұтасып жатқан жоқ
па деген сауал Қорқыт дәуірінен бері алға тартылып келеді.
Аралды бұрынғы қалпына келтіру үшін іргелі зерттеу жолымен Каспий-Арал
каналының ғылыми-техникалық дәлелдемесі жасалынады. Каспий теңізінің
деңгейі бір кезде көтеріліп, бір кезде төмендеп кететіні, яғни ғасырлық
тербелісі бұрыннан белгілі құбылыс.Каспиймен шекарасы жанасқан
мемлекеттердің (Ресей, Қазақстан, Иран, Түрікменстан, Әзірбайжан) біраз
жағалық жерлері судың астында қалды.
Егер жоғарыда көрсетілген (214 см) судың қабатын Каспий теңізінің
акваториясының ауданына (380 000 км2) көбейтсек, ол 800 км текше километр
(800 км3) су болады. Бір кызығы, дәл осыншама су көлемі құрып бара жатқаны
Аралға жетпей тұр! Каспий теңізіндегі артық суды шарпып алып Аралға құйса
екі теңіз де өздерінің баяғы күйлеріне келер еді. Мұны екі теңізді каналмен
косу арқылы оңай жүзеге асыруға болады. Арал Каспийден 74 метр биіктікте
орналасқан және екеуінің арақашықтығы 500 километрді құрайды. Жоба бойынша
Каспий-Арал каналын салуды 2 кезеңге бөліп жүргізу керек. Алдымен каналдың
аса терең емес табан бөлігін минерал жыныстың ішінен қазып, одан шыққан
топырақты каналды бойлай жағалауға үйеді. Каналды бетонмен каптап, жылына
25 текше километр (25 км3) су жүретіндей етіп іске қосады. Екінші кезеңде,
каналдың жағасында жиналған үйінді топырақты тегістеп жайып, каналдың екі
жағынан бірдей дамба көтереді. Соның нәтижесінде каналдың көлемі кеңейіп,
40 текше километр (40 км3) су жүретін болады. Бұл есептеу жайдан-жай,
кездейсоқ алынып отырған жоқ. Олар Аралды қалпына келтіру жұмысында
құрылысқа өте аз шығын жұмсап, энергияны үнемді пайдалануға мүмкіндік
береді. Әрине, аталған жоба бойынша бірінші кезектегі каналдың құрылысын 3-
4 жылда, ал екінші кезектегі құрылысты асықпай, келесі 15-20 жылдың ішінде
салуға болар еді. Бірақ та, біз күткенмен де Каспий күтпейді, сондықтан бұл
жұмысты ұзақ мерзімге қалдыруға әсте болмайды.
Зерттеудің мақсаты: құрып бара жатқан Арал теңізінің экологиясын
жақсартып, халықтың әл-ауқатының артуы үшін теңіз суын қайта қалпына
келтіру.Зерттеу нысаны: Қызылорда облысында орналасқан Арал теңізінің
экологиясы.
Зерттеу пәні: физикалық география пәні арқылы теңіз жайлы толық
сипаттама алу.

Жұмыс құрылымы мен көлемі:

Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, ғылыми жұмысқа
(зерттеудің көкейкестілігі,зерттеудің мақсаты, пәні, нысаны, әдістері,
ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылған қағидалары, жарық көрген мақалаларды
ендіру) сипаттама беріледі.

Арал теңізінің экологиялық мәселелері атты бірінші бөлімде қызықты
деректер мен құпияға толы Арал теңізінің экологиялық жағдайға ұшырауы мен
зерттеушілердің мәліметтері сипатталады.

Арал теңізі-шөл белдеміндегі көгілдір су айдыны атты бөлімде теңізді
қайта қалпына келтіріп, халықтың әл-ауқатын жақсарту үшін жасалынып
жатырған іс-шаралар мен болжамдар талқыланады. Каспий-Арал каналының ғылыми-
техникалық дәлелдемесі мен тағы да басқа теңізді құтқарудағы мүмкіндіктер
қарастырылады.

Қорытындыда зерттеудің нәтижелері, негізгі қорытындылар және ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар мен тұжырымдар беріледі.

І ТАРАУ Арал теңізінің экологиялық мәселелері

1.1.Арал теңізінің сипаттамасы

Арал - Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе облыстары)
жерінде, Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде
орналасқан тұйық көл. Алабындағы қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін
(1960 — 70 жылы) дүние жүзінің теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте жатқан.
Осы деңгейдегі айдынының ауданы- 66,1 мың км2 (аралдарымен қоса), суының
көлемі- 1064 км3, орташа тереңдігі- 16,1 м (ең терең жері 67 м), ұзындығы-
428 км, ені-235 км, су жинау алабының ауданы- 69000 км2 болған. Алабындағы
шаруашылық мақсаттарға үздіксіз су алу барысында 1998 жылы теңіз деңгейі 18
метрге төмендеді (1997 жылы). Нәтижесінде теңіз екі суқоймаға — Үлкен Арал
және Кіші Аралға бөлініп қалды. Арал теңізі көне замандардан белгілі. Арал
ойысы жоғарғы плиоценде жер қыртысының төменге майысуы нәтижесінде
қалыптасқан. Табанының бедері жота-жоталы жазық болып келеді. Деңгейі күрт
төмендегенге дейінгі тереңдігі 20 — 25 м, Арал теңізінде жалпы ауданы
шамамен 2235 км2 (айдынның 3,5%) болатын 1100 аралдар тобы болған, кейін
олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылған.
Арал теңізіне Орталық Азияның екі аса ірі өзені (Әмудария мен Сырдария)
құяды. Климаты континенттік, құрғақ, ауаның орташа температурасы жазда 24
-26°С, қыста -7,0 - 13,5°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері шамамен
100 — 150 мм. Табиғи жағдайдағы теңіздің су теңдестігінің құрамы: көл
бетіне жауатын жауын-шашынның мөлшері 5,9 км3, өзен ағындысы 54,8 км3, көл
бетінен буланған ылғал 60,7 км. 1970 жылы бастап көлге құятын өзен ағындысы
жоққа тән болғандықтан, булануға кеткен шығынды толтыруға шамасы жетпейді,
сондықтан теңіз суы жылдан жылға тартылып келеді. Су деңгейінің маусымдық
тербелісінің орташа мәні 25 см, көп жылдық (ғасырлық) ауытқуы 3 м-ге дейін
жеткен. Соңғы кезде маусымдық кұбылмалылық болмаса су деңгейінің көпжылдық
ауытқу көрсеткіші тек төменге бағытталған. Судың беткі қабатының
температурасы жазда 26 — 30°С, қыста 0°С-тан төмен. Қыс бойы теңіз айдынын
толығымен мұз басады. Суының тұздылығы табиғи жағдайда 9 — 14%о болатын,
соңғы он жыл ішінде (1988-98) 25 — 30%о-ге дейін өсті. Суы өте мөлдір, 25 м-
ге дейінгі тереңдікті көруге болатын еді. Теңіздегі ағыстар сағат тілінің
бағытымен айналым жасайды. Арал теңізінде балықтан арал шоқыры, сазан,
қаяз, торта, т.б. бар. Соңғы кезде камбала жерсіндірілген. Кеме байланысы
шамамен 7 айға созылатын, қазіргі кезде тек иірімдерде ғана қатынайды. Арал
теңізінің жағалауында халық аз тұрады, жергілікті халық балық аулау, мал
шаруашылығымен және көкөніс-бақша өсірумен айналысады. Арал балық аулау
ауданына Арал теңізіне құятын өзендердің атырау аумағы кіреді. Балық өңдеу
(тұздау) зауыттары бұрын Әмударияның атырауында, Аван кентінде (Көкаралда),
Бөген ауылында (шығыс жағалау), бұрынғы Ұялы және Ұзынқайыр аралдарында
орналасқан болатын. Алғаш Әмударияның атырау тұсы Арал теңізі аталып, кейін
теңіз түгелімен Арал аталған.

Арал теңізінің аймағының климаты қатаң континентті, құрғақ жылдық жауын-
шашынның орташа мөлшері- 100 мм. Жылдың булану мөлшері түскен жауын-
шашыннан бірнеше есе көп. Теңіз бетіндегі ауаның жаз айындағы орташа
температурасы: +240С, қыста -7 0С,-13 0С-қа дейін төмендейді. Қыста теңіз
бетіне мұз қатады. Кезіндегі ең ірі аралдары: Көкарал, Барсакелмес,
Возрождение (бұл аралда КСРО-ның бактериол. қаруын сынау алаңы болған).
Солтүстігінде биік және жайпақ жағалаулар кезектесіп отырады. Олар терең
шығанақтармен тілімделген; шығыс жағасы жазық және құмды, шағын шығанақтар
мен жаға маңы аралдары көптеп кездеседі, оңтүстік жағасы Әмударияның
атырауынан тұрады; батыс жағасының тілімденуі шамалы, бұл тұстағы биіктігі
250 м- ге жететін Үстірттің жарлауыт қабақтарынан тұрады. Табиғи жағдайдағы
теңіздің су тендестігінің құрамы: көл бетіне жауатын жауын-шашынның мөлшері
5,9 км3, өзен ағындысы 54,8 км3, көл бетінен буланған ылғал 60,7 км3. 1970
жылдан бастап көлге құятын өзен ағындысы жоққа тән болғандықтан, булануға
кеткен шығынды толтыруға шамасы жетпейді, сондықтан теңіз суы жылдан жылға
тартылып келеді. Су деңгейінің маусымдық тербелісінің орташа мәні 25 см,
көп жылдық (ғасырлық) ауытқуы 3 м-ге дейін жеткен. Соңғы кезде маусымдық
құбылмалылық, болмаса су деңгейінің көпжылдық ауытқу көрсеткіші тек төменге
бағытталған. Қыс бойы теңіз айдынын толығымен мұз басады. Суының тұздылығы
табиғи жағдайда 9 — 14%о болатын, соңғы он жыл ішінде (1988 – 98) 25 – 30%0-
ге дейін өсті. Суы өте мөлдір, 25 м-ге дейінгі тереңдікті көруге болатын
еді. Теңіздегі ағыстар сағат тілінің бағытымен айналым жасайды.

1.2.Арал теңізінің зерттелу тарихы

Негізі Арал теңізі жайлы нақты деректі мәліметтердің жиналуы яғни, арнайы
зерттеулердің басталуы XVII-XIX ғасырлардың еншісіне тиеді. Өйткені
бүгінгі Арал деген атау сол XVII ғасырдан бергі жерге берілген. Яғни, 1740-
1741 жылдары Сырдария мен Арал маңын зерттеуге алғашқылардың бірі болып,
Иван Мурауин қатысып, тұңғыш рет Арал теңізінің шығыс жағалауларын өте
дәлдікпен арнайы түсірілім жасау нәтижесінде карта жазған. Жалпы, Арал
теңізі жайлы соңғы толық зерттеулер 1946-1950 жылдарға жатады. Демек, ол
мәліметтер бойынша теңіз көлемі 66 мың шаршы шақырым, ең ұзын бөлігі 424
шақырым, ал ендігі бөлігі 292 шақырым, орташа тереңдігі 16,1 метр, ең терең
жері 68 метр болды. Ал, содан нақты бүгінгі қалған теңізде шамамен 15-20
мың шаршы шақырымға жуық қана су айдындары бар көрінеді. Демек, теңіздің
осындай құрғауына орай өңірде алғаш рет 2001 жылы Арал теңізінің табаны
қала орны болған деген болжам, бұл күндері нақты шындыққа айнала бастады.
Өйткені бұрын Арал теңізі өз деңгейін сақтап тұрған жылдары сол жағасынан
көне заманға тән ою-өрнектер, адам сүйектері, ұшырасқан кездері болғаны
жөнінде кезінде теңізде жүзетін кейбір қарт кеме капитандарының талай өз
аузынан естіген кездеріміз де болды. Бірақ та, ол кезде теңіз астында қала
барын кім білсін. Ал енді теңіз тартылып, жағасы әр деңгейде ашыла
бастағанда қазір де бұл жағдай жиі көріне бастады. Өйткені қазіргі археолог
ғалымдардың деректері бойынша кепкен теңіз табанынан табылған әлгі мешіттің
ою өрнектері сол 12-15 ғасырлардың еншісіне жатқызады. Сондай-ақ бұған
дәлел ретінде Арал тарихынан белгілі сол 1592 жылдарға дейін қазіргі
табылған қала орны яғни, Барсакелмес аралының батыс беті құрлықпен
бірігіп жатқан көрінеді. Кейін теңіз суының көтерілуіне байланысты
құрлықтан бөлініп қалған. Сондай-ақ жоғарыда сөз болғандай сол ертедегі
араб ғалымдарының деректері бойынша да теңіз көлемі сол әрқили көлемде
өзгеріп отырған. Мысалы, 80,100 және 300 фарсах мөлшерінде. Егер де бір
фарсах 6 шақырым болса, сонда кезінде теңіздің ең үлкен деген көлемі не
бәрі 300 х 6 = 1800 шақырым ғана. Бұл – теңіздің сол 1950 жылғы көлемімен
салыстырғанда төмен екенін көрсетеді. Міне осыған орай бір сөзбен айтқанда
Барсакелмес аралы сол 1592 жылға дейін құрлықпен жалғасып жатыр деген сөз
шындыққа жақын.

Ибн-Хордадабех Китаби-ал-масалик Вал-мамлик саяхаттар мен мемлекеттер
кітабы атты еңбегінде Амударияны Жейхун, Арал теңізін Күрдер көлі деп
атайды. Ал, Ибн-Рустеннің Амудария мен Арал теңізі туралы жазғандары
неғұрлым нақты, оның мәліметтері бойынша, Арал теңізінің көлемі 80 фарсах,
яғни бір фарсах-6 шақырым. Теңіздің басты жағалауындағы жоталары Сиякух
қара таулар деп аталады. Ал оң жақ жағалауы батпақты, онда қалың орман
өскен. Демек аталмыш Сиякух – үстірттің тік жарлы құздары болуы мүмкін.
Өйткені оның батыс жағалауы қазір де биік келеді, кейбір нүктелердің
биіктігі – 190 метрге жетеді. Сол сияқты Араб географы Истахри Арал теңізін
Хорезм көлі деп атаған және Сырдария жөнінде мәліметтер келтірген.
Истахри былай дейді: Бұл көлдің айналасы 100 фарсах. Суы тұзды, көлге
Жейхун, Илаш,Сырдария және басқа өзендер құяды. Сондай-ақ Х ғасырда өмір
сүрген белгісіз автордың парсы тілінде жазған Худуд-ал Алам шығыстан
батысқа дейінгі әлем облыстары атты қол жазбасында да Арал теңізінің
сипаттамасы берілген. Мұнда теңіздің көлемі 300 фарсахқа тең келетіні және
жағалауларының құмды екені жазылған. Сондай-ақ жоғарыдағы Арал теңізі
жөнінде мәлімет қалдырушылар негізінен теңізді арнайы зерттеген адамдар
емес, жолшыбай көргенін жазған саяхатшылар, жалпы дүниежүзілік әдебиетке
қатысты шағын дерек жинаған шолушылар. Сондықтан бұл кезде Арал теңізі
жайлы нақты ғылыми зерттеулер болған жоқ деуге болады. Дегенмен, бұл
кезеңдегі табиғат жағдайларының кейбір ерекшеліктерінің көрсетілуі қазіргі
осы өлкенің табиғатының өзгеруі сипатын анықтауға мүмкіндік береді. Ежелгі
гректер мен римдіктер теңізді Каспийдің "сақ шығанағы" деп есептесе, А.
Македонский кезінде Окс теңізі (Окс — Сырдарияның грекше аты) деп атаған.
Кейін Птолемей оның географиялық орнын анықтаған. Арал теңізінің Хорезм
теңізі, Жент теңізі, Кердері теңізі сияқты аттары да бар. Араб саяхатшылары
Әбу Әли Ахмед ибн Русте (Х ғасыр), Әбу Исхақ әл-Истахри (Х ғ.), Әбу
Абдаллаһ Мүхаммед ол-Идриси (ХІІ ғ.), Әбу-л-Фида (14 ғ.), сондай-ақ
Әбілғазы жазбаларында Арал теңізі туралы деректер кездеседі.1850 ж. Аралдың
алғашқы толық картасы жасалды. Теңіздің морфометриялық сипаттамаларын
тұңғыш рет (1874-1889 жж.) И.А. Стрельбицкий анықтады.
Қазақстанның Оңтүстік аймағында жатқан Арал теңізі көлемі жағынан
екінші орынды иеленеді. Арал теңізі Тұран ойпатының тектоникалық қазан
шұңқырында жатыр. Ол дүниежүзілік мұхит деңгейінен 53 м биіктікте
орналасқан. 1950 жылы жалпы ауданы 64,5 мың шаршы километр, ұзындығы 428
километр, жағалаулары көбінесе ойпатты, жазық, құмды болып келеді. ХҮІІІ
ғасырда Арал теңізіне патшалық Ресей көңіл аудара бастады. Арал теңізі мен
оған құятын Әмудария мен Сырдария өңірлерінің төменгі ағыстары туралы 1848-
1849 жылы орыс ғылымы Бутоков А.И. экспедициясы толы физикалық-
географиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Н.А. Северцев (1857-1858 ж) Арал
теңізінің Сырдарияның төменгі ағысын және Қаратау жоталарын зерттеді. Ол
бұл өлкенің картасын жасады және оның жер бедерін, табиғатын, климатын,
өсімдіктерін суреттеп жазды.
Ол зерттеуде табиғат компоненттерінің сабақтары туралы идеялар көтеріп,
геологиядағы экологиялық бағытқа жол ашты. Арал теңізі алқабындағы судың
85%-ын ауыл шаруашылығында пайдаланады.
Арал теңізінің суын, табиғатын жан—жақты зерттеуде орыс ғалымдарының
сіңірген еңбегі зор. Академик Л.С.Бергтің1908 жылы Арал теңізі деген үлкен
еңбегі жарық көрді. Арал теңізінің түбі тегіс, тұнба шөгінділі. Арал
өңіріндегі ерте темір дәуірінің сақтанған археологиялық ескерткіштердің
жинақталуы. Арал өңіріне Әмудария мен Сырдарияның Арал теңізіне құятын
төменгі ағысының аралығы жатады. 1937 жылы бастап Хорезм археолог- этнограф
экспедициясы Сжетский, С.П. Толстов, М.А. Итина, О.Л. Вишневская т.б.
зерттеулер жүргізілді. Арал өңірінде сақ тайпалаларының 4 түрлі өмір
сүргені белгілі болды. 1) жаңадария бойында- пасиактар; 2) қуаңдарияда
бойында- Тохарлар; 3) сырдария мен қуаңдария аралығында- аугасилер; 4)
әңкәрдария бойында –сакравактар Страбон бұл аймақтардың массагеттердің
батпақты суы мол, аралды жер екенін айта келіп, онда апасиактар өмір
сүргенін жазған. Арал өңіріндегі ертеректе болған Шірікрабат, Бәбіш Молла,
Баланды, Жетіасар, Алтын асар көне қалалары орындарынан сақ тайпаларының
мол ескерткіштері табылды. Бұл қала-жархит жобалары бір-біріне ұқсас. Халқы
мал шаруа, мен, егін егумен, аң аулаумен айналысқан. Қазба жұмыс кезінде
дәнді-дақылдар, арпа, тары қалдықтары, үккіш, қол диірмен т.б. құрал-
саймандар табылды. Мал сүйектерінің 47 пайызы ірі қара сүйектері болуы,
оның ішінде түйе, жылқы сүйектерінің мол кездесуі жартылай көшпелі өмірдің
басым болғанын аңғартады Қол өнер, зергерлік жақсы дамыған. Шірік Рабат
қаласы төңірегіндегі обаларды зерттеу барысында алынған бұйымдардың Арал
өңірі тұрақ-жайларындағы бұйымдарға ұқсастығы дәлелденді. Жерлеу
тәсілдерінің өзіндік ерекшелігі бар. Бейіттер күмбез тәріздес, аумағы 38,5
м биіктігі 8 м, көлемі 47х29х9, 5 см, 53х31х11 см шикі кірпіштен өрілген
Антропологиялық зерттеулер сақ тайпаларының бет пішінінде б.з.б. 7-5-7-да
ейропалық, ал б.з.б4-2 ғасырдан бастап монғолдың белгілері күшейе
бастағанын көрсетті. Арал өңірі ескерткіштері жаңа тас дәуірі мен соңғы
темір дәуірі аралығында бұл аймақта мал шаруашылығы мен суармалы
егіншілікпен айналатын, әскери өнері жақсы дамыған тайпалардың өмір
сүргенін көрсетті. Олар көрші елдердің және шығыстан келген тайпалардың
әсерінен саяси- әлеуметтік, экономикалық мәдени және антропологиялық
жағынан өзгерістерге ұшырап отырған.
Арал теңізін Сырдария мен Амудария өзенінен бөліп қарауға болмайды. Өйткені
өзен бойында белең алған өзгерістердің себеп-салдарын дер кезінде тауып
төніп келген қауіптің алдын алсақ, Сырдан су ішетін он екі миллион адамның
болашағына нұқсан келуі әбден мүмкін. Ал бір кездері Сырдария аунай ағып
Варахшы атты көлдер жүйесіне құйыпты. Хиуа тарихшысы Әбілғазы жер дүмпуінен
Варихш көлдер жүйесі Аралға ауып теңізге айналды деген болжам айтады.
1.3. Арал теңізінің экологиялық жағдайы
60 жылдардан бастап Арал теңізінің ауданы кеми бастайды. Суды ауыл
шаруашылық дақылдарын суару үшін қолдану Тянь-Шань тауларымен ағып келетін
табиғи су ағысын 90%-дан астам қысқартып жіберді. Теңіз ауданы 2,6 млн. га-
ға кеміп, өзінің 60% көлемін жоғалтты. Судың деңгейі 12-ден 2 м-ге түсіп
кетті, тұздылығы 2 еседен астам артты. Күн сайын 200 тонна тұз бен құм
желмен 300 км ара қашықтыққа таралады. Шөлдену, топырақтың тұздануы,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің кедейленуі, климаттық өзгеруі одан әрі
жалғасуда. Халықтың денсаулығы күрт төмендеп кетті.
Арал аймағының экологиялық жағдайы экономиканың дәстүрлі бағыттарының
дамуының мүмкін болмауына әкеліп, бірқатар әлеуметтік және саяси
мәселелерді туғызады.
Қоршаған ортаны бұза отырып, кез келген қазіргі заманғы қоғам өзінің
болашағын жояды. Болашақ ұрпақтардың дамуы үшін экологиялық тұрақты сақтап
қалу қажет. Экологиялық тұрақты болашақты сақтау үшін табиғи ортаның
жағдайын бақылап, өнеркәсіптік қалдықтарды нормалау алдын алу, қалдықсыз
және ресурстарды тиімді пайдаланатын технологияларды жасап, іске қосу
керек.

Аралды сақтап қалу мүмкін бе? 30 жылдың ішінде Арал теңізі 640 км3 судан
айрылды, судың тұздылығы 26-27 глитрге (бұрын 11-12) жетті. Судың деңгейі
13 метрге төмендеп, су жағалаудан жүздеген километрге шегінді. Кеуіп қалған
теңіз түбінен құмды-тұзды дауылдар көтерілуде.
Арал теңізі Орта Азияның шөлді белдеуінде oрналасқан. Көлемі бойынша Арал
дүние жүзінде ішкі су қоймаларының ішінде төртінші орында болған. Теңіз
Тұран ойпатында орналасқан. Қарақұм және Қызылқұм шөлдері Аралды оңтүстік
және шығыс жағынан қоршап жатыр. Судың орташа көлемі -1 шамамен 1000 км.
Тереңдігі 20-25 м. ең үлкен тереңдігі – 67 м. Жаздағы орташа температура 24-
26°С, қыста – 7-13,5°С. Жылдың жауын-шашын мөлшері шамамен 100 мм. Арал
теңізінің су балансы бұрын жауын-шашынмен – 5,9 км, өзен ағысымен – 54,8 км
қамтамасыз етіліп отырды. Орташа булану – 60,7 км. Теңіз деңгейінің
маусымдың ауытқуы – 25 см, ал ғасырлың – 3 м-ден артпаған. Дүние жүзінің
ірі тау жүйелері бұл орасан үлкен аумақтық өзендерінің сұлылығын қамтамасыз
еткен. Аралдың су балансын Орта Азияның ірі өзендері – Амудария мен
Сырдария ұстап тұрған.
60-жылдардан бастап суармалы жерлердің кеңеюіне байланысты Арал теңізіне
келетін өзендердің суы күрт кеміп кеткен: 1970 жылы 35,2 км, ал 1980 жылы –
10 км. 1986 жылы Амудария мен Сырдария өзендері теңізге жетпеген. Барлық су
суармалы жерлерге жұмсалды.
Арал теңізі табиғи температура реттеуші ретінде ауа райына үнемі әсер етіп
отырады. Теңіздің қолайлы әсері 300-400 км ара қашықтықта байқалды. Бұл
Хорезм облысында мақта өсірудің ең солтүстік белдеуін жасауға мүмкіндік
берді. Қазір ауа райының континенталдылығы артты. Ең салқын айдың орташа
айлық температурасы 1,5-2°С-ға төмендесе, маусымда 2°С-қа артқан. Ауа
райынық қаталдығы Арал теңізінің тартылуына байланысты одан да қаталдана
береді Аязсыз кезеңнің 170-180 күнге қысқаруы мақта өсіруді қиындатады
(мақтаның өсуіне 200-220 күн оң температура қажет). Бұрын өзен суының
минералдығы 0,3-0,5 гл болса, қазір ол 2,5 rл жеткен. Судың сапасының
нашарлауы мен оның жетіспеуі өсімдіктер жабынына ерекше әсер етті. Бағалы
орман, қамыс, өнімді жайылымдар мен шалғындықтар жойыла бастады. Олар
сортаң жерлерге айналған. 50 көл кеуіп кеткен. Сырдария грунт суларының
деңгейі төмендеп кеткен.
Арал теңізінің тартылып, теңіздің маңайындағы аудандардың экологиялық
жағдайларының нашарлауының көптеген себептері бар. Соның ішінде ең басты
себеп Аралға құятын Сырдария мен Әмудария өзендерінің аңғарларында суармалы
егіс көлемінің жөнсіз ұлғайтылуы, су режимін дұрыс сақтамау егістік
жерлердің сортаңдануына алып келді. Соның салдарынан Арал теңізінің деңгейі
14,7 метрге дейін төмендеді. Көлдің 26 мың км2 су табаны құрғап, орнына 2
мың гектардай жерде тұзды сортаң шөл пайда болды.
ХХ-ғасырдың 70-жылдарынан бастап, ғарыштан (космостан) түсірген
суреттерде Арал маңынан орасан зор шаңды дауылдар тіркеле бастаған. Шаңды
дауылдардың ошағы Арал теңізінің солтүстік шығыс және шығыс жағалауындағы
суы кепкен аймақта болды. Аралдың табанынан желмен көтерілген тұзды шаң
жүздеген мың шаршы километр аумаққа таралуда. Ғалымдардың зерттеулеріне
қарағанда тартылған теңіз табанының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.