Арамшөптер және өсімдіктерді қорғау мәселелері
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Арамшөптер және өсімдіктерді қорғау
мәселелері ... ... ... ... ... ..5
1.1 Өсімдіктер қорғау саласындағы өзекті
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ..5
1.2 Карантинді арамшөптер және олармен
күрес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..9
ІІ бөлім. Қостанай облысының қара топырағы жағдайында арамшөптермен
күресудің және топырақ құнарын арттырудың тиімді жолдарын қарастыру
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІІ бөлім. Өсімдіктер карантині және арамшөптер туралы ҚР
заңнамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығы өндірісі маңызды салалардың
бірі және отандық тамақ өнеркәсібінің дамуы үшін таптырмас шикізат көзі
болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми-
зерттеу институты ғалымдарының көп жылдық мәліметтері бойынша залалды
арамшөптердің кемінде 120 түрі республиканың ауыл шаруашылығына зиянды
әсерін тигізеді.
Арамшөп – егіс танаптарында өсетін жабайы өсімдіктер. Оның Қазақстанда
300-ден астам түрі бар. Егістік, шалғынды, жайылымды жерлерде, өзен-көл
жағалауларында өседі. Арамшөп тамыр жүйесінің жақсы дамуына байланысты
ылғалды, қоректік заттарды көп пайдаланады. Сондай-ақ ол егілген дақылды
көлеңкелеп, фотосинтез процесінің жүруін нашарлатады, нәтижесінде егілген
дақыл бойында органик. заттардың түзілуі нашарлайды, алынатын өнім
төмендейді. Арамшөп – егіс зиянкестері мен ауру қоздырғыштардың мекені әрі
оларды тарататын ортасы. Кейбір Арамшөптің тұқымы, жемісі (меңдуана, үй
бидайық, сарғалдақ) адамды, малды уландырады. Арамшөп қолдан егілген
дақылдар сияқты бір мезгілде емес, шұбалаңқы өніп көктейді әрі топырақта
тіршілік қабілетін ұзақ мерзім сақтай алады. Мұның үстіне көптеген
арамшөптер сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына (суыққа, ыстыққа,
құрғақшылыққа) төзімді келеді. Арамшөп негізінен паразитті арамшөп және
паразитті емес Арамшөп болып екі топқа бөлінеді. Паразитті арамшөпке
арамшырмауық, сұңғыла, т.б. жатады. Ең зияндысы – хлорофилі мен тамыры жоқ
сұңғыла. Ол қасындағы дақылдың қоректік заттарын сорып алады. Паразитті
емес арамшөпке бір жылдық өсімдіктер (қара сұлы, итқонақ, қарабидай
арпабасы, қара меңдуана, т.б.) және көп жылдық өсімдіктерден (жатаған
бидайық, ермен, шоңайна, кәдімгі түйетікен, т.б.) болып бөлінеді. Арамшөпті
жою үшін агротех. шараларды (себілетін тұқымды жақсы тазарту, көң шашу,
Арамшөпті гүл жармас бұрын отау, ауыспалы егісті қолдану, топырақты сапалы
өңдеу, дақылдардың қатар аралығын қопсыту, т.б.) мұқият жүргізу, хим.
гербицидтер (авадекс, илоксан, т.б.) шашу және биол. әдістерді тиімді
қолдану.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері:
- ауылшаруашылығындағы арамшөптердің түр құрамын анықтау;
- Қазақстан топырағындағы арамшөптердің тұқымдық қорын зерттеу;
- егістіктерде түрлі мерзімдерде және егістен тыс арамшөптер басқан
жерлерде қолданылатын гербицидтердің биологиялық тиімділігін
анықтау;
- гербицидтердің өнімнің технологиялық сапасына әсері мен сынақтан
өткізілетін гербицидтердің топырақтағы және өнімдегі қалдық
мөлшерін анықтау;
- егістіктердегі арамшөптерге қарсы гербицидтерді қолдану жүйесіне
экономикалық тұрғыдан баға беру.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы
бір жылдық және көп жылдық арамшөптерге қарсы жаңа гербицидтер қолданудың
тиімді әдістері қарастырылды. Егістіктердегі және егістен тыс жерлердегі
арамшөптердің түр құрамы мен оған қарсы қолдану мөлшеріне, мерзімі мен
тәсіліне қарай гербицидтердің тиімділігі анықталды.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Арамшөптер және өсімдіктерді қорғау мәселелері
1.1 Өсімдіктер қорғау саласындағы өзекті мәселелер
Қазақстанда да ауылшаруашылығы өндірісіне зиянды организмдер мен
арамшөптерден келіп жатқан зиян аз емес. Мәселен, 2000 және 2002 жылдары
Орталық Азияда күздік бидай егісін сары тат ауруы жайлап, оның түсімділігін
40-50%-ға дейін төмендетті. 2000, 2002 және 2005 жылдары республиканың
солтүстігінде ауа райы өте ылғалды болып, жаздық бидай егістерінде тат және
септориоз аурулары кең таралды, осының салдарынан фунгицидтер қолданылмаған
танаптардың түсімділігі 20-30%-ға дейін төмен болды. 1998-2000 жылдары олар
республиканың солтүстік аймағында шектен тыс көбейіп, орасан қауіп
тудырғанын көпшілік қауым ұмыта қоймаған шығар. Осы жылдары бұл зиянкеспен
күресу үшін 2-3-тен 8,2 миллион гектарға дейін шабындықтар мен егіс
алқаптарында химиялық препараттар қолданылып, мемлекет бюджетінен 20-22
миллиард теңгеге дейін қаржы жұмсалды.
Енді арамшөптерге келсек, олардың салдарынан өнім 40-50 %-ға, тіпті
одан да көп кемуі мүмкін. Солтүстік аймақта астық дақылдары егісінде қара
сұлы, сары қалуен, дала шырмауығы, жабайы гүлтәжі, улы кекіре және т.б. жиі
кездеседі. Қара сұлы мен тары тектес және қосжарнақты арамшөптер басқан
бидай егістері бірнеше миллиондаған гектарға жетеді.
Ауыл және орман шаруашылығында зиянды организмдердің таралуы мен дамуын
және зияндылығын шектеу үшін дүние жүзінде арнайы химиялық препараттар
немесе пестицидтер кеңінен қолданылады. Енді осы жайлы аздаған
статистикалық деректерге зер салсақ. Ресей ғалымы В.А.Захаренконың
мәліметіне қарағанда, өткен ғасырдың 60-жылдары жыл сайын дүние жүзінде 580
млн. доллардың пестицидтері қолданылса, 70-жылдары бұл көрсеткіш 4,7 есеге
артыпты. 1980 жылы ол 20 есеге көбейсе, 1990 жылы 26 миллиард 400 млн.
долларға жеткен. 90- жылдардың ортасында астық дақылдарының егіс көлемі 428
млн. гектарды құрап, 1 гектарға шаққанда 11,9 доллардың пестицидтері
жұмсалыпты. Енді жүзім мен жеміс-жидек шаруашылығына келсек, олардың 1
тонна өнімін өндіруге орта есеппен 4,5 доллардың пестицидтері жұмсалады
екен. Осындай жағдай картоп пен көкөніс өндіруде де қалыптасып отыр.
Пестицидтерді кең пайдалану нәтижесінде дақылдарды күтіп-баптауға қажет
қол күші шығыны азаяды, еңбек өнімділігі артады. Мәселен, Германияда қант
қызылшасын арамшөптерден отау үшін голтикс препаратын қолданудың
нәтижесінде дақылдың түсімділігі 1950 жылмен салыстырғанда 330 центнерден,
1993 жылы 510 центнерге дейін көтерілген, ал 1 гектарға жұмсалатын еңбек
шығыны 7 есе төмендеген. Осы тәріздес жетістіктерге АҚШ астық дақылдарын
өндіруде қол жеткізіп отыр. Мәселен, 1975-1995 жылдар аралығында арамшөптер
және өсімдік зиянкестері мен ауруларынан келетін зиян пестицидтерді кең
қолдану нәтижесінде төмендеп, еңбек өнімділігі 20-25 % аралығында өскен, ал
өсімдік шаруашылығының тиімділігі 1,02-ден 1,75 астық өлшеміне дейін
көтерілген.
Ғалымдардың пайымдауы бойынша 21 ғасыр биотехнология ғасыры болмақ.
Осыған орай жақын келешекте азық-түлік дақылдарын өндіруде пестицидтерді
қолдану мөлшері төмендей ме деген сұраққа оң жауап беру өте қиын. Соңғы
жылдары оның әдістемелерімен генді тасымалдау арқылы жүгері мен қант
қызылшасының және қытай бұршақтың гербицидтерге төзімді жаңа сорттары
шығарылып, олардың егіс көлемі көбеюде. Бұл жұмысқа пестицидтер шығару
саласында дүние жүзі бойынша алдыңғы орында келе жатқан АҚШ-тың трансұлттық
“Монсанта” химиялық компаниясы көп көңіл бөлуде. Олар химиялық препараттар
ғана емес, аталған дақылдардың гербицидтерге төзімді сорттарының тұқымын
өндіруді де өз қолына алып отыр. Соңғы жылдары Швейцарияның “Сингента”
компаниясы да осы бағытта жүргізілетін ғылыми жұмыстарды өздерінің негізгі
стратегиялық мақсаты ретінде қарайды. Сонымен, келешекте де пестицидтерді
кең қолдану ауыл шаруашылық дақылдарының түсімділігін көтеріп, еңбек
өнімділігін арттырудың сара жолы болмақ.
Егер, өткен ғасырдың 80-жылдарына дейін өсімдіктерді зиянкестер мен
аурулардан қорғау үшін зәрлілігі өте жоғары, адам денсаулығына қатерлі ДДТ
мен гексахлоран, сынап, органикалық препараттар кең қолданылса, соңғы
жылдары олардың орнына нысанды организмдерге биологиялық тиімділігі жоғары,
таңдамалы әсерлі, пайдалы организмдер мен қоршаған ортаға қауіптілігі төмен
пестицидтердің жаңа түрлері келді. Дегенмен де, ауыл және орман
шаруашылығында қолданылатын препаратттардың қоршаған орта мен адам ағзасына
қаншалықты қауіпті деген заңды сұрақ туындайды. Осы жайлы біраз деректерге
тоқталайық. Өсімдіктер қорғау химикаттарын шығаратын шет елдердің ірі
концерндері мен компаниялары пестицидтерді өндірісте қолдануға ұсынбас
бұрын, олардың қоршаған ортаға, жануарлар мен құстар және де топырақта
тіршілік ететін макро және микроорганизмдерге әсерін жан-жақты зерттейді.
Бұған 90-жылдары Жапонияның “Сумитома”, Германияның “БАСФ” және
Швейцарияның “Сингента” химиялық компанияларының жұмысымен жете танысқанда
көзіміз анық жетті. Нысанды организмге биологиялық тиімділігі бойынша
іріктеліп алынған препараттар 4-5 жыл бойы лаборатория жағдайында жан-жақты
тексеруден өтеді. Пестицидтердің тірі организмдердің тұқым қуалау қасиетіне
тигізетін әсерін анықтау үшін зерттеу жұмыстары жануарлардың 3-ұрпағына
дейін жүргізіледі. Арнайы тәжірибелерде олардың жаңбыр суы арқылы топыраққа
сіңу тереңдігі, онда тіршілік ететін қарапайымдылар мен микроорганизмдерге
әсері, метаболиттерге ыдырауы және т.б. анықталады. Өндіріске ұсынылатын
бір препаратты шығару үшін 9-10 жылдай уақыт кетеді, бұған 200-250 млн.
дойчмарк жұмсалды. Бұл қаражаттың 31 бөлігі пестицидтерді токсикологиялық
тұрғыдан зерттеуге арналған. Міне, осындай жан-жақты зертханалық және
танаптық зерттеулерден кейін ғана пестицид тіркеуге, одан кейін ауыл немесе
орман шаруашылығында қолданылуға ұсынылады.
Өсімдіктерді қорғау жайлы Қазақстанда 2002 жылы қабылданған заңға
сәйкес өндірілетін мемлекетте тіркелген препараттар 2-3 жыл жергілікті
жағдайда сынақтан өткеннен кейін ғана біздің елде тіркеліп, ауыл және орман
шаруашылықтарында қолдануға рұқсат етіледі. Енді өсімдіктерді зиянкестерден
қорғау үшін пестицидтерді қолдану көлемі жайлы кейбір деректерге
тоқталайық. 1999- 2000 жылдары тек шегірткені ауыздықтау үшін инсектицидтер
2- 3-тен 8,2 млн. гектар ауыл шаруашылық айналымындағы және басқа жерлерге
шашылды. Жылына 3-4 млн. гектар егіс алқаптарында арамшөптерді отау үшін
гербицидтер, зиянкестер мен ауруларға қарсы 1,0-1,5 млн. гектарға
инсектицид немес фунгицид қолданылады. Халық аса жиі орналасқан Оңтүстік
Қазақстан облысында мақта танаптарын зиянкестерден қорғау үшін 100-120 мың
гектарға 2-3 рет инсектицидтер шашылады.
Республикамызда кең қолданылып жатқан пестицидтерден қоршаған орта мен
адам денсаулығына айтарлықтай қауіп төніп тұрмаған да шығар. Дегенмен де,
“құдай сақтансаң сақтайды” деген мақалды еске алған жөн. Осыған орай
пестицидтерді сақтау, тасымалдау мен қолдану шаралары толық орындалып,
қоршаған ортаны олардың қалдықтарымен ластанудан сақтау, табиғаттағы
айналымын қадағалау, адам ағзасына теріс әсерін болдырмау немесе азайту
мәселелері егемен елімізде толық шешуін тауып жатыр ма? Өкінішке орай оған
толықтай оң жауап беру қиын. Көршіміз Ресейде Ф.Эрисман атындағы гигиена
ғылыми-зерттеу орталығы осы бағытта тиянақты жұмыс жүргізуде. Осы
институттың директоры, Ресей медицина ғылымының академигі В.Н.Ракицкийдің
Бүкілресейлік өсімдіктер қорғау саласы бойынша өткен ІІ съезде мәлімдеуіне
қарағанда, ауыр металдар мен пестицидтер адам ағзасын айықпас, созылмалы
дерттерге ұшыратады екен. Өкінішке орай, тексерілген азық-түлік өнімдерінің
65%-нан осыдан 20-30 жылдай бұрын қолдануға тыйым салынған, аса зәрлі ГХЦГ
мен ДДТ препараттарымен қатар, арамшөптерді отауға әлі де кең пайдаланылып
келе жатқан 2,4 Д гербициді тіркелген. 2005 жылы Ресейде эпидемиологиялық
жағдайды ушықтырмау және экологиялық зардаптардан туындайтын адам ағзасының
аса қауіпті ауруларын емдеу үшін 4 млрд. рубль қаражат бөлініпті.
Өсімдіктер қорғау құралдарының қоршаған ортаға теріс әсерін
төмендетіп, биологиялық және экономикалық тиімділігін арттыруда оларды
қолдану тәсілдерін жетілдірудің де атқаратын рөлі аз емес. Біріншіден,
оларды қолданатын техника өте жоғары талаптарға сай болуы керек. Мәселен,
дамыған мемлекеттерде бүріккіш техника жыл сайын, немесе 2 жылда бір рет
арнайы тексеруден өтіп, қолдануға жарамдылығы анықталады. Екіншіден,
егістіктер мен шабындықтарға пестицидтер бүрку үшін техниканың белгілі бір
түрі қолданылады. Мәселен, Германияда олар көбінесе тракторға тіркейтін
бүріккіштер арқылы шашылады, жұмыстың 90%-дан артығы осы техника арқылы
орындалады. Пестицидтерді ұшақтар немесе дельтаплан арқылы әуеден немесе
аэрозолды генераторлармен жерден шашқанда әсерлі заттың біразы нысанаға дәл
тимей, буланып ауа толқынымен жоғары көтеріліп кетуі мүмкін. Үшіншіден,
ғылымның соңғы жетістіктерге сай пестицидтер егіске немесе шабындыққа
жалпылама шашылмай, компъютерлік жүйелер мен жер серіктері арқылы тек
нысаналы организмдер кездескенде ғана қолданылады.
Қазақстанға келсек, пестицидтер қолдануға арналған техникалар талапқа
сай ма, препараттардың қажет мөлшерін дәл бүрке ала ма? Өкінішке орай,
мемлекет тарапынан бұны арнайы тексеріп, қадағалап жатқан ешкім жоқ.
Пестицидтер тракторларға тіркелетін бүріккіштермен қатар, арнайы
автомайзерлер, тұмандатқыш генераторлар және ұшақтар мен дельтапландар
арқылы да шашылады. Республиканың көптеген аймақтарында өнімділігінің
жоғарылығына қызығып, аэрозолды генераторлар кең қолданылуда. Олар
пестицидті тұмандатып жатқанда желдің бағыты кенет өзгерсе, улы тұман
айдалаға, тіптен ауылды мекендерге де ауып кетуі мүмкін. Әрине, су тапшы
келетін шөлейт жерлерде шегірткеге қарсы аэрозолды генераторлар мен
автомайзерлердің артықшылығында күмән жоқ. Соңғы жылдары ірі астық
компаниялары шет елден жоғары өнімді, алым ені 30 метрге жететін өзі
жүретін бүріккіш қондырғылар әкелуде. Олардың біреуінің өзі күніне 1000
гектарға жуық егіс көлемін баптай алады. Осы тәріздес техникалар ірі шаруа
қожалықтары мен серіктестердің бәрінде болса, пестицидтерді қолданудың
тиімділігі артып, қоршаған ортаның ластануы біршама төмендер еді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын әртүрлі зиянды жәндіктер мен аурулар және
арамшөптерден қорғау үшін Ресейде 30 мың тоннаға жуық пестицид қолданылса,
біздің елімізде де 10-15 мың тоннаға жуық қажет. Өкінішке орай,
республикада оларды шығаратын арнайы өндіріс орындары жеткіліксіз
болғандықтан, қазір бұл мұқтажды өтеу үшін біз көбінесе шетел фирмаларына
тәуелді болып отырмыз. Соңғы жылдары, Алматы маңында (Қайрат ауылы)
“Агрохимия” мен Атбасарда “Астана нан” акционерлік қоғамдары өсімдіктер
қорғау мақсатында қолданылатын бірен-саран препараттарды шығара бастады.
Көбінесе олар шетелден олардың дайын әсерлі затын әкеліп, сумен немесе
органикалық қоспалармен араластырып, ыдыстарға құюмен айналысады. Көршіміз
Ресейде өсімдік қорғау құралдарын шығарумен 30-дан астам арнайы фирмалар
мен серіктестіктер айналысып, соңғы жылдары олар Қазақстан нарығына да ауыз
салып жатыр.
Нағыз отандық пестицидтер шығару үшін Білім және ғылым министрлігінің
ғылыми-зерттеу институттары бірлесе отырып, іргелі зерттеулер жүргізетін
мезгіл жеткен сияқты. Оған үлкен материалдық-техникалық база, көп қаражат,
білікті мамандар қажет. Осыған байланысты, 2005 жылы Бүкілресейлік ІІ
съезде өсімдіктер қорғау химиялық құралдарын шығаратын ғылыми-зерттеу
институтының бас директоры А.Ремизов келтірген деректерге назар аударуды
жөн көрдік. Дамыған шет мемлекеттерде 1 жаңа препарат шығару үшін 184 млн.
доллар жұмсалады. Ол осы бағытта Ресейде арнайы жұмыс істеп жатқан 3 ғылыми-
зерттеу институтына 2005 жылы 56 млн. рубль бөлінгенін, бұл қаржының
мардымсыз екеніне тоқталған еді. Қазақстанға келсек 2001-2005 жылдары Білім
және ғылым министрлігінің Химия институтының бір лабораториясына
“Өсімдіктердің өсуін реттейтін және зиянкестерден қорғауға арналған
химиялық құралдарын шығару” деген тақырыппен ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге жылына 1,5-2 млн. теңге ғана қаржы бөлінген. Мұндай болар- болмас
қаражатқа не істеуге болады?
Өсімдік қорғау саласы бойынша ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерге
мемлекет тарапынан орасан зор көмек жасалып отырғанын айтпай кетуге
болмайды. Аса қауіпті зиянкестер мен өсімдік аурулары және карантинді
арамшөптермен күресу үшін бюджеттен жыл сайын бірнеше миллиард теңге қаржы
бөлінеді. Оларға үйірлі шегірткелер, астық дақылдарының 3-4 зиянкестері мен
тат және септориоз аурулары, мақтаның көбелегі, сары шырмауық, улы кекіре
және т.б. жатады. Мәселен, 2000 жылы тек шегірткені ауыздықтау үшін 20
миллиард теңге, 2002 және 2005 жылы астық дақылдарының тат пен септориоз
ауруларының эпифитотия дәрежесіне дейін дамуына байланысты, оларды тежеуге
бөлінген қаржы мөлшері 1,5- 2 млрд. теңгеге жуық болды. Сонымен қатар,
астық өндірушілерге тікелей көмек ретінде тұқым дәрілеуге арналған
препараттар мен гербицидтердің бағасы 40%-ға арзандатылып отыр.
Өкінішке орай, бұл орасан зор қаржының бәрі бірдей өз мақсатында,
тиімді пайдаланылып отыр деп айту қиын. Оның бір себебі өсімдік қорғау
саласындағы қызметтің бір жүйеге келмей, орынсыз тарамдалуы. Осының
салдарынан негізгі мақсат — қалай да болса мемлекет бөлген қаржыны игеру,
ал атқарылған жұмыстың тиімділігі мен түпкі нәтижесіне жете мән беріле
бермейді. Мұны республиканың көптеген аймақтарында егіс алқаптарының
фитосанитарлық жағдайын қадағалап, аталмыш аурулар бойынша ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізіп, оның нәтижелерін өндіріске енгізуге талпынғанда байқап
жүрміз.
1.2 Карантинді арамшөптер және олармен күрес
Арамшөптер – адамдардың қатысуынсыз мәдени дақылдармен бірге өсуге
бейімделген ерекше өсімдіктер тобы. Мәдени дақылдарды өсіру үшін адамдар
қолданған агротехника жүйесі арамшөптер үшін де қолайлы болды. Арамшөптер
топырақтан керекті коректік заттар мен ылғалды бойына сіңіреді, арамшөптер
жер өңдеу, егін жинауды ауырлатады, дақылдың өнімі мен сапасын төмендетеді.
Олардың ішінде өте зияндылары карантинді шөптер тобы болып саналады.
Өсімдік қорғау және карантин департаментінің мәліметі бойынша,
карантинді арамшөптер арамсояудың 19 түрі 180 мың гектар жерге таралған.
Сондықтан күрес уақытында барлық жерлерде жүргізіліп, агротехникалық,
биологиялық және химиялық әдістерді қолдану арқылы ғана жоспарланған,
сапасы жоғары өнім алуға болады
Арамсояу Cuscuta S.P. – бір жылдық паразит шөп, Қазақстанның барлық
жерінде таралған. Дүниежүзілік флорада арамсояудың 274 түрі кездеседі.
Қазақстанда тіркелген арамсояудың 19 түрі бар. Қазақстанның барлық
облыстарында көп тараған түрі – далалық арамсояу. Бұл шөп 200-ден астам
ауылшаруашылық дақылдарына зиянын тигізеді. Мысалы, далалық арамсояу басқан
қант қызылшасы өнімінің 80%-ы, пияз-сәбіздің – 85%, жоңышқа өнімдерінің 95%-
ы жойылады. Арамсояудың тұқымын жоңышқа тұқымынан ажырату қиын, осы себепті
тауар өндірушілердің көп өнімдері сатуға жарамсыз болып жатады.
Арамсояу мәдени дақылдардағы зат алмасуды бұзады. Арамсояу түтікше
тамырлары арқылы мәдени дақылға жабысып, ондағы органикалық, органикалық
емес заттарды сорып алып, дақылды әлсіретеді, дақыл біртіндеп өсуін
тоқтатып, қурайды. Арамсояу тұқымнан өседі, тарайды. Бір тұқымнан өскенде
тұқымдағы қоректік заттарды пайдаланып 10-13 см. биіктікке көтерілгеннен
кейін, тұқымдағы қоректік зат бітеді. Арамсояу топырақпен байланысын жояды,
осы кезде оның сабақтары шыркөбелек айналып, қасында басқа шөптер болса,
соған жабысып бүршік тамыршықтары арқылы қоректі заттарды сорып алып, өсіп-
дами береді. Арамсояудың улылығы гүлдеген, тұқым пайда болған кезде
күшейеді. Осы кезде арамсояуда алколоид-кускутин және глюкозид,
конвольвулин көптеп жинақталады. Арамсояу араласқан мал азығы шіри
бастайды, өзінің бағалы нәрлілігін жоғалтады. Сонымен қатар, жануарларды
ауруға шалдықтырады.
Егістікті арамсояудан арылту үшін агротехникалық шаралардың жиынтығын
қолдану керек, яғни ауыспалы егісті дұрыс қолдану (дақыл алмасу), жерді
уақытында, сапалы өңдеу, тұқым себу мерзімі, дақылды күтіп-баптау, тиімді
гербицид беру қажет. Зерттеу көрсеткендей, арамшөптің көбі зябьке жыртылған
жерлерде жазғытұрым жерді тырмалағаннан кейін өседі.
Қаскелең тәжірибе шаруашылығындағы қызылша егістігінде арамсояу және
басқа арашөптермен күресу үшін гербицидтер қолданылады. Арамсояу жаңа өсе
бастаған кезеңдерінде жас сабақтар гербицидтер әсерімен тезірек жойылады,
кейін арамсояу гүлдері сарғая бастағанда, гербицидтер әсері аз болады.
Ермен жапырақты ойран шөп – бір үйлі, бір жылдық шөп, күрделі гүлдер
тобына жатады. Өсімдіктің сабағы тік, көп тармақты, жапырағы тарамдалған,
жапырағының үстіңгі жағы қою жасыл, астыңғы жағы сұрлау. Өсімдіктің
биіктігі 2 метр, тамыры 4 метр тереңдікке дейін жетеді. Құрғақшылық жылдары
зияндылығы өте зор. Өсімдік тұқым арқылы таралады, жылу сүйгіш, 8-10 градус
жылылықта 5 см. тереңдіктен сәуірдің аяғы, мамырдың басында жер бетіне шыға
бастайды. Шөп шілде-тамыз айларында гүлдейді, дәні қыркүйек-қазан айларында
толық піседі. Өсімдікті орып алғаннан кейін де шөп өсе береді де
ауылшаруашылық дақылдарының өнімін 40-60%-ға дейін төмендетеді. Отаны
Солтүстік Америка. Осы жерден Азияға, Еуропаға таралған. Қазақстанда Алматы
облысында, Алматы қаласында және басқа аудандарда 6100 гектар жерде өседі.
Өсімдік гүлдеген кезде олардың миллиардтаған тозаң тәрізді ұсақ
тұқымдары, ауа, жел арқылы көпшілік жерге тарайды, адамдардың денсаулығына
зор зиян келтіретін, аллергия ауруы – полинозға ұшыратады. Ауру түрлері:
ринит, конъюктивит, бронхы астмасы, бас ауруы.
Сондықтан егістікті ермен жапырақты ойран шөптен тазарту үшін бірлескен
агротехникалық шаралар мен гербицидтер пайдалану керек.
Тікенек алқа-Solanum cornutum Lam. Біржылдық шөп. Тамыры, сабағы тік,
жапырағы кезекпен орналасқан, тарамдалған, тікенекті. Жер бетіне сәуір-
мамыр айында шығады, тұқымды тамыз-қазан айларында береді. Әр өсімдік 3-3,5
мың дән береді. Тұқымның өңгіштігі 1%, топырақта 10 жыл сақталады. Мәдени
дақылдарды және басқа шаруашылықта пайдаланбайтын жерлерді ластайды.
Химиялық әдістерден бидай егістігінде диален супер, жүгеріде харнес және
диален, бюктрил препараттары, картоп, сәбіз егістігінде стомп, рейсер, соя
және көкөніс дақылдарында трефлан, стомп препараттарын қолдану керек.
Карантинді шөптердің тұқымы басқа жерлерге тарамау үшін барлық жер
иелері төмендегідей карантин тәртібін сақтау керек. Карантинді шөптер,
олардың тұқымы бар жерлерге тұқым шаруашылығын орналастыруға болмайды.
Себілуге арналған тұқымды мемлекеттің тұқым инспекциясының куәлігінсіз
себуге болмайды. Карантинді шөптердің тұқымы араласқан материалдарды жеке
бөлмелерде сақтау керек және бұл тұқымдарды басқа шаруашылықтарға беруге
болмайды. Жануарларға тұқым қалдықтарын ұсақтап қайнатыңқырап беру керек.
Жемге жарамайтын қалдықтарды отқа жағып, не жерге 1 метр тереңдікте көміп
актілеу керек. Бұл қалдықтарды далаға, суға тастауға болмайды. Жол
жағаларында, бос жатқан жерлерде, арық жағаларында өсіп тұрған арамшөптерді
гүлдену кезінде, тұқым беруге жеткізбей құрту керек. Карантинді шөптер
басқан жерлерден орып алған егінді таза жерлерден алынған өніммен
араластырмай, бөлек жерде сақтау керек. Егін жинауға қатысқан техникалардың
барлығын, қоймаларды уақытында тазалап отыру керек.
Карантиндiк объектiлер, бөтен текті түрлер және ерекше қауiптi зиянды
организмдер тiзбелерiн бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002
жылғы 10 желтоқсандағы № 1295 қаулысында арамшөптердің мына түрлеріне
сипаттама берілген:
В. Арамшөптер
Ambrosia trifida L.
Iva axillaris Pursh.
Ipomoea hederacea L.
Ipomoea lacunosa L.
Solanum carolinense L.
Solanum elaeagnifolium Cav.
Solanum triflorum №utt.
Helianthus californicus DC.
Helianthus ciliaris DC.
Striga sp.sp
Cenchrus payciflorus Benth.
Bidens pilosa L.
ҚР Үкіметінің 2009.11.09. № 1351 Қаулысымен мазмұн бөліммен толықтырылды
Б. Арамшөптер
Ambrosia artemisiifolia (L.)
Ambrosia psilostachya (D.C.)
Acroptilon repens (D.C.)
Solanum rostratum Dun.
Cuscuta sp.sp
Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2002 жылғы 10 желтоқсандағы
№ 1295 қаулысымен
Бекітілген
ІІ бөлім. Қостанай облысының қара топырағы жағдайында арамшөптермен
күресудің және топырақ құнарын арттырудың тиімді жолдарын қарастыру
мәселелері
Қазақстан Республикасының президенті Н.А.Назарбаев өзінің кезекті
халыққа жолдауында соңғы 5 жылдың ішінде қазіргі технологияны пайдалану
арқылы дәнді-дақылдарды жинаудың қарқынды өскенін айтты. Бидай өндірісінде
басты рөль – бұрынғышы Қостанай облысына тиісілі.
С.В. Кулагин өзінің есеп беру баяндамасында 2007 жылы бидай өнімдерін
жинаудың рекордтық жоғарғы көрсеткіші – 6млн 563 мың тонна, орта өнімділік
16,7 цга болатын ылғалды сақтау ресурс технологиясын пайдалану арқылы 2,2
млн га астам жер көлемінде меңгерілгенін айтты.
2008 жылы белгіленген технологиялармен 3 млн га жер меңгерілді, ал бұл
құрғақшылдық жылдарының жағдайында 12,5 цга бидай өнімін алуға мүмкіндік
берді.
Ылғалды сақтау ресурстық технологиясы дегеніміз:
Жерді интенсивті өңдеуден бас тарту. Себу айналымындағы минималды
немесе нөльдік топырақ өңдеуде қазіргі заманғы жоғарғы сапалы пестицидтерді
қолдану.
Биылғы жылғы нақтылы өнімділіктің уақталынған өсімдік қалдықтармен
топырақты өңдеу.
Жердің топырақ құнарлығының дефицитсіз балансына жағдай туғызу.
Топырақты қоректендірудің қолайлы тәртібін енгізу.
Қазіргі жоғарғы өндіріс техникасының жиынтығын қолдану.
Минималды өңдеу бір немесе бірнеше ұсақ өңдеулерден тұрады.
Нөльдік өңдеу барлық өңдеу түрлеріне кірмейтін топырақтың бастапқы
өңделуі.Өңделмеген егістікте уақталып, шашылған сабанды сақтай отырып,
тікелей егін егіледі. Минималды, әсіресе нөльдік өңдеу – бұл жеткілікті
түрде тыңайтқыштармен пестицидтармен және қазіргі технологиялармен
қамтамасыз етуде ғана жүзеге асырылатын интенсивті агротехнология элементі
болып табылады.
Ылғалды сақтау ресурстары технологиясы - бұл жер жыртудан, терең
қопсытудан және жерге интенсивті әсер етудің басқа да түрлерінен бас тарту
ғана емес, сондай-ақ егістік алқабында өсімдіктің уақталған қалдықтарын
қалдыру, арамшөптермен күресу шараларын пайдалану, ғылыми дәлелденген
себуайналымын қолдану. Ресурсты сақтау технологияларының талассыз құндылығы-
егістік алқабына минималды әсер ету. Ал, нөльдік тұрғыда топырақ дамуының
табиғи процестері алдында айтқандай жүрмейді. Осыдан белгілі болғандай,
топырақты ауылшаруашылық дәнді-дақылдарының өңделуіне барлық жұмыс
ауқымының 40% энергетикалық және 25% еңбек шығындары жұмсалады.
Біз осының орнына не аламыз? Топырақты өңдеу (әсіресе интенсивті,
терең) органикалық заттардың минералдануын күшейтеді. Біз топырақты қопсыту
арқылы жердің құнарлығын арттырамыз.
Жердің құнарлығының жоғалуы нәтижесінде топырақтың қоректену тәртібі
нашарлайды, топырақ қалыңдайды, тозаңданады, эрозиялық процестер күшейеді.
Топырақтың шұрайлылығы жылдан жылға азаяды, өнімділігі кемейді, ал топырақ-
тың кері кетушілігі керісінше өседі.Топырақты өңдеудің қандай да бір
түрінің диффузиялық булануының нәтижесі орын толмас ылғалдылық зәрулігіне
әкеліп соғады.
Сонымен өңдеу кезінде біз топырақ ылғалдылығын және құнарлылығын
жоғалтамыз. Сондай-ақ топырақтағы процестердің үшінші белсенді қатысушысы
бар – бұл топырақтың тірі фазасы. Бір-біріне байланысты және бір-бірінен
айыр-ылмайтын екі бірдей процесті бөліну және гумификация процестерін
қамтитын органикалық заттардың қайта құрылуы, топырақтағы
микроорганизмдермен омыртқасыз жәндіктердің әрекеттерінің нәтижесінде
орындалады.
Өнімділігі жақсы топырақта микроорганизмдердің саны 1 га топырақта
бірнеше миллиардтан аса, ал массасы 2 мың кгга дан асады.
Топырақ бұл тірі организм, тірі дене, оның (егер ол табиғи күйде болса)
әр мүшесі (жануардар, балдырлар, саңырауқұлақтар, бактериялар,
актиномицеттер) өздерінің жағдайлары үшін тиімді қызмет атқарады. Сонымен
топырақты мекен ететін әрбір тіршілік иесінің өзінің қолайлы жағдайлары
болады: мысалы, ауаның жақсы жетілуіне байланысты кейбір организмдер өте
жақсы дамиды, кейбір организмдер ауасыз да жақсы дамиды. Олардың үстерінен
соқа мен немесе терең қопсытқышпен жүріп өтсек, олардың жағдайы қандай
болтындығын елестетіп көріңізші!. Топырақты өңдеу қаратопырақтың көп
бөлігінде құрғақ климат жағдайында керексіз болып қалады. Осындай
топырақтың тепе-тең-дік тығыздығы тиімді дәлдікке жақын болады.
Топырақты өңдеудің жаңа технологиясы егін шаруашылығының экологиза-
циясының ең маңызды шарты болып қаралады.
Соның ішінде топырақтың жоғарғы қабатын өңдеуге ерекше көңіл бөлінеді,
себебі өңдеудің мағынасы даланың өсімдіктер кигізі немесе орманды
төсеніші қызметіне жақындайды. Егіншаруашылық өңдеу және тікелей егін
егуде пайдалану кезінде топырақ биоттарының қайтарылуы байқалады,
топырақтың микробио-логиялық қызметі көтеріледі, ал бұл өсімдік
материалдарының нәрлі заттарға тезірек айналуына көмектеседі, сондай-ақ
топырақты ластандыратын химиялық қоспаларды шірітеді. Күзде өңделмеген
топырақ күзгі-қысқы жауын-шашынды тезірек игереді және оны егін егу кезіне
дейін жақсы сақтайды.
Сабанды және басқа да өсімдік қалдықтарын егіс алқабының жоғарғы
бетінде қалдыру Солтүстік Қазақстан жағдайында топырақтағы органикалық
заттардың көбеюіне негізгі және қолайлы әдіс болып табылады.
Ресурсты сақтау технологияларын қолдану дәнді-дақылдардың сабанын
пайдалану арқылы топырақ құнарлылығының оң балансын шығарып алуға мүмкіндік
туғызады.
Топырақтың жоғарғы беті органикалық заттармен қамтамассыз етілген егін
алқабында өсімдік қалдықтарын біркелкі шашу арқасында жерді су және жел
эрозиясынан сенімді сақтайды, сондай-ақ қыратты, құзды жерлерді өңдеу
кезінде жер қабатында жиналатын ылғалдылықтың қоры және қоректену
элементтері өңдеу мәдениетінің өсуі мен дамуына тұрақты жағдайда әсер
етеді, ал бұл жос-парланған өнімділікті алуға кепілдік береді.
Топырақтың аэрирдік су қабатының интенсивті қаныққан бөлігінің
тұрақтылығының жоғарлануына, механикалық әрекеттілігіне, жұмысшы органдары
және машина-тракторлық агрегаттар жүйесі себепші болады.
Ылғалды сақтау ресурсы технологиясының маңызы агроэкологиялық
артықшылығы топырақтағы су қозғалысының жақсаруы болып табылады.
Әсіресе егістік қабатын ылғалмен қамтамасыз етуді жақсартуды айтуға
болады (топырақтың 0-10 см). Бұл қабатта ылғалдылық 2-3 см тереңдіктен
бастап байқалады. Дәстүрлі бидай өңдеу технологиясында байқалатын жердің
жоғарғы қабатында 6-7 см топырақтың беті құрғап қалады, кейде одан да
тереңірек болуы мүмкін. Топырақтың егін егу қабатындағы ылғалдылықтың болуы
дән егудің тереңдігін азайтуға мүмкіндігін береді. Белгілі болғандай дән
егудің тереңдігі 2-3см болады. Бірақ бидай себу аудандарында дала
топырағындағы ылғалдылықтың жеткілікті болмауына байланысты дәндерді 6-8см
және одан да тереңірек егеді.
Топырақтың жоғарғы жағының кебуі тістік борондар мен культиваторлар КПС-
4, КПЭ-3,8 сияқты өңдеу технологияларын қолдану арқылы жүзеге асады.
Ұсақ дән егудің мүмкіндігі күзден қалған сабан қалдықтары бар
өңделмеген топырақта тікелей бидай егу арқылы жүзеге асады.
Егін егілгеннен кейін қалыптасатын ұсақталған сабан және топырақтың
тығыз қабаты дәстүрлі технологияға қарағанда топырақ қабатының 7,6 -7,7%
ылғалдылығын сақтауға көмектеседі.
Бұл бидайдың екінші тамырын қалыптастыру үшін және өнімділікті арттыру
үшін кепілді жағайлар туғызады.
Әрине, жоғарыда айтылған тікелей егу артықшылықтары тез арада болмай-
ды, ол тек технологияны толық меңгерген кезде және егіншілік мәдениетінің
арт-қан кезінде ғана орындалады.
Механикалық өңдеуден бас тарту көптеген ғалымдардың пікірі бойынша,
егістіктің ластануына әкеп соғады. Арамшөптердің құрамында белгілі бір
өзгеріс-тер болады. Дәнді-дақылдардың кейбір түрлерінде арамшөп фитоценозы
(тыш-қандар, тауық тарысы) көбейеді.
Сондықтан топырақ өңдеу кезінде жасалынатын барлық шараларды орындау
егін шаруашылық мәдениетінің жоғарғы деңгейін, егіс даласының тазалығын,
технологиялық шарттардың қатаң сақталуын, егін жұмыс-тарын тиімді уақытта
және жоғарғы сапада жүргізілуін, эффективті гербицидтерді дұрыс
қолданылуын, тыңайтқыштардың тиімді мөлшерін және шаруашылық техно-логиясын
жеткілікті дайындық деңгейінде қолдану болып саналады. Нөльдік техно-
логияларда топырақты булаудың орнына гербицидтерді қолданады. Топырақты
гербицидтермен булауда дәндер толығырақ өседі, ал бұл олардың топырақтағы
потенциалдық қорларын азайтады.
Сонымен қатар арамшөптерді культиваторлармен кескенше қазіргі заманғы
гербицидтерді пайдаланған жөн. Оның әсерінен көпжылдық арамшөптер тез
жойылады. Көпжылдық арамшөптердің тамырын толық жою үшін егін жинау
науқанынан кейін немесе егін егу алдында гербицидтерді қолданудың әсері
мол.
Егер көпжылдық арамшөптерді қазан айының ортасына дейін гербицидтермен
өңдейтін болсақ, 3 жылдың көлемінде бұл егістікте толығымен арамшөптер
болмайды. Себуайналымынң булануға қойылған және бидай алқабтарындағы дәнді-
дақылдардың қауіпсіз мерзімінде ұсақталған тез шіритін гербицидтерді енгізу
арқылы егістіктердің ластануы дәнді-дақылдардың арамшөптерге биологиялық
бәсекелестігі азаяды.
Себу айналымының 4-польдік дәнді булаудың және егістіктің ластануының
есеп көрсеткіштері механикалық өңдеуді гербицидтермен алмастырғанда
егістіктің ластануы болмайтындығы дәлелденді. Керісінше, вегетация (толық
өскін фазасы) кезеңінің басында нөльдік технологиясы бойынша егілген
бидайға қарағанда арамшөптер екі есе аз болды(18,1 дм2), дәстүрлі
технологиямен егілген өнімге қарағанда (37,2 дм2). Топырақты өңдеудің
барлық нұсқалары бойынша егін жинау уақытында арамшөптердің мөлшері 1м2-қа
9,5-12,8 дм2-қа кеміді, тіпті көпжылдық арамшөптер мүлдем болмады (0,1
дм2).
Сонымен жоғарғы дәрежеде жерді игеруде гербицидтерді пайдалану егіс
даласын арамшөптерден тазалайды. 4 егін даласының себуайналымында (булану-
бидай-бидай-бидай) топырақтың метрлік қабатындағы судың мөлшері көктемде
орта есеппен 120мм болды. 1-ші дәндә-дақыл буланғаннан кейін 3 жыл-да (2006-
2008) орта есеппен 125-132мм, 2-ші дәнді-дақылда – 110-113мм, ал 3-шісінде
98мм болды, яғни себу айналымының ротация соңында ылғалдылық қоры азаяды.
Бұл өңдеу технологияларына байланысты емес.
Топырақты өңдеудің нөльдік технологиясының ылғалды сақтауда дәстүрлі
және жаңа технологиялармен өңдеулерді салыстырғанда біраз айырмашылығы бар.
Себу кезінде себуайналымының 1м топырақ қабатындағы ылғалдылық 144мм, бұл
бұрынғыдан 23-24мм-ге көп. Нөльдік технология бойынша бидайды гербицидтік
булауда ылғал 162мм болады немесе 30-37мм-ге артық. Егіс алқабын булау
кезінде ылғал құрамы 15-20мм немесе 8-13% - шамалы болса да, өскенін
байқадық.
Булаудың алдында демалуға қойылған егістік + ұсақталған сабан нұсқасы
бойынша өсімдік қалдығының массасы (290,6грм2) бұл 108,8 грм2-қа көп
болды, бұл дәстүрлі технологияның топырақты өңдеу (181,8 грм2), егістікте
сабанды қалдырмау әдісінен артық болды. Өсімдік қалдықтарының біраз бөлігі
(198,6грм2) сабанның орнына ұсынылды. Олардың саны 1м2 қа 5630 дана болды.
Ал сабан-ның ұзындығы 8,4см. Өсімдік қалдықтарының массасы (181,8грм2),
сан жағынан 3813 дм2 және өлшемі 7,3 см
Буланудың соңына қарай егіс даласының жоғарғы қабатында (0-5см) және
оның бетінде әртүрлі технологиялармен топырақты өңдеудің әсерінен өсімдік
қалдықтарында климаттық және биологиялық шарттар жағдайында үлкен өзгеріс-
тер болады. Бқл өсімдік қалдықтарының массасының сапалық және сандық
өзгерісіне әсер етеді.
Дәстүрлі технология нұсқасы бойынша өсімдік қалдықтарының массасының
кемуі едәуір болды (181,8 ден 42грм2-қа), ал бұл нөльдік технологияда
(290,6 дан 218грм2). Булануға қойылған егіс даласын механикалық өңдеу
кезінде оның беткі қабатында сабанның аз мөлшері қалады (610дм2) және
өлшемдері де кішірейеді (3,8см), гербицидтік өңдеумен салыстырғанда
(2281дм2 және 8,7см). Сонымен бұдан шығатын қортынды булануға қойылған
егіс даласына механикалық өңдеуді аз жүргізу керек, сонда өсімдік
қалдықтары көп те, үлкен өлшемде болады.
Буланудың гербицидтік нұсқасында булану соңында өсімдік қалдықтарының
мөлшері мен массасы кейбір жылдары жұлынған арамшөптер есебінен көбей-
еді.Себуайналымы кезінде егіс даласына сабанды ұсақтап сеуіп тастаса, 4-
польдік себуайналымының дәнді булау ротациасында әр гектар егіс даласында
23,5 тонна ұсақталған өсімдік қалдықтары жинақталады немесе егіс даласынан
сабанда алып кету технологиясымен салыстырғанда бұл 2,3 есе көп болады.
Өсімдік қалдықтары мен топырақты құнарландыру коэфиценті 0,2 болса,
құнарлылық 2тг болады, дәстүрлі технологияда бұл көрсеткіш 4,7 тга немесе
нөльдік технологиямен салы-стырғанда 2,5 есеге көп болады.
Булануға қойылған егіс даласына өңдеу технологиясы және өсімдік қалдық-
тарының түрлері егіс даласының эрозиялық тұрақтылығына едәуір әсер етеді.
Осының дәлелдемесі ретінде Е.И. Шият теңдеуі бойынша 1975жылғы көрсеткіште
дәстүрлі өңдеуде және механикалық өңдеуде (6-7см тереңдікте қопсыту)
булануға қойылған егіс даласының эрозиялық тұрақтылығының белгіленген
мөлшері (Q= 47.5гр) болды, егер осының бәрін гербицидтік өңдеумен
алмастырылса, даланың желге қарсы тұруы өте жақсы болар еді.(Q= 9.9гр).
Топырақтың қопсыған қабаты оның негізгі қасиетіне және сулылығына,
арасына ауа кіруіне және қоректену тәртібіне әсер етеді, осының нәтижесінде
топырақтың жемістілік деңгейі анықталады. Біздің зерттеулеріміз
дәлелденгендей, Оңтүстік қаратопырағы жай егіс даласында да, топырақтың
құнарлы қабатында да қанағаттанарлық қосылыстарға ие. Қазақстанның
солтүстігінде негізгі дәнді-дақыл-дарды егу тығыздығы 1,1...1,3грсм3
аралығында болады.
Дәнді-дақылдардың көлемдік массасы, яғни тығыздығы көптеген зерттеулер
нәтижесі көрсеткендей 1,10-1,20грсм3 болды, ал бұл осы топырақ тығыздығына
жақынырақ. (1,17 -1,25грсм3).
4 жылдық зерттеудің орташа мәні топырақты булаудың соңына қарай топы-
рақ қабатының 0-30см тереңдігіндегі тығыздығы топырақты қорғау жүйесі
бойынша өңдеуде 1,37, ал нөльдікте 1,41грсм3 тең болды. Гербицидпен булау
кезінде егіс даласының топырақ қабатының тығыздығы (0,04грсм3) болса,
дәстүрлі технология бойынша беткі қабатының 0-10см тығыздығы жоғары болды,
топырақ – 1,30 болса, тығыздық 1,21грсм3 болды. Дегенмен келесі жылы егу
кезінде бұл тығыздық – 0-30см топырақ қабатын-да нөльдік өңдеуде (1,30
грсм3) болды, яғни (0,03 грсм3)-қа кеміді.
Жаз уақытында булануға қойылған егіс даласын өңдеу СЗС-2,1,СКП-2,1
тырмаларымен 6-7см тереңдікте жүргізіледі. Булану соңында өңдеу
жүргізілмейді. Себуайналу жүйесінде тегіс кесу (12-14см) барлық егіс
алқабында жүргізіледі. Егу алдындағы топырақты қопсыту 6-7см тереңдікте
қопсытатын және егетін тырма-лармен жүргізіледі. Өңдеу технология түрлерін
дамытқанмен тек біз энергети-калық шығындарды, топырақтың эрозиялық
тұрақтылығын арттырамыз, сондықтан жердің құнарлығын арттыру, жерді
минералдармен байыту үшін өсімдік қалдықта-рын пайдалану ерек. Осы
жүйелерді тұрақты пайдаланса, топырақты жемістілігі және жоғарғы сапалылығы
барынша мол өнім береді.
Бұл міндеттерді шешу белгілі уақытты қажет етеді. Сол себепті және
жоғарыда жазылған ылғалды ресурстарды сақтау технологиясының әзірлемесінің
бастапқы кезеңін бақылауға ала отырып, технологияларының ерекшеліктерін
ескеріп, біз дәнді-дақылдарды өңдеу технологиясын ақсартуды тез іске
асыруды және айырықша өзгерістерді күтпейміз. 2008жыл дәнді булаудың 4-
польді себу-айналымының 3-ші жылы болып саналады. Біздің
тәжірибеміздегі 3 түрлі технология бидай өңдеудегі интенсивті болып
табылады, себебі олар соңғы 3 жылда салыстырмалы жоғары өнім алынды,
24,8 – 25,7 цга, технологиялардың нұсқаларының айырмашылығы аз.
(+1,1цга нөльдік технология бойынша), солай болса да өнімнің өсу
тенденциясы бақыл-ануда, әсіресе буланудан кейінгі 1-ші дақылда (+2,4
нөльдік технология бойын-ша).Бірақ басты айырмашылық өнімділікте емес,
үнемде. 9-кестеде көрсетілген-дей механикалық өңдеудің (жекелей немесе
толық) гирбицидтік тәсілі 1га себу айналымында ақшалай қаражатты (19%)
мәнді азайтуға мүмкіндік берді.
ЖЖМ-ға шығын 21,3%-тен 7,2%-ке нөльдік технология бойынша азайды. Ал
гербицидтікте керісінше, 4,9%-дан 30,7%-ға дейін өсті.
Топырақты механикалық өңдеуді гербицидтікке ауыстыруда еңбек шығыны 1га
себуайналымында 2,99-дан – 1,44 адамсағ азаяды немесе 2,1 есе.
Минималды және нөльдік технология 3038-4868 тгга немесе гектарына 9,2-
14,7% артық пайда береді.
Минималды және нөльдік технология шығынның жоғары қайтымын, 2,91-2,93,
дәстүрлі 2,07 болғанда қамтамасыз етеді. Рентабельділіктің көрсеткіші
(207%ке қарсы 291-293) де жоғары.
Минималды және нөльдік технология өзіндікқұны аз дәнді өсіруге (6715-
6747тнт) мүмкіндік береді, ал дәстүрліде өзіндіккұн 8592 тнт. Бұл
технологиялар еңбек өнімділігін бұрынғы Солтүстік Қазақстанға ұсынылған
технологиялардан 2,0-2,4 есе арттырады.
Сонымен минималды және нөльдік технологиялардың экономикалық тұрғыда
артықшылығы еңбек өнімділігінің артуымен, пайданың дәнді өндірудің
рентабельділігінің артуымен қорытындыланады.
Ал технологиялық тұрғыда топырақты өңдеуді төмендету жұмыс жүргізуді
азайтуға, өз кезегінде дәнді-дақылдардың өнімділігіне жақсы әсер етеді.
ІІІ бөлім. Өсімдіктер карантині және арамшөптер туралы ҚР заңнамасы
Өсімдіктер карантині туралы 1999 ж. 11 ақпандағы N 344-1
Қазақстан Республикасының Заңы
1-тарау. Жалпы ережелер
1-бап. Осы Заңда пайдаланылатын негiзгi ұғымдар
Осы Заңда мынадай негізгi ұғымдар пайдаланылады:
1) импорттық карантиндiк рұқсат - Қазақстан Республикасының уәкілетті
органы белгiлейтiн шарттарда карантинге жатқызылған өнiмдi Республикаға
әкелуге, сондай-ақ оның транзитiне рұқсат беретiн құжат;
2) жерсiндiру-карантиндiк көшеттiктер - импорттық отырғызылатын және
тұқымдық материалдағы карантиндi объектiлердiң және басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Арамшөптер және өсімдіктерді қорғау
мәселелері ... ... ... ... ... ..5
1.1 Өсімдіктер қорғау саласындағы өзекті
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ..5
1.2 Карантинді арамшөптер және олармен
күрес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..9
ІІ бөлім. Қостанай облысының қара топырағы жағдайында арамшөптермен
күресудің және топырақ құнарын арттырудың тиімді жолдарын қарастыру
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІІ бөлім. Өсімдіктер карантині және арамшөптер туралы ҚР
заңнамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығы өндірісі маңызды салалардың
бірі және отандық тамақ өнеркәсібінің дамуы үшін таптырмас шикізат көзі
болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми-
зерттеу институты ғалымдарының көп жылдық мәліметтері бойынша залалды
арамшөптердің кемінде 120 түрі республиканың ауыл шаруашылығына зиянды
әсерін тигізеді.
Арамшөп – егіс танаптарында өсетін жабайы өсімдіктер. Оның Қазақстанда
300-ден астам түрі бар. Егістік, шалғынды, жайылымды жерлерде, өзен-көл
жағалауларында өседі. Арамшөп тамыр жүйесінің жақсы дамуына байланысты
ылғалды, қоректік заттарды көп пайдаланады. Сондай-ақ ол егілген дақылды
көлеңкелеп, фотосинтез процесінің жүруін нашарлатады, нәтижесінде егілген
дақыл бойында органик. заттардың түзілуі нашарлайды, алынатын өнім
төмендейді. Арамшөп – егіс зиянкестері мен ауру қоздырғыштардың мекені әрі
оларды тарататын ортасы. Кейбір Арамшөптің тұқымы, жемісі (меңдуана, үй
бидайық, сарғалдақ) адамды, малды уландырады. Арамшөп қолдан егілген
дақылдар сияқты бір мезгілде емес, шұбалаңқы өніп көктейді әрі топырақта
тіршілік қабілетін ұзақ мерзім сақтай алады. Мұның үстіне көптеген
арамшөптер сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына (суыққа, ыстыққа,
құрғақшылыққа) төзімді келеді. Арамшөп негізінен паразитті арамшөп және
паразитті емес Арамшөп болып екі топқа бөлінеді. Паразитті арамшөпке
арамшырмауық, сұңғыла, т.б. жатады. Ең зияндысы – хлорофилі мен тамыры жоқ
сұңғыла. Ол қасындағы дақылдың қоректік заттарын сорып алады. Паразитті
емес арамшөпке бір жылдық өсімдіктер (қара сұлы, итқонақ, қарабидай
арпабасы, қара меңдуана, т.б.) және көп жылдық өсімдіктерден (жатаған
бидайық, ермен, шоңайна, кәдімгі түйетікен, т.б.) болып бөлінеді. Арамшөпті
жою үшін агротех. шараларды (себілетін тұқымды жақсы тазарту, көң шашу,
Арамшөпті гүл жармас бұрын отау, ауыспалы егісті қолдану, топырақты сапалы
өңдеу, дақылдардың қатар аралығын қопсыту, т.б.) мұқият жүргізу, хим.
гербицидтер (авадекс, илоксан, т.б.) шашу және биол. әдістерді тиімді
қолдану.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері:
- ауылшаруашылығындағы арамшөптердің түр құрамын анықтау;
- Қазақстан топырағындағы арамшөптердің тұқымдық қорын зерттеу;
- егістіктерде түрлі мерзімдерде және егістен тыс арамшөптер басқан
жерлерде қолданылатын гербицидтердің биологиялық тиімділігін
анықтау;
- гербицидтердің өнімнің технологиялық сапасына әсері мен сынақтан
өткізілетін гербицидтердің топырақтағы және өнімдегі қалдық
мөлшерін анықтау;
- егістіктердегі арамшөптерге қарсы гербицидтерді қолдану жүйесіне
экономикалық тұрғыдан баға беру.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы
бір жылдық және көп жылдық арамшөптерге қарсы жаңа гербицидтер қолданудың
тиімді әдістері қарастырылды. Егістіктердегі және егістен тыс жерлердегі
арамшөптердің түр құрамы мен оған қарсы қолдану мөлшеріне, мерзімі мен
тәсіліне қарай гербицидтердің тиімділігі анықталды.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Арамшөптер және өсімдіктерді қорғау мәселелері
1.1 Өсімдіктер қорғау саласындағы өзекті мәселелер
Қазақстанда да ауылшаруашылығы өндірісіне зиянды организмдер мен
арамшөптерден келіп жатқан зиян аз емес. Мәселен, 2000 және 2002 жылдары
Орталық Азияда күздік бидай егісін сары тат ауруы жайлап, оның түсімділігін
40-50%-ға дейін төмендетті. 2000, 2002 және 2005 жылдары республиканың
солтүстігінде ауа райы өте ылғалды болып, жаздық бидай егістерінде тат және
септориоз аурулары кең таралды, осының салдарынан фунгицидтер қолданылмаған
танаптардың түсімділігі 20-30%-ға дейін төмен болды. 1998-2000 жылдары олар
республиканың солтүстік аймағында шектен тыс көбейіп, орасан қауіп
тудырғанын көпшілік қауым ұмыта қоймаған шығар. Осы жылдары бұл зиянкеспен
күресу үшін 2-3-тен 8,2 миллион гектарға дейін шабындықтар мен егіс
алқаптарында химиялық препараттар қолданылып, мемлекет бюджетінен 20-22
миллиард теңгеге дейін қаржы жұмсалды.
Енді арамшөптерге келсек, олардың салдарынан өнім 40-50 %-ға, тіпті
одан да көп кемуі мүмкін. Солтүстік аймақта астық дақылдары егісінде қара
сұлы, сары қалуен, дала шырмауығы, жабайы гүлтәжі, улы кекіре және т.б. жиі
кездеседі. Қара сұлы мен тары тектес және қосжарнақты арамшөптер басқан
бидай егістері бірнеше миллиондаған гектарға жетеді.
Ауыл және орман шаруашылығында зиянды организмдердің таралуы мен дамуын
және зияндылығын шектеу үшін дүние жүзінде арнайы химиялық препараттар
немесе пестицидтер кеңінен қолданылады. Енді осы жайлы аздаған
статистикалық деректерге зер салсақ. Ресей ғалымы В.А.Захаренконың
мәліметіне қарағанда, өткен ғасырдың 60-жылдары жыл сайын дүние жүзінде 580
млн. доллардың пестицидтері қолданылса, 70-жылдары бұл көрсеткіш 4,7 есеге
артыпты. 1980 жылы ол 20 есеге көбейсе, 1990 жылы 26 миллиард 400 млн.
долларға жеткен. 90- жылдардың ортасында астық дақылдарының егіс көлемі 428
млн. гектарды құрап, 1 гектарға шаққанда 11,9 доллардың пестицидтері
жұмсалыпты. Енді жүзім мен жеміс-жидек шаруашылығына келсек, олардың 1
тонна өнімін өндіруге орта есеппен 4,5 доллардың пестицидтері жұмсалады
екен. Осындай жағдай картоп пен көкөніс өндіруде де қалыптасып отыр.
Пестицидтерді кең пайдалану нәтижесінде дақылдарды күтіп-баптауға қажет
қол күші шығыны азаяды, еңбек өнімділігі артады. Мәселен, Германияда қант
қызылшасын арамшөптерден отау үшін голтикс препаратын қолданудың
нәтижесінде дақылдың түсімділігі 1950 жылмен салыстырғанда 330 центнерден,
1993 жылы 510 центнерге дейін көтерілген, ал 1 гектарға жұмсалатын еңбек
шығыны 7 есе төмендеген. Осы тәріздес жетістіктерге АҚШ астық дақылдарын
өндіруде қол жеткізіп отыр. Мәселен, 1975-1995 жылдар аралығында арамшөптер
және өсімдік зиянкестері мен ауруларынан келетін зиян пестицидтерді кең
қолдану нәтижесінде төмендеп, еңбек өнімділігі 20-25 % аралығында өскен, ал
өсімдік шаруашылығының тиімділігі 1,02-ден 1,75 астық өлшеміне дейін
көтерілген.
Ғалымдардың пайымдауы бойынша 21 ғасыр биотехнология ғасыры болмақ.
Осыған орай жақын келешекте азық-түлік дақылдарын өндіруде пестицидтерді
қолдану мөлшері төмендей ме деген сұраққа оң жауап беру өте қиын. Соңғы
жылдары оның әдістемелерімен генді тасымалдау арқылы жүгері мен қант
қызылшасының және қытай бұршақтың гербицидтерге төзімді жаңа сорттары
шығарылып, олардың егіс көлемі көбеюде. Бұл жұмысқа пестицидтер шығару
саласында дүние жүзі бойынша алдыңғы орында келе жатқан АҚШ-тың трансұлттық
“Монсанта” химиялық компаниясы көп көңіл бөлуде. Олар химиялық препараттар
ғана емес, аталған дақылдардың гербицидтерге төзімді сорттарының тұқымын
өндіруді де өз қолына алып отыр. Соңғы жылдары Швейцарияның “Сингента”
компаниясы да осы бағытта жүргізілетін ғылыми жұмыстарды өздерінің негізгі
стратегиялық мақсаты ретінде қарайды. Сонымен, келешекте де пестицидтерді
кең қолдану ауыл шаруашылық дақылдарының түсімділігін көтеріп, еңбек
өнімділігін арттырудың сара жолы болмақ.
Егер, өткен ғасырдың 80-жылдарына дейін өсімдіктерді зиянкестер мен
аурулардан қорғау үшін зәрлілігі өте жоғары, адам денсаулығына қатерлі ДДТ
мен гексахлоран, сынап, органикалық препараттар кең қолданылса, соңғы
жылдары олардың орнына нысанды организмдерге биологиялық тиімділігі жоғары,
таңдамалы әсерлі, пайдалы организмдер мен қоршаған ортаға қауіптілігі төмен
пестицидтердің жаңа түрлері келді. Дегенмен де, ауыл және орман
шаруашылығында қолданылатын препаратттардың қоршаған орта мен адам ағзасына
қаншалықты қауіпті деген заңды сұрақ туындайды. Осы жайлы біраз деректерге
тоқталайық. Өсімдіктер қорғау химикаттарын шығаратын шет елдердің ірі
концерндері мен компаниялары пестицидтерді өндірісте қолдануға ұсынбас
бұрын, олардың қоршаған ортаға, жануарлар мен құстар және де топырақта
тіршілік ететін макро және микроорганизмдерге әсерін жан-жақты зерттейді.
Бұған 90-жылдары Жапонияның “Сумитома”, Германияның “БАСФ” және
Швейцарияның “Сингента” химиялық компанияларының жұмысымен жете танысқанда
көзіміз анық жетті. Нысанды организмге биологиялық тиімділігі бойынша
іріктеліп алынған препараттар 4-5 жыл бойы лаборатория жағдайында жан-жақты
тексеруден өтеді. Пестицидтердің тірі организмдердің тұқым қуалау қасиетіне
тигізетін әсерін анықтау үшін зерттеу жұмыстары жануарлардың 3-ұрпағына
дейін жүргізіледі. Арнайы тәжірибелерде олардың жаңбыр суы арқылы топыраққа
сіңу тереңдігі, онда тіршілік ететін қарапайымдылар мен микроорганизмдерге
әсері, метаболиттерге ыдырауы және т.б. анықталады. Өндіріске ұсынылатын
бір препаратты шығару үшін 9-10 жылдай уақыт кетеді, бұған 200-250 млн.
дойчмарк жұмсалды. Бұл қаражаттың 31 бөлігі пестицидтерді токсикологиялық
тұрғыдан зерттеуге арналған. Міне, осындай жан-жақты зертханалық және
танаптық зерттеулерден кейін ғана пестицид тіркеуге, одан кейін ауыл немесе
орман шаруашылығында қолданылуға ұсынылады.
Өсімдіктерді қорғау жайлы Қазақстанда 2002 жылы қабылданған заңға
сәйкес өндірілетін мемлекетте тіркелген препараттар 2-3 жыл жергілікті
жағдайда сынақтан өткеннен кейін ғана біздің елде тіркеліп, ауыл және орман
шаруашылықтарында қолдануға рұқсат етіледі. Енді өсімдіктерді зиянкестерден
қорғау үшін пестицидтерді қолдану көлемі жайлы кейбір деректерге
тоқталайық. 1999- 2000 жылдары тек шегірткені ауыздықтау үшін инсектицидтер
2- 3-тен 8,2 млн. гектар ауыл шаруашылық айналымындағы және басқа жерлерге
шашылды. Жылына 3-4 млн. гектар егіс алқаптарында арамшөптерді отау үшін
гербицидтер, зиянкестер мен ауруларға қарсы 1,0-1,5 млн. гектарға
инсектицид немес фунгицид қолданылады. Халық аса жиі орналасқан Оңтүстік
Қазақстан облысында мақта танаптарын зиянкестерден қорғау үшін 100-120 мың
гектарға 2-3 рет инсектицидтер шашылады.
Республикамызда кең қолданылып жатқан пестицидтерден қоршаған орта мен
адам денсаулығына айтарлықтай қауіп төніп тұрмаған да шығар. Дегенмен де,
“құдай сақтансаң сақтайды” деген мақалды еске алған жөн. Осыған орай
пестицидтерді сақтау, тасымалдау мен қолдану шаралары толық орындалып,
қоршаған ортаны олардың қалдықтарымен ластанудан сақтау, табиғаттағы
айналымын қадағалау, адам ағзасына теріс әсерін болдырмау немесе азайту
мәселелері егемен елімізде толық шешуін тауып жатыр ма? Өкінішке орай оған
толықтай оң жауап беру қиын. Көршіміз Ресейде Ф.Эрисман атындағы гигиена
ғылыми-зерттеу орталығы осы бағытта тиянақты жұмыс жүргізуде. Осы
институттың директоры, Ресей медицина ғылымының академигі В.Н.Ракицкийдің
Бүкілресейлік өсімдіктер қорғау саласы бойынша өткен ІІ съезде мәлімдеуіне
қарағанда, ауыр металдар мен пестицидтер адам ағзасын айықпас, созылмалы
дерттерге ұшыратады екен. Өкінішке орай, тексерілген азық-түлік өнімдерінің
65%-нан осыдан 20-30 жылдай бұрын қолдануға тыйым салынған, аса зәрлі ГХЦГ
мен ДДТ препараттарымен қатар, арамшөптерді отауға әлі де кең пайдаланылып
келе жатқан 2,4 Д гербициді тіркелген. 2005 жылы Ресейде эпидемиологиялық
жағдайды ушықтырмау және экологиялық зардаптардан туындайтын адам ағзасының
аса қауіпті ауруларын емдеу үшін 4 млрд. рубль қаражат бөлініпті.
Өсімдіктер қорғау құралдарының қоршаған ортаға теріс әсерін
төмендетіп, биологиялық және экономикалық тиімділігін арттыруда оларды
қолдану тәсілдерін жетілдірудің де атқаратын рөлі аз емес. Біріншіден,
оларды қолданатын техника өте жоғары талаптарға сай болуы керек. Мәселен,
дамыған мемлекеттерде бүріккіш техника жыл сайын, немесе 2 жылда бір рет
арнайы тексеруден өтіп, қолдануға жарамдылығы анықталады. Екіншіден,
егістіктер мен шабындықтарға пестицидтер бүрку үшін техниканың белгілі бір
түрі қолданылады. Мәселен, Германияда олар көбінесе тракторға тіркейтін
бүріккіштер арқылы шашылады, жұмыстың 90%-дан артығы осы техника арқылы
орындалады. Пестицидтерді ұшақтар немесе дельтаплан арқылы әуеден немесе
аэрозолды генераторлармен жерден шашқанда әсерлі заттың біразы нысанаға дәл
тимей, буланып ауа толқынымен жоғары көтеріліп кетуі мүмкін. Үшіншіден,
ғылымның соңғы жетістіктерге сай пестицидтер егіске немесе шабындыққа
жалпылама шашылмай, компъютерлік жүйелер мен жер серіктері арқылы тек
нысаналы организмдер кездескенде ғана қолданылады.
Қазақстанға келсек, пестицидтер қолдануға арналған техникалар талапқа
сай ма, препараттардың қажет мөлшерін дәл бүрке ала ма? Өкінішке орай,
мемлекет тарапынан бұны арнайы тексеріп, қадағалап жатқан ешкім жоқ.
Пестицидтер тракторларға тіркелетін бүріккіштермен қатар, арнайы
автомайзерлер, тұмандатқыш генераторлар және ұшақтар мен дельтапландар
арқылы да шашылады. Республиканың көптеген аймақтарында өнімділігінің
жоғарылығына қызығып, аэрозолды генераторлар кең қолданылуда. Олар
пестицидті тұмандатып жатқанда желдің бағыты кенет өзгерсе, улы тұман
айдалаға, тіптен ауылды мекендерге де ауып кетуі мүмкін. Әрине, су тапшы
келетін шөлейт жерлерде шегірткеге қарсы аэрозолды генераторлар мен
автомайзерлердің артықшылығында күмән жоқ. Соңғы жылдары ірі астық
компаниялары шет елден жоғары өнімді, алым ені 30 метрге жететін өзі
жүретін бүріккіш қондырғылар әкелуде. Олардың біреуінің өзі күніне 1000
гектарға жуық егіс көлемін баптай алады. Осы тәріздес техникалар ірі шаруа
қожалықтары мен серіктестердің бәрінде болса, пестицидтерді қолданудың
тиімділігі артып, қоршаған ортаның ластануы біршама төмендер еді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын әртүрлі зиянды жәндіктер мен аурулар және
арамшөптерден қорғау үшін Ресейде 30 мың тоннаға жуық пестицид қолданылса,
біздің елімізде де 10-15 мың тоннаға жуық қажет. Өкінішке орай,
республикада оларды шығаратын арнайы өндіріс орындары жеткіліксіз
болғандықтан, қазір бұл мұқтажды өтеу үшін біз көбінесе шетел фирмаларына
тәуелді болып отырмыз. Соңғы жылдары, Алматы маңында (Қайрат ауылы)
“Агрохимия” мен Атбасарда “Астана нан” акционерлік қоғамдары өсімдіктер
қорғау мақсатында қолданылатын бірен-саран препараттарды шығара бастады.
Көбінесе олар шетелден олардың дайын әсерлі затын әкеліп, сумен немесе
органикалық қоспалармен араластырып, ыдыстарға құюмен айналысады. Көршіміз
Ресейде өсімдік қорғау құралдарын шығарумен 30-дан астам арнайы фирмалар
мен серіктестіктер айналысып, соңғы жылдары олар Қазақстан нарығына да ауыз
салып жатыр.
Нағыз отандық пестицидтер шығару үшін Білім және ғылым министрлігінің
ғылыми-зерттеу институттары бірлесе отырып, іргелі зерттеулер жүргізетін
мезгіл жеткен сияқты. Оған үлкен материалдық-техникалық база, көп қаражат,
білікті мамандар қажет. Осыған байланысты, 2005 жылы Бүкілресейлік ІІ
съезде өсімдіктер қорғау химиялық құралдарын шығаратын ғылыми-зерттеу
институтының бас директоры А.Ремизов келтірген деректерге назар аударуды
жөн көрдік. Дамыған шет мемлекеттерде 1 жаңа препарат шығару үшін 184 млн.
доллар жұмсалады. Ол осы бағытта Ресейде арнайы жұмыс істеп жатқан 3 ғылыми-
зерттеу институтына 2005 жылы 56 млн. рубль бөлінгенін, бұл қаржының
мардымсыз екеніне тоқталған еді. Қазақстанға келсек 2001-2005 жылдары Білім
және ғылым министрлігінің Химия институтының бір лабораториясына
“Өсімдіктердің өсуін реттейтін және зиянкестерден қорғауға арналған
химиялық құралдарын шығару” деген тақырыппен ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге жылына 1,5-2 млн. теңге ғана қаржы бөлінген. Мұндай болар- болмас
қаражатқа не істеуге болады?
Өсімдік қорғау саласы бойынша ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерге
мемлекет тарапынан орасан зор көмек жасалып отырғанын айтпай кетуге
болмайды. Аса қауіпті зиянкестер мен өсімдік аурулары және карантинді
арамшөптермен күресу үшін бюджеттен жыл сайын бірнеше миллиард теңге қаржы
бөлінеді. Оларға үйірлі шегірткелер, астық дақылдарының 3-4 зиянкестері мен
тат және септориоз аурулары, мақтаның көбелегі, сары шырмауық, улы кекіре
және т.б. жатады. Мәселен, 2000 жылы тек шегірткені ауыздықтау үшін 20
миллиард теңге, 2002 және 2005 жылы астық дақылдарының тат пен септориоз
ауруларының эпифитотия дәрежесіне дейін дамуына байланысты, оларды тежеуге
бөлінген қаржы мөлшері 1,5- 2 млрд. теңгеге жуық болды. Сонымен қатар,
астық өндірушілерге тікелей көмек ретінде тұқым дәрілеуге арналған
препараттар мен гербицидтердің бағасы 40%-ға арзандатылып отыр.
Өкінішке орай, бұл орасан зор қаржының бәрі бірдей өз мақсатында,
тиімді пайдаланылып отыр деп айту қиын. Оның бір себебі өсімдік қорғау
саласындағы қызметтің бір жүйеге келмей, орынсыз тарамдалуы. Осының
салдарынан негізгі мақсат — қалай да болса мемлекет бөлген қаржыны игеру,
ал атқарылған жұмыстың тиімділігі мен түпкі нәтижесіне жете мән беріле
бермейді. Мұны республиканың көптеген аймақтарында егіс алқаптарының
фитосанитарлық жағдайын қадағалап, аталмыш аурулар бойынша ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізіп, оның нәтижелерін өндіріске енгізуге талпынғанда байқап
жүрміз.
1.2 Карантинді арамшөптер және олармен күрес
Арамшөптер – адамдардың қатысуынсыз мәдени дақылдармен бірге өсуге
бейімделген ерекше өсімдіктер тобы. Мәдени дақылдарды өсіру үшін адамдар
қолданған агротехника жүйесі арамшөптер үшін де қолайлы болды. Арамшөптер
топырақтан керекті коректік заттар мен ылғалды бойына сіңіреді, арамшөптер
жер өңдеу, егін жинауды ауырлатады, дақылдың өнімі мен сапасын төмендетеді.
Олардың ішінде өте зияндылары карантинді шөптер тобы болып саналады.
Өсімдік қорғау және карантин департаментінің мәліметі бойынша,
карантинді арамшөптер арамсояудың 19 түрі 180 мың гектар жерге таралған.
Сондықтан күрес уақытында барлық жерлерде жүргізіліп, агротехникалық,
биологиялық және химиялық әдістерді қолдану арқылы ғана жоспарланған,
сапасы жоғары өнім алуға болады
Арамсояу Cuscuta S.P. – бір жылдық паразит шөп, Қазақстанның барлық
жерінде таралған. Дүниежүзілік флорада арамсояудың 274 түрі кездеседі.
Қазақстанда тіркелген арамсояудың 19 түрі бар. Қазақстанның барлық
облыстарында көп тараған түрі – далалық арамсояу. Бұл шөп 200-ден астам
ауылшаруашылық дақылдарына зиянын тигізеді. Мысалы, далалық арамсояу басқан
қант қызылшасы өнімінің 80%-ы, пияз-сәбіздің – 85%, жоңышқа өнімдерінің 95%-
ы жойылады. Арамсояудың тұқымын жоңышқа тұқымынан ажырату қиын, осы себепті
тауар өндірушілердің көп өнімдері сатуға жарамсыз болып жатады.
Арамсояу мәдени дақылдардағы зат алмасуды бұзады. Арамсояу түтікше
тамырлары арқылы мәдени дақылға жабысып, ондағы органикалық, органикалық
емес заттарды сорып алып, дақылды әлсіретеді, дақыл біртіндеп өсуін
тоқтатып, қурайды. Арамсояу тұқымнан өседі, тарайды. Бір тұқымнан өскенде
тұқымдағы қоректік заттарды пайдаланып 10-13 см. биіктікке көтерілгеннен
кейін, тұқымдағы қоректік зат бітеді. Арамсояу топырақпен байланысын жояды,
осы кезде оның сабақтары шыркөбелек айналып, қасында басқа шөптер болса,
соған жабысып бүршік тамыршықтары арқылы қоректі заттарды сорып алып, өсіп-
дами береді. Арамсояудың улылығы гүлдеген, тұқым пайда болған кезде
күшейеді. Осы кезде арамсояуда алколоид-кускутин және глюкозид,
конвольвулин көптеп жинақталады. Арамсояу араласқан мал азығы шіри
бастайды, өзінің бағалы нәрлілігін жоғалтады. Сонымен қатар, жануарларды
ауруға шалдықтырады.
Егістікті арамсояудан арылту үшін агротехникалық шаралардың жиынтығын
қолдану керек, яғни ауыспалы егісті дұрыс қолдану (дақыл алмасу), жерді
уақытында, сапалы өңдеу, тұқым себу мерзімі, дақылды күтіп-баптау, тиімді
гербицид беру қажет. Зерттеу көрсеткендей, арамшөптің көбі зябьке жыртылған
жерлерде жазғытұрым жерді тырмалағаннан кейін өседі.
Қаскелең тәжірибе шаруашылығындағы қызылша егістігінде арамсояу және
басқа арашөптермен күресу үшін гербицидтер қолданылады. Арамсояу жаңа өсе
бастаған кезеңдерінде жас сабақтар гербицидтер әсерімен тезірек жойылады,
кейін арамсояу гүлдері сарғая бастағанда, гербицидтер әсері аз болады.
Ермен жапырақты ойран шөп – бір үйлі, бір жылдық шөп, күрделі гүлдер
тобына жатады. Өсімдіктің сабағы тік, көп тармақты, жапырағы тарамдалған,
жапырағының үстіңгі жағы қою жасыл, астыңғы жағы сұрлау. Өсімдіктің
биіктігі 2 метр, тамыры 4 метр тереңдікке дейін жетеді. Құрғақшылық жылдары
зияндылығы өте зор. Өсімдік тұқым арқылы таралады, жылу сүйгіш, 8-10 градус
жылылықта 5 см. тереңдіктен сәуірдің аяғы, мамырдың басында жер бетіне шыға
бастайды. Шөп шілде-тамыз айларында гүлдейді, дәні қыркүйек-қазан айларында
толық піседі. Өсімдікті орып алғаннан кейін де шөп өсе береді де
ауылшаруашылық дақылдарының өнімін 40-60%-ға дейін төмендетеді. Отаны
Солтүстік Америка. Осы жерден Азияға, Еуропаға таралған. Қазақстанда Алматы
облысында, Алматы қаласында және басқа аудандарда 6100 гектар жерде өседі.
Өсімдік гүлдеген кезде олардың миллиардтаған тозаң тәрізді ұсақ
тұқымдары, ауа, жел арқылы көпшілік жерге тарайды, адамдардың денсаулығына
зор зиян келтіретін, аллергия ауруы – полинозға ұшыратады. Ауру түрлері:
ринит, конъюктивит, бронхы астмасы, бас ауруы.
Сондықтан егістікті ермен жапырақты ойран шөптен тазарту үшін бірлескен
агротехникалық шаралар мен гербицидтер пайдалану керек.
Тікенек алқа-Solanum cornutum Lam. Біржылдық шөп. Тамыры, сабағы тік,
жапырағы кезекпен орналасқан, тарамдалған, тікенекті. Жер бетіне сәуір-
мамыр айында шығады, тұқымды тамыз-қазан айларында береді. Әр өсімдік 3-3,5
мың дән береді. Тұқымның өңгіштігі 1%, топырақта 10 жыл сақталады. Мәдени
дақылдарды және басқа шаруашылықта пайдаланбайтын жерлерді ластайды.
Химиялық әдістерден бидай егістігінде диален супер, жүгеріде харнес және
диален, бюктрил препараттары, картоп, сәбіз егістігінде стомп, рейсер, соя
және көкөніс дақылдарында трефлан, стомп препараттарын қолдану керек.
Карантинді шөптердің тұқымы басқа жерлерге тарамау үшін барлық жер
иелері төмендегідей карантин тәртібін сақтау керек. Карантинді шөптер,
олардың тұқымы бар жерлерге тұқым шаруашылығын орналастыруға болмайды.
Себілуге арналған тұқымды мемлекеттің тұқым инспекциясының куәлігінсіз
себуге болмайды. Карантинді шөптердің тұқымы араласқан материалдарды жеке
бөлмелерде сақтау керек және бұл тұқымдарды басқа шаруашылықтарға беруге
болмайды. Жануарларға тұқым қалдықтарын ұсақтап қайнатыңқырап беру керек.
Жемге жарамайтын қалдықтарды отқа жағып, не жерге 1 метр тереңдікте көміп
актілеу керек. Бұл қалдықтарды далаға, суға тастауға болмайды. Жол
жағаларында, бос жатқан жерлерде, арық жағаларында өсіп тұрған арамшөптерді
гүлдену кезінде, тұқым беруге жеткізбей құрту керек. Карантинді шөптер
басқан жерлерден орып алған егінді таза жерлерден алынған өніммен
араластырмай, бөлек жерде сақтау керек. Егін жинауға қатысқан техникалардың
барлығын, қоймаларды уақытында тазалап отыру керек.
Карантиндiк объектiлер, бөтен текті түрлер және ерекше қауiптi зиянды
организмдер тiзбелерiн бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002
жылғы 10 желтоқсандағы № 1295 қаулысында арамшөптердің мына түрлеріне
сипаттама берілген:
В. Арамшөптер
Ambrosia trifida L.
Iva axillaris Pursh.
Ipomoea hederacea L.
Ipomoea lacunosa L.
Solanum carolinense L.
Solanum elaeagnifolium Cav.
Solanum triflorum №utt.
Helianthus californicus DC.
Helianthus ciliaris DC.
Striga sp.sp
Cenchrus payciflorus Benth.
Bidens pilosa L.
ҚР Үкіметінің 2009.11.09. № 1351 Қаулысымен мазмұн бөліммен толықтырылды
Б. Арамшөптер
Ambrosia artemisiifolia (L.)
Ambrosia psilostachya (D.C.)
Acroptilon repens (D.C.)
Solanum rostratum Dun.
Cuscuta sp.sp
Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2002 жылғы 10 желтоқсандағы
№ 1295 қаулысымен
Бекітілген
ІІ бөлім. Қостанай облысының қара топырағы жағдайында арамшөптермен
күресудің және топырақ құнарын арттырудың тиімді жолдарын қарастыру
мәселелері
Қазақстан Республикасының президенті Н.А.Назарбаев өзінің кезекті
халыққа жолдауында соңғы 5 жылдың ішінде қазіргі технологияны пайдалану
арқылы дәнді-дақылдарды жинаудың қарқынды өскенін айтты. Бидай өндірісінде
басты рөль – бұрынғышы Қостанай облысына тиісілі.
С.В. Кулагин өзінің есеп беру баяндамасында 2007 жылы бидай өнімдерін
жинаудың рекордтық жоғарғы көрсеткіші – 6млн 563 мың тонна, орта өнімділік
16,7 цга болатын ылғалды сақтау ресурс технологиясын пайдалану арқылы 2,2
млн га астам жер көлемінде меңгерілгенін айтты.
2008 жылы белгіленген технологиялармен 3 млн га жер меңгерілді, ал бұл
құрғақшылдық жылдарының жағдайында 12,5 цга бидай өнімін алуға мүмкіндік
берді.
Ылғалды сақтау ресурстық технологиясы дегеніміз:
Жерді интенсивті өңдеуден бас тарту. Себу айналымындағы минималды
немесе нөльдік топырақ өңдеуде қазіргі заманғы жоғарғы сапалы пестицидтерді
қолдану.
Биылғы жылғы нақтылы өнімділіктің уақталынған өсімдік қалдықтармен
топырақты өңдеу.
Жердің топырақ құнарлығының дефицитсіз балансына жағдай туғызу.
Топырақты қоректендірудің қолайлы тәртібін енгізу.
Қазіргі жоғарғы өндіріс техникасының жиынтығын қолдану.
Минималды өңдеу бір немесе бірнеше ұсақ өңдеулерден тұрады.
Нөльдік өңдеу барлық өңдеу түрлеріне кірмейтін топырақтың бастапқы
өңделуі.Өңделмеген егістікте уақталып, шашылған сабанды сақтай отырып,
тікелей егін егіледі. Минималды, әсіресе нөльдік өңдеу – бұл жеткілікті
түрде тыңайтқыштармен пестицидтармен және қазіргі технологиялармен
қамтамасыз етуде ғана жүзеге асырылатын интенсивті агротехнология элементі
болып табылады.
Ылғалды сақтау ресурстары технологиясы - бұл жер жыртудан, терең
қопсытудан және жерге интенсивті әсер етудің басқа да түрлерінен бас тарту
ғана емес, сондай-ақ егістік алқабында өсімдіктің уақталған қалдықтарын
қалдыру, арамшөптермен күресу шараларын пайдалану, ғылыми дәлелденген
себуайналымын қолдану. Ресурсты сақтау технологияларының талассыз құндылығы-
егістік алқабына минималды әсер ету. Ал, нөльдік тұрғыда топырақ дамуының
табиғи процестері алдында айтқандай жүрмейді. Осыдан белгілі болғандай,
топырақты ауылшаруашылық дәнді-дақылдарының өңделуіне барлық жұмыс
ауқымының 40% энергетикалық және 25% еңбек шығындары жұмсалады.
Біз осының орнына не аламыз? Топырақты өңдеу (әсіресе интенсивті,
терең) органикалық заттардың минералдануын күшейтеді. Біз топырақты қопсыту
арқылы жердің құнарлығын арттырамыз.
Жердің құнарлығының жоғалуы нәтижесінде топырақтың қоректену тәртібі
нашарлайды, топырақ қалыңдайды, тозаңданады, эрозиялық процестер күшейеді.
Топырақтың шұрайлылығы жылдан жылға азаяды, өнімділігі кемейді, ал топырақ-
тың кері кетушілігі керісінше өседі.Топырақты өңдеудің қандай да бір
түрінің диффузиялық булануының нәтижесі орын толмас ылғалдылық зәрулігіне
әкеліп соғады.
Сонымен өңдеу кезінде біз топырақ ылғалдылығын және құнарлылығын
жоғалтамыз. Сондай-ақ топырақтағы процестердің үшінші белсенді қатысушысы
бар – бұл топырақтың тірі фазасы. Бір-біріне байланысты және бір-бірінен
айыр-ылмайтын екі бірдей процесті бөліну және гумификация процестерін
қамтитын органикалық заттардың қайта құрылуы, топырақтағы
микроорганизмдермен омыртқасыз жәндіктердің әрекеттерінің нәтижесінде
орындалады.
Өнімділігі жақсы топырақта микроорганизмдердің саны 1 га топырақта
бірнеше миллиардтан аса, ал массасы 2 мың кгга дан асады.
Топырақ бұл тірі организм, тірі дене, оның (егер ол табиғи күйде болса)
әр мүшесі (жануардар, балдырлар, саңырауқұлақтар, бактериялар,
актиномицеттер) өздерінің жағдайлары үшін тиімді қызмет атқарады. Сонымен
топырақты мекен ететін әрбір тіршілік иесінің өзінің қолайлы жағдайлары
болады: мысалы, ауаның жақсы жетілуіне байланысты кейбір организмдер өте
жақсы дамиды, кейбір организмдер ауасыз да жақсы дамиды. Олардың үстерінен
соқа мен немесе терең қопсытқышпен жүріп өтсек, олардың жағдайы қандай
болтындығын елестетіп көріңізші!. Топырақты өңдеу қаратопырақтың көп
бөлігінде құрғақ климат жағдайында керексіз болып қалады. Осындай
топырақтың тепе-тең-дік тығыздығы тиімді дәлдікке жақын болады.
Топырақты өңдеудің жаңа технологиясы егін шаруашылығының экологиза-
циясының ең маңызды шарты болып қаралады.
Соның ішінде топырақтың жоғарғы қабатын өңдеуге ерекше көңіл бөлінеді,
себебі өңдеудің мағынасы даланың өсімдіктер кигізі немесе орманды
төсеніші қызметіне жақындайды. Егіншаруашылық өңдеу және тікелей егін
егуде пайдалану кезінде топырақ биоттарының қайтарылуы байқалады,
топырақтың микробио-логиялық қызметі көтеріледі, ал бұл өсімдік
материалдарының нәрлі заттарға тезірек айналуына көмектеседі, сондай-ақ
топырақты ластандыратын химиялық қоспаларды шірітеді. Күзде өңделмеген
топырақ күзгі-қысқы жауын-шашынды тезірек игереді және оны егін егу кезіне
дейін жақсы сақтайды.
Сабанды және басқа да өсімдік қалдықтарын егіс алқабының жоғарғы
бетінде қалдыру Солтүстік Қазақстан жағдайында топырақтағы органикалық
заттардың көбеюіне негізгі және қолайлы әдіс болып табылады.
Ресурсты сақтау технологияларын қолдану дәнді-дақылдардың сабанын
пайдалану арқылы топырақ құнарлылығының оң балансын шығарып алуға мүмкіндік
туғызады.
Топырақтың жоғарғы беті органикалық заттармен қамтамассыз етілген егін
алқабында өсімдік қалдықтарын біркелкі шашу арқасында жерді су және жел
эрозиясынан сенімді сақтайды, сондай-ақ қыратты, құзды жерлерді өңдеу
кезінде жер қабатында жиналатын ылғалдылықтың қоры және қоректену
элементтері өңдеу мәдениетінің өсуі мен дамуына тұрақты жағдайда әсер
етеді, ал бұл жос-парланған өнімділікті алуға кепілдік береді.
Топырақтың аэрирдік су қабатының интенсивті қаныққан бөлігінің
тұрақтылығының жоғарлануына, механикалық әрекеттілігіне, жұмысшы органдары
және машина-тракторлық агрегаттар жүйесі себепші болады.
Ылғалды сақтау ресурсы технологиясының маңызы агроэкологиялық
артықшылығы топырақтағы су қозғалысының жақсаруы болып табылады.
Әсіресе егістік қабатын ылғалмен қамтамасыз етуді жақсартуды айтуға
болады (топырақтың 0-10 см). Бұл қабатта ылғалдылық 2-3 см тереңдіктен
бастап байқалады. Дәстүрлі бидай өңдеу технологиясында байқалатын жердің
жоғарғы қабатында 6-7 см топырақтың беті құрғап қалады, кейде одан да
тереңірек болуы мүмкін. Топырақтың егін егу қабатындағы ылғалдылықтың болуы
дән егудің тереңдігін азайтуға мүмкіндігін береді. Белгілі болғандай дән
егудің тереңдігі 2-3см болады. Бірақ бидай себу аудандарында дала
топырағындағы ылғалдылықтың жеткілікті болмауына байланысты дәндерді 6-8см
және одан да тереңірек егеді.
Топырақтың жоғарғы жағының кебуі тістік борондар мен культиваторлар КПС-
4, КПЭ-3,8 сияқты өңдеу технологияларын қолдану арқылы жүзеге асады.
Ұсақ дән егудің мүмкіндігі күзден қалған сабан қалдықтары бар
өңделмеген топырақта тікелей бидай егу арқылы жүзеге асады.
Егін егілгеннен кейін қалыптасатын ұсақталған сабан және топырақтың
тығыз қабаты дәстүрлі технологияға қарағанда топырақ қабатының 7,6 -7,7%
ылғалдылығын сақтауға көмектеседі.
Бұл бидайдың екінші тамырын қалыптастыру үшін және өнімділікті арттыру
үшін кепілді жағайлар туғызады.
Әрине, жоғарыда айтылған тікелей егу артықшылықтары тез арада болмай-
ды, ол тек технологияны толық меңгерген кезде және егіншілік мәдениетінің
арт-қан кезінде ғана орындалады.
Механикалық өңдеуден бас тарту көптеген ғалымдардың пікірі бойынша,
егістіктің ластануына әкеп соғады. Арамшөптердің құрамында белгілі бір
өзгеріс-тер болады. Дәнді-дақылдардың кейбір түрлерінде арамшөп фитоценозы
(тыш-қандар, тауық тарысы) көбейеді.
Сондықтан топырақ өңдеу кезінде жасалынатын барлық шараларды орындау
егін шаруашылық мәдениетінің жоғарғы деңгейін, егіс даласының тазалығын,
технологиялық шарттардың қатаң сақталуын, егін жұмыс-тарын тиімді уақытта
және жоғарғы сапада жүргізілуін, эффективті гербицидтерді дұрыс
қолданылуын, тыңайтқыштардың тиімді мөлшерін және шаруашылық техно-логиясын
жеткілікті дайындық деңгейінде қолдану болып саналады. Нөльдік техно-
логияларда топырақты булаудың орнына гербицидтерді қолданады. Топырақты
гербицидтермен булауда дәндер толығырақ өседі, ал бұл олардың топырақтағы
потенциалдық қорларын азайтады.
Сонымен қатар арамшөптерді культиваторлармен кескенше қазіргі заманғы
гербицидтерді пайдаланған жөн. Оның әсерінен көпжылдық арамшөптер тез
жойылады. Көпжылдық арамшөптердің тамырын толық жою үшін егін жинау
науқанынан кейін немесе егін егу алдында гербицидтерді қолданудың әсері
мол.
Егер көпжылдық арамшөптерді қазан айының ортасына дейін гербицидтермен
өңдейтін болсақ, 3 жылдың көлемінде бұл егістікте толығымен арамшөптер
болмайды. Себуайналымынң булануға қойылған және бидай алқабтарындағы дәнді-
дақылдардың қауіпсіз мерзімінде ұсақталған тез шіритін гербицидтерді енгізу
арқылы егістіктердің ластануы дәнді-дақылдардың арамшөптерге биологиялық
бәсекелестігі азаяды.
Себу айналымының 4-польдік дәнді булаудың және егістіктің ластануының
есеп көрсеткіштері механикалық өңдеуді гербицидтермен алмастырғанда
егістіктің ластануы болмайтындығы дәлелденді. Керісінше, вегетация (толық
өскін фазасы) кезеңінің басында нөльдік технологиясы бойынша егілген
бидайға қарағанда арамшөптер екі есе аз болды(18,1 дм2), дәстүрлі
технологиямен егілген өнімге қарағанда (37,2 дм2). Топырақты өңдеудің
барлық нұсқалары бойынша егін жинау уақытында арамшөптердің мөлшері 1м2-қа
9,5-12,8 дм2-қа кеміді, тіпті көпжылдық арамшөптер мүлдем болмады (0,1
дм2).
Сонымен жоғарғы дәрежеде жерді игеруде гербицидтерді пайдалану егіс
даласын арамшөптерден тазалайды. 4 егін даласының себуайналымында (булану-
бидай-бидай-бидай) топырақтың метрлік қабатындағы судың мөлшері көктемде
орта есеппен 120мм болды. 1-ші дәндә-дақыл буланғаннан кейін 3 жыл-да (2006-
2008) орта есеппен 125-132мм, 2-ші дәнді-дақылда – 110-113мм, ал 3-шісінде
98мм болды, яғни себу айналымының ротация соңында ылғалдылық қоры азаяды.
Бұл өңдеу технологияларына байланысты емес.
Топырақты өңдеудің нөльдік технологиясының ылғалды сақтауда дәстүрлі
және жаңа технологиялармен өңдеулерді салыстырғанда біраз айырмашылығы бар.
Себу кезінде себуайналымының 1м топырақ қабатындағы ылғалдылық 144мм, бұл
бұрынғыдан 23-24мм-ге көп. Нөльдік технология бойынша бидайды гербицидтік
булауда ылғал 162мм болады немесе 30-37мм-ге артық. Егіс алқабын булау
кезінде ылғал құрамы 15-20мм немесе 8-13% - шамалы болса да, өскенін
байқадық.
Булаудың алдында демалуға қойылған егістік + ұсақталған сабан нұсқасы
бойынша өсімдік қалдығының массасы (290,6грм2) бұл 108,8 грм2-қа көп
болды, бұл дәстүрлі технологияның топырақты өңдеу (181,8 грм2), егістікте
сабанды қалдырмау әдісінен артық болды. Өсімдік қалдықтарының біраз бөлігі
(198,6грм2) сабанның орнына ұсынылды. Олардың саны 1м2 қа 5630 дана болды.
Ал сабан-ның ұзындығы 8,4см. Өсімдік қалдықтарының массасы (181,8грм2),
сан жағынан 3813 дм2 және өлшемі 7,3 см
Буланудың соңына қарай егіс даласының жоғарғы қабатында (0-5см) және
оның бетінде әртүрлі технологиялармен топырақты өңдеудің әсерінен өсімдік
қалдықтарында климаттық және биологиялық шарттар жағдайында үлкен өзгеріс-
тер болады. Бқл өсімдік қалдықтарының массасының сапалық және сандық
өзгерісіне әсер етеді.
Дәстүрлі технология нұсқасы бойынша өсімдік қалдықтарының массасының
кемуі едәуір болды (181,8 ден 42грм2-қа), ал бұл нөльдік технологияда
(290,6 дан 218грм2). Булануға қойылған егіс даласын механикалық өңдеу
кезінде оның беткі қабатында сабанның аз мөлшері қалады (610дм2) және
өлшемдері де кішірейеді (3,8см), гербицидтік өңдеумен салыстырғанда
(2281дм2 және 8,7см). Сонымен бұдан шығатын қортынды булануға қойылған
егіс даласына механикалық өңдеуді аз жүргізу керек, сонда өсімдік
қалдықтары көп те, үлкен өлшемде болады.
Буланудың гербицидтік нұсқасында булану соңында өсімдік қалдықтарының
мөлшері мен массасы кейбір жылдары жұлынған арамшөптер есебінен көбей-
еді.Себуайналымы кезінде егіс даласына сабанды ұсақтап сеуіп тастаса, 4-
польдік себуайналымының дәнді булау ротациасында әр гектар егіс даласында
23,5 тонна ұсақталған өсімдік қалдықтары жинақталады немесе егіс даласынан
сабанда алып кету технологиясымен салыстырғанда бұл 2,3 есе көп болады.
Өсімдік қалдықтары мен топырақты құнарландыру коэфиценті 0,2 болса,
құнарлылық 2тг болады, дәстүрлі технологияда бұл көрсеткіш 4,7 тга немесе
нөльдік технологиямен салы-стырғанда 2,5 есеге көп болады.
Булануға қойылған егіс даласына өңдеу технологиясы және өсімдік қалдық-
тарының түрлері егіс даласының эрозиялық тұрақтылығына едәуір әсер етеді.
Осының дәлелдемесі ретінде Е.И. Шият теңдеуі бойынша 1975жылғы көрсеткіште
дәстүрлі өңдеуде және механикалық өңдеуде (6-7см тереңдікте қопсыту)
булануға қойылған егіс даласының эрозиялық тұрақтылығының белгіленген
мөлшері (Q= 47.5гр) болды, егер осының бәрін гербицидтік өңдеумен
алмастырылса, даланың желге қарсы тұруы өте жақсы болар еді.(Q= 9.9гр).
Топырақтың қопсыған қабаты оның негізгі қасиетіне және сулылығына,
арасына ауа кіруіне және қоректену тәртібіне әсер етеді, осының нәтижесінде
топырақтың жемістілік деңгейі анықталады. Біздің зерттеулеріміз
дәлелденгендей, Оңтүстік қаратопырағы жай егіс даласында да, топырақтың
құнарлы қабатында да қанағаттанарлық қосылыстарға ие. Қазақстанның
солтүстігінде негізгі дәнді-дақыл-дарды егу тығыздығы 1,1...1,3грсм3
аралығында болады.
Дәнді-дақылдардың көлемдік массасы, яғни тығыздығы көптеген зерттеулер
нәтижесі көрсеткендей 1,10-1,20грсм3 болды, ал бұл осы топырақ тығыздығына
жақынырақ. (1,17 -1,25грсм3).
4 жылдық зерттеудің орташа мәні топырақты булаудың соңына қарай топы-
рақ қабатының 0-30см тереңдігіндегі тығыздығы топырақты қорғау жүйесі
бойынша өңдеуде 1,37, ал нөльдікте 1,41грсм3 тең болды. Гербицидпен булау
кезінде егіс даласының топырақ қабатының тығыздығы (0,04грсм3) болса,
дәстүрлі технология бойынша беткі қабатының 0-10см тығыздығы жоғары болды,
топырақ – 1,30 болса, тығыздық 1,21грсм3 болды. Дегенмен келесі жылы егу
кезінде бұл тығыздық – 0-30см топырақ қабатын-да нөльдік өңдеуде (1,30
грсм3) болды, яғни (0,03 грсм3)-қа кеміді.
Жаз уақытында булануға қойылған егіс даласын өңдеу СЗС-2,1,СКП-2,1
тырмаларымен 6-7см тереңдікте жүргізіледі. Булану соңында өңдеу
жүргізілмейді. Себуайналу жүйесінде тегіс кесу (12-14см) барлық егіс
алқабында жүргізіледі. Егу алдындағы топырақты қопсыту 6-7см тереңдікте
қопсытатын және егетін тырма-лармен жүргізіледі. Өңдеу технология түрлерін
дамытқанмен тек біз энергети-калық шығындарды, топырақтың эрозиялық
тұрақтылығын арттырамыз, сондықтан жердің құнарлығын арттыру, жерді
минералдармен байыту үшін өсімдік қалдықта-рын пайдалану ерек. Осы
жүйелерді тұрақты пайдаланса, топырақты жемістілігі және жоғарғы сапалылығы
барынша мол өнім береді.
Бұл міндеттерді шешу белгілі уақытты қажет етеді. Сол себепті және
жоғарыда жазылған ылғалды ресурстарды сақтау технологиясының әзірлемесінің
бастапқы кезеңін бақылауға ала отырып, технологияларының ерекшеліктерін
ескеріп, біз дәнді-дақылдарды өңдеу технологиясын ақсартуды тез іске
асыруды және айырықша өзгерістерді күтпейміз. 2008жыл дәнді булаудың 4-
польді себу-айналымының 3-ші жылы болып саналады. Біздің
тәжірибеміздегі 3 түрлі технология бидай өңдеудегі интенсивті болып
табылады, себебі олар соңғы 3 жылда салыстырмалы жоғары өнім алынды,
24,8 – 25,7 цга, технологиялардың нұсқаларының айырмашылығы аз.
(+1,1цга нөльдік технология бойынша), солай болса да өнімнің өсу
тенденциясы бақыл-ануда, әсіресе буланудан кейінгі 1-ші дақылда (+2,4
нөльдік технология бойын-ша).Бірақ басты айырмашылық өнімділікте емес,
үнемде. 9-кестеде көрсетілген-дей механикалық өңдеудің (жекелей немесе
толық) гирбицидтік тәсілі 1га себу айналымында ақшалай қаражатты (19%)
мәнді азайтуға мүмкіндік берді.
ЖЖМ-ға шығын 21,3%-тен 7,2%-ке нөльдік технология бойынша азайды. Ал
гербицидтікте керісінше, 4,9%-дан 30,7%-ға дейін өсті.
Топырақты механикалық өңдеуді гербицидтікке ауыстыруда еңбек шығыны 1га
себуайналымында 2,99-дан – 1,44 адамсағ азаяды немесе 2,1 есе.
Минималды және нөльдік технология 3038-4868 тгга немесе гектарына 9,2-
14,7% артық пайда береді.
Минималды және нөльдік технология шығынның жоғары қайтымын, 2,91-2,93,
дәстүрлі 2,07 болғанда қамтамасыз етеді. Рентабельділіктің көрсеткіші
(207%ке қарсы 291-293) де жоғары.
Минималды және нөльдік технология өзіндікқұны аз дәнді өсіруге (6715-
6747тнт) мүмкіндік береді, ал дәстүрліде өзіндіккұн 8592 тнт. Бұл
технологиялар еңбек өнімділігін бұрынғы Солтүстік Қазақстанға ұсынылған
технологиялардан 2,0-2,4 есе арттырады.
Сонымен минималды және нөльдік технологиялардың экономикалық тұрғыда
артықшылығы еңбек өнімділігінің артуымен, пайданың дәнді өндірудің
рентабельділігінің артуымен қорытындыланады.
Ал технологиялық тұрғыда топырақты өңдеуді төмендету жұмыс жүргізуді
азайтуға, өз кезегінде дәнді-дақылдардың өнімділігіне жақсы әсер етеді.
ІІІ бөлім. Өсімдіктер карантині және арамшөптер туралы ҚР заңнамасы
Өсімдіктер карантині туралы 1999 ж. 11 ақпандағы N 344-1
Қазақстан Республикасының Заңы
1-тарау. Жалпы ережелер
1-бап. Осы Заңда пайдаланылатын негiзгi ұғымдар
Осы Заңда мынадай негізгi ұғымдар пайдаланылады:
1) импорттық карантиндiк рұқсат - Қазақстан Республикасының уәкілетті
органы белгiлейтiн шарттарда карантинге жатқызылған өнiмдi Республикаға
әкелуге, сондай-ақ оның транзитiне рұқсат беретiн құжат;
2) жерсiндiру-карантиндiк көшеттiктер - импорттық отырғызылатын және
тұқымдық материалдағы карантиндi объектiлердiң және басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz