Несие үшін төлем

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

I. ЗАЙМДАР – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Займ түсінігі және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.2 Несиенің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .8
1.3 Займ түрлері және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..11

II. БАНКТІК ЖӘНЕ БАНКТЕН ТЫС МЕКЕМЕЛЕРДІҢ ЗАЕМДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1. Банктік заем есебін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .14
2.2. Банктен тыс мекемелердің берген займдық қаржыларын есепке
алу ... ... ..20

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 28

КІРІСПЕ
Банктегі есеп саясатын зерттеу, яғни банктің есеп саясаты осы ұйымның
құрылған уақытында дайындалады. Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері
немесе арнайы есеп (экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп
саясатын банктің басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.
Банктің есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару
құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен ресімделуі қажет.
Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы
барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда жүргізілуі
мүмкін:
• Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
• бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан;
• жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және тағы да
басқа.
Банктің бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп саясатының
дайындалған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты кәсіпорынның барлық
құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына қарамастан
қолданылады. Ұйымның филиалдарының, еншілес және тәуелді серіктестерінің
және тағы баска бөлімшелерінің өзіндік бухгалтерлік есеп жолдарын
жүргізуіне, яғни басқа есеп саясатын таңдауына құқығы жоқ.
Бас банк қаржылық қызметінің бөлімшелерін есеп саясатындағы болған
өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.
Ұйымдардың түсініктеме жазуларында (пояснительная записка) жыл бойы
орындалған жұмыстар бойынша жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар
бухгалтерлік қорытынды есеп туралы шығарылған шешім және таза табысты бөлу
тәртібі жазылады. Сонымен қатар осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі
жылға қабылдаған есеп саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер
енгізілген болса) жазылады.
Қазақстандағы банктік заем аясын реттеуге бағытталған заңдардың жүзеге
асу процессі өтпелі нарықтық кезеңдегі күрделі экономикалық реформалар мен
ұзаққа созылатын мемлекеттік бағдарламалар ауқымында жүзеге асырылуда.
Сонымен қатар банктік қызмет аясын реттеуге ба-ғытталған заңдардың тек осы
саланы ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің қаржы, валюта, ақша-несие,
жалпы экономиканың кез-келген саласына қатысты болатындығын естен
шығармаған дұрыс.
Банктік қызмет аясын реттеуге арналған арнайы заң актілерінің қатарына
кешендік құрылысы бойынша мынандай актілерді жатқызамыз: Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы, Қазақстанның Даму Банкі туралы, Қазақстан
Республикасының үй құрылысы жинақ банкі туралы, Ақша төлемі мен аударымы
туралы, Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы, Қаржы лизингі туралы,
Бағалы қағаздар рыногы туралы, Инвестициялар туралы, Валюталық реттеу
туралы және т.б. Қазақстан Республикасының Заңдарын жатқызамыз.
Курстық жұмыстың мақсаты: Банктік және банктен тыс мекемелердің
займдарының есебін реттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері.
- Займ түсінігі және мәнін ашу;
- Несиенің құрылымын реттеу;
- Займ түрлері және мәнін анықтау;
- Банктік заем есебін зерттеу;
- Банктен тыс мекемелердің берген займдық қаржыларын есепке алу.
Курстық жұмыстың негізгі зерттелетін мәселесі – банктік заем, яғни
банктегі несие, банктердегі есеп айырысу операцияларының банктегі
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру болғандықтан, жұмыс барысында ақшасыз есеп
айырысудың бірнеше түрлерін қарастырдым.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны
жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Курстық жұмыста ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспалар
материалдары кеңінен қолданылды. Сонымен бірге осы қарастырылып отырған
мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық және
құқықтық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.


I. ЗАЙМДАР – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ

1.1 Займ түсінігі және мәні

Несие – ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. Кредит
деген сөз, қарыз, несие деген kredo - сенемін деген мағына беретін
латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр
түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда
болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда
көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде
болады. Алғашқы несие табиғи түрде қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз
шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін
ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын
ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері
үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы
меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша
түріне ауысып тұрады, яғни А - Т - Ө - Т 1 - А 1 капиталдың ауыспалы
айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына
ауысып кетеді, екінші кезеңде - өндіріс процесінде – дайын өнім жасалады,
өндірістік тауарлыға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша
түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек
жеке кәсіпорында және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады.
Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айналымы ғана емес, сондай-ақ оның
айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы
айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша
қаржысының уақытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде
ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық
субъектісінде өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал
айналым саласы үшін – тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.
Өндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Ақшалай
қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек материалдық
өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте, бюджеттік
және қоғамдық ұйымдарда, сондай-ақ халықта болуы мүмкін. Мысалы, бюджетке
салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ пайдаланатын
заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей сәйкес келе
бермейді.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында ттуындаған қарам-
қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін қажет
материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар бар.
Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары – несие беруші мен қарызға алушы
- экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз
мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды субъектілер
сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының
мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет болады. Несие
мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде несиеге өзара
қызығушылық танытулары керек.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан – оны
алуда несиелік қарым-қатынастар туындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке ауыспалы айналымынан
туындайтын несиеге қажеттілік несиенің объективті жүзеге асыун төлем
қаражаттарын құру және жаңа бекітілген құнды қайта бөлу процесінде оның
роліне жеке назар аудармай, оны толық дәрежеде анықтамайды. Ақша
эмиссиясының процесі формаға тәуелді емес.
Түрліше несие қарым-қатынастарындағы несиенің мән-маңызы сол немесе
бапсқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің объективті себептерімен
анықталады.
Құндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы шаруашылық
жүргізуші бір субъектіден босаған құн шаруашылық мәміледе қолданысқа
түсетін, бірақ ьір уақыттарда жаңа қайта өндіру цикліне ене алмайтын кезде
ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша
қажеттілігі туып отырған басқа субъектіге өтеді және қайта өндіру
процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ, несиелік
қатынастардың пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын меншік
иелері сияқты бір-біріне қарсы тұра алатын тауар иеленушілер арасындағы
айырбас ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан-қолға өткізу сияқты тауар
айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелік қатынастардан туындаған
экономикалық жеміс.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық
негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың
материалдық негізі болып құн қозғалысы саналатын болады. Қарызға алушы
несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті қорларының ауыспалы
айналым мен капитал айналымының объективті күшіне толық шамада жетпей
тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, несинің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары
төмендегідей тізбектеледі:
• Жеке таура өндірушілердің өндірістік қорлар айналымы мен жеке
ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес келмеуі;
• Несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
• Несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының мүдделік
танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға
алушыладың арасындағы қарым-қатынасты білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің, халықтардың, ұйымдардың және
кәсіпорындардың табыстары мен бос ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану
керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі
керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер біп
мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтанынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйіт – құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады.
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк болып
табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақытша бос
қаражаттары шоғырландырып, оларды қарызға алушыларға уақытша пайдалану үшін
несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы
ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесіне қайтаруға міндетті. Бұл арада
банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы болып
көрінеді.
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады.
Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар – кәсіпрындар, кәсіпкерлер,
халық, мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға
алынған қаражаттың меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында,
айналымда оны өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі,
яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді. Несиелік
мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие беруші өз
талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек. Бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие беруші –
қарызгер болуы мүмкін.
Несие беруші мен қарызға алушы өзара іс әрекеттерінде қарама-
қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары
ретінде олар, оның қарама-қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де
бөлек, несие беруші неғұрлым жоғарғы пайыздық несие бергісі келсе, қарыз
алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу мұддесі
болады. Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрылымының элементі алыс-берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі сияқты
өзөіндік өтелмеген құны – несиеленген құн болып табылады.

1.2 Несиенің құрылымы

Несиеленген құн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағат-тандырылады.
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді
жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиелеген құны ғана емес, сонымен қатар өскен
пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі. Несие өз құнын
осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап, оның банкке қайтарылуына дейін
сақтайды.
Несиенің құрастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды. Ол
элементтерінің бірлігін божайды.
Несиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей
көрсетіледі:
Но – Қан – Нп... – Рб... – Нқ... – Бқ,
мұндағы: Но – несие орналастыру;
Қан – қарызға алушының несиені алуы;
Нп – несиенің пайдаланылуы;
Рб - ресурстарды босату;
Нқ – несиенің қайтарылуы;
Бқ – банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген құнды орналастыру (несиенің ұсынылуы) Он - несие
қозғалысының алғашқы баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы
(аккумуляциясы), яғни уақытша бос қаоажаттар себепкер болады. Несие беруші
қарыз алушыға белгіленген мерзімде пайызбен төйлейтініне сенімді болған
кезде ғана несие бере алады.
Несие алу қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырады,
өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оның белгілі бір уақытқа ғана
береді.
Несиені пайдалану қарых алушының оны өз шаруашылығында пайда-ланып,
несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін білдіреді.
Ресурстардың босатылуы қарыз алушының шаруашылығында құн-ның ауыспалы
айналымның аяқталу актісін, несие алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру маүддесінде құнның пайдалану процесін сипаттайды. Несие
қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін материалдық база
болып табылады.
Несиеніің қайтарылуы уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушыдан несие
берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі
бірауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін құнды несие берушінің алу актісі несие
қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің
қайтарылуы және несие берушінің алған қаражаты Қан сәйкес келуі мүмкін.
Аталмыш сатыларды сөз болып отырған сол бір бөлігін несие берушіге
қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.
Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір
бөлігі болып саналатын несиенің қозғалысын көруге болады, ол тек несиеге
ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым
шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға
құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қараған жөн.
Несиенің мәнін табу оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар
туындайтын базада қарастыруды ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін,
несиенің негізін құрайтын база неден тұрады? Ол несие қозғалысының бір
сатысы бола тұрып, бір мезгілде несиеленген құн қозғалысының барлық
сатыларын қамтиды. Несие ақшасын жарату, алу және оны пайдалану – қайтарып
негізінде жүзеге асады. Несиленген құнның қайтарылуы кезеңі оның жалпы
ауыспалы айналымын ғана аяқтайды. Қайтарымдылық – несиелік қатынасқа тән
белгіні анықтайтын өзіндік ерекшелікті көрсетеді.
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие
берушіге қайтару процесі. Ол өзінен-өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымында аяқталатын материалдық процестерде негізделеді. Алайда, бұл тек
қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай қаражатты
қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берген кезде ғана
несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып
табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға
болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа сәйкес ол
заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде несиенің
қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерже ол
алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория
сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Несиенің әлеуметтік-экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән
екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез
келген сәтте өзіне несие берушілерге талап етуі бойынша мүмкіндік береді.
Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылуы сияқты.
Несиенің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау нәтижесінде
оның мәнін толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие беруші мен
қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделіп қайтарылым
қозғалысына байланысты экономикалық қатынастар екендігі.
Несиенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие – бұл несие
капиталының қозғалысы. Несие капиталы – бұл қайтару талабымен пайызбен
төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатынақша капиталы. Ал, капитал –
бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның басқа ақшалардан сапалы ерекшелігі сол. Ал,
капитал - өзінен-өзі өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы – несие
капиталының өзінен-өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінін-өзі
өсім бере алмайды.
Несиеге – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік,
қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экономиканың бос
ақшалай қаражаттардың жұмылдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы
себепті экономикалық қарым-қатынасты көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік, қолма-
қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерімен бастап қалыптасты, ол
кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиенің пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісімшартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.

3. Займ түрлері және мәні

Несиенің түрлері – ол ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты
әрбір несиені сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі
стандарт жоқ. Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының
өрістеуіне байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі
несиенің жаңа түрлері пайда болуы мүмкін.
Несие түрлері төмендегі жағдайларға байланысты жіктеледі:
• Несиемен қамтамасыз етілетін ұдайы өндірістің сатысына. Өнім
өндіретін шаруашылық субъектісі несиені құрал-жабдықтар алуға, шикізат,
жанар-жағар майлар алуға және т.б. қажетіне жұмсаса, халық тұтыну заттарын
алуға пайдаланады. Жалпы алғанда несие айырбас категорияся ретінде жиынтық
өнімді өндіруге, бөлуге және тұтынуға қолданылады;
• Экономиканың салаларында қолданылуына. Өнеркәсіп мекемесіне беріл-ген
несие өнеркәсіптік несие деп аталады. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы
несиесі, саудалық несие түрлері болады;
• Несиенің қамтамасыз етілуіне. Тікелей қамтамасыз етілген несиеге,
мысалы, нақты тауарды сатып алуға берілген несие жатады. Жанамалай
қамтамасыз етілген несие, мысалы, өз ақша қаражаты аз болған жағдайда тауар
қорларының жетіспей қалған бөлігін төлеуге алған несие.
• Несие үшін төлем. Несие ақылы және ақысыз болып бөлінеді. Бұндай
болып бөлінуінің себебі несиенің капитал ретінде қолданылуынан, яғни несие
алушы оны өзінен-өзі өсетін құн ретінде қолданып, өайтару уақыты келгенде
қарызға алған сомасын процент түріндегі өсімімен қайтаруы керек. Сондықтан
несие ақылы құн категориясы.
Дегенмен, бұрыңғы және қазіргі тарихта ақысыз несие берілетін жағдайлар
бар. Қазіргі кезде ақысыз несие, мысалы, инсайдерлерге беріледі. Достық
несие де – ақысыз несие түрі.
Несие түрлері – бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын,
экономикалық-ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданған
сипаттамасы, яғни, несиенің іс-тәжірибедегі нақты қосымшасы.
Қазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі:
- Айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;
- Негізгі құрал-жабдықты қалыптастыруға берілетін несие;
- ТМҚ аясында шұғыл қажеттілікке, сондай-ақ нормативтен тыс қорлардың
аясында уақытша қажеттілікке берілетні несие;
- өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
- жол үстіндегі есеп айырысу құжаттары аясында берілетін несие,
аккредитивтер;
- төлем несиелері.
Қамтамасыз етілуі бйынша:
- жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ-пен, кепілдікпен, мақтандыру
келісімшартымен толық қамтамасыз етілген;
- ішінара қамтамасыз етілген;
- Қамтамасыз етілуі болмайтынбанкілік.
Қайтарылу мерзімі бойынша:
- Қысқа мерзімді;
- Орта мерзімді;
- Ұзақ мерзімді.
Өтелу тәртібі бойынша:
- Бөліп-бөліп төлеу;
- Бір жолғы өтеу;
- Кезең сайын бір қалыпты өтеу.
Тәуекелді деңгейі бойынша:
- Субстандартты;
- Стандартты;
- Күмәнді;
- Сенімді;
- Сенімсіз;
- Ұзартпалы.
Ақылылығы бойынша:
- Қалыпты пайыздық мөлшерлемесі;
- Жоғары пайыздың мөлшерлемесі;
- Төмен пайыздың мөлшерлемесі;
- Пайызсыз.
Салалық бағыты бойынша:
- Сауда-саттық несиесі;
- өнеркәсіп несиесі;
- ауыл шаруашылық несиесі;
- құрылыс несиесі.
Ашылатын шот түрлері бойынша:
- жай ссудалық шот бойынша несие;
- арнайы ссуда шоты бойынша несие;
- контокоррренттік шот бойынша несие;
- овердрафт бойынша несие;
- несие желісі бойынша несие;
Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе
құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері бойынша
тіркелетін ломбардтық несие жатады.
Ломбардтық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құндықағаз кепілдігімен,
тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен берілетін несиелер жатады. Қарыз
алушы ломбардтық несиені өз қалауынша; шектеусіз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие – ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол несие келісіміне қатысушы елдер арасында
қосымша келісімсөзсіз автоматты түрде берілекді.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымның оған несие
келісімшартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа
және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан ресімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.
Овердрафт несие ұйымның шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын
талап бойынша төлем арқылы беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат
болмаса да, шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған берешегінің
түскен қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісімшарт
шегінде беріледі.

II. БАНКТІК ЖӘНЕ БАНКТЕН ТЫС МЕКЕМЕЛЕРДІҢ ЗАЙМДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ

2.1. Банктік заем есебін зерттеу

Қазақстан   Республикасының   Азаматтық   Кодексінің   727 бабына
сәйкес:
1. Банк заемы шарты бойынша заем беруші заемшыға қарызға ақша беруге
міндеттенеді.
2.   Банк   заемы шартына Азаматтық Кодекстің 728 бабында
көзделген   ерекшсліктерімен   қоса   заем    шартына    қатысты ережелер
колданылады.
Банк заемы шартының ұғымы мен құқықтық табиғаты туралы бірнеше пікірлер
кездеседі. Кейбір авторлар оны заем шартының бір түрі ретінде қарастырады.
Басқалары банк заемы шартын, шарттың дербес түрі ретінде қарастыру керек
деген. Соңғы авторлар өз пікірін, Совет дәуірі кезіндегі банктің ерекше
ролімен, яғни мемлекеттік монополиялық шаруашылық кезеңінде заемдік
ресурстарды (көбінесе бюджеттік ресурстарды) жоспар негізінде мсмпекеттік
кәсіпорындар арасында таратылғандықтан, оның заем шартымен ұқсастығы алшақ
деген.1
Қазіргі уақытта екінші деңгейдегі банктер мемлекеттік басқару орган-
дары болып табылмайды. Сондықтанда да банк заемы шартын шарттың дербес түрі
ретінде қарастыруға негіз жоғалды деуге болады. Мемлекеттің экономикасында
көптеген өзгеріетер орын алғандықтан заемдік қатынастарға мемлекет
тарапынан реттеуде, заңнамада өзгерді. Қазіргі заңнамаға сәйкес банк заемы
шарты шартының бір түрі ретінде қарастырылады.
Сонымен қатар банк заемы шартының табиғатында алдынвла жасалатын
шарттың белгілері бар болғандықтан, оның реалды немесе консенсуалды шарт
ексндігі туралы сұрақ туындайды. Мысалға, С.И.Вильнянский, И.С.Гурсвич,
О.С.Иоффе банк заемы шартын реалды десс, Э.А.Зинчук, Е.А.Флейшиц
конеснеуалды деп, ал Суханов Е.А. реалды консенсуалды деп санайды.
Банк заемы шартын реалды деген көзқарасты ұстанатын авторлар өз
пікірін, банк заемы шарты, заем шартының бір түрі болғандықтан, ал заем
шарты реалды, сондықтан банк заемы шарты реалды болады деп негіздейді.
РСФСРдің 1922 жылғы Азаматтық Кодексінде 2 түрлі шарты көрсетілді:
реалды заем шарты (банк заемы шарты) және консенсуалды шарт (заемды беру
туралы міндеттеме). Мұндай көзқарас М.М.Агарковпен 1922 жылғы Азаматтық
Кодекстің 218,219 бапғарының негізінде айтылған
Банк заемы шартын консенсуалды шарт деп санайтын авторлар, оның
алдынала жасалатын шарт элементтерін банк заемы шартының ажырымас бөлігі
ретінде қарастырып, банк заемы шарты өз күшіне тараптар қол қойғаннан кейін
күшіне енеді, сондыктанда оны консенсуалды шарт деп санау керек деген.
Сонымен қатар шартты жасау келесі кезеңдерден тұрғандықтан:
1) Заемшы мен банктің заем шартынын, мазмұнын құрастыру (заем түрі,
оның сомасы, мерзімі, қамтамасыз етілуі) ;
2)   Банкпен заемшы ұсынған құжаттардың қаралуы. Құжаттар негізінде
заемшының заемдік мүмкіндіктерін, яғни алған заемды уақытында қайтару
қабілеттігін қарастыру;
П.Г.Ефимова "Банковское право" М1994 ж.182 бет Парков М.М. "Основы
банковскою нрава" М1УУ4 ж.   82б.
3) Тараптардың бірігіп шарттың жобасына өзгертулер мен толықтырулар
енгізу;
4) Тараптардың шартқа қол қоюы; Бұдан туындайтыны, шарт тараптар өзара
мүдделерді қанағаттандыратын талаптар орындалып, көрсетілген кезден бастап,
яғни келісімге келгеннен кейін шарт өз күшіне енеді деуге болады.
Сондықтанда банк заемы шарты консенсуалды шарт болып табылады.
Банк заемы шартының консенсуалдығынан, оның екі жақты міндеттілігі
туындайды. Себебі шарт бойынша банк заемшыға заем, беруге міндеттенеді, ал
заемшы оны талап етуте құқылы(бірінші міндеттеме). Өз тарапынан заемшы
заемды қайтаруға міндетті, ал банк оны талап етуге құқылы (екінші
міндеттеме). Сонымен қатар, осы міндеттемелердің әрқайсысы бір-біріне негіз
болып табылады. Сондықтанда банк заемы шарты каузальды мәміле болып
табылады.
Банк заемы шартының ерекшеліктері:
1) Заем беруші ретінде ақшалай нысанда заем беруге Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктің лицензиясы бар банк және өзге де заңды тұлға
болады. Себебі банктік заңнамаға сәйкес, банк заемын беру лицензияланатын
қызмет түрі және Ұлттық Банктің лицензиясынсыз жүзеге асырылған банк
операциялары жарамсыз болады.
2) Шарттың нысанасы алда берілуі мүмкін ақша болып табылады. Соңғы
жағдайда шарт, егер осы шартта өзгеше көзделмесе,оның жасалған кезінен
бастап күшіне енеді деп есептеледі. Бұл мән жай, біріншіден, банк заем
шартының табиғатында алдынала жасальш шарт белгілерінің болуымен,
екіншіден, ҚР АК 393 бабына сәйкес, тараптардың арасында шарттың барлық
елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайлар талап етілетін нысанда келісімге
қол жеткен кезде шарт жасалды деп есептелетіндігімен түсіндіріледі.
3) Шарт жазбаша нысанда жасалуы тиіс. Жазбаша нысанды сақтамау шарттың
жарамсыздығына әкеп соғады. Шарттың жазбаша нысаны туралы талап ҚР АКнің
152 бабының 1 тармағына сәйкес егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін
заңдарда өзгеше арнайы көзделмесе немесе іскерлік қызметі өндірісінің
әдеттегі құқықтарынан туындамаса, мәмілелерді жасау кезінің өзінде
орындалатындарынан басқа кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырыпатын
мәмілелерге таралады. Ал жазбаша нысанда сақтамау АК 53 бабының 2
тармағында, заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде тікелей
көрсетілген реттерде мәмілінің жай жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз
болып қалуына әкеледі.
4) Заемды мемлекеттік банктер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.