Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау - банктің несиесін қайтаруды қамтамасыз ету құралы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЙТАРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ
1.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының түсінігі ... ... ... 5
1.2 Несие қайтарылуын қамтамасыз етудің шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ..9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕСІН ҚАЙТАРУДЫ
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫ (ЕУРАЗИЯЛЫҚ БАНКІ АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Еуразиялық банктің несиеcін қайтарылуын қамтамасыз ету нысандарын
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау - банктің несиесін
қайтаруды қамтамасыз ету құралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕСІН ҚАЙТАРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ ДАМЫТУ МЕН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының мәселелері мен оларды
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .54
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған Үкімет
Бағдарламасында: Ақша – несие саясатының міндеті қаржы нарығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекет басшысының алға қойған мақсаттарын
орындау – Үкіметтің басты міндеті, - деп аталып өтілгендей, ел
экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін
мемлекет қазынагерлік, ақша-несие саясатының, өндірістің негізгі
факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып,
жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға
міндетті. Қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету саласындағы шаралар
мынадай бағытта жүзеге асырылатын болады: қаржы секторындағы, әсіресе, банк
секторындағы одан әрі ырықтандыру және бәсекелестікті арттыру болып
табылады.
Екінші деңгейлі банктердің қаржы нарығындағы алатын орны ерекше болып
келеді. Коммерциялық банктер нарықтық экономика жағдайында клиенттермен
несиелік қарым-қатынастарды құрастырғанда, көптеген қиын міндеттерді
шешеді. Олардың барлығы да үлкен несиелендіру үрдісінде көрініс табады.
Несиелендіру – бұл банктердің маңызды операциялардың бірі болып табылады.
Ол субъектілердің несиелендіру үрдісіне көз қарастарын, несие берушілер мен
қарыз алушылардың қарым-қатынастарын, қарыз алушылармен несиелерді
пайдалануын, несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарын, борыштың
пайда болуы сияқты мәселелерді қамтиды. Ұлттық табыс пен қоғамдық
өнімді және өндіріс процесінде туындайтын несиелік қатынастардың мәні,
банктік несиенің өндіріске және елдің экономикалық келешектің үздіксіз
дамудың ынталандыруына белсеңді әрекет етуін дәлелдейді. Сонымен
бірге, банктердің республиканың инвестициондық процесіне қатысуына, қазіргі
уақытта экономикадағы несие қайтарымдылығына қатысты мәселелердің
сақталуына байланысты жол бермейді. Макроэкономикалық деңгейде саяси және
әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсері салдарынан, несиелік
қатынастардың дағдарыс себептеріне несиелендіру тәртібінің
жетілдірілмегендігін, елдің қаржы саласына жағымсыз әсер туғызған,
банктердің негізсіз несиелердің ұсынғанын жатқызуға болады. Елдің тұрақты
дамуы үшін және өндірістік секторларды банктік несиелендіруді кеңейту
мақсатында мезгілінде несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету
мәселелерін шешу өте маңызды және өзекті болып табылады.
Қарыз алушыларға несиені бере отырып, банктер өздерін қауіпқе төдіреді.
Осыған орай банктік несиелендіру зерттеу процесіне одан әрі көңіл бөлуге
және оның мәнін қайта қарастыруға, несиелік қатынастар субъектілерінің
өздерінің міндеттемелерін орындаудағы жауапкершіліктерін және рөлдерін
күшейту механизмді іздестіру қажеттілігі туындайды. Осыдан курстық жұмыстың
өзектілігін байқауға болады.
Берілген курстық жұмыстың мақсаты – несие қайтарымдылығын қамтамасыз
ету нысандарымен және әдістерімен танысу. Алға қойылған мақсатқа жету
үшін келесі міндеттер белгіленген:
– несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының теориялық негіздерін
білу;
Еуразиялық Банк АҚ-ның қамтамасыз ету нысандарына талдау жасау;
несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының мәселелерімен және даму
перспективаларымен танысу.
Курстық жұмыс құрамы 3 тараудан тұрады. Оның ішінде 24 кесте және 6
сурет келтірілген.
1 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЙТАРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ
1.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының түсінігі
Несиенің қайтарымдылығы несие қатынастарын басқа экономикалық
қатынастардан ажырататын, тәжірибеде белгілі бір механизмде көрініс
табатын, негіз қалаушы қасиетін ұсынады. Бұл механизм, бір жағынан,
несиенің қайтарымды қозғалысының негізіндегі экономикалық процестерге, ал
екінші жағынан – несиелік мәміледен шығатын, қарыз алушы мен несие беруші
арасындағы құқықтық қатынастарға негізделеді.
Несие қайтарымдылығының экономикалық негізін, қайта өндіріс процесіне
қатысушылардың қор айнылымдары және ауыспалы айналымдары, сонымен қатар
несиенің іске асыру заңдылықтары құрайды. Дегенмен, несие қайтарудың
объективті экономикалық негіздің болуы, осы процестің автоматизмін
білдірмейді. Тек қана несие құнының қозғалысын мақсатты бағытталған басқару
арқылы ғана оның сақталуын, қайтарылатын құндылықтың және қарызға
берілетінін эквиваленттігін қамтамасыз етеді.
Несие мәмілесіне екі субъект – несие беруші және қарыз алушы
қатысатындықтан, несие қайтаруды ұйымдастырудың механизмі олардың
әрқайсысының осы процестегі орнын есепке алып отырады.
Несие беруші, несиені ұсынғанда, өзінің мүддесін қорғауға тырысады да,
несиелік процестің ұйымдастырушысы болады. Объективті экономикалық негізге
сүйене отырып, несие беруші қарызға берілген құнның толық және уақытылы
қайтарылуына алғышарттардың құрылуына мүмкіндік беретін, қарыз қаражаттарды
салу сфераларын, несиенің сандық параметрлерін, оны өтеу әдістерін, несие
мәмілесінің шарттарын таңдайды. Дегенмен, аталған құнның кері қозғалысы
өзінің айналымында қолданатын қарыз алушының несие қабілеттігіне, ақша
нарығының экономикалық конъюнктурасына байланысты болады.
Несие мәмілесі несие алушының тиісті борышты қайтару міндеттеменің
туындауын білдіреді. Экономикада инфляциялық процестердің туындауы берілген
несие сомасының құнсыздануына, ал қарыз алушының қаржы жағдайының әлсіреуі
– несие қайтару мерзімінің бұзылуына әкелуі мүмкін, сондықтан банктердің
халықаралық тәжірибелері несие қайтаруын ұйымдастыру механизмін әзірледі.
Оған кіретіні:
- ақшалай түсім есебінен нақты несиені өтеу тәртібі;
- несиелік келісім-шартта өтеу тәртібін заңды тіркеу;
- несие құнының кері қозғалысының толық және уақытылы қамтамасыз етудің
алуан түрлі нысандарын қолдану.
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысаны деп, бар борышты өтеудің
нақты көзі, несие берушінің оны пайдалану құқығын заңды тіркеуі, берілген
көздің тиімділігі мен жеткіліктігіне банктің бақылауды ұйымдастыруын
атаймыз 4, 337-338 б..
80-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материалдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтармен жүзеге
асырылып келді. Бұл әрине сол кездегі экономикамыздағы өндірісті
ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен, банк ісіне және
өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен байланысты болды, себебі
қамтамасыз етілген құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан да, несиенің
қамтамасыз етілуін тексеру процесі тек қағаз жүзінде ғана жүргізілді 5,
155 б..
Қазіргі уақытта несие операциялары тәуекел дәрежесі жоғары болатын
банктік операцияларға жатады. Бұл несиелендіру процесінің ерекшелігіне
байланысты болып келеді. Несиелендіру кезінде тәуекел дәрежесіне әсер
ететін көптеген факторларды есепке алу қажет, тәуекелдің мәнін және мүмкін
болатын залалдардың мөлшерін теңдестіру және анықтау өте маңызды болып
келеді.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында банк ешкімге, ешқашанда несие
бермейді, егер оның мезгілінде қайтарылуына сенімі болмаса (несие
қайтарымдылығының қағидасы). Несиенің қамтамасыз етілу қағидасы бұрынғыдан
да қатаң түрде қолданылып жүр. Қазір банктен несие алу үшін бұрынғыдай,
жеткілікті сомада тауарлы-материалды құндылықтардың барлығын және оларды
өндіріс процесінен өткізгеннен кейін, несиені қайтаруға толық мүмкіншілік
туатынын дәлелдейтін мәліметтер беру жеткіліксіз. Банктер қамтамасыз етудің
басқа (нысандарын) тәсілдерін талап етеді 6, 67 б..
Ағылшын-американдық мектеп банкирлерінің пікірінше, егер қарыз алушы өз
міндеттемелері бойынша жауап бермесе, несие берушіні екі немесе үш белбеу
қорғайды.
Бірінші белбеу – бұл қолма-қол ақшалардың ағымы, табыс – қарыз
алушының несиені өтеудің басты көзі.
Екінші белбеу – бұл несие өтелуін қамтамасыз ететін, қарыз алушы
ұсынатын активтері.
Үшінші белбеу несиені қамтамасыз ету негізінде заңды және жеке
тұлғалар ұсынатын кепілдіктермен байланысты болады 7, 99 б..
Банктік несиені қамтамасыз етудің нысандарын А-қосымшадан көруге болады
8, 205 б..
Жоғарыда көрсетілген несиенің қайтаруын қамтамасыз ету нысандары,
міндеттеме бойынша жауап беру мерзімі келгенде, қарыз алушыда қаражаттардың
болмай қалу жағдайында, заңды күші бар және несие берушінің артынан несиені
өтеудің нақты бір көзін бекітетін, арнайы құжаттармен ресімделеді 9, 175
б..
Жалпы алғанда, несие ұсынуына байланысты мүмкін болатын залалдардан
несие берушіні қорғауына қатысты мәселелерді қарастырғанда, істің заңды
жағына көңіл бөлу өте маңызды болып келеді. Несиелік міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету үшін жақтар жазбаша нысанда қосымша келісімдерді
жасасуы мүмкін. Оларда қарыз алушының немесе үшінші тұлғаның несиелік
мәміле бойынша толық немесе ішінара атқарылмауынан міндеттемелердің
орындалуын міндеттейтін қосымша міндеттемелері тіркелінген. Олардың жалпы
мағынасы – қарыз алушыларды міндеттемелерді орындауға бағындыру болып
табылады 10, 205 б..
Қамтамасыз ету нысандарының әрқайсысының мақсаты, қарыз алушыны өзіндік
қаражаттардың болмауы кезінде басқа қаржы көздерімен (кепілге салынған
мүлікті өткізуден түскен табыс, кепілгерлер мен кепіл болушылардың
қаражаттары, сақтандыру қоғамдары, т.б.) несие міндеттемелері бойынша жауап
беруді талап ету болып табылады 11, 317 б..
Егер де ақшалай түсім есебінен несиені өтеу механизмі және оның несиелік
келісім-шарттарда тіркелуі, несие қайтаруының негізгі алғышарты болса, онда
қайтарудың қамтамасыз ету нысандарын анықтау осы қайтарудың кепілдігін
білдіреді. Осындай кепілдік тәуекел дәрежесі жоғары болған жағдайда қажет
4, 337-339 б..
Несиені өтеу көздерін бастапқы және қайталама деп екіге бөлуге болады.
Бастапқы көзі – бұл қарыз алушының табысы (заңды тұлға үшін - өнімді
өткізуден түскен қолма-қол немесе қолма-қол емес нысанда болатын ақшалай
түсім, ал жеке тұлға үшін – еңбек ақы немесе басқа да табысы) 12, 185 б..
Шет елдегі банкирлер несие мәмілесін жасасу мүмкіндігін қарастырғанда,
өздерінің алтын ережесі деп, алдымен бастапқы көзге бағытталуын санайды.
Сондықтан несие өтінімін қарастырған жағдайда, клиенттің ақша ағымдарына,
саланың даму перспективаларына және осы клиенттің іскерлігіне, клиенттің
жабдықтаушылармен және сатып алушылармен қарым-қатынастарына ерекше көңіл
бөлінеді. Егер де банкте несие алушының ақшалай түсімдеріне қатысты күмән
туындаса, онда несие мәмілесі орындалмауы да мүмкін.
Несие қайтарымдылығының нақты кепілдігі болып, қаржы жағдайы тұрақты
болатын кәсіпорындардың ақшалай түсімдері табылады. Олардың қатарына
табыстылықтың деңгейі жоғары болатын және өзіндік капиталмен жоғары
қамсыздандырылған кәсіпорындар жатқызылады. Осындай кәсіпорындарда ақша
қаражаттарының жүйелі түрде түсімімен қатар, таза табысты қалыптастырудағы
ақша қаражаттарының өсімі және өзіндік капиталдың толтырылуын байқауға
болады.
Банктің қаржы жағдайы тұрақты, бірінші сыныпты клиенттер болып табылатын
кәсіпорындар үшін келіп түсетін ақшалай түсім есебінен несиелік келісім-
шарттарда несие өтелуін заңды тіркеу тиісті мөлшерде жеткілікті болады. Осы
жағдайда банк пен қарыз алушы арасында белгілі бір қосымша кепілдіктерді
көрсетпей-ақ, несие өтелуінің өз міндеттемелерін орындауды білдіретін
сенімді қарым-қатынастар туындайды.
Көбінесе тәжірибеде келесі жағдай қалыптасады. Ақшалай түсімнің
уақытында келіп түспесе, белгілі бір тәуекел туындайды. Тәуекел факторлары
өндіріс процесімен немесе құндылықтарды өткізумен, сонымен қатар сатып
алушылармен есеп айырысу қалпымен, нарық конъюнктурасының өзгеруімен,
маусымды ауытқулармен, т.б. байланысты болуы мүмкін.
Осы барлық жағдайларда да несие қайтаруының қосымша кепілдігіне ие болу
қажет, ал ол қайталама көздерді іздестіруді талап етеді 4, 338-339 б..
Қайталама көзі деп, кепілге салынған мүлікті өткізуден түскен ақшалай
түсімдерін, мүлік пен құқық кепілін, кепілдік пен кепіл болушылықты,
сақтандыруды, цессияны атаймыз 13, 210 б..
Банктердің несиені өтеудің бастапқы және қайталама көздерін қолданудың
тәртіптері әртүрлі болады. Қарыз алушының табысы есебінен несиені өтеу
несиелік келісім-шартпен, жедел міндеттемемен немесе тиісті қаражаттарды
аудару тапсырмасымен реттелінеді. Осы жағдайда несие төлем мерзімі келген
күні немесе басқа бір анықталған период ішінде өтеледі. Несиені қолма-қол
ақшамен өтегенде, клиент тиісті мерзімде банктің кассасына ақша салады.
Осылайша, осы жағдайда несие келісім-шартының шарттарына сәйкес, клиенттің
банк алдында өзінің төлем міндеттемелерін орындаудың ерікті нысаны көрініс
табады.
Дегенмен, бірінші сыныпты қарыз алушылар және несиелендіру үлкен немесе
кіші тәуекелмен байланысты болады. Барлық жағдайларда да несие қайтаруының
қосымша кепілдіктерін иелену қажеттілігі туындайды, демек несие
қайтарымдылығын қамтамасыз ететін қайталама көздерге бағытталады. Несиені
қайталама көздер есебінен өтеуі банктің, өзіне тиесілі ақша қаражаттарын
өндіріп алудың, мәжбүрлі нысанын қолданатынын білдіреді.
Қайталама көздерін пайдалану механизмі, сонымен қатар құқықтық
қамтамасыз етуді иеленеді, бірақ та ол еңбекті көп қажет ететін және ұзақ
мерзімді процесс болып табылады. Сондықтан да, осы мәселені шешкен кезде,
несиені өтеудің бірінші көзіне – табысқа мұқият талдау жасау өте маңызды
болып келеді. Егер несиені өтеудің негізгі көзі ретінде ұсынылған табыстың
нақты пайдалануына қатысты күмән туындаса, онда несиені беруден бас тарту
қажет, себебі қайталама көздер бастапқы көзін қуаттайды, бірақ оны
ауыстырмайды 12, 185-186 б..
Қазақстан Республикасының Банк және банк қызметтері туралы Заңына
сәйкес, несие қайтарымдылығы айып төлеу, кепiл, кепілдік, кепіл болушылық,
басқа да әдiстер арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкiн. Егер де клиенттің несие
қабілеттілігі мен сенімділігі жоғары болатын болса, банк несиені қамтамасыз
етуді ұсынбай-ақ беру туралы шешімді қабылдай алады 14, 33 б.. Айтып
кететін жағдай, қамтамасыз ету – бұл тек қана қосымша кепілдік және банктің
қарыз алушымен несиені өтей алмау тәуекелінен қорғайтын соңғы қорғаныс
сызығы.
Айып төлеу – бұл борышқор мiндеттемесiн орындамаған немесе орындау
мерзiмiн өткiзiп алған ретте несие берушiге төлеуге мiндеттi, заңдармен
немесе шартпен белгiленген ақша сомасы айып төлеу (айыппұл, өсiм) деп
танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша несие берушi оған келтiрiлген
залалдарды дәлелдеуге мiндеттi емес 15, 137 б.. Қазіргі уақытта кепіл,
кепіл болушылық, банктік кепілдік сияқты қамтамасыз етудің тәсілдері ең
сенімді болып саналады 6, 67 б..
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының тиімділігі, құқықтық
механизмнің пәрменділігіне, тиісті құжаттардың құқықтық және экономикалық
мазмұнының сауаттылығына, төлем міндеттемелері бар кепілдік берушілердің
іскерлік этика нормаларын сақталуына тәуелді болады.
Қазіргі уақытта несиені уақытылы қайтарылуының кепілдіктер жүйесінің
құру банктер үшін ерекше өзекті мәселеге айналды, бұл әртүрлі меншік
нысанында пайда болған кәсіпорындардың дамуына байланысты болады. Олардың
несие қабілеттіктерін бағалау көптеген жағдайда қиынға түседі, сондықтан да
кәсіпорындармен несие байланыстарын құрудың маңызды шарттарының бірі,
несиелердің қайтарылуын қамтамасыз етудің қосымша нысандарын пайдалану
болып табылады 9, 174 б..
1.2 Несие қайтарылуын қамтамасыз етудің шетел тәжірибесі
Әлемдік банктік тәжірибеде кепілдіктің бірнеше түрлері бар. Олар бір-
бірінен кепілді міндеттемесінің субъектісі, кепілдікті ресімдеу тізбесі,
төлемді кепілдендіру үшін қолданылатын қаражаттар көзі бойынша ажыратылады
9, 186 б..
АҚШ-та ұзақ мерзім аралығында қарыз алушы-кәсіпорындар несиені алар
алдында банкте белгілі бір мөлшерде депозитті қалыптастыруға міндетті
болды. Көбінесе 10 + 10 принципі қолданылды. Бұл дегеніміз, несие алушы
несиені алғанға дейін рұқсат етілген соманың 10%-на тең мөлшерде депозит
қалыптастыруға, ал екінші 10%-ды несиені алғаннан кейін депозиттік шотқа
салынуға тиісті болды. Осылайша, несиенің уақытында қайтарылуының кепілдігі
ретінде алынған несиенің 20%-на тең, қарыз алушы-кәсіпорынның депозиті
болды. Дегенмен, осы жағдайда кепілдік несие берушілердің мүдделерін тек
қана жартылай қорғауға мүмкіндік береді. Осындай тәжірибені біздің елімізде
де қолдануға болады, егер банктен, несие алған клиентке осы банкте өзінің
есептік немесе депозиттік шотында уақытша бос ақша қаражаттарын ұстау деген
міндеттемені жүктесек 4, 354 б..
Кепілдіктерді қаржылық жағдайы тұрақты кәсіпорындар да бере алады, егер
де қарыз алушы-кәсіпорынның жүйелі өндірістік байланыстары бар болса
(мысалы, беілген кәсіпорынның мердігері немесе сатып алушысы). Дегенмен,
осы жағдайда кепілдік беруші-кәсіпорынның төлемқабілеттігі туралы ақпараты
болуы тиіс. Егер аталған кәсіпорын қарыз алушымен бірге бір банкте қызмет
алатын болса, ондай мәселе оңай шешіледі. Егер кепілдік беруші басқа банкте
қызмет алатын болса, қиынырақ болады. Сондықтан елдегі барлық кәсіпорындар
мен ұйымдардың төлемқабілеттігі туралы ақпараты бар бірыңғай орталықтың
болуы өте маңызды болады 9, 187 б..
АҚШ-та мақсатты қорлары бар, арнайы үкіметтік ұйымдар да кепілдіктерді
ұсынай алады. Осындай ұйымның бірі, Ұсақ кәсіпорындардың істер Әкімшілігі,
оның дамудың мақсатты бағдарламасы бар. Берілген кәсіпорындарға берілетін
несиелердің 90%-ы осы әкімшіліктің кепілдігіне беріледі. Сонымен қатар,
несие үшін жеңілдік төлемі алынады, әсіресе, кепілдіксіз берілетін
несиелерге қарағанда пайыз мөлшерлемесі 1-1.5%-ға төмен болады 4, 354 б..
Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамыту бағдарламасын іске асыруына
байланысты бұл тәжірибе біздің банктеріміз үшін өте өзекті болып табылады
9, 187-188 б..
Кепілдіктерді банктер де бере алады. Банк кепілдіктер бойынша үш түрлі
тәсілмен жұмыс істей алады: береді, алады және қабылдайды. Соңғы екі әдіс
кеңінен қолданылады: банк басқа банктерге кепілдік үшін арызданса (бұл
көбінесе – сыртқы нарықтарда клиенттік немесе өзіндік операцияларды
жүргізгенде қолданылады); банк клиенттен басқа банк берген кепілдікті талап
еткенде. Дегенмен, клиенттерге қызмет, банк кепілдікті бергенде немесе
басқа банктерден олар үшін сұраған жағдайда орын алады.
Банктік кепілдікке деген сұраныстың жоғары болу себептері: олардың
жоғары сенімділігі мен жедел өткізу мүмкіндігі (тәжірибе көрсеткендей,
бенефициардың талабы 3-5 жұмыс күн ішінде қанағаттандырылатынын көрсетеді).
Банк жағынан, банктік кепілдіктің тиімділігі боп, оны бере отырып, несиелік
операцияларға тән емес, банк өзінің айналысынан ақша қаражаттарын
шығармайды. Сонымен қатар, кепілдік бойынша тәуекел несие тәуекеліне
теңесетіндіктен, банк осындай қызмет үшін кепілдік алушы ұсынатын
қамтамасыз етуді есепке алып, белгілі бір комиссиондық ақы алады.
Қалыптасқан жағдайға байланысты, банктер кепілдіктерді, көбінесе, тиісті
қамтамасыз ету негізінде береді. Ірі, тұрақты клиенттер үшін банкке
кепілгерге салынған шығындардың регрессіз тәртіпте, акцептсіз принципалдың
шотынан тиісті ақша қаражаттарды шегеріп алуға құқық беретін, бас сенімхат
болуы мүмкін. Басқа клиенттерден қамтамасыз ету негізінде өтімділігі жоғары
болатын бағалы қағаздарды кепілзатқа алуы да мүмкін, олармен тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алғанын ресімдеумен несиелік келісімге қол
қойылуы мүмкін.
Банктің кепілдікпен жұмыс істеу тәртібі келесі түрде жүзеге асырылады.
Қарыз алушы кепілгер-банкке кепілдік алдындағы хатты жібереді, онда
кепілгер-банк берілген қарыз алушының несие қайтаруын қамтамасыз етуге өз
келісімін береді. Егер несие комитеті (кепілдікті қабылдау туралы шешім тек
қана осы деңгейде қабылданады) ұсынылатын кепілдікті қабылдауға рұқсат
берсе, онда келесі құжаттарға сұраныс жасалады: кепілдіктің данасы, банк
лицензиясының көшірмесі, оның балансы мен аудиторлық шешімнің көшірмесі.
Кепілгер-банк үшін бос лимит сомасы, көбінесе, кепілгер-банк үшін лимиттің
жалпы сомасы мен берілген банк алдындағы міндеттемелер сомасының айырмасы
негізінде анықталады.
Кепілдік күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге бөлінеді:
арнаулы кепілдіктер (серіктестіктердің бөлек мүшелерінің кепілдіктері),
жеке (жеке тұлғаларды несиелеу барысындағы кепілдіктер), корпоративті
(басты компанияның оның филиалдарына қатысты кепілдіктері) және мемлекеттік
(үкіметтік мекемелердің фирмаларға банктік несиелері бойынша). Бұл аталған
кепілдіктер дамыған елдер тәжірибесінде кең қолданылғанымен де, біздегі
корпорациялардың беретін кепілдіктеріне банктер әлі де болса, олардың
түбінде өтей алатындығына сенімсіздік танытуда 5, 157 б..
Сонымен қатар шектелмеген, яғни банк қарыздарының барлық түрлерінің
орнын толтыратын кепілдік, және шектелген, яғни борыштың тек қана белгілі
бір бөлігіне қатысты болатын кепілдік 11, 187-190 б..
Жедел қайтарымсыз деп, кепілдік беруші біржақты тәртіпте, яғни несие
берушінің рұқсатынсыз, өзіне жүктеген міндеттемелерден бас тартуы мүмкін
емес. Тәжірибеде қайтарымды кепілдіктер де қолданылады, бірақ та несие
берушнің жағымсыз әсерінің пайда болуына мүмкіндік береді және банктік
кепілдік табиғатына сай келмейді.
Шартсыз және шартты: бірінші жағдайда, кепілдік беруші несие берушінің
бірінші талабы бойынша, ешқандай талап қоймай, соның ішінде бенефициардың
осындай қарекетін растайтын арнайы құжаттарды сұрамай-ақ (талап бойынша
кепілдік); екінші жағдайда, кепілдік беруші өзінің міндеттемесі бойынша
жауап беруге тиіс, бірақ дәлелді талап негізінде, яғни келісім-шартта
көрсетілген жағдай туындағанда және бенефициардың мәміле немесе басқа да
құжат негізінде, өзінің міндеттемелерін орындағанын растайтын тиісті
құжаттар көрсетілсе (мысалы, сот шешімі).
Жай және бірлестірілген: бірінші жағдайда, өз клиентінің тапсырмасы
бойынша бір банк береді; ал екінші жағдайда, бірнеше банктер беруі де
мүмкін (көбінесе, ірі мәмілелерді, соның ішінде халықаралық жасасқанда
қолданылады және егер де банктер саны көп болса, бұл қызмет клиентке қымбат
болады).
Тікелей және қарсы кепілдік: бірінші жағдайда, бенефициар алдындағы
міндеттемені кепілдік беруші-банк өзіне алады; ал екінші жағдайда, кепілдік
беруші ретінде басқа банк болады (соның ішінде басқа елдің банкі де болуы
мүмкін), оған бірінші банк өзінің толық жауапкершілігі негізінде
бенефициардың пайдасына өзінің кепілдігін беруді өтінеді 22, 228-229 б..
Несие қайтаруын қамтамасыз ету нысаны ретінде кепілдіктің тиімділігі
бірнеше факторларға байланысты болады:
Біріншіден, бірінші дәрежелі мәнге несие ұсынатын банктің, кепілдік
берушінің қаржылық тұрақтылығына беретін нақты бағасы ие болады. Банк
кепілдік беруші ретінде болатындықтан, оның қаржылық тұрақтылығы, талдау
әдістері туралы ақпарат пен осы ақпаратты бағалау өте маңызды болып келеді.
Осыған байланысты, несие қайтарымдығын қамтамасыз ету үшін банктер
кепілдіктің екі түрін қолданатын, АҚШ-тың тәжірибесі өте маңызды болып
келеді. Егер, кепілдік берушінің қаржылық тұрақтылығы күдіктілі немесе
белгісіз болса, онды кепілдік берушінің мүлік кепілімен қамтамасыз етілген
кепілдік қолданылады, яғни кепілдік кепіл міндеттемесімен толықтырылады.
Егер, кепілдік берушінің қаржылық жағдайына сенім болған жағдайда,
қамтамасыз етілмеген кепілдік іске асырылады. Екіншіден, кепілдікті алғанда
несие ұсынатын банк кепілдік берушінің өз міндетемені орындау даярлығын
тексеруі тиіс. Осыған байланысты шетел банктері кепілдік берушімен кепіл
міндеттемесін орындау ниетін растау үшін міндетті жүздесу мен сұхбатты
жүргізеді. Үшіншіден, кепілдіктер дұрыс рәсімделуі тиіс және қол қоюға
осындай өкілеттігі бар ғана тұлғалар қатыса алады 4, 355 б..
Кепiл болушылық бойынша кепiл болушы басқа жақтың (борышқордың) несие
берушiсi алдында осы жақтың мiндеттемесiнiң орындалуына толық немесе
iшiнара қосалқы жауап беруге мiндеттенуін білдіреді 23, 720 б..
Нарықтық экономика жағдайында несие қайтаруын қамтамасыз ететін бұл
нысанын қолдану, кепіл болушының несиені өтей алу қабілеттігін мұқият
талдауды талап етеді. Егер кепiл болушы несие берушiге жазбаша түрде
борышқордың мiндеттемелері бойынша жауап бере алатындығына қатысты өзінің
жауапкершiлiгi туралы хабарласа, ал несие берушi, бұл үшiн жеткiлiктi
болатын уақыт iшiнде, кепiл болушының ұсыныстарынан бас тартпаса, кепiл
болушылықтың келісім- шарты сақталған деп есептеледi.
Кепіл болушы ретінде тұрақты жұмыс орны, тұрақты табыс алатын немесе
белгілі бір мүлкі (автокөлік, үй, жер телімі, саяжай) бар жеке тұлға да
бола алады 9, 185 б.. Кепіл болушылардың жиынтық табысы қарыз алушының
табысынан кем болмауы тиіс. Әйтпесе, кепіл болушылықтың саны артық болуы
тиіс немесе несиенің қайтаруын қамтамасыз ететін қосымша нысандары болуы
тиіс 11, 324 б.. Көбінесе, кепіл болушы ретінде қарыз алушы-жеке тұлғалар
тұтынушылық несиелерді алғанда қолданылады.
Отандық банктік тәжірибеде кепілдік пен кепіл болушылық арасындағы
айырмашылық: кепілдік заңды тұлғаның міндеттемесін, ал кепіл болушылық банк
алдында несиені өтеуге қатысты жеке тұлғаның міндеттемесі. Несие берушінің
көзқарасы бойынша, кепілдік пен кепіл болушылық арасында үлкен айырмашылық
жоқ.
Әлемдік тәжірибеде кепілдік пен кепіл болушылық арасындағы айырмашылық:
кепіл болушылық негізгі мәмілені толықтыратын акт болса, онда кепілдік –
кепілдік берушінің дербес міндеттемесі болып табылады, ол заңды түрде басқа
келісімдік міндеттемелерге байланысты болмайды. Кепіл болушының
жауапкершілігі борышқордың өзі жазбаша растаған міндеттемемен шектелетін
болса, онда кепілдік бекітілген мерзімде ешқандай себептерге байланыссыз,
қарыз алушының несиені өтей алмаған және несие үшін пайыздарды төлемеген
жағдайда кепілдік берушіні жауап беруге міндеттейді 9, 92-93 б..
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің басқа да нысандарына қарыз
алушының талаптарын банкке қайта табыстауды, меншік құқығын табыстауды және
сақтандыруды, т.б. жатқызуға болады 11, 325 б..
Талаптан қайту (цессия) – бұл қарыз алушы (цедент) өзінің талабын
(дебиторлық борышты) несие берушіге (банкке) несие қайтаруын қамтамасыз ету
ретінде қайту құжаты болып табылады 10, 190 б..
Тәжірибеде цессияның екі түрі қолданылады:
Ашық цессия деп, қарыз алушыға талаптан қайтуы туралы хабарлауды
болжайтынын атаймыз. Осы жағдайда борышқор өз міндеттемесін банк қарыз
алушысына емес, банкке өтейді.
Тыныш цессия кезінде банк талаптан қайтуы туралы үшінші тұлғаға хабар
жібермейді, борышқор цедентке төлейді, ал цедент қолға түскен соманы банкке
табыстауға міндетті. Қарыз алушы өзінің беделін жоғалтпау үшін тыныш
цессияны таңдайды. Бірақ банк үшін тыныш цессия үлкен тәуекелмен
байланысты, себебі:
- басқа банктерде орналасқан қайтқан талап бойынша қаражаттар қарыз
алушының шотына келіп түсуі мүмкін;
- қарыз алушы талаптан бірнеше рет қайтуы мүмкін;
- қарыз алушы жоқ талапты шегіне алады 9, 190-191 б..
Сонымен қатар, Германия банктері жалпы және глобальды цессияны
қолданылады.
Жалпы цессия деп, қарыз алушының банк алдында тұрақты түрде белгілі бір
сомаға тауарларды жөнелту немесе қызмет көрсету талаптан қайтуды өзіне
жүктеуін атаймыз. Осында банктің ұсынылған несиені өтеу үшін ақша
қаражаттарды алу құқығы жалпы цессия туралы келісім-шарт жасасқан сәтте
емес, ал банкке дебиторлар тізімін немесе талаптарды табыстау сәттен бастап
туындайды.
Жаханды цессия кезінде қарыз алушы банкке нақты клиенттерге және белгілі
бір кезең аралығында туындайтын қолда бар барлық талаптарды қайтуға
міндетті болады. Талаптан қайтудың бұл түрі артық көрінеді. Несие
қайтарымдылығын қамтамасыз етудің бұл нысанын қолданған кезде, тәуекелді
төмендету мақсатында банк берілген несие шамасынан едәуір асатын сомаға
талаптан қайтуды жүргізуді талап етеді.
Жалпы және глобальды цессия кезінде несиенің максималды сомасы талаптан
қайтқан құнның 20 – 40% құрайды 13, 214-215 б..
Жылжитын мүлік қарыз алушының қолданысында болуы үшін және сонымен
қатар несиенің қайтаруына кепілдік болу үшін, бар борышты қамтамасыз ету
мақсатында несие берушіге меншік құқығын табыстау құқығы қолданылады.
Кепілзатқа қарағанда, несие берушіге борышты қамтамасыз ету үшін
меншік құқығын табыстағанда, жылжитын мүлік клиенттің қолданысында қалады.
Бұл құндылықтарды несие берушіге табыстау мақсатсыз және мүмкін емес
болғанда және егер де қарыз алушы несиені қамтамасыз ету объектісін
қолданудан бас тарта алмаған жағдайда болады. Қарыз алушы осы жағдайда оның
иелігінде қалған құндылықтардың сақталуына жауапты және олармен дербес
түрде билік жүргізе алмайды.
Меншік құқығын табыстаудың құқықтық құрылымын 4-суреттен көруге болады
4, 353 б..
Сурет 1. Несие берушіге меншік құқығын табыстаудың құқықтық
қүрылымы
Несиені қамтамасыз ету объектісі ретінде бөлек заттар (автокөлік),
сонымен қатар бір қоймада немесе цехте орналасқан заттар тобы (тауарлар,
материалдар қорлары, жартылай фабрикаттар) да бола алады.
Банк бар борышты қамтамасыз ету үшін меншік құқығын табыстау келісім-
шартын жасасқанда, қарыз алушы нақты бір құндылықтардың шың иесі болатынына
көз жеткізуі тиіс. Дегенмен бұл тексеріс меншік құқығын табыстауға тиіесілі
үлкен тәуекелді кішірейтпейді. Несие беруші көп жағдайда несиені қамтамасыз
ету объектісі бар, қарыз алушының адалдығына тәуелді болады. Тәуекелді
төмендету мақсатында банктер қамтамасыз ету мөлшеріне сергектікпен қарайды,
бұған сәйкес несиенің максималды сомасы оның құнының 20 – 50%-ды құрайды
4, 353 б..
Халықаралық тәжірибеде несиелерді сақтандыру ХІХ ғ. пайда болды және ол
экономикалық дағдарыстармен және тұрақсыздықпен байланысты болды 8, 103
б.. Қазақстан экономикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында
және меншік нысаны әртүрлі болатын, капиталдың жеткілікті мөлшеріне ие
болмайтын, жаңа кәсіпорындардың құрылуы кезінде несиені өтеуге қатысты,
банк алдында өз міндеттемелерінің орындалуын кепілдендіру үшін 1990 жылы
Қазақстан үшін жаңа болатын, несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің нысаны
– қарыз алушылардың несиені өтемегені үшін жауапкершіліктен сақтандыру
енгізілді. Несиелерді сақтандыру Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасындағы сақтандыру туралы Заңына сәйкес жүзеге асырылады.
Қарыз алушылардың несиені өтемегені үшін жауапкершіліктен сақтандыру
келісім-шарттары несие ұсынғанда міндеттемелерді қамтамасыз ету ретінде
бола алады. Осы жағдайда екі нұсқа болу мүмкін:
1. Банк қарыз алушылардан сақтандыру куәлігін және сақтандыру
компаниясында несиені өтемегені үшін жауапкершілікті
сақтандырғанын растайтын басқа да құжаттарды талап етеді.
2. Банк қарыз алушыға берілген несиелерді өздігінен сақтандыра алады,
ал бүкіл шығындарды қарыз алушыға жатқызады 9, 193 б..
Нарықтық экономика жаңа ерікті сақтандыру қызметтері үшін нақты алғы
шарттарын құрды. Бұл мәміле оның барлық үш қатысушысына тиімді болады:
қарыз алушы өзінің іскерлік беделін сақтайды; банк өз ресурстар қайтаруының
кепілдігін алады, ал сақтандыру компаниясы – қызметі үшін сыйақыны алады.
Сақтандыру объектісі ретінде коммерциялық және банктік несиелер,
міндеттемелер мен несие бойынша кепіл болушылықтар болуы мүмкін 9, 192
б..
Қарыз алушылардың несиені өтемегені үшін жауапкершіліктен сақтандыру
кезінде сақтандыру оқиғасы болып, әртүрлі себептерге байланысты несиелік
ресурстарды қайтармау, соның ішінде:
- Қарыз алушының дәрменсіздігі (егер ол банкрот деп жариялынса);
- Егер қарыз алушы, оған тәуелсіз себептерге байланысты, несиелік
келісім-шартына қатысты өзінің міндеттемелері бойынша жауап бере
алмаса (мысалы, форс-мажорлы жағдайлар) 24, 154 б..
Қарыз алушылардың несиені өтемегені үшін жауапкершіліктен сақтандыру
келісім-шарты қарыз алушы-кәсіпорын (сақтанушы) мен сақтандыру қоғамы
(сақтандырушы) арасында жасалады. Сақтанушы сақтандыру жарнасын төлегеннен
кейін ғана келісім-шарт жасасқан деп саналады. Ол толығымен немесе ішінара
төленуі мүмкін. Сақтандыру төлемінің мөлшері сақтандыру сомасына және
сақтандырушының тарифіне байланысты болады. Сақтандыру сомасы жақтардың
келісімімен анықталады. Көбінесе, сақтандырушы қайтарылмаған несиенің 50-
90% мөлшерінде және оған тиісті проценттер үшін өтеу жауапкершілігін өзіне
алады. Сақтандырушы жауапкершілігінің төмен проценті болғанда, банктердің
қарыз алушылардан қамтамасыз етудің басқа да нысандарын талап етуге
құқықтары бар 11, 325-326 б..
Жауапкершіліктің нақты мөлшері сақтандыру келісім-шартында алдын-ала
ескертіледі, ал егер де қарыз алушы төлем мерзімі келгеннен кейін 20 күн
аралығында банкке несиені қайтарып бермесе, онда сақтандырушының
жауапкершілігі орын алады. Сонымен қатар, сақтандырушы несиені ұсынған
банкке сақтандыру оқиғасы орын алғаннан кейін 20 күн аралығында сақтандыру
сыйақысын төлеуге міндетті.
Шетел қарыз алушылардың несиелерін сақтандырғанда, несие тәуекелімен
қатар елдің және валюталық тәуекелдер туындайды, сақтандыруды арнайы, көп
жағдайларда мемлекеттік, экспорттық және импорттық несиелерді сақтандыруды
жүргізетін компаниялары жүргізеді.
Сақтандырудың бұл түрі экспортты ынталандыру, ұлттық экспортшылардың
шетелдік өткізу нарығына кіруді жеңілдету үшін, экспорттық операциялардың
жаағрафиясы мен көлемдерін реттеу мақсатында жүзеге асырылады. Осындай
сақтандыру компаниялары несиелік, валюталық және белгілі бір мөлшерде саяси
тәуекелдердің орнын толтырып, сақтанушының мүмкін болатын жоғалтулардың 80-
90%-н сақтандыруға қабылдайды 13, 215 б..
Нарықтық инфрақұрылымы мен мықты әлеуметтік азаматтарды құқықтық қорғауы
дамыған елдерде банктер несиелерді қамтамасыз ету ретінде өмірді сақтандыру
полистерін қабылдайды 24, 40 б..
Депозиттік салымдардың кепілі (оның ішінде шетел валютада да) – несие
қайтарымдылығын қамтамасыз етудің кепілдендірілген нысаны. Мәміле келісім-
шартпен жөнелтіледі, оған сәйкес қарыз алушының депозиті бойынша ақшаны
қайтару құқығы несие беруші-банкке табысталады. Осы жағдайда депозиттік
шоттар бойынша шығыс операциялары келісім-шарттың іске асыру мерзіміне
тоқтатылады 11, 325-326 б..
Шетелдік коммерциялық банктер несиені ұсынудың бір шарты ретінде, қарыз
алушының аталған банкте депозиттік шотта өтем қалдығы деп аталатын белгілі
бір ақша соманың (сұранатын несие сомасының 10-20%тең болатындай) бар
болуын талап етеді. Өтем қалдығы екі рөлді ойнайды:
- банкке белгілі бір мерзім аралығына несие ресурстарын тартуға
мүмкіндік береді;
- несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысаны ретінде болады 17, 214
б..
Сонымен банктік несиенің тағы да бір түрі – кепілге алынатын вексель
бойынша несие. Оның көлемі кепіл құнының 80%-на дейін анықталады. Несиені
өтей алмау және пайыздарды төлей алмау жағдайында, вексельге меншік құқығы
банкке өтетініне әкелуі мүмкін 9, 93-94 б..
Егер несие мерзімінде қайтарылса, онда вексель өтеледі. Егер несие
уақытында қайтарылмаса, онда вексельге наразылық білдіріледі және банк сот
шешімі бойынша қысқа мерзім аралығында қажетті ақша қаражаттарын алады 17,
214 б..
Ломбардтық несие банктік несие нысанында банкте депозитке салынған
бағалы қағаздар кепілі негізінде жүзеге асырылады. Кепілге, көбінесе,
биржада айналысы бар немесе ұйымдастырылған еркін нарығы бар бағалы
қағаздар алынады. Несиенің сомасы бағалы қағаздардың бағамдық құнның 50 %-
дан 90%-ға дейін құрайды, ал несие мерзімі үш айдан аспайды 25,22б..
Қазіргі уақытта несие беруші-банктер өздерінің қорларында ұсынылған
несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің дәстүрлі және дәстүрлі емес
тәсілдері бар. Дебиторлық борыштың ұзартылуын алдын-алу мақсатында, несие
беруші банктің табысы берілген мәселені шешу үшін аталған қамтамасыз ету
нысандарын пайдалану шеберлігіне, сонымен қатар нақты ахуалға қатысты іске
асырудың тәртібі мен қолданудың орынды болуына байланысты болады.
Дисконтпен борышты сату несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің тәсілі
ретінде шет елдерде кеңінен таралған, ал ТМД елдерінде, соның ішінде
Қазақстанда да бұл әдіс банктердің және несиелік қарекеттің басқа да
субъектілері тәжірибені жинақтағаннан кейін ғана ол қолданысқа енгізіледі.
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің жаңа тәсілі ретінде борышты
дисконтпен сату, несие берушімен дебиторлық борышты жеңілдікпен сатуды
білдіреді. Бұл жеңілдік осы борышты сатып алатын тұлғаға табысты
қалыптастырады. Берілген жеңілдіктің мөлшері бірнеше факторларға байланысты
болады, соның ішінде:
- берілген кезеңдегі депозиттік мөлшерлемелердің нарықтық деңгейлеріне;
- борышты қайтарудың бекітілген мерзіміне;
- сатуға ұсынылған борыш сомасына;
- борышқордың төлемқабілетсіздігі есебінен мүмкін болатын банкроттыққа
байланысты болатын, тәуекел дәрежесіне.
Нарық экономика жағдайында кепілдік пен кепіл болушылық ерекше орын
алады. Кепiл болушылық бойынша кепiл болушы басқа жақтың (борышқордың)
несие берушiсi алдында осы жақтың мiндеттемесiнiң орындалуына толық немесе
iшiнара қосалқы жауап беруге мiндеттенуін білдіреді. Ал кепілдік - қарыз
алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір жақтың қарызды өтеймін
деген жазбаша міндеттемесін білдіреді.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕСІН ҚАЙТАРУДЫ
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫ (ЕУРАЗИЯЛЫҚ БАНКІ АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Еуразиялық банктің несиеcін қайтарылуын қамтамасыз ету нысандарын
талдау
Еуразиялық Банк банкі Қазақстан Республикасындағы 2-ші дәрежелі банк
болып табылады және Қазақстан Республикасының банк жүйесінің екінші сатысын
құрайды.
Еуразиялық Банк Қазақстан Ресупбликасының басқа банктерімен және
басқа елдердің банктерімен қатынастарда, халықаралық банктерде және басқа
да қаржы-несие ұйымдарында клиенттің мүддесін білдіреді.
Еуразиялық Банк өз қызметін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
басшылығымен құрады.
Банктің құрылғанына аз уақыт болса да, осы уақыт ішінде Еуразиялық
Банк Қазақстанда алдыңғы қатарғылардың бірі болып клиенттерге барынша
жақын болып келетін, кассалық-есеп айырысу бөлімшелерінің жүйесін дамытуды
қолға алып, орасан жетістіктерге қол жеткізді, банкті бүкіл республика
таныған. Бүгінгі таңда аймақтық жүйені дамыту масштабы бойынша Еуразиялық
Банк республиканың алдыңғы қатарлы бес банкінің құрамына кіреді.
2008 жылы Еуразиялық Банкнің жарғылық қоры 1 млрд. 300 млн. теңгеге
(643 миллион доллар) өсті. Банктің клиенттері 200-ден 350 000 адамға
көбейді. Еуразиялық Банк Қазақстан Республикасының банк жүйесінде
айтарлықтай жағдайды иеленіп, елдің ең ірі банктерінің қатарына кірді. 38
Еуразиялық Банк АҚ-ы қазіргі уақытта жүргізетін кепіл саясаты
Қазақстан Республикасының заңнамаларына, Банктің ішкі ережелеріне,
бағалаудың стандарттары мен қағидаларына, соның ішінде халықаралық
талаптарына да сәйкес әзірленген.
Еуразиялық Банк АҚ-ы жүргізетін кепіл саясатының мақсаты – адекватты
қабылданған тәуекелдерге сәйкес қарыз алушылардың міндеттемелерін
қамтамасыз ету арқылы несие тәуекелдерін төмендету мақсатында, кепілмен
қамтамасыз ету жұмыстарын регламенттеу.
Кепіл саясатының Ережелеріне сәйкес, Банк қабылдай алатын кепіл
мүлігінің тізімі мен талаптарын анықтайды; тіркеу тәртібі мен кепіл
құқығының тоқтатылуын жүргізеді; мүлікке баға беру мен кепілге қабылдау
үшін қажетті құжаттар тізімін анықтайды; кепілге салынатын заттардың
мониторингі мен бағалау жүргізіледі; кепілге салынатын заттың соттан тыс
өткізуі жүзеге асырылады.
Қаржы құралдарының қайтаруын қамтамасыз етуі ретінде заңды немесе жеке
тұлғалардың кепілдіктері мен кепіл болушылықтарын ұсынғанда, Кепілгерлер
мен кепіл болушыларға қойылатын талаптар, заңды және жеке тұлғалардың
несиелендіру тәртібін реттейтін, Банктің ішкі ережелері мен құжаттарымен
анықталады. Қамтамасыз ету ретінде кепілдік пен кепіл болушылықты қабылдау,
тек қана бүкіл несиелендіру мерзімі аралығында Кепілгердің және кепіл
болушының нақты төлемқабілеттігін растаудың бар болуы кезінде ғана жүзеге
асырылуы мүмкін. Қарыз алушылардың, кепіл берушшілердің, кепілгерлердің
және кепіл болушылардың Банк алдында міндеттемелердің орындалуы, заңнамалық
актілермен және тиісті келісім-шарттармен белгіленген басқа да тәсілдермен
қамтамасыз етілуі мүмкін.
Кепілге алынатын қамтамасыз ету түрлерінің тізімі.
Кепілге салынатын зат ретінде Банк азаматтық айналымнан алынбаған,
өтімді мүлікті қабылдайды:
1. Жылжымайтын мүлік объектілері:
- тұрғын үй қорының құрамына кіретіндер (тұрғын үйлер,
пәтерлер, т.б.);
- жер телімдері;
- өндірістік мүлікті кешендер, өнеркәсіптік және қойма
базалары, астық қабылдаушы кәсіпорындар (астық
қоймалары мен элеваторлар), мұнай қоймалары,
әкімшілік ғимараттар, құрылыстар, дүкендер,
салондар, қонақ үйлері, техникалық қызмет көрсету
станциялары және Қазақстан Республикасының
заңнамаларына қайшы келмейтін және уәкілетті несие
комитетінің шешімі бойынша кепілге салынатын зат
ретінде қабылдауға мүмкін болатын коммерциялық мәні
бар басқа да объектілер мүліктер.
2. Көлік құрал-жабдығы:
- жеңіл, жүк, жолаушылар көлігі;
- тракторлық, ауыл щаруашылықтық, құрылыс-жол, кен және т.б.
арнайы техника;
- әуе кемелері;
- теңіз (өзен, т.б.) кемелері;
- Қазақстан Республикасының заңнамаларына қайшы келмейтін және
уәкілетті несие комитетінің шешімі бойынша кепілге салынатын
зат ретінде қабылдауға мүмкін болатын басқа да мүлік.
3. Табыстау қондырғылары, өндірістік технологиялық желілер,
басқа да құрал-жабдықтар. 38
4. Тауарлар мен дайын өнімдер:
- өнеркәсіптік топтар: түсті металдар, мұнай және мұнай
өнімдері, көмір, компьютерлік техника, тұрмыстық мәні бар
техника;
- азық-түлік топтары: қант, темекі өнімдері, ұн өнімдері,
спирт ішімдіктері, сүрлеу өнімдері мен айналыстағы басқа да
өнімдер;
- өсімдік шаруашылығының өнімдері: (астық, күріш, қант
қызылшасы, т.б.).
5. Бағалы қағаздар:
- мемлекеттік, корпоративтік, резиденттермен және Қазақстан
Республикасының резидент еместерімен шығарылған бағалы
қағаздар;
- ақша (қолма-қол және қолма-қол емес);
- шет валютасы.
6. Қазақстан Республикасының заңнамаларыының талаптарына сәйкес,
болашақта Кепіл берушінің меншігіне келіп түсетін, мүлікке
талап ету құқығы.
7. Мүліктік құқықтар:
- жер қойнауын пайдаланушы құқығы;
- жер төлімдерін пайдалану құқығы (жер пайдалану құқығы);
- жылжитын және жылжымайтын мүлікті ұзақ мерзімді жалға беру
құқығы.
Кепілге алынбайтын заттар:
- азаматтық айналымнан алынған мүлік;
- халық арасында кең сұранысқа ие болмайтын, тар айрықшалықты заттар мен
объектілер;
- кепіл болушының меншігі болмайтын, депозиттік қаражаттар, мысалы:
сақтандыру компаниялардың сақтандыру резервтері; ең қажетті заттар
және мал, асыл металдар мен тастар, қару-жарақтар, улы, есірткі және
қатты әсер ететін заттар;
- жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар (өмір, денсаулық, іскерлік
репутация, жеке адамға тиіспеушілік, жеке тұлға қадірі, ар-намыс, жеке
және отбасы құпиялары, туындыгерліккке құқық, т.б.);
- Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес өндіріп алу айналымы
жіберіле алмайтын, жеке тұтыну заттары.
Еуразиялық Банк АҚ-ның Алматы қаласындағы филиалы бойынша несие
қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарын 1-кестеден көруге болады. 26, 1-
10 б..
Кесте 1 Алматы қаласындағы Еуразиялық Банк АҚ-ның несие
қайтарымдылығын қамтамасыз етуны сандарының
құрылымы
мың. теңге
2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл
Жылжымайтын мүлік 1 513 954, 3 414 868, 6 905 617,
855 171 913
Жылжитын мүлік 793 113 438 2 094 395, 6 011 411,
366 766
Депозиттер 38 133 200 118 266 714 120 565 883
Кепілдіктер мен кепіл 22 223 698 3 929 963, 8 745 599,
болушылықтар 810 037
Жалпы 2 367 425, 9 557 494, 21 783 194,
191 061 599
Ескерту – кесте www.eurasian – bank.kz
Көрсетілген мәліметтерге сәйкес, Еуразиялық Банк АҚ-ның Алматы
қаласындағы филиалы бойынша, несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету
нысандарының ішінде 2006 жылы кепіл оның ішінде жылжымайтын және жылжитын
мүлік, басымдылық қасиетке болғанын, 2007 жылы және 2008 жылы кепілмен
қатар кепілдік пен кепіл болушылықтың даму үрдісін байқауға болады. Несие
қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының толық жіктелімі Ә қосымшада
көрсетілген 26, 1-10 б..
Кепіл мүлігіне қойылатын негізгі талаптар:
- Өтімділік (сұраныс және өткізу мүмкіндігі);
- Кепілдікті қамтамасыз ету басқа заңды және жеке тұлғалар алдында
борышты міндеттемелерден еркін болуы тиіс;
- Меншік құқығын растайтын құжаттардың толық тізімнің болуы;
- Кепіл берушіде салық және бюджетке басқа да міндетті салық
бойынша, сонымен қатар, коммуналды қызмет бойынша (телефондық
байланысты қолдану), кепіл затына қатысты жалгерлік төлемдер
бойынша (пайдалануы туралы) борыштардың болмауы;
- Жылжымайтын мүлік жер қойнауын пайдалану құқығын немесе жер
теліміне меншік құқығын өтеуін төлеп алған жағдайда ғана, кепіл
заты ретінде бола алады. Егер де жер теліміне меншік құқығы
болмаса, бағалаудың құны объект орналасқан (кадастр бойынша) жер
құнына дейін төмендейді;
- Мемлекеттік меншіктің үлесі болған жағдайда, онда тиісті
мемлекеттік органның, мүлікті кепілге салуы және соттан тыс
өткізуі туралы рұқсаты болуы қажет;
- Құрылыс объектілері аяқталған түрде, пайдалануға арнайы
коммиссиямен қабылданған және мемлекеттік тіркеуі туралы куәлігі
болуы тиіс;
- Өндірістік және өнеркәсіптік топтың тауарлары сақтаудың ұзақ
мерзімі, Қазақстан Республикасында міндетті сертификаттауға
тиісті, өнім номенклатурасына тиісінше, сәйкес келу
сертификаттары болуға қажет. Материалды құндылықтардың сақталу
мерзімі Мемлекеттік Стандарттың талаптарына немесе салалық,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЙТАРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ
1.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының түсінігі ... ... ... 5
1.2 Несие қайтарылуын қамтамасыз етудің шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ..9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕСІН ҚАЙТАРУДЫ
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫ (ЕУРАЗИЯЛЫҚ БАНКІ АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Еуразиялық банктің несиеcін қайтарылуын қамтамасыз ету нысандарын
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау - банктің несиесін
қайтаруды қамтамасыз ету құралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕСІН ҚАЙТАРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ ДАМЫТУ МЕН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының мәселелері мен оларды
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .54
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған Үкімет
Бағдарламасында: Ақша – несие саясатының міндеті қаржы нарығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекет басшысының алға қойған мақсаттарын
орындау – Үкіметтің басты міндеті, - деп аталып өтілгендей, ел
экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін
мемлекет қазынагерлік, ақша-несие саясатының, өндірістің негізгі
факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып,
жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға
міндетті. Қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету саласындағы шаралар
мынадай бағытта жүзеге асырылатын болады: қаржы секторындағы, әсіресе, банк
секторындағы одан әрі ырықтандыру және бәсекелестікті арттыру болып
табылады.
Екінші деңгейлі банктердің қаржы нарығындағы алатын орны ерекше болып
келеді. Коммерциялық банктер нарықтық экономика жағдайында клиенттермен
несиелік қарым-қатынастарды құрастырғанда, көптеген қиын міндеттерді
шешеді. Олардың барлығы да үлкен несиелендіру үрдісінде көрініс табады.
Несиелендіру – бұл банктердің маңызды операциялардың бірі болып табылады.
Ол субъектілердің несиелендіру үрдісіне көз қарастарын, несие берушілер мен
қарыз алушылардың қарым-қатынастарын, қарыз алушылармен несиелерді
пайдалануын, несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарын, борыштың
пайда болуы сияқты мәселелерді қамтиды. Ұлттық табыс пен қоғамдық
өнімді және өндіріс процесінде туындайтын несиелік қатынастардың мәні,
банктік несиенің өндіріске және елдің экономикалық келешектің үздіксіз
дамудың ынталандыруына белсеңді әрекет етуін дәлелдейді. Сонымен
бірге, банктердің республиканың инвестициондық процесіне қатысуына, қазіргі
уақытта экономикадағы несие қайтарымдылығына қатысты мәселелердің
сақталуына байланысты жол бермейді. Макроэкономикалық деңгейде саяси және
әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсері салдарынан, несиелік
қатынастардың дағдарыс себептеріне несиелендіру тәртібінің
жетілдірілмегендігін, елдің қаржы саласына жағымсыз әсер туғызған,
банктердің негізсіз несиелердің ұсынғанын жатқызуға болады. Елдің тұрақты
дамуы үшін және өндірістік секторларды банктік несиелендіруді кеңейту
мақсатында мезгілінде несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету
мәселелерін шешу өте маңызды және өзекті болып табылады.
Қарыз алушыларға несиені бере отырып, банктер өздерін қауіпқе төдіреді.
Осыған орай банктік несиелендіру зерттеу процесіне одан әрі көңіл бөлуге
және оның мәнін қайта қарастыруға, несиелік қатынастар субъектілерінің
өздерінің міндеттемелерін орындаудағы жауапкершіліктерін және рөлдерін
күшейту механизмді іздестіру қажеттілігі туындайды. Осыдан курстық жұмыстың
өзектілігін байқауға болады.
Берілген курстық жұмыстың мақсаты – несие қайтарымдылығын қамтамасыз
ету нысандарымен және әдістерімен танысу. Алға қойылған мақсатқа жету
үшін келесі міндеттер белгіленген:
– несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының теориялық негіздерін
білу;
Еуразиялық Банк АҚ-ның қамтамасыз ету нысандарына талдау жасау;
несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының мәселелерімен және даму
перспективаларымен танысу.
Курстық жұмыс құрамы 3 тараудан тұрады. Оның ішінде 24 кесте және 6
сурет келтірілген.
1 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЙТАРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ
1.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының түсінігі
Несиенің қайтарымдылығы несие қатынастарын басқа экономикалық
қатынастардан ажырататын, тәжірибеде белгілі бір механизмде көрініс
табатын, негіз қалаушы қасиетін ұсынады. Бұл механизм, бір жағынан,
несиенің қайтарымды қозғалысының негізіндегі экономикалық процестерге, ал
екінші жағынан – несиелік мәміледен шығатын, қарыз алушы мен несие беруші
арасындағы құқықтық қатынастарға негізделеді.
Несие қайтарымдылығының экономикалық негізін, қайта өндіріс процесіне
қатысушылардың қор айнылымдары және ауыспалы айналымдары, сонымен қатар
несиенің іске асыру заңдылықтары құрайды. Дегенмен, несие қайтарудың
объективті экономикалық негіздің болуы, осы процестің автоматизмін
білдірмейді. Тек қана несие құнының қозғалысын мақсатты бағытталған басқару
арқылы ғана оның сақталуын, қайтарылатын құндылықтың және қарызға
берілетінін эквиваленттігін қамтамасыз етеді.
Несие мәмілесіне екі субъект – несие беруші және қарыз алушы
қатысатындықтан, несие қайтаруды ұйымдастырудың механизмі олардың
әрқайсысының осы процестегі орнын есепке алып отырады.
Несие беруші, несиені ұсынғанда, өзінің мүддесін қорғауға тырысады да,
несиелік процестің ұйымдастырушысы болады. Объективті экономикалық негізге
сүйене отырып, несие беруші қарызға берілген құнның толық және уақытылы
қайтарылуына алғышарттардың құрылуына мүмкіндік беретін, қарыз қаражаттарды
салу сфераларын, несиенің сандық параметрлерін, оны өтеу әдістерін, несие
мәмілесінің шарттарын таңдайды. Дегенмен, аталған құнның кері қозғалысы
өзінің айналымында қолданатын қарыз алушының несие қабілеттігіне, ақша
нарығының экономикалық конъюнктурасына байланысты болады.
Несие мәмілесі несие алушының тиісті борышты қайтару міндеттеменің
туындауын білдіреді. Экономикада инфляциялық процестердің туындауы берілген
несие сомасының құнсыздануына, ал қарыз алушының қаржы жағдайының әлсіреуі
– несие қайтару мерзімінің бұзылуына әкелуі мүмкін, сондықтан банктердің
халықаралық тәжірибелері несие қайтаруын ұйымдастыру механизмін әзірледі.
Оған кіретіні:
- ақшалай түсім есебінен нақты несиені өтеу тәртібі;
- несиелік келісім-шартта өтеу тәртібін заңды тіркеу;
- несие құнының кері қозғалысының толық және уақытылы қамтамасыз етудің
алуан түрлі нысандарын қолдану.
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысаны деп, бар борышты өтеудің
нақты көзі, несие берушінің оны пайдалану құқығын заңды тіркеуі, берілген
көздің тиімділігі мен жеткіліктігіне банктің бақылауды ұйымдастыруын
атаймыз 4, 337-338 б..
80-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материалдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтармен жүзеге
асырылып келді. Бұл әрине сол кездегі экономикамыздағы өндірісті
ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен, банк ісіне және
өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен байланысты болды, себебі
қамтамасыз етілген құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан да, несиенің
қамтамасыз етілуін тексеру процесі тек қағаз жүзінде ғана жүргізілді 5,
155 б..
Қазіргі уақытта несие операциялары тәуекел дәрежесі жоғары болатын
банктік операцияларға жатады. Бұл несиелендіру процесінің ерекшелігіне
байланысты болып келеді. Несиелендіру кезінде тәуекел дәрежесіне әсер
ететін көптеген факторларды есепке алу қажет, тәуекелдің мәнін және мүмкін
болатын залалдардың мөлшерін теңдестіру және анықтау өте маңызды болып
келеді.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында банк ешкімге, ешқашанда несие
бермейді, егер оның мезгілінде қайтарылуына сенімі болмаса (несие
қайтарымдылығының қағидасы). Несиенің қамтамасыз етілу қағидасы бұрынғыдан
да қатаң түрде қолданылып жүр. Қазір банктен несие алу үшін бұрынғыдай,
жеткілікті сомада тауарлы-материалды құндылықтардың барлығын және оларды
өндіріс процесінен өткізгеннен кейін, несиені қайтаруға толық мүмкіншілік
туатынын дәлелдейтін мәліметтер беру жеткіліксіз. Банктер қамтамасыз етудің
басқа (нысандарын) тәсілдерін талап етеді 6, 67 б..
Ағылшын-американдық мектеп банкирлерінің пікірінше, егер қарыз алушы өз
міндеттемелері бойынша жауап бермесе, несие берушіні екі немесе үш белбеу
қорғайды.
Бірінші белбеу – бұл қолма-қол ақшалардың ағымы, табыс – қарыз
алушының несиені өтеудің басты көзі.
Екінші белбеу – бұл несие өтелуін қамтамасыз ететін, қарыз алушы
ұсынатын активтері.
Үшінші белбеу несиені қамтамасыз ету негізінде заңды және жеке
тұлғалар ұсынатын кепілдіктермен байланысты болады 7, 99 б..
Банктік несиені қамтамасыз етудің нысандарын А-қосымшадан көруге болады
8, 205 б..
Жоғарыда көрсетілген несиенің қайтаруын қамтамасыз ету нысандары,
міндеттеме бойынша жауап беру мерзімі келгенде, қарыз алушыда қаражаттардың
болмай қалу жағдайында, заңды күші бар және несие берушінің артынан несиені
өтеудің нақты бір көзін бекітетін, арнайы құжаттармен ресімделеді 9, 175
б..
Жалпы алғанда, несие ұсынуына байланысты мүмкін болатын залалдардан
несие берушіні қорғауына қатысты мәселелерді қарастырғанда, істің заңды
жағына көңіл бөлу өте маңызды болып келеді. Несиелік міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету үшін жақтар жазбаша нысанда қосымша келісімдерді
жасасуы мүмкін. Оларда қарыз алушының немесе үшінші тұлғаның несиелік
мәміле бойынша толық немесе ішінара атқарылмауынан міндеттемелердің
орындалуын міндеттейтін қосымша міндеттемелері тіркелінген. Олардың жалпы
мағынасы – қарыз алушыларды міндеттемелерді орындауға бағындыру болып
табылады 10, 205 б..
Қамтамасыз ету нысандарының әрқайсысының мақсаты, қарыз алушыны өзіндік
қаражаттардың болмауы кезінде басқа қаржы көздерімен (кепілге салынған
мүлікті өткізуден түскен табыс, кепілгерлер мен кепіл болушылардың
қаражаттары, сақтандыру қоғамдары, т.б.) несие міндеттемелері бойынша жауап
беруді талап ету болып табылады 11, 317 б..
Егер де ақшалай түсім есебінен несиені өтеу механизмі және оның несиелік
келісім-шарттарда тіркелуі, несие қайтаруының негізгі алғышарты болса, онда
қайтарудың қамтамасыз ету нысандарын анықтау осы қайтарудың кепілдігін
білдіреді. Осындай кепілдік тәуекел дәрежесі жоғары болған жағдайда қажет
4, 337-339 б..
Несиені өтеу көздерін бастапқы және қайталама деп екіге бөлуге болады.
Бастапқы көзі – бұл қарыз алушының табысы (заңды тұлға үшін - өнімді
өткізуден түскен қолма-қол немесе қолма-қол емес нысанда болатын ақшалай
түсім, ал жеке тұлға үшін – еңбек ақы немесе басқа да табысы) 12, 185 б..
Шет елдегі банкирлер несие мәмілесін жасасу мүмкіндігін қарастырғанда,
өздерінің алтын ережесі деп, алдымен бастапқы көзге бағытталуын санайды.
Сондықтан несие өтінімін қарастырған жағдайда, клиенттің ақша ағымдарына,
саланың даму перспективаларына және осы клиенттің іскерлігіне, клиенттің
жабдықтаушылармен және сатып алушылармен қарым-қатынастарына ерекше көңіл
бөлінеді. Егер де банкте несие алушының ақшалай түсімдеріне қатысты күмән
туындаса, онда несие мәмілесі орындалмауы да мүмкін.
Несие қайтарымдылығының нақты кепілдігі болып, қаржы жағдайы тұрақты
болатын кәсіпорындардың ақшалай түсімдері табылады. Олардың қатарына
табыстылықтың деңгейі жоғары болатын және өзіндік капиталмен жоғары
қамсыздандырылған кәсіпорындар жатқызылады. Осындай кәсіпорындарда ақша
қаражаттарының жүйелі түрде түсімімен қатар, таза табысты қалыптастырудағы
ақша қаражаттарының өсімі және өзіндік капиталдың толтырылуын байқауға
болады.
Банктің қаржы жағдайы тұрақты, бірінші сыныпты клиенттер болып табылатын
кәсіпорындар үшін келіп түсетін ақшалай түсім есебінен несиелік келісім-
шарттарда несие өтелуін заңды тіркеу тиісті мөлшерде жеткілікті болады. Осы
жағдайда банк пен қарыз алушы арасында белгілі бір қосымша кепілдіктерді
көрсетпей-ақ, несие өтелуінің өз міндеттемелерін орындауды білдіретін
сенімді қарым-қатынастар туындайды.
Көбінесе тәжірибеде келесі жағдай қалыптасады. Ақшалай түсімнің
уақытында келіп түспесе, белгілі бір тәуекел туындайды. Тәуекел факторлары
өндіріс процесімен немесе құндылықтарды өткізумен, сонымен қатар сатып
алушылармен есеп айырысу қалпымен, нарық конъюнктурасының өзгеруімен,
маусымды ауытқулармен, т.б. байланысты болуы мүмкін.
Осы барлық жағдайларда да несие қайтаруының қосымша кепілдігіне ие болу
қажет, ал ол қайталама көздерді іздестіруді талап етеді 4, 338-339 б..
Қайталама көзі деп, кепілге салынған мүлікті өткізуден түскен ақшалай
түсімдерін, мүлік пен құқық кепілін, кепілдік пен кепіл болушылықты,
сақтандыруды, цессияны атаймыз 13, 210 б..
Банктердің несиені өтеудің бастапқы және қайталама көздерін қолданудың
тәртіптері әртүрлі болады. Қарыз алушының табысы есебінен несиені өтеу
несиелік келісім-шартпен, жедел міндеттемемен немесе тиісті қаражаттарды
аудару тапсырмасымен реттелінеді. Осы жағдайда несие төлем мерзімі келген
күні немесе басқа бір анықталған период ішінде өтеледі. Несиені қолма-қол
ақшамен өтегенде, клиент тиісті мерзімде банктің кассасына ақша салады.
Осылайша, осы жағдайда несие келісім-шартының шарттарына сәйкес, клиенттің
банк алдында өзінің төлем міндеттемелерін орындаудың ерікті нысаны көрініс
табады.
Дегенмен, бірінші сыныпты қарыз алушылар және несиелендіру үлкен немесе
кіші тәуекелмен байланысты болады. Барлық жағдайларда да несие қайтаруының
қосымша кепілдіктерін иелену қажеттілігі туындайды, демек несие
қайтарымдылығын қамтамасыз ететін қайталама көздерге бағытталады. Несиені
қайталама көздер есебінен өтеуі банктің, өзіне тиесілі ақша қаражаттарын
өндіріп алудың, мәжбүрлі нысанын қолданатынын білдіреді.
Қайталама көздерін пайдалану механизмі, сонымен қатар құқықтық
қамтамасыз етуді иеленеді, бірақ та ол еңбекті көп қажет ететін және ұзақ
мерзімді процесс болып табылады. Сондықтан да, осы мәселені шешкен кезде,
несиені өтеудің бірінші көзіне – табысқа мұқият талдау жасау өте маңызды
болып келеді. Егер несиені өтеудің негізгі көзі ретінде ұсынылған табыстың
нақты пайдалануына қатысты күмән туындаса, онда несиені беруден бас тарту
қажет, себебі қайталама көздер бастапқы көзін қуаттайды, бірақ оны
ауыстырмайды 12, 185-186 б..
Қазақстан Республикасының Банк және банк қызметтері туралы Заңына
сәйкес, несие қайтарымдылығы айып төлеу, кепiл, кепілдік, кепіл болушылық,
басқа да әдiстер арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкiн. Егер де клиенттің несие
қабілеттілігі мен сенімділігі жоғары болатын болса, банк несиені қамтамасыз
етуді ұсынбай-ақ беру туралы шешімді қабылдай алады 14, 33 б.. Айтып
кететін жағдай, қамтамасыз ету – бұл тек қана қосымша кепілдік және банктің
қарыз алушымен несиені өтей алмау тәуекелінен қорғайтын соңғы қорғаныс
сызығы.
Айып төлеу – бұл борышқор мiндеттемесiн орындамаған немесе орындау
мерзiмiн өткiзiп алған ретте несие берушiге төлеуге мiндеттi, заңдармен
немесе шартпен белгiленген ақша сомасы айып төлеу (айыппұл, өсiм) деп
танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша несие берушi оған келтiрiлген
залалдарды дәлелдеуге мiндеттi емес 15, 137 б.. Қазіргі уақытта кепіл,
кепіл болушылық, банктік кепілдік сияқты қамтамасыз етудің тәсілдері ең
сенімді болып саналады 6, 67 б..
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының тиімділігі, құқықтық
механизмнің пәрменділігіне, тиісті құжаттардың құқықтық және экономикалық
мазмұнының сауаттылығына, төлем міндеттемелері бар кепілдік берушілердің
іскерлік этика нормаларын сақталуына тәуелді болады.
Қазіргі уақытта несиені уақытылы қайтарылуының кепілдіктер жүйесінің
құру банктер үшін ерекше өзекті мәселеге айналды, бұл әртүрлі меншік
нысанында пайда болған кәсіпорындардың дамуына байланысты болады. Олардың
несие қабілеттіктерін бағалау көптеген жағдайда қиынға түседі, сондықтан да
кәсіпорындармен несие байланыстарын құрудың маңызды шарттарының бірі,
несиелердің қайтарылуын қамтамасыз етудің қосымша нысандарын пайдалану
болып табылады 9, 174 б..
1.2 Несие қайтарылуын қамтамасыз етудің шетел тәжірибесі
Әлемдік банктік тәжірибеде кепілдіктің бірнеше түрлері бар. Олар бір-
бірінен кепілді міндеттемесінің субъектісі, кепілдікті ресімдеу тізбесі,
төлемді кепілдендіру үшін қолданылатын қаражаттар көзі бойынша ажыратылады
9, 186 б..
АҚШ-та ұзақ мерзім аралығында қарыз алушы-кәсіпорындар несиені алар
алдында банкте белгілі бір мөлшерде депозитті қалыптастыруға міндетті
болды. Көбінесе 10 + 10 принципі қолданылды. Бұл дегеніміз, несие алушы
несиені алғанға дейін рұқсат етілген соманың 10%-на тең мөлшерде депозит
қалыптастыруға, ал екінші 10%-ды несиені алғаннан кейін депозиттік шотқа
салынуға тиісті болды. Осылайша, несиенің уақытында қайтарылуының кепілдігі
ретінде алынған несиенің 20%-на тең, қарыз алушы-кәсіпорынның депозиті
болды. Дегенмен, осы жағдайда кепілдік несие берушілердің мүдделерін тек
қана жартылай қорғауға мүмкіндік береді. Осындай тәжірибені біздің елімізде
де қолдануға болады, егер банктен, несие алған клиентке осы банкте өзінің
есептік немесе депозиттік шотында уақытша бос ақша қаражаттарын ұстау деген
міндеттемені жүктесек 4, 354 б..
Кепілдіктерді қаржылық жағдайы тұрақты кәсіпорындар да бере алады, егер
де қарыз алушы-кәсіпорынның жүйелі өндірістік байланыстары бар болса
(мысалы, беілген кәсіпорынның мердігері немесе сатып алушысы). Дегенмен,
осы жағдайда кепілдік беруші-кәсіпорынның төлемқабілеттігі туралы ақпараты
болуы тиіс. Егер аталған кәсіпорын қарыз алушымен бірге бір банкте қызмет
алатын болса, ондай мәселе оңай шешіледі. Егер кепілдік беруші басқа банкте
қызмет алатын болса, қиынырақ болады. Сондықтан елдегі барлық кәсіпорындар
мен ұйымдардың төлемқабілеттігі туралы ақпараты бар бірыңғай орталықтың
болуы өте маңызды болады 9, 187 б..
АҚШ-та мақсатты қорлары бар, арнайы үкіметтік ұйымдар да кепілдіктерді
ұсынай алады. Осындай ұйымның бірі, Ұсақ кәсіпорындардың істер Әкімшілігі,
оның дамудың мақсатты бағдарламасы бар. Берілген кәсіпорындарға берілетін
несиелердің 90%-ы осы әкімшіліктің кепілдігіне беріледі. Сонымен қатар,
несие үшін жеңілдік төлемі алынады, әсіресе, кепілдіксіз берілетін
несиелерге қарағанда пайыз мөлшерлемесі 1-1.5%-ға төмен болады 4, 354 б..
Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамыту бағдарламасын іске асыруына
байланысты бұл тәжірибе біздің банктеріміз үшін өте өзекті болып табылады
9, 187-188 б..
Кепілдіктерді банктер де бере алады. Банк кепілдіктер бойынша үш түрлі
тәсілмен жұмыс істей алады: береді, алады және қабылдайды. Соңғы екі әдіс
кеңінен қолданылады: банк басқа банктерге кепілдік үшін арызданса (бұл
көбінесе – сыртқы нарықтарда клиенттік немесе өзіндік операцияларды
жүргізгенде қолданылады); банк клиенттен басқа банк берген кепілдікті талап
еткенде. Дегенмен, клиенттерге қызмет, банк кепілдікті бергенде немесе
басқа банктерден олар үшін сұраған жағдайда орын алады.
Банктік кепілдікке деген сұраныстың жоғары болу себептері: олардың
жоғары сенімділігі мен жедел өткізу мүмкіндігі (тәжірибе көрсеткендей,
бенефициардың талабы 3-5 жұмыс күн ішінде қанағаттандырылатынын көрсетеді).
Банк жағынан, банктік кепілдіктің тиімділігі боп, оны бере отырып, несиелік
операцияларға тән емес, банк өзінің айналысынан ақша қаражаттарын
шығармайды. Сонымен қатар, кепілдік бойынша тәуекел несие тәуекеліне
теңесетіндіктен, банк осындай қызмет үшін кепілдік алушы ұсынатын
қамтамасыз етуді есепке алып, белгілі бір комиссиондық ақы алады.
Қалыптасқан жағдайға байланысты, банктер кепілдіктерді, көбінесе, тиісті
қамтамасыз ету негізінде береді. Ірі, тұрақты клиенттер үшін банкке
кепілгерге салынған шығындардың регрессіз тәртіпте, акцептсіз принципалдың
шотынан тиісті ақша қаражаттарды шегеріп алуға құқық беретін, бас сенімхат
болуы мүмкін. Басқа клиенттерден қамтамасыз ету негізінде өтімділігі жоғары
болатын бағалы қағаздарды кепілзатқа алуы да мүмкін, олармен тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алғанын ресімдеумен несиелік келісімге қол
қойылуы мүмкін.
Банктің кепілдікпен жұмыс істеу тәртібі келесі түрде жүзеге асырылады.
Қарыз алушы кепілгер-банкке кепілдік алдындағы хатты жібереді, онда
кепілгер-банк берілген қарыз алушының несие қайтаруын қамтамасыз етуге өз
келісімін береді. Егер несие комитеті (кепілдікті қабылдау туралы шешім тек
қана осы деңгейде қабылданады) ұсынылатын кепілдікті қабылдауға рұқсат
берсе, онда келесі құжаттарға сұраныс жасалады: кепілдіктің данасы, банк
лицензиясының көшірмесі, оның балансы мен аудиторлық шешімнің көшірмесі.
Кепілгер-банк үшін бос лимит сомасы, көбінесе, кепілгер-банк үшін лимиттің
жалпы сомасы мен берілген банк алдындағы міндеттемелер сомасының айырмасы
негізінде анықталады.
Кепілдік күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге бөлінеді:
арнаулы кепілдіктер (серіктестіктердің бөлек мүшелерінің кепілдіктері),
жеке (жеке тұлғаларды несиелеу барысындағы кепілдіктер), корпоративті
(басты компанияның оның филиалдарына қатысты кепілдіктері) және мемлекеттік
(үкіметтік мекемелердің фирмаларға банктік несиелері бойынша). Бұл аталған
кепілдіктер дамыған елдер тәжірибесінде кең қолданылғанымен де, біздегі
корпорациялардың беретін кепілдіктеріне банктер әлі де болса, олардың
түбінде өтей алатындығына сенімсіздік танытуда 5, 157 б..
Сонымен қатар шектелмеген, яғни банк қарыздарының барлық түрлерінің
орнын толтыратын кепілдік, және шектелген, яғни борыштың тек қана белгілі
бір бөлігіне қатысты болатын кепілдік 11, 187-190 б..
Жедел қайтарымсыз деп, кепілдік беруші біржақты тәртіпте, яғни несие
берушінің рұқсатынсыз, өзіне жүктеген міндеттемелерден бас тартуы мүмкін
емес. Тәжірибеде қайтарымды кепілдіктер де қолданылады, бірақ та несие
берушнің жағымсыз әсерінің пайда болуына мүмкіндік береді және банктік
кепілдік табиғатына сай келмейді.
Шартсыз және шартты: бірінші жағдайда, кепілдік беруші несие берушінің
бірінші талабы бойынша, ешқандай талап қоймай, соның ішінде бенефициардың
осындай қарекетін растайтын арнайы құжаттарды сұрамай-ақ (талап бойынша
кепілдік); екінші жағдайда, кепілдік беруші өзінің міндеттемесі бойынша
жауап беруге тиіс, бірақ дәлелді талап негізінде, яғни келісім-шартта
көрсетілген жағдай туындағанда және бенефициардың мәміле немесе басқа да
құжат негізінде, өзінің міндеттемелерін орындағанын растайтын тиісті
құжаттар көрсетілсе (мысалы, сот шешімі).
Жай және бірлестірілген: бірінші жағдайда, өз клиентінің тапсырмасы
бойынша бір банк береді; ал екінші жағдайда, бірнеше банктер беруі де
мүмкін (көбінесе, ірі мәмілелерді, соның ішінде халықаралық жасасқанда
қолданылады және егер де банктер саны көп болса, бұл қызмет клиентке қымбат
болады).
Тікелей және қарсы кепілдік: бірінші жағдайда, бенефициар алдындағы
міндеттемені кепілдік беруші-банк өзіне алады; ал екінші жағдайда, кепілдік
беруші ретінде басқа банк болады (соның ішінде басқа елдің банкі де болуы
мүмкін), оған бірінші банк өзінің толық жауапкершілігі негізінде
бенефициардың пайдасына өзінің кепілдігін беруді өтінеді 22, 228-229 б..
Несие қайтаруын қамтамасыз ету нысаны ретінде кепілдіктің тиімділігі
бірнеше факторларға байланысты болады:
Біріншіден, бірінші дәрежелі мәнге несие ұсынатын банктің, кепілдік
берушінің қаржылық тұрақтылығына беретін нақты бағасы ие болады. Банк
кепілдік беруші ретінде болатындықтан, оның қаржылық тұрақтылығы, талдау
әдістері туралы ақпарат пен осы ақпаратты бағалау өте маңызды болып келеді.
Осыған байланысты, несие қайтарымдығын қамтамасыз ету үшін банктер
кепілдіктің екі түрін қолданатын, АҚШ-тың тәжірибесі өте маңызды болып
келеді. Егер, кепілдік берушінің қаржылық тұрақтылығы күдіктілі немесе
белгісіз болса, онды кепілдік берушінің мүлік кепілімен қамтамасыз етілген
кепілдік қолданылады, яғни кепілдік кепіл міндеттемесімен толықтырылады.
Егер, кепілдік берушінің қаржылық жағдайына сенім болған жағдайда,
қамтамасыз етілмеген кепілдік іске асырылады. Екіншіден, кепілдікті алғанда
несие ұсынатын банк кепілдік берушінің өз міндетемені орындау даярлығын
тексеруі тиіс. Осыған байланысты шетел банктері кепілдік берушімен кепіл
міндеттемесін орындау ниетін растау үшін міндетті жүздесу мен сұхбатты
жүргізеді. Үшіншіден, кепілдіктер дұрыс рәсімделуі тиіс және қол қоюға
осындай өкілеттігі бар ғана тұлғалар қатыса алады 4, 355 б..
Кепiл болушылық бойынша кепiл болушы басқа жақтың (борышқордың) несие
берушiсi алдында осы жақтың мiндеттемесiнiң орындалуына толық немесе
iшiнара қосалқы жауап беруге мiндеттенуін білдіреді 23, 720 б..
Нарықтық экономика жағдайында несие қайтаруын қамтамасыз ететін бұл
нысанын қолдану, кепіл болушының несиені өтей алу қабілеттігін мұқият
талдауды талап етеді. Егер кепiл болушы несие берушiге жазбаша түрде
борышқордың мiндеттемелері бойынша жауап бере алатындығына қатысты өзінің
жауапкершiлiгi туралы хабарласа, ал несие берушi, бұл үшiн жеткiлiктi
болатын уақыт iшiнде, кепiл болушының ұсыныстарынан бас тартпаса, кепiл
болушылықтың келісім- шарты сақталған деп есептеледi.
Кепіл болушы ретінде тұрақты жұмыс орны, тұрақты табыс алатын немесе
белгілі бір мүлкі (автокөлік, үй, жер телімі, саяжай) бар жеке тұлға да
бола алады 9, 185 б.. Кепіл болушылардың жиынтық табысы қарыз алушының
табысынан кем болмауы тиіс. Әйтпесе, кепіл болушылықтың саны артық болуы
тиіс немесе несиенің қайтаруын қамтамасыз ететін қосымша нысандары болуы
тиіс 11, 324 б.. Көбінесе, кепіл болушы ретінде қарыз алушы-жеке тұлғалар
тұтынушылық несиелерді алғанда қолданылады.
Отандық банктік тәжірибеде кепілдік пен кепіл болушылық арасындағы
айырмашылық: кепілдік заңды тұлғаның міндеттемесін, ал кепіл болушылық банк
алдында несиені өтеуге қатысты жеке тұлғаның міндеттемесі. Несие берушінің
көзқарасы бойынша, кепілдік пен кепіл болушылық арасында үлкен айырмашылық
жоқ.
Әлемдік тәжірибеде кепілдік пен кепіл болушылық арасындағы айырмашылық:
кепіл болушылық негізгі мәмілені толықтыратын акт болса, онда кепілдік –
кепілдік берушінің дербес міндеттемесі болып табылады, ол заңды түрде басқа
келісімдік міндеттемелерге байланысты болмайды. Кепіл болушының
жауапкершілігі борышқордың өзі жазбаша растаған міндеттемемен шектелетін
болса, онда кепілдік бекітілген мерзімде ешқандай себептерге байланыссыз,
қарыз алушының несиені өтей алмаған және несие үшін пайыздарды төлемеген
жағдайда кепілдік берушіні жауап беруге міндеттейді 9, 92-93 б..
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің басқа да нысандарына қарыз
алушының талаптарын банкке қайта табыстауды, меншік құқығын табыстауды және
сақтандыруды, т.б. жатқызуға болады 11, 325 б..
Талаптан қайту (цессия) – бұл қарыз алушы (цедент) өзінің талабын
(дебиторлық борышты) несие берушіге (банкке) несие қайтаруын қамтамасыз ету
ретінде қайту құжаты болып табылады 10, 190 б..
Тәжірибеде цессияның екі түрі қолданылады:
Ашық цессия деп, қарыз алушыға талаптан қайтуы туралы хабарлауды
болжайтынын атаймыз. Осы жағдайда борышқор өз міндеттемесін банк қарыз
алушысына емес, банкке өтейді.
Тыныш цессия кезінде банк талаптан қайтуы туралы үшінші тұлғаға хабар
жібермейді, борышқор цедентке төлейді, ал цедент қолға түскен соманы банкке
табыстауға міндетті. Қарыз алушы өзінің беделін жоғалтпау үшін тыныш
цессияны таңдайды. Бірақ банк үшін тыныш цессия үлкен тәуекелмен
байланысты, себебі:
- басқа банктерде орналасқан қайтқан талап бойынша қаражаттар қарыз
алушының шотына келіп түсуі мүмкін;
- қарыз алушы талаптан бірнеше рет қайтуы мүмкін;
- қарыз алушы жоқ талапты шегіне алады 9, 190-191 б..
Сонымен қатар, Германия банктері жалпы және глобальды цессияны
қолданылады.
Жалпы цессия деп, қарыз алушының банк алдында тұрақты түрде белгілі бір
сомаға тауарларды жөнелту немесе қызмет көрсету талаптан қайтуды өзіне
жүктеуін атаймыз. Осында банктің ұсынылған несиені өтеу үшін ақша
қаражаттарды алу құқығы жалпы цессия туралы келісім-шарт жасасқан сәтте
емес, ал банкке дебиторлар тізімін немесе талаптарды табыстау сәттен бастап
туындайды.
Жаханды цессия кезінде қарыз алушы банкке нақты клиенттерге және белгілі
бір кезең аралығында туындайтын қолда бар барлық талаптарды қайтуға
міндетті болады. Талаптан қайтудың бұл түрі артық көрінеді. Несие
қайтарымдылығын қамтамасыз етудің бұл нысанын қолданған кезде, тәуекелді
төмендету мақсатында банк берілген несие шамасынан едәуір асатын сомаға
талаптан қайтуды жүргізуді талап етеді.
Жалпы және глобальды цессия кезінде несиенің максималды сомасы талаптан
қайтқан құнның 20 – 40% құрайды 13, 214-215 б..
Жылжитын мүлік қарыз алушының қолданысында болуы үшін және сонымен
қатар несиенің қайтаруына кепілдік болу үшін, бар борышты қамтамасыз ету
мақсатында несие берушіге меншік құқығын табыстау құқығы қолданылады.
Кепілзатқа қарағанда, несие берушіге борышты қамтамасыз ету үшін
меншік құқығын табыстағанда, жылжитын мүлік клиенттің қолданысында қалады.
Бұл құндылықтарды несие берушіге табыстау мақсатсыз және мүмкін емес
болғанда және егер де қарыз алушы несиені қамтамасыз ету объектісін
қолданудан бас тарта алмаған жағдайда болады. Қарыз алушы осы жағдайда оның
иелігінде қалған құндылықтардың сақталуына жауапты және олармен дербес
түрде билік жүргізе алмайды.
Меншік құқығын табыстаудың құқықтық құрылымын 4-суреттен көруге болады
4, 353 б..
Сурет 1. Несие берушіге меншік құқығын табыстаудың құқықтық
қүрылымы
Несиені қамтамасыз ету объектісі ретінде бөлек заттар (автокөлік),
сонымен қатар бір қоймада немесе цехте орналасқан заттар тобы (тауарлар,
материалдар қорлары, жартылай фабрикаттар) да бола алады.
Банк бар борышты қамтамасыз ету үшін меншік құқығын табыстау келісім-
шартын жасасқанда, қарыз алушы нақты бір құндылықтардың шың иесі болатынына
көз жеткізуі тиіс. Дегенмен бұл тексеріс меншік құқығын табыстауға тиіесілі
үлкен тәуекелді кішірейтпейді. Несие беруші көп жағдайда несиені қамтамасыз
ету объектісі бар, қарыз алушының адалдығына тәуелді болады. Тәуекелді
төмендету мақсатында банктер қамтамасыз ету мөлшеріне сергектікпен қарайды,
бұған сәйкес несиенің максималды сомасы оның құнының 20 – 50%-ды құрайды
4, 353 б..
Халықаралық тәжірибеде несиелерді сақтандыру ХІХ ғ. пайда болды және ол
экономикалық дағдарыстармен және тұрақсыздықпен байланысты болды 8, 103
б.. Қазақстан экономикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында
және меншік нысаны әртүрлі болатын, капиталдың жеткілікті мөлшеріне ие
болмайтын, жаңа кәсіпорындардың құрылуы кезінде несиені өтеуге қатысты,
банк алдында өз міндеттемелерінің орындалуын кепілдендіру үшін 1990 жылы
Қазақстан үшін жаңа болатын, несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің нысаны
– қарыз алушылардың несиені өтемегені үшін жауапкершіліктен сақтандыру
енгізілді. Несиелерді сақтандыру Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасындағы сақтандыру туралы Заңына сәйкес жүзеге асырылады.
Қарыз алушылардың несиені өтемегені үшін жауапкершіліктен сақтандыру
келісім-шарттары несие ұсынғанда міндеттемелерді қамтамасыз ету ретінде
бола алады. Осы жағдайда екі нұсқа болу мүмкін:
1. Банк қарыз алушылардан сақтандыру куәлігін және сақтандыру
компаниясында несиені өтемегені үшін жауапкершілікті
сақтандырғанын растайтын басқа да құжаттарды талап етеді.
2. Банк қарыз алушыға берілген несиелерді өздігінен сақтандыра алады,
ал бүкіл шығындарды қарыз алушыға жатқызады 9, 193 б..
Нарықтық экономика жаңа ерікті сақтандыру қызметтері үшін нақты алғы
шарттарын құрды. Бұл мәміле оның барлық үш қатысушысына тиімді болады:
қарыз алушы өзінің іскерлік беделін сақтайды; банк өз ресурстар қайтаруының
кепілдігін алады, ал сақтандыру компаниясы – қызметі үшін сыйақыны алады.
Сақтандыру объектісі ретінде коммерциялық және банктік несиелер,
міндеттемелер мен несие бойынша кепіл болушылықтар болуы мүмкін 9, 192
б..
Қарыз алушылардың несиені өтемегені үшін жауапкершіліктен сақтандыру
кезінде сақтандыру оқиғасы болып, әртүрлі себептерге байланысты несиелік
ресурстарды қайтармау, соның ішінде:
- Қарыз алушының дәрменсіздігі (егер ол банкрот деп жариялынса);
- Егер қарыз алушы, оған тәуелсіз себептерге байланысты, несиелік
келісім-шартына қатысты өзінің міндеттемелері бойынша жауап бере
алмаса (мысалы, форс-мажорлы жағдайлар) 24, 154 б..
Қарыз алушылардың несиені өтемегені үшін жауапкершіліктен сақтандыру
келісім-шарты қарыз алушы-кәсіпорын (сақтанушы) мен сақтандыру қоғамы
(сақтандырушы) арасында жасалады. Сақтанушы сақтандыру жарнасын төлегеннен
кейін ғана келісім-шарт жасасқан деп саналады. Ол толығымен немесе ішінара
төленуі мүмкін. Сақтандыру төлемінің мөлшері сақтандыру сомасына және
сақтандырушының тарифіне байланысты болады. Сақтандыру сомасы жақтардың
келісімімен анықталады. Көбінесе, сақтандырушы қайтарылмаған несиенің 50-
90% мөлшерінде және оған тиісті проценттер үшін өтеу жауапкершілігін өзіне
алады. Сақтандырушы жауапкершілігінің төмен проценті болғанда, банктердің
қарыз алушылардан қамтамасыз етудің басқа да нысандарын талап етуге
құқықтары бар 11, 325-326 б..
Жауапкершіліктің нақты мөлшері сақтандыру келісім-шартында алдын-ала
ескертіледі, ал егер де қарыз алушы төлем мерзімі келгеннен кейін 20 күн
аралығында банкке несиені қайтарып бермесе, онда сақтандырушының
жауапкершілігі орын алады. Сонымен қатар, сақтандырушы несиені ұсынған
банкке сақтандыру оқиғасы орын алғаннан кейін 20 күн аралығында сақтандыру
сыйақысын төлеуге міндетті.
Шетел қарыз алушылардың несиелерін сақтандырғанда, несие тәуекелімен
қатар елдің және валюталық тәуекелдер туындайды, сақтандыруды арнайы, көп
жағдайларда мемлекеттік, экспорттық және импорттық несиелерді сақтандыруды
жүргізетін компаниялары жүргізеді.
Сақтандырудың бұл түрі экспортты ынталандыру, ұлттық экспортшылардың
шетелдік өткізу нарығына кіруді жеңілдету үшін, экспорттық операциялардың
жаағрафиясы мен көлемдерін реттеу мақсатында жүзеге асырылады. Осындай
сақтандыру компаниялары несиелік, валюталық және белгілі бір мөлшерде саяси
тәуекелдердің орнын толтырып, сақтанушының мүмкін болатын жоғалтулардың 80-
90%-н сақтандыруға қабылдайды 13, 215 б..
Нарықтық инфрақұрылымы мен мықты әлеуметтік азаматтарды құқықтық қорғауы
дамыған елдерде банктер несиелерді қамтамасыз ету ретінде өмірді сақтандыру
полистерін қабылдайды 24, 40 б..
Депозиттік салымдардың кепілі (оның ішінде шетел валютада да) – несие
қайтарымдылығын қамтамасыз етудің кепілдендірілген нысаны. Мәміле келісім-
шартпен жөнелтіледі, оған сәйкес қарыз алушының депозиті бойынша ақшаны
қайтару құқығы несие беруші-банкке табысталады. Осы жағдайда депозиттік
шоттар бойынша шығыс операциялары келісім-шарттың іске асыру мерзіміне
тоқтатылады 11, 325-326 б..
Шетелдік коммерциялық банктер несиені ұсынудың бір шарты ретінде, қарыз
алушының аталған банкте депозиттік шотта өтем қалдығы деп аталатын белгілі
бір ақша соманың (сұранатын несие сомасының 10-20%тең болатындай) бар
болуын талап етеді. Өтем қалдығы екі рөлді ойнайды:
- банкке белгілі бір мерзім аралығына несие ресурстарын тартуға
мүмкіндік береді;
- несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысаны ретінде болады 17, 214
б..
Сонымен банктік несиенің тағы да бір түрі – кепілге алынатын вексель
бойынша несие. Оның көлемі кепіл құнының 80%-на дейін анықталады. Несиені
өтей алмау және пайыздарды төлей алмау жағдайында, вексельге меншік құқығы
банкке өтетініне әкелуі мүмкін 9, 93-94 б..
Егер несие мерзімінде қайтарылса, онда вексель өтеледі. Егер несие
уақытында қайтарылмаса, онда вексельге наразылық білдіріледі және банк сот
шешімі бойынша қысқа мерзім аралығында қажетті ақша қаражаттарын алады 17,
214 б..
Ломбардтық несие банктік несие нысанында банкте депозитке салынған
бағалы қағаздар кепілі негізінде жүзеге асырылады. Кепілге, көбінесе,
биржада айналысы бар немесе ұйымдастырылған еркін нарығы бар бағалы
қағаздар алынады. Несиенің сомасы бағалы қағаздардың бағамдық құнның 50 %-
дан 90%-ға дейін құрайды, ал несие мерзімі үш айдан аспайды 25,22б..
Қазіргі уақытта несие беруші-банктер өздерінің қорларында ұсынылған
несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің дәстүрлі және дәстүрлі емес
тәсілдері бар. Дебиторлық борыштың ұзартылуын алдын-алу мақсатында, несие
беруші банктің табысы берілген мәселені шешу үшін аталған қамтамасыз ету
нысандарын пайдалану шеберлігіне, сонымен қатар нақты ахуалға қатысты іске
асырудың тәртібі мен қолданудың орынды болуына байланысты болады.
Дисконтпен борышты сату несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің тәсілі
ретінде шет елдерде кеңінен таралған, ал ТМД елдерінде, соның ішінде
Қазақстанда да бұл әдіс банктердің және несиелік қарекеттің басқа да
субъектілері тәжірибені жинақтағаннан кейін ғана ол қолданысқа енгізіледі.
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің жаңа тәсілі ретінде борышты
дисконтпен сату, несие берушімен дебиторлық борышты жеңілдікпен сатуды
білдіреді. Бұл жеңілдік осы борышты сатып алатын тұлғаға табысты
қалыптастырады. Берілген жеңілдіктің мөлшері бірнеше факторларға байланысты
болады, соның ішінде:
- берілген кезеңдегі депозиттік мөлшерлемелердің нарықтық деңгейлеріне;
- борышты қайтарудың бекітілген мерзіміне;
- сатуға ұсынылған борыш сомасына;
- борышқордың төлемқабілетсіздігі есебінен мүмкін болатын банкроттыққа
байланысты болатын, тәуекел дәрежесіне.
Нарық экономика жағдайында кепілдік пен кепіл болушылық ерекше орын
алады. Кепiл болушылық бойынша кепiл болушы басқа жақтың (борышқордың)
несие берушiсi алдында осы жақтың мiндеттемесiнiң орындалуына толық немесе
iшiнара қосалқы жауап беруге мiндеттенуін білдіреді. Ал кепілдік - қарыз
алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір жақтың қарызды өтеймін
деген жазбаша міндеттемесін білдіреді.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕСІН ҚАЙТАРУДЫ
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫ (ЕУРАЗИЯЛЫҚ БАНКІ АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Еуразиялық банктің несиеcін қайтарылуын қамтамасыз ету нысандарын
талдау
Еуразиялық Банк банкі Қазақстан Республикасындағы 2-ші дәрежелі банк
болып табылады және Қазақстан Республикасының банк жүйесінің екінші сатысын
құрайды.
Еуразиялық Банк Қазақстан Ресупбликасының басқа банктерімен және
басқа елдердің банктерімен қатынастарда, халықаралық банктерде және басқа
да қаржы-несие ұйымдарында клиенттің мүддесін білдіреді.
Еуразиялық Банк өз қызметін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
басшылығымен құрады.
Банктің құрылғанына аз уақыт болса да, осы уақыт ішінде Еуразиялық
Банк Қазақстанда алдыңғы қатарғылардың бірі болып клиенттерге барынша
жақын болып келетін, кассалық-есеп айырысу бөлімшелерінің жүйесін дамытуды
қолға алып, орасан жетістіктерге қол жеткізді, банкті бүкіл республика
таныған. Бүгінгі таңда аймақтық жүйені дамыту масштабы бойынша Еуразиялық
Банк республиканың алдыңғы қатарлы бес банкінің құрамына кіреді.
2008 жылы Еуразиялық Банкнің жарғылық қоры 1 млрд. 300 млн. теңгеге
(643 миллион доллар) өсті. Банктің клиенттері 200-ден 350 000 адамға
көбейді. Еуразиялық Банк Қазақстан Республикасының банк жүйесінде
айтарлықтай жағдайды иеленіп, елдің ең ірі банктерінің қатарына кірді. 38
Еуразиялық Банк АҚ-ы қазіргі уақытта жүргізетін кепіл саясаты
Қазақстан Республикасының заңнамаларына, Банктің ішкі ережелеріне,
бағалаудың стандарттары мен қағидаларына, соның ішінде халықаралық
талаптарына да сәйкес әзірленген.
Еуразиялық Банк АҚ-ы жүргізетін кепіл саясатының мақсаты – адекватты
қабылданған тәуекелдерге сәйкес қарыз алушылардың міндеттемелерін
қамтамасыз ету арқылы несие тәуекелдерін төмендету мақсатында, кепілмен
қамтамасыз ету жұмыстарын регламенттеу.
Кепіл саясатының Ережелеріне сәйкес, Банк қабылдай алатын кепіл
мүлігінің тізімі мен талаптарын анықтайды; тіркеу тәртібі мен кепіл
құқығының тоқтатылуын жүргізеді; мүлікке баға беру мен кепілге қабылдау
үшін қажетті құжаттар тізімін анықтайды; кепілге салынатын заттардың
мониторингі мен бағалау жүргізіледі; кепілге салынатын заттың соттан тыс
өткізуі жүзеге асырылады.
Қаржы құралдарының қайтаруын қамтамасыз етуі ретінде заңды немесе жеке
тұлғалардың кепілдіктері мен кепіл болушылықтарын ұсынғанда, Кепілгерлер
мен кепіл болушыларға қойылатын талаптар, заңды және жеке тұлғалардың
несиелендіру тәртібін реттейтін, Банктің ішкі ережелері мен құжаттарымен
анықталады. Қамтамасыз ету ретінде кепілдік пен кепіл болушылықты қабылдау,
тек қана бүкіл несиелендіру мерзімі аралығында Кепілгердің және кепіл
болушының нақты төлемқабілеттігін растаудың бар болуы кезінде ғана жүзеге
асырылуы мүмкін. Қарыз алушылардың, кепіл берушшілердің, кепілгерлердің
және кепіл болушылардың Банк алдында міндеттемелердің орындалуы, заңнамалық
актілермен және тиісті келісім-шарттармен белгіленген басқа да тәсілдермен
қамтамасыз етілуі мүмкін.
Кепілге алынатын қамтамасыз ету түрлерінің тізімі.
Кепілге салынатын зат ретінде Банк азаматтық айналымнан алынбаған,
өтімді мүлікті қабылдайды:
1. Жылжымайтын мүлік объектілері:
- тұрғын үй қорының құрамына кіретіндер (тұрғын үйлер,
пәтерлер, т.б.);
- жер телімдері;
- өндірістік мүлікті кешендер, өнеркәсіптік және қойма
базалары, астық қабылдаушы кәсіпорындар (астық
қоймалары мен элеваторлар), мұнай қоймалары,
әкімшілік ғимараттар, құрылыстар, дүкендер,
салондар, қонақ үйлері, техникалық қызмет көрсету
станциялары және Қазақстан Республикасының
заңнамаларына қайшы келмейтін және уәкілетті несие
комитетінің шешімі бойынша кепілге салынатын зат
ретінде қабылдауға мүмкін болатын коммерциялық мәні
бар басқа да объектілер мүліктер.
2. Көлік құрал-жабдығы:
- жеңіл, жүк, жолаушылар көлігі;
- тракторлық, ауыл щаруашылықтық, құрылыс-жол, кен және т.б.
арнайы техника;
- әуе кемелері;
- теңіз (өзен, т.б.) кемелері;
- Қазақстан Республикасының заңнамаларына қайшы келмейтін және
уәкілетті несие комитетінің шешімі бойынша кепілге салынатын
зат ретінде қабылдауға мүмкін болатын басқа да мүлік.
3. Табыстау қондырғылары, өндірістік технологиялық желілер,
басқа да құрал-жабдықтар. 38
4. Тауарлар мен дайын өнімдер:
- өнеркәсіптік топтар: түсті металдар, мұнай және мұнай
өнімдері, көмір, компьютерлік техника, тұрмыстық мәні бар
техника;
- азық-түлік топтары: қант, темекі өнімдері, ұн өнімдері,
спирт ішімдіктері, сүрлеу өнімдері мен айналыстағы басқа да
өнімдер;
- өсімдік шаруашылығының өнімдері: (астық, күріш, қант
қызылшасы, т.б.).
5. Бағалы қағаздар:
- мемлекеттік, корпоративтік, резиденттермен және Қазақстан
Республикасының резидент еместерімен шығарылған бағалы
қағаздар;
- ақша (қолма-қол және қолма-қол емес);
- шет валютасы.
6. Қазақстан Республикасының заңнамаларыының талаптарына сәйкес,
болашақта Кепіл берушінің меншігіне келіп түсетін, мүлікке
талап ету құқығы.
7. Мүліктік құқықтар:
- жер қойнауын пайдаланушы құқығы;
- жер төлімдерін пайдалану құқығы (жер пайдалану құқығы);
- жылжитын және жылжымайтын мүлікті ұзақ мерзімді жалға беру
құқығы.
Кепілге алынбайтын заттар:
- азаматтық айналымнан алынған мүлік;
- халық арасында кең сұранысқа ие болмайтын, тар айрықшалықты заттар мен
объектілер;
- кепіл болушының меншігі болмайтын, депозиттік қаражаттар, мысалы:
сақтандыру компаниялардың сақтандыру резервтері; ең қажетті заттар
және мал, асыл металдар мен тастар, қару-жарақтар, улы, есірткі және
қатты әсер ететін заттар;
- жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар (өмір, денсаулық, іскерлік
репутация, жеке адамға тиіспеушілік, жеке тұлға қадірі, ар-намыс, жеке
және отбасы құпиялары, туындыгерліккке құқық, т.б.);
- Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес өндіріп алу айналымы
жіберіле алмайтын, жеке тұтыну заттары.
Еуразиялық Банк АҚ-ның Алматы қаласындағы филиалы бойынша несие
қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарын 1-кестеден көруге болады. 26, 1-
10 б..
Кесте 1 Алматы қаласындағы Еуразиялық Банк АҚ-ның несие
қайтарымдылығын қамтамасыз етуны сандарының
құрылымы
мың. теңге
2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл
Жылжымайтын мүлік 1 513 954, 3 414 868, 6 905 617,
855 171 913
Жылжитын мүлік 793 113 438 2 094 395, 6 011 411,
366 766
Депозиттер 38 133 200 118 266 714 120 565 883
Кепілдіктер мен кепіл 22 223 698 3 929 963, 8 745 599,
болушылықтар 810 037
Жалпы 2 367 425, 9 557 494, 21 783 194,
191 061 599
Ескерту – кесте www.eurasian – bank.kz
Көрсетілген мәліметтерге сәйкес, Еуразиялық Банк АҚ-ның Алматы
қаласындағы филиалы бойынша, несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету
нысандарының ішінде 2006 жылы кепіл оның ішінде жылжымайтын және жылжитын
мүлік, басымдылық қасиетке болғанын, 2007 жылы және 2008 жылы кепілмен
қатар кепілдік пен кепіл болушылықтың даму үрдісін байқауға болады. Несие
қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының толық жіктелімі Ә қосымшада
көрсетілген 26, 1-10 б..
Кепіл мүлігіне қойылатын негізгі талаптар:
- Өтімділік (сұраныс және өткізу мүмкіндігі);
- Кепілдікті қамтамасыз ету басқа заңды және жеке тұлғалар алдында
борышты міндеттемелерден еркін болуы тиіс;
- Меншік құқығын растайтын құжаттардың толық тізімнің болуы;
- Кепіл берушіде салық және бюджетке басқа да міндетті салық
бойынша, сонымен қатар, коммуналды қызмет бойынша (телефондық
байланысты қолдану), кепіл затына қатысты жалгерлік төлемдер
бойынша (пайдалануы туралы) борыштардың болмауы;
- Жылжымайтын мүлік жер қойнауын пайдалану құқығын немесе жер
теліміне меншік құқығын өтеуін төлеп алған жағдайда ғана, кепіл
заты ретінде бола алады. Егер де жер теліміне меншік құқығы
болмаса, бағалаудың құны объект орналасқан (кадастр бойынша) жер
құнына дейін төмендейді;
- Мемлекеттік меншіктің үлесі болған жағдайда, онда тиісті
мемлекеттік органның, мүлікті кепілге салуы және соттан тыс
өткізуі туралы рұқсаты болуы қажет;
- Құрылыс объектілері аяқталған түрде, пайдалануға арнайы
коммиссиямен қабылданған және мемлекеттік тіркеуі туралы куәлігі
болуы тиіс;
- Өндірістік және өнеркәсіптік топтың тауарлары сақтаудың ұзақ
мерзімі, Қазақстан Республикасында міндетті сертификаттауға
тиісті, өнім номенклатурасына тиісінше, сәйкес келу
сертификаттары болуға қажет. Материалды құндылықтардың сақталу
мерзімі Мемлекеттік Стандарттың талаптарына немесе салалық,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz