Сөйлеу әрекеті кезеңі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

I Бастауыш сынып оқушыларының ес процесінің ғылыми-теориялық сипаттамасы

1.1 Ес процесінің бастауыш сынып оқушыларында алатын орны ... ... .

1.2 Бастауыш сынып оқушыларының ес процесі дамуының
психологиялық ерекшеліктерінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

1.3 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің даму деңгейін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..

КІРІСПЕ
Зертттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
Жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту деп
көрсеткеніндей, қазіргі қоғамның талабына сай келетін жеке тұлғаны
тәрбиелеуіміз қажет. [ 1]
Қазақстан Республикасы өркениетті елдер қатарына қосылу жолында
саяси - әлеуметтік, экономикалық өзгерістермен қатар білім саласындағы
басты мәселе – келешек ұрпақты заман талабына сай интеллектуалды, жоғары
мәдениеттілігі имандылығымен ұштасып жататын елжанды азамат етіп тәрбиелеу.
Осыған орай тәуелсіз мемлекетіміздің өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі, әл –
ауқатының артуын жүзеге асырудың аса маңызды құралы. Қоғамның барлық
салаларында, соның ішінде білім бері саласы тәрбие жүесінде жаңа ғылыми
көзқарас қалыптастыруға жол ашты. [2; - 65].
Білімді жеке тұлғаға қарай бағыттау, оқушының Мен менталитетін
қалыптастыру үшін еңбек ету – мұғалімдер қауымына қомақты мақсат жүктеп
отыр. Осыған байланысты Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: Еліміздің
ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздың
қолында - деген. Сонымен қатар елбасы ұсынған Қазақстан-2030 Жолдауында
негізгі бағыттарының бірі ретінде білімі мен білігі жағынан өркениетті
елдердегі замандастарымен қатар құралатын, бойында ұлттық, отаншылдық рухы
мықты Қазақстандықтардың жаңа азаматын тәрбиелеу қажеттілігі баса айтылған.
[3].
ХХІ ғасыр ұлттық бәсеке, ақпараттық сайыс, инновациялық
технологиялар, күрделі экономикалық реформалар сияқты көріністерімен
ерекшеленеді. Сол кезеңге сай интеллектуалды, дені сау, ой - өрісі жоғары
дамыған. Халықаралық деңгейге сәйкес білімі бар азаматты тәрбиелеу –
мемлекеттің ең маңызды стратегиясы. Сондықтан интеллектуалды ірі
мемлекеттік позицияны сақтап қалу, тіпті ұлттық қауіпсіздік пен
стратегиялық басымдылықтың бір шешімі мектеп ісінің сапасына байланысты
екендігі белгілі.
Бастауыш сынып оқушыларының дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінен, алдымен сюжеттік-рөлді ойындардан көрініп
отырады. Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мен
іскерліктердің болмауының ұштасып келуі баланың сол өмірді шамасы келетін
ойын формасында игеруіне алып келеді. Бастауыш сынып оқушыларының дамуы
үшін айрықша қолайлы жағдайлар мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие жүйесі
арқылы жасалынады. Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды оқыту праграммасы
жүзеге асып, олардың бірлескен іс-әрекеттерінің алғашқы түрлері қалыптасып,
қоғамдық пікір пайда болады. Психологияда ес пен қиял мәселесіне
қызығушылықты арттыруда ес пен қиял әрекетінің барлық компоненттері екенін
қарастыру мәселесі туындап отыр. Адам өзінің өмірде көріп-естіп
білгендерін әр-қилы іс-әрекеттерін ұмыта бермейді. Олар баста сақталады,
қажет кезінде қайта жаңғыртылады.
Ес осы заманғы психология ғылымының даму сатысында өзекті мәселенің
бірі болып саналуымен қатар техникалық ғылымдар саласында да ерекше
маңызды.
Сондықтан зерттеу тақырыбым Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау
қабілетінің даму деңгейін анықтау - деп таңдалып алынды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының ес процесінің дамуын,
қасиеттерін зерттеу және түрлі әдістемелер көмегімен ерекшелігін анықтау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтауының
жеке дара ерекшеліктері мен қасиеттерінің қызметтерін зерттеу.
Зерттеу базасы: Тараз қаласы А.Гайдар атындағы № 35 орта мектеп.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының ес процесі.
Зерттеу болжамы: Егер ес процесіне арналған тапсырмалар баланың
жас ерекшелігіне сәйкес ұйымдастырылса, әдістемелер жинақталған болса, онда
мұғалім әр баланың есте сақтау қабілеттілік деңгейін ескере отырып,
қиялының ұшқырлығын жетілдіруге болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының ес процесі мәселесі туралы ғылыми теориялық
және тәжірибелік жалпы әдебиеттерге шолу.
2. Бастауыш сынып оқушыларының ес процесі психологиялық мазмұнын талдауға
арналған материалдарды қазақ тіліне бейімдеу.
3. Ес процесін тәжірибе жүзінде зерттеуге арналған арнайы әдістемелерді
жүргізу.
4. Психодиагностикалық мәліметтерді қорытындылау.
5. Ес процесі қасиеттерінің түріне байланысты қалыптастырып дамыту
жаттығуларын ұсыну.
Зерттеудің әдістері: Бақылау, тренинг, психодиагностикалық әдістерді
қолдану.
Зерттеу жұмысының теориялық әдіснамалық негізі бастауыш сынып
оқушыларының ес процестерін қарастырған А.Н. Леонтьевтің ғылыми еңбектері
болып табылады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Әлемдік психология тарихындағы
ойшылдардың еңбектеріне сүйену бойынша ес процесінің маңызы бағамдалып,
зерделеуші ғалымдардың ой-пікірлері басшылыққа алынып талданды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспе, теориялық бөлім, тәжірибелік
бөлім және қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I. Бастауыш сынып оқушыларының ес процесінің ғылыми-теориялық
сипаттамасы
1.1 Ес процесінің бастауыш сынып оқушыларында алатын орны

Ес – бұл есте қалдыру, сақтау және кейін адамның тәжірбиесінде қайта
жаңғырту 6 жасар балада бұл процесс қалай дамыған? Балада саналы түрде
қойылған мақсат болмайтын естің еріксіз түрі болады. Психологтар Бала есі
– оның қызығушылығы - деді. Бала шынында да оның тікелей қызығушылығын
тудыратын, оны өзінің ашықтығымен, ерекшелігімен еліктіретін нәрсені жеңіл
әрі ұзақ уақытқа сақтайды; ол немен белсенді әрекет етсе, соны (ойнаған,
құрастырған, жинаған т.б.) есте жақсы сақатйды. Сондай-ақ сөз де маңызды
рөл атқаорады. Егер бала кездескен заттар болса, онда ол соларды өте жақсы
есте сақтайды.
Еріксіз есте сақтауды зерттеген психолог П.И.Зинченко еріксіз есте
сақтаудың өнімділігін егер балаға ұсынылатын тапсырман жай енжар қабылдауды
емес, материалды белсенді бағдарды, ойлау операцияларын
орындауды болжаған жағдайда көбейтіндігін анықтаған (мысалы, сөздерді ойлап
табу, нақты байланысты орнату т.б.)
Ерікті есте калдырудың мектеп оқушыларының оқу жұмысында орны ерекше. Ол
мұғалімнің тапсырмасы арқылы материалды есінде сақтайды. Жоғары сынып
оқушыларына есте сақтаудың ерекше тиімді құралдары мен тәсілдерін іздену
тән болып табылады. [5,218б]
Баланың есі туғаннан былай қарай дами бастайды. Мәселен, төрт-бес
айлық бала стақандағы ыстық суды біліп, оған жоламайды, өйткені оған қолын
күйдіріп алған. Жарты жастағы бала өзінің шешесін бірер жеті көрмесе де
тани алады. Бұл —балада тану процесінің өте ерте көрінетіндігін байқатады.
Біртіндеп баланың есінде қалатын заттарының көлемі арта түседі. Бір жасар
бала көрген нәрсесін бір-екі апта есінде сақтайды, үш жасар бала көргенін
бір жылға дейін ұмытпайды. Бала есінің дамуына жүру, айналасындағылармен
қарым-қатынас жасауға талпыну, ойын әрекеті елеулі орын алады. Үш-төрт
жасар баланың есте қалдыруындағы негізгі ерекшелік — жаттайтын материалдың
сыртқы түрлеріне көңіл бөлетіндігі, есінің нақтылы, бейнелі келетіндігі.
Төрт жасқа дейін балада еріксіз ес күшті дамиды. [6,388б]
Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау мен еске түсіру
қабілеттілігінің пәрменді дамуымен сипатталады. Адамдар, оқиғалар есте
сақталатын кезең төменгі сынып оқушыларында анықталмаған мерзімге ығысады.
Шындығында, бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірдеңені еске түсіру қиын
немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген
әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе бастауыш сынып оқушыларына тән.
Бастауыш сынып оқушыларының есі негізінен ықтиярсыз сипатта болады. Бұл
бала көбіне өзінің алдына бір нәрсені есінде қалдыру үшін саналы
мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Есте сақтау мен еске түсіру баланың
еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге
асады әрі іс-әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге
зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есінде сақтайды.
Бастауыш сынып оқушыларының ықтиярсыз есте сақтауы мен ықтиярсыз
еске түсіруі – ес жұмысының бірден-бір түрі. Бала бірдеңені есте сақтау
немесе еске түсіру жөнінде алдына әлі мақсат қояды, ал бұл үшін арнаулы
тәсілдерді қолдануды білмейді. [7,210б]
Демек, балалардың мектепке дейінгі кезеңнін алдында және мектепке
дейінгі кезенде тәжірибесі әлі де жеткіліксіз. Осыған байланысты олардың
ойлауы да жеткіліксіз дамыған. Сондықтан балаларға көптеген нәрселерді
механикалық түрде есте қалдыруға тура келеді. Бірақ балаға жақын,
материалды есте қалдыру бұл кезеңде мазмұнды сипатта болаты. Мысалы,
балалар ертегіні бірнеше рет тыңдай отырып, жеңіл, әрі берік меңгереді,
неліктен белгілі кейіпкерлер олай емес, былай әрекет етті деген сұрақтарды
жиі қояды. Балалар сөздерді механикалық есте қалдырып қана қоймайды. Олар
ертегілердің мағыналық мазмұнын түсіне біледі. Ертегілерді тыңдай және есте
қалдыра отырып, әртүрлі сезімдерді бастан кешіреді. Мұнда балалар
ертегілерді оның мазмұнын түсіне отырып, есте қалдырады. [5,217б]
Есте сақтау мен еске түсірудің ықтиярлы формалары естияр шақта
қалыптаса бастайды. Ықтиярлы есте сақтау мен еске түсіруді меңгерудің
неғұрлым қолайлы шарттары ойын үстінде жасалады, бала өзіне алған рольді
жақсы орындап шығу есте сақтау шарты болған кезде жасалады. Мысалы, сатып
алушының рөлін алған бала дүкеннен белгілі заттарды сатып алу жөніндегі
тапсырманы орындаушы ретіндегі баланың есте сақтайтын сөздерінің саны үлкен
адамның тікелей талабы бойынша есінде сақтауға тиісті сөздерден көп болып
шығады. [7,210б]
Естің ықтиярлы формаларын меңгеру бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың
біріншісінде әлі қажетті тәсілдерді меңгере алмай тұрып бала есте сақтау
мен еске түсіру міндетінің өзін бөле ұстайды. Мұнда еске түсіру міндеті
бұрын бөлінеді, өйткені бала алдымен дәл еске түсіруді, елестетуді қажет
ететін ахуалдарға кездеседі. Бұған дейін ол нені қабылдап, жасағанын
көрсететін іс-әрекетті білуі керек. Есте сақтау міндеті еске түсіру
тәжірбиесінің нәтижесінде пайда болады. Мұнда бала егер өзі есте сақтауға
тырыспаса, кейін одан күтіп отырған нәрсені елестете алмайтынын ұғына
бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларының әрекетінің жаңа түрлерін, үлкендердің оған
қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында бір нәрсеге
зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау және содан
кейін оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б. ой желісін құру сияқты жаңа
ерекше міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді
шеше білу үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қайсыбірін
пайдаланады. Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс-әрекеттері
қалыптаса бастайды, осылардың арқасында еркін, алдын ала ойластырылған
сипатқа ие болады.
Есте сақтау мен еске түсірудің жолдарын бала өз ойынан шығара алмайды.
Ондай жолдарды белгілі түрде баланың есіне үлкендер салады. Мысалы, үлкен
адам балаға тапсырма бергенде оған осы арада дәл оны қайталап беруді талап
етеді. Үлкен адам баладан бір нәрсе сұрағанда, оның еске түсіруіне бағыт
береді: Сосын ие болады?, Жылқыға ұқсас сен тағы қандай жануарларды
көрдің? Тағы сол сияқты. Бала біртіндеп қайталай білуге, еске түсіргенде
байланыстарды пайдалана білуге үйренеді. Ақырында балалар есте сақтаудың
арнайы іс-әрекеттерінің қажеттілігін ұғына бастайды, бұл іс-әрекеттер де
қосымша әдістерді пайдалана білуді игереді.
Ықтиярлы есте сақтауды меңгерудегі айтарлықтай жетістіктере қарамастан
тіпті бастауыш сыныптың соңында да естің үстем түрі болып ықтиярсыз ес
қалып отырады. Ықтиярлы есте сақтау мен еске түсіруге балалар біршама сирек
жағдайларда ғана, өз іс-әрекеттерінде тиісті міндеттер пайда болғанда
немесе үлкендердің талабына сәйкес бет бұрады.
Белгілі бір материал төңірегіндегі баланың белсенді ақыл-ой қызметімен
байланысты ықтиярсыз есте сақтау бастауыш сыныптың аяғына дейін сол
материалды ықтиярлы есте сақтауға қарағанда, жемістірек болып қала береді.
Мысалы, бейнеленген заттардың топтарына (бақша үшін, ас үй үшін т.б.) есте
сақтау мақсатынсыз-ақ картинкаларды әр орынға қойып шыққанда; оларды
балалар естерінде жақсы сақтады, ал суреттерді есте сақтау мақсатымен
қараған балалар мұндай нәтижеге жете алмады. Сонымен қабылдау мен бірқатар
белсенді іс-әpекеттерін орындаумен байланыспаған ықтиярсыз есте сақтау
(мысалы, қараған картиналарды есте сақтау) ықтиярлы есте сақтау секілді
онша жемісті болып шықпайды. [7,211б]
Бастауыш сынып оқушыларының кейбіреулерінде эйдетикалық ес деп
аталатын көру есінің ерекше түрі байқалады. Өзінің айқындығы мен дәлдігі
жағынан эйдетикалық естің бейнелеріне жуықтайды: бұрын қабылданған бір
нәрсені есіне түсірген бала соны көз алдында қайтадан көріп тұрғандай
болады және бәрін сипаттап бере алады. Эйдетикалық ес — жас шағының
құбылысы. Мектепке дейінгі жаста осындай есі бар бала, кейінірек, мектепке
оқыту кезеңінде, әдетте өзінің бұл қабілеттілігін жоғалтады.
Баланың ерікті және еріксіз есі.
Баланың ес механизмі еріксіз есте сақтаумен жеткілікті болмайды.
Психикада өмірдің бұл кезеңінде маңызды жаңа құрылымы көрінеді – балалар
өзіндік мнемикалық іс-әрекетті иемденеді, оларды ерікті ес пайда болады.
3-7 жастағы балалрдың есін зерттеген З.М.Истомина дамудың 3 мнемикалық
деңгейін анықтаған. Бірінші деңгей үшін мақсаттың мүшеленуінің сақтау
немесе еске түсіру болмауы сипатына ие; екінші деңгей үшін – берілген
мақсаттың болуы, бірақ оны жүзеге асыруға бағытталған қандай да бір
тәсілдердің қолданылмауы, үшінші деңгей үшін – мақсаттың болуы есте сақтау
немесе еске түсіру және оны жүзеге асыру үшін мнемикалық әдістерді қолдану
6 жасар балада ес дамуының екінші және үшінші деңгейге жетеді, олар ес
дамуының 3-ші деңгейі тобына жататын балалрға қараған көпшілігін құрайды.
Сонымен бала мнемикалық мақсатты жақсы ажырата алады. Бұл баланың одан
белсенді есте сақтау мен қалдыруды талап ететін жағдайда болады. Бірақ
мұндай жағдайдың біреуі жеткіліксіз.
Есте сақтау бір нәрсемен мотивтелген болуы қажет, ал мнемикалық іс-
әрекеттің өзі бала үшін нәтижелі жетістікке жеткізуі қажет.
Экспениментальды жолмен баламен орындалатын іс-әрекет сипатынан мнемикалық
мақсаттың мүшеленуіне байланысы анықталды. Есте сақтау мен есте қалдырудың
құрылымы мен мнемикалық мақсатты сезіну үшін жағымды жағдайлар баланың ойын
іс-әрекетінде үлкендер берген тапсырмасын орындауы тиіс өмірлік жағдайларда
пайда болады.
Баланың ерікті ес дамуының маңызды көрсеткіші тек оның өзі
алдына мнемикалық міндетті өзбетінше қоя білу немесе қабылдай алу емес,
сондай-ақ оның орындалуына бақылау жасауы, яғни өзіндік бақылауды жүзеге
асыру болып табылады. Өзіндік бақылаудың психолгиялық мәні адамның
арақатынасты білу қабілеті, қандай да бір іс-әрекетті орындау поцесінде өз
уақытысында қателіктерді түзету және болашақта оны болдырмау мақсатымен
салыстыра білуден тұрады. Н.М.Гнедова зерттеулерінде балалардың өзіндік
бақылаудың бірнеше деңгейін, өзіндік есеп беру толықтығына байланысты
анықталады.
Бастауыш сынып оқушыларының елестерін дамытып отыру, оларды оқу
әрекетіне дайындаудың негізгі бір элементі екендігі ата-аналардың естерінде
болуы тиіс.[№12,141-143б]
Қызығы, бақылау тобында мнемикалық қабылдауға үйретпеді, ал балалар өз
бетінше әр сөзге оны жақсы есте сақтау үшін, сурет таңдауға тырысты, нәтиже
біршама төмен болды.
Арнайы оқыту нәтижесінде балалар логикалық есте сақтаудың мағыналық
арақатынас және мағыналық топтама сияқты қабылдауларын толығымен меңгере
алды және оларды мнемикалық мақсатта табысты қолдагды.
Мұндай үйретуді 2 кезеңде жүзеге асыруға болады: біріншісінде мағыналық
арақатынасты құру және ақыл-ойдың әрекет ретінде мағыналық топтаманы
жүргізу, екіншісінде – бұл әрекеттерді мнемикалық іс-әрекет барысында
қолдана білу құрылады.
Мнемикалық әрекетке үйрету барысында табыс жүктемесі, егер оның
құрылымы П.Я.Гальпериннің ақыл-ой әрекетін әр кезең бойынша құру
теорияларымен сәйкес жағдайда жүзеге асырылады. Мұндай жұмыстың негізгі
кезеңдері: практикалық әрекет кезеңі. Мұнда балалар материалды-практикалық
әрекетті қолданады – суреттерді топ бойынша қойып шығуға үйренеді.
Сөйлеу әрекеті кезеңі. Бала суреттермен алдын ала танысқаннан кейін оның
қандай топқа жататынын айтуы қажет.
Ықтиярлы, естің дамуы да зейін мен қиялдың ықтиярлы формаларының дамуы
сияқты баланың мінез-құлқының сөзбен реттелуінің қалыптаса бастауындағы
жалпы процестің бір жағы болып табылады. Іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегі
мақсат қою мен ойды құру жетекшілігі сөз арқылы жүзеге асады.

Адамның бұрын қабылдаған нәрселері мен құбылыстарын, бейнелер мен көңіл-
күйлерін ойда сақтап қажет кезінде қайта жаңғыртуы ес деп аталады. Басқаша
айтқанда, естің арқасында адам қазір оған әсер етпейтің одан алдын
қабылдаған көріністерді бейнелей алады.
Естің материялды негізі болып бас ми қабықшасындағы жүйкелердің
уақытша байланысы саналады. Бұл жүйкелік байланыстар адамның жүйке жүйесіне
қандайда бір тітіркендіргіш (сыртқа немесе ішкі) әрекеттер кезінде пайда
болады.
Естің физиологиялық аймағында жүргізетін зерттеулер оның механизімінің өте
күрделі екендігін көрсетеді. Ойда сақталған және келесілерді жаңғырту жүйке
жүйесінің ерекше құрылымымен шартталған – ырғақтылығымен, яғни жүйке
жүйесінде ақуыз бен рибонуклейн қышқылының (РНК) байланысы қамтамасыз
етіледі.
Тәжірбиенің сақталуы, сонымен қоса туа пайда болған тәжірибе
(инстинкт), зерттеушілер сенімді түрде оны жүйке жүйесінің
биохимиялық құрылымы мен функциясымен байланыстырады. Онда өткен ұрпақ пен
әрбір организмнің индивидуальды тәжірбиесі кодталған секілді.Ес
қызметіндегі ассоциацияның райы ежелгі грек философы Аристотельмен
көрсетілген, дегенімен ол бұл сөздің астарында адамның өзінен құрастырылған
субъективті байланыстарды түсінген, яғни қоршаған орта.
Әр адам есінің өзіндік ерекшеліктері болады. Біреулер есінде тез
сақтап, анық жаңғыртады. Кейбіреулер белгілі бір нәрсені, суретті, ал
басқалар сөзді, енді біреулер ән-күйді, саз ырғағын есінде жақсы қалдырады.
Ес осындай ерекшеліктеріне орай типтерге бөлінеді. Мәселен: көру есі, есту
есі, қимыл-әрекет есі, аралас ес. Коөру есіне бейім адам көргенің ұзақ
уакыт бойы есінде сақтай алады. [9,183б]
Бас ми қабықшасындағы бұрын қалыптасқан ассоциативті жүйелерді бұрын
алған әсерлерді есте қайта құру (яғни жаңғырту), қайта жаңғырту белгілі
таныс заттар немесе көріністердің қайта әсер етуі кезінде пайда болуы
мүмкін.
Жаңа мазмұнды қабылдау негізінде бұрын сақталған әсерлердің тірілуі
мүмкін, яғни бұрын қабылдаған мен қайта жаңғыртудың ассоциациясы бойынша
бұрын ұмыт болған жағдай, түрлер, бейнелердің орны зор. Жүйкенің уақытша
байланысты әртүрлі ми жасушалары жүйелері арасында дайындық құрады.
Сөз арнайы тітіркендіргіш болып табылуымен адаммен қабылданатын заттармен
(әрекет немесе белгімен) органикалық бірге, бас ми қабықшасындағы жүйкелік
байланыстардың қалыптасуы тек бірінші сигналдық жүйенің ғана емес, сонымен
бірге екінші сигналдық ассоциацияны қосады.
Отандық психологтардың зерттеуі адам есінің функциясы мен табиғатты
түсінуге мағыналық үлес қосты. А. Н. Леонтьев, А.А.Смирнов, П.И.Зинченко,
З. М. Истомина, М.Н. Шардаковтың жұмыстары көрсеткендей әсер алу, яғни
естің алғашқы акті. Есте сақтау белсенді адам іс-әрекеттерінің нәтижесі .
Іс-әрекеттің ерекшелігі мен бағыттылығы материялды жақсы есте сақтауды
қамтамасыз етеді.
Нысана енжар қабылдаудың объектісі емес, субъектінің іс-әрекет пәні
болғанда есте сақталады. Адам алдына ешбір мақсат қоймай, оның материалға
іс-әрекетінің бағыттылығы кезінде еріксіз ес пайда болады. Субъективті
фактор ес қызметіне мағыналық әсер етеді. Адамның қызығушылығы, оның
эмоциалды жағдайы, жауапкершілік сезімі, дайындығы, ұзақ есте сақтауға
бекітілімділігін естің сапалық, көлемі мен бағыттылығын тез арада
өзгертеді.
Адамның есте сақтауы образдық,қозғалыс, эмоционалды және мағыналық ес
түрлеріне бөлінеді. Материалдық қабылдау ерекшелігіне байланысты (заттар
бейнелері арасындағы немесе сөздер арасындағы, естіген ертегі мен оқылған
әңгіменің мазмұның құрайтын) естің механикалық және логикалық түрлерін
ажыратады. Адамның қай анализатор көмегімен қабылданғанына байланысты көру,
есту, қимыл – қозғалыс естері ажыратылады.
Адам қайта жаңғыртуда тек бұрын қабылдаған өзінің іс-әрекеттік
тәжірибеесін пайдаланбайды. Қабылданған заттардың бейнесінің, өмір
жағдайының, естіген әңгімелерінің немесе театрдан көрген көріністерінің
сақталынуы ерекше комбинациялық және мағыналық, жаңа байланыстарда қайта
жаңғыртылуы мүмкін.
Балалық шақтың түрлі кезеңдерінде естің дамуы:
Ерте балалық шақ. Балалардың есте сақтауы ырғақтылықпен сипатталады
жеңіл әрекеттік қозумен түсіндіріледі. Бұл жағдайда бірнеше психологтар
(Э.Мейман, К.Бюлер) баланың есте сақтауы, үлкендерге қарағанда жоғары
екенін айтқан. Тәжірибе көрсеткендей кіші жастағы балалар материалдарды тез
және оңай қабылдаса, үлкендердің есте сақтауы даусыз, кедей болып келеді.
Үлкендердің әнгімелерінің үзінділерін, жеке әзілдік, кездейсоқ оқиғаларды
балалар тез есінде сақтайды. Балалар өздерінің есте сақтауының байлығын
басқа алмайды, мәнсіз керексіз мәліметтерді жиі есіне сақтап, есіне жиі
түсіреді. Балалардың алғашқы шартты рефлексі құбылыстарда есте сақтауы
түрлі көріністермен болады.
Н.Н.Красногорский мен Н.И.Касаткина 3 айлық баланың барлық
анализаторлары мен шартты рефлексінің өңделуін қосу деген. Балалардың есте
сақтауының даму процесін талдауда П.П.Бложский балалық шақтық түрлі
кезеңдерінде есте сақтаудың әртүрлі түрлерімен жұмыс істей бастауын
көрсетті.
Қозғалысты есте сақтау – баланың өмірінің 1-ші айынан бастап көрінеді.
Өмірінің 1-ші жылының ортасында эмационолды есте сақтауы жарқын көріне
бастайды 1-ші жылының соңына қарай және 2-ші жылында болады обрызды есте
сақтаумен бірсыпыра жалғыз елестеулер пайда бола бастайды.
Вербальді есте сақтау – бала өмірінің 2-ші жылында материалдарды ауызша
есте сақтаумен елестетулер қызмет ете бастайды, бірақ ол 7-8 жаста қарқынды
дамиды, баланың мектепте оқу барысында жазбаша сөйлеуден меңгерумен тікелей
байланысты.
Таным процесінде есте сақтау қабылдаудан бөлінбейді. Таныс, жақын
адамдардың: анасы, тәрбиеші -әпкейі, күтуші – бала жандануды сезеді,
күлкісі, қуанышты дыбыстары, соныңда, қол, басы, дене қимылдарын игере
бастайды. Өмірінің 2-ші жартысында бала жаңа ойыншықтардың анық көрінісін
танып, сонымен қатар жаңа заттар реакцияны талдауда айқындығы анық
көрінеді. Ол қанша рет ойнаған ойыншығын таниды. 5- айдан соң бала жақын
адамның даусын біледі. 1-ші жылдың соңына қарай бала көрет естіген әуенді
таниды. Мұнда тек қана өленді естіп қана қоймай, сонымен қатар әуеннің
ритмикалық бөлігін, дауыстың қаттылығы мен дауыстың мәнерлілігін таниды.
Өмірінің бірінші жылының бойында танымның жабу түрі үлкейеді. Егер 7-9
айлық бала жақын адамдарын 2-3 айлық айырылысудан соң таныса, онда бала
өмірінің 2-ші жылында таныс адамдарының жүзін 1 жарым – 2 айлық үзілістен
кейін тануы мүмкін. 3 жасар бала өзінің бір жыл алдынғы балабақша, үй,
көшесін таниды. Өмірінің 2-ші жылында балалық есте сақтау көлесі тез
үлкейеді тек қана баланың жүйке жүйесінің аппаратының байланысымен ғана тез
молаюына әкеледі. Моторлы есте сақтауын дамыту өмірінің 1-ші жылының
ортасында басталады. Қозғалыс пен әрекеттің орындалатын есте сақтау пәндік
әрекетін қолайлы жағдаймен жасалады.
Естің өзіндік заңдары бар. Олардың кейбірі мыналар:
1) Адамның алдына қойған мақсаты анық, ашық болса, оның жаттайтын
материалдары да тез және нәтижелі болып келеді.
2) Адам жаттайтын материалдарын жақсылап түсінсе, ақыл-ойынан екшелеп
әткізсе, олардың өзара логикалық байланыстарын білсе, жаттау нәтижелі
болады.
3) Есте қалдыру және жаттау нәтижелі болу үшін әр уақытта жаттығу, қайталау
жұмыстарын түрлендіріп отыру керек. [8,173б]
Өмірінің екінші жылында заттарды ұстап алудың қарапайым қозғалыстары жеңіл
және ұйымдастырмалы орындайды. Бала оны сәйкес жағдайларда қажеттілігіне
қарай қайта жаңғыртады.
Е.Бибанова екінші жылғы балаларды бақылай отырып, мынаны
ерекшелейді: 1 жастан 6 айлықтан кейін балалар олардың еркін қимыл-
қозғалысын қамтамасыз ететін жағдайда, еліктіретін ойыншық-заттар мен оның
физикалық күштеріне қолайлы жағдайда келесі әрекеттерді ерікті орындайды :
көтере алады, алып жүреді, тасиды, ұстап алады, домалатады, өрмелейді,
сорады, тастайды, құрастырады, өзіне қарай тартады, ішінен алады, жабады,
байлайды (аяқ киім бауы).
Үшінші жылы баланың қозғалысты ес негізінде әлі өте осал және
аяқталмаған атқару әрекеті болып табылатын (алғашқы) біріншілік өңделіп
жасалады. Олар келесі кезеңде құрылатын дағдылар негізін құрайды. Мұндай
құрылымсыз дағдыларға мыналар жатады, мысалы, жуыну кезіндегі қол
қозғалысы, тамақ ішудегі қасықпен әрекет, аяқ киімді байлау, түймені қадау,
жүгіру, секіру және т.б.
Бұл уақытта балаларды допты лақтыруға және қағуға, оны ұруға,
секіруге қарындашпен әрекет етуге, қайшымен жұмыс істеуге үйретуді бастауға
болады. Кішкентай балалардың ми қабығында құрылатын жүйке байланыстарының
лабильділігі мен тұрақсыздығы бұл қозғалыстардың жылдам автоматтануына
кедергі жасайды. Бақылаудың Болмауы және орындалатын қозғалысты нығайту
немесе қысқа уақытта қайталауды тоқтату құрылған ассоцияцияның тез өшіп
қалуына, сөнуіне әкеледі және белгіленген стереотип бұзылады.
Мектепке дейінгі балалық шақта естің әсіресе – сөзге ес түрі ерекше
дамиды. Бала 6 айдан бастап кейбірн дыбыстіркестерін, кейінірек белгілі бір
зат, тұлға, әрекет пен байланысатын өздерді есте сақтайды. Бала өмірінің
екінші жылында күрделі емес тапсырмаларды, мәселен кукланы әкелші немесе
қасықты қой сияқты, орындау кезінде ол сөздік есті пайдаланады, бұнда
бала бұл қысқа сөйлемге қосылған әрбір жеке сөздің мағынасын түсінбейді.
Ауызекі сөйлеуді меңгеру белгілі бір өрістерді ендіреді және сөздер
жалпылама сипат алған кезде ес процесі өтеді.
Бұл уақытта арнайы сөздік есті де бөліп көрсетуге болады, келесі
жылдары ол мағыналықпен жалғасады. Ауызекі сөйлеу балалардың мағыналық
есінің тек дамуына және толық сөздік тіркесті, комплексті меңгеруге
көмектеседі. Балалар алдымен трафаретті сұрақтарға, бұйрықтарға,
ескертулерге, үлкендермен жиі айтылатын сөздерге, мысалы: Бір жағына бұрыл
да ұйықта және Сенің атың кім, айтшы? стереотипті (немесе таптаурын)
жауап береді.
Мектепке бару балалардың логикалық есін дамытуда үлкен роль
атқарады, Оқушының есін тәрбиелеуге де мұғалім олардың жас дара
ерекшеліктерін қатты ескере отырып, жұмыс жүргізеді. Төменгі сынып
оқушылары оку тәсілін өз бетімен таңдап ала алмайтындықтан, мұғалім үйге
тапсырма бергенде материалдарды қалай оку керектігін үнемі ескертіп отыруы
керек. Бұл жөнінде оқулықтардың бәрін де мәтінді қалай оку, тапсырманы
қалай орындау керектігі айтылған. Бірақ балалардың назары бұған кейде жөнді
түсе қоймайды. [10,185б]
Балалар осы жаста үлкендерден естіген мазақ (немесе әзіл)
сөздерді, орынды, дәл сөзді, әндер мен тақпақты, жаңылтпаштарды жеңіл әрі
тез есте сақтайды. Бүлдіршіндер үлкендермен жеке өткізілген (таныс емес
текстегі сөздерді) ынталана және жылдам қоя алады, ал одан кейін толық
тақпақты
қайталайды: киска, киска, киска ... (брись), на дорожку не ... (садись).
Бала өмірінің 2 жылында алғаш жүріп жатқан ол көптеген заттарды,
құралдарды біледі (танысады), олармен әрекет ете отырып өзінің қоршаған
орта туралы білімін байытады. Осылайша зат, адам, жағдай, бағыт,
орындалатын қозғалыс туралы алғашқы түсініктер қалыптаса бастайды.
Заттармен әрекетте кері афферентация құрылу негізінде барлығы да анағұрлым
дәл, анық, келісілген және әртүрлі болады.
Ес процесінің өзі де өзгереді. Тану негізінде елестету де құрылады,
алдымен еріксіз, сұрақ, үлкендердің айтуы, ұқсас жағдай немесе затпен
болады, ал одан кейін ерікті.
Елестеудің ертеректегі формалары қозғалыс есінде есепті алға
шығады, мәселен баланың кеңістікті бағдарының таныс жерде болуы. Егер доп
диванның астына домалап кетсе, онда келесі күні бала (2 жас 4 ай) допты сол
жерден сенімді іздей бастайды. Егер ойыншық әдеттегідей өз орнында тұратын
болса, бала қонаққа өз ойыншығын көрсету үшін, оны жәшіктен алады. Бала 2
жаста өз бөлмесіне еркін бағдарланады, бірақ коридорда, басқа бөлмеде
немесе ас бөлмесінде де бірнеше ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.