Бухгалтерлік есептің пайда болу теориялары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------3

І. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ------------------------------ ---6

1.1 Бухгалтерлік есептің пайда болу теориялары------------------------- -----
------6
1.2 Бухгалтерлік есептің ғылым ретінде дамуы------------------------------ -
-------8
1.3 Бухгалтерлік есеп жүйесінің даму кезеңдері-------------------------- ----
------12

ІІ. БУХГАЛТЕР ЕСЕПТІЛІГІ------------------------- ---------------------------
----14

2.1 Бухгалтерлік есептегі шоттарды жіктеу олардың түрлері-------------------
-14
2.2 Шоттардың үлгі жоспары---------------------------- ----------------------
---------17
2.3 Бухгалтерлік есеп регистрлері және формалары-------------------------- --
---18
4. Түгендеу мен оны жүргізу тәртібі---------------------------- -----------
---------19

ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ МІНДЕТТЕРІ-----------
----------------------------------- -----------------24

ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
--------29

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------- ---------------------32

КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты
жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік
есептің маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің маз-
мұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Еліміздегі жүргізіліп отырған
бухгалтерлік есеп жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру
талаптарына сай орындалады. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп
саналып келген бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап,
бағалап, есептеп отырумен қатар кәсіпорынның алғаш уақыттағы экономикалық
ол-ауқатын дамыту жолдарын жоспарлай білуі қажет. Сон-дықтан да кез келген
елде бухгалтер мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі
ұйымдардың экономикалық жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді.
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру" туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық кәсіпорын
бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы заңға сәйкес жүргізуге
міндетті.
Бухгалтерлік есеп көптеген жүзжылдықтар бұрын пайда болып, бүгінгі
күнге дейін дамып келеді. Тайпалардың арасындағы шаруашылық операцияларына
байланысты табылған жазулардан бухгалтерлік есеп біздің заманымызға дейінгі
V ғасырда жүргізілді деген деректер бар. Ал біздің заманымызға дейінгі II
ғасырда Грекияда салынған құрылысқа кеткен шығындар есептеліп, салынған
үйдің (ғимараттың) қабырғасына жазылатын болған. Рим империясының
квесторлары мемлекеттік бухгалтерлерді бақылап, оның қорытындысын емтихан
қабылдаушы тыңдаған. Осыдан "аудитор" деген термин пайда болған. Міне, осы
жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, бухгалтерлік есептің тек қана
кәсіпорын жұмысының бір бөлігін атқарып қана қоймай, тұтас мемлекетті
басқаруға қатысы бар екендігін дәлелдеуімізге болады. Сондықтан да болар
көрнекті ғалым Б. Де Солозаноның "Бухгалтерлік есеп болмаса әлемді басқару
мүмкін емес және онсыз адамдар бірін-бірі түсінбес еді" — деген.
Кез келген ұйымда бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық
мәселелердің негізгі және басты қажеттілігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп арқылы өндірілген өнімді есепке алуға, сатып-өткізуге, айырбастауға
және одан түскен қаржыны тиімді де ұқыпты етіп бөліп жұмсауға, яғни
кәсіпорындағы шаруашылық үрдістердің барлығын басынан соңына дейін
есептеуге болады. Осы айтылғандарға сәйкес ұйымдағы экономикалық және
технологиялық үдерістердің, сондай-ақ шаруашылық операцияларының
барлығының да есепке алынуы экономикалық талапқа сай бухгалтерлік
есептің негізі болып табылады. Жалпы бухгалтерлік есеп кәсіпорында мынадай
қызмет атқарады:
- болашақта (алдағы уақытта) пайдалану үшін ұйымда болып жатқан
операцияларды тіркеп және оны өңдеп отырады;
- ұйымның қаржылық-ақпараттық мәліметін өңдейді, сондай-ақ оны керек
уақытына дейін сақтайды;
- қаржылық-ақпараттық мәліметті пайдаланушыларға уақтылы беріп
отырады, ал бұл ақпаратты пайдаланушылар осы деректер арқылы ұйымды
басқару барысында түрлі шешім қабылдайды.
Жалпы кәсіпорында бухгалтерлік есеп жұмысын атқарушы маман іс-
тәжірибеде мынадай үш түрлі қиындыққа тап болуы мүмкін:
- әрбір жаңа келісімді жүргізу барысында шешім қабылдаушы
тұлғаға керекті есеп ақпаратын табыс ету үшін тиісті стандарттар мен
ережелерге сүйенуге тура келеді, яғни оларға деген қажеттілік
туындайды. Ал кәсіпкер ешқашан капитал жинауда және бизнес жүргізуде
шығармашылық ойдың жетіспеушілігін сезінбейді;
- кәсіпорынның бухгалтерлік ақпарат мәліметтерін бірдей мақсатқа, тең
дәрежеде пайдаланатын екі тұлға болмайды, себебі мұндай ақпаратты әр түрлі
тәсілдермен, әр түрлі мақсатқа пайдаланады. Олардың білім және
тәжірибс деңгейі ор түрлі болып келеді;
- бухгалтерлік есеп табиғат заңы емес, ол әр түрлі ойлар мен
шешімдердің үйлесімі болуы мүмкін. Ал біздің заманымызға дейінгі II ғасырда
Грекияда салынған құрылысқа кеткен шығындар есептеліп, салынған үйдің
(ғимараттың) қабырғасына жазылатын болған. Рим империясының квесторлары
мемлсксттік бухгалтерлерді бақылап, оның қорытындысын емтихан қабылдаушы
тыңдаған. Осыдан "аудитор" деген термин пайда болған. Міне, осы жоғарыда
айтылғандарға сүйене отырып, бухгалтерлік ссептің тек қана кәсіпорын
жұмысының бір бөлігін атқарып қана қоймай, түтас мемлекетті басқаруға
қатысы бар ексндігін дәлелдеуімізге болады. Сондықтан да болар көрнекті
ғалым Б. Де Солозаноның "Бухгалтерлік есеп болмаса әлемді басқару мүмкін
емес жоне онсыз адамдар бірін-бірі түсінбес еді" — деген.

І. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1.1 Бухгалтерлік есептің пайда болу теориялары

Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып,
қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе
жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып
табылады. Белгілі ғалым Б. Дс Солозано осы ғылым туралы "Бухгалтерлік есеп
барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре
алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес- деген болса,
оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп — бұл барлық бизнестің тілі, яғни
философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын
өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын
жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды
орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының
1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей алмаған, басқара алмайды" —
деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік
есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау
секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп
кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген
өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді.
Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және
шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады.
Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және басқарушы
(ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі
кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап,
бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш
міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып,
болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің,
бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы
және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Есеп қашан пайда болғанын тура тауып айту мүмкін емес. Оның пайда
болуының алғы шарты - адамдар арасындағы экономикалық қатынастардың дамуы.
Бухгалтерлік есептің пайда болып, қалыптасуын мынадай кезеңдерге
бөлуге болады:
• Ежелгі дүние.
• Ортағасырлық.
• Ренессанс пен қосарлы бухгалтерияның пайда болуы.
• Ғылымның пайда болуы. XIX г. екінші жартысы.
• XX ғ. - бухгалтерлік есептің үдемелі (интенсивті) дамуы.
• Есеп және оның техникасы қашан да оның есептік регистрлерінің түрлеріне
байланысты.
Алғашқы сауда операциялары б.з.д. 3200 ж. саз кестелерде тіркелді
(бұл есептегі жүйелік тіркеуді алдын ала белгіледі). Ертедегі Мысырдағы
(Египеттегі) папирустар хронологиялық тіркеудің дамуына жол ашты. Осыдан
бес мың жыл бұрын ессп жүргізу үшін піл сүйегінен жасалған кестелер
қолданылды. Ерте замандағы Үндістанда сапты аяқтар шот-регистр ретінде
пайдаланылды, оларға уақ тастар -бастапқы құжаттар (картотека бейнесі
тәрізді) салынатын. Греция мен Римде балауыз кестелер, мыс тақталар, кенеп,
пергамент (май мен ылғал өткізбейтін жылтыр қағаз), папирус пайдаланылды.
Галияда керамикалық тас тақталар мен қыш сынықтары, Перуде жіптер
қолданылды. Кейіннен кодекс-кітаптар пайда болды. Қытайда бухгалтерлік
есепті жүргізудің елеулі ерекшеліктеріне 8000 жыл толды.
Адамзат тарихындағы бірінші рет ірі еңбек бөлінісі - жалпы жер
иеленушілер қауымынан мал бағушылардың бөлініп шығуы - тұрақты сипатқа ие
болған шын мәніндегі экономикалық айырбасты тудырды.
Адамзат тарихындағы екінші ірі еңбек бөлінісі - айырбасты одан сайын
дамытуға жағдай жасады. Өнімнің біраз бөлігі ең алдымен айырбас үшін
өндіріле бастады, яғни тауарға айналды. Мұның бәрі айырбастың баламалығы
ұғымын қалыптастыруға және құн өлшемінің пайда болуына мүмкіндік берді.
Үшінші ірі еңбек бөлінісі - көпестер тобы бөлініп шыққанда болды.
Сауда айқын қоғамдық сипатқа ие болғандықтан, шаруашылық қызмет деректерін
бейнелейтін бухгалтерлік теорияның пайда болуы мен дамуына жол ашты.

1.2 Бухгалтерлік есептің ғылым ретінде дамуы
Бухгалтерлік есеп ғылым ретінде сауданың арқасында шықты. Осылайша
1458 ж. көпес Бенедетто Котрульидің Сауда және нағыз көпес туралы деген
бірінші кітабында бухгалтерлік есептің ғылым ретінде пайда болып,
қалыптасуы қарастырылды. Тараулардың бірі Сауда кітабын жүргізу тәртібі
туралы деп аталады. Ал 1494 ж. итальяндық белгілі математик, монах Луки
Пачоли (1445-1517) жазған Есептер мен жазбалар туралы трактат атты
бухгалтерлік есеп жөніндегі алғашқы кітап басылып шықты. Италияда,
Францияда, Германияда, Англияда ол бірнеше ғасыр бойы бухгалтерлік есеп
бойынша негізгі басшылық ретінде пайдаланылады. Екі жақты жазу тәсілі
(мұның жәрдемімен материалдарды, дайын өнімді, негізгі қаражат пен тағы
басқа құндылықтарды сақтауға қойылған бақылау жүзеге асты) әлі күнге дейін
өзінің мәнін жоғалтқан жоқ.
Луки Пачолиден кейінгі көрнекті автор - Жак Савари (1622 -
1690). Ол Нағыз көпес туралы жұмысын жариялады, шоттарды синтетикалық
және аналитикалық деп бөлді, сауда калькуляциясын түсіндірді. мүліктік
(өзіндік құны бойынша бағалау) және конкурстық (ағымдағы бағалар бойынша
бағалау) баланстарды жіктеді, соңғысына меншік иесінің жеке мүлкі де
кіреді. Ол басқару есебін құрушылардың бірі болып саналады.
Матье де ла Порт Саваридің мықты бәсекелесі болды. Оның еңбегі мынада. ол
шоттарды үш топқа жіктеді:
• меншік иесі - экономикалық қызмет атқарады (капитал қозғалысы);
• мүліктік (материалдық) - арнайы шаруашылық қызметін
орындайды (кәсіпорын ішіндегі ресурстарды басқару);
• . жеке (корреспонденттік) - заңдық қызмет атқарады (үшінші субъект
үшін
бөгде, тыс тұлғамен есеп айырысулар).
Бухгалтерлік терминология әлі белгіленбесе де, ол өзінің кітабын
бухгалтерлік терминдермен толықтырады.
1796 жылы Бристолда Эдварда Томастың Есеп жүргізудің ағылшындық
жүйесі кітабын шығарды. Оның орнына тек есептік регистрді ғана емес, алғаш
рет бухгалтерлік есепті түгел қамтитын теориясын қарастыратын Дегранж
жүйелеп баяндаған америкалық үлгі келді. Дегранж есептің екі мақсатын
көздеді: уақыттың кез келген сәтінде есептердің жағдайын айқындау және
субъектінің мешікті капиталы мөлшерін анықтау. Бұл үшін ол бес есеп
шоттарын пайдаланды: касса, тауар, алынуға тиісті құжаттар, төлемге
арналған құжаттар, шығындар мен пайда. Ол барлық осы есепті бір регистр
Басты Журналда біріктірді.
XVIII ғ. Ортасында Англияда өндірістік шығындарды есептеу жүйесі
қалыптасты. Бухгалтерлік және өндірістің табиғи-құндық есеп техникасын жете
баяндаған, математика мұғалімі Джеймс Додсон (1750) жаңа бағыттың негізін
қалаушыға айналды. Дегенмен, оның есебінің мақсаты - дайындалған бұйымға
кеткен шығындар емес, оны қай шебер дайындағанда қанша ақы табуға
болатындығы жөніндегі қорытынды еді.
Әрбір бөліс бойынша нәтижелілікті есептеуте назар аударғандардың
бірі -философия профессоры Роберт Гамильтон (1788). Зығыр өндірісін жете
зерттеген ол үшбөлісті: шіру, тоқу жэне ағартудың әркайсысы бойынша пайда
мен шығынды анықтауды бөліп көрсетті. Бұл өнеркәсіпті: бөлістің бар болғаны
жөн бе, әлде сатып алынатын жартылай өнімдерді пайдаланып, неғүрлым көп
кіріс әкелетідерін қалдырған дұрыс па деген шешімге жетелейді.
Ф.В. Кронхейльм (1818) өндірістік есептің алғашқы теоретигі
болды. Ол есепті екіге бөлді: өндірістік жэне бухгалтерлік. Өндірістік
есептер тек заттай ғана бейнеленді; ал бухгалтерлік қалыптасқан дәстүрлі
жүйемен ұсынылды. Өндіріс есебіндегі дебет сальдосы әлі бітпеген
өндірісті керсетті. Алайда ол материалдар бірлігі калькуляциясы туралы ойға
әлі келе қойған жоқ еді.
Алғаш алгоритм машинасын жасаушы, астроном жэне ұлы математик
Чарльз Бэббидж (1832) әрбір өндірістік процесс бойынша шыққан шығынды
есептеуді, бұзылған жабдықты жөндеуге байланысты негізгі құрал-жабдықтың
тозуы мен шығын сомасын анықтауды бірінші болып түсіндіріп жазған болатын.
XIX ғ. ортасынан бастап Еуропаның әр түрлі елдерінде бухгалтерлік
есеп тәжірибені қорытатын, сонымен бірге оны жетілдіретін ғылым ретінде
дами түсті. Үш атақты итальян мектебі дүниеге келді: бірінші - ломбардтық
мектепті құрушы Франческо Вилла (1801-1884) болды. Бұл бағыт, бухгалтерлік
есепті техникалық тәртіпке жалғастыруға болмайды деп санайды, өйткені ол
экономикалық-әкімшілік ұғым кешені екендігі айтылады. Ол есептер көмегі
арқылы ұйымдастырылады. Бухгалтерлік есеп шаруашылық процесімен шұғылданған
тұлғаларды бақылау үшін әкімгерге (администратор) қажет. Ол басқа екі —
тоскан және венециан мектебін құрушыларға үлкен ықпал етті.
Тоскан мектебінің басшысы Джузеппе Чербони (1827-1917) еді. Ол Э.
Дегранждің ісін жалғастырды. Д. Чербони үшін бухгалтерлік есеп - әкімшілік
міндет пен іс-қимылдар ғылымы еді.
Д. Чербони ілімі логисмография (логос - ой, графия - баяндау) деп
аталады. Оның ізбасарлары көп (Джитти, Боналуми, Беллини, Рива, Масса).
Итальян мектебі орталығында әрқашан шаруашылық болды. Ф.А. Боналуми (1832-
1904) бухгалтерияда мүдделер жиынтығы барын көре білді: бір жағынан
қожайынның, екінші жағынан - үшінші тұлғалардың. Оның пікірінше, есептің
мақсаты - орындалған шаруашылық операцияларының экономикалық және заңдық
салдарын айқындау. К. Беллини (1852-1935) ағымдағы іс жағдайын көрсететін
мүлік пен болашақты болжайтын смета арасындағы параллельді жүргізді. Ол
есепті басқару жөніндегі ғылым ретінде қарастырады. Мұндай көзқарасты Д.
Масса (1850-1918) да ұстанды, бірақ ол бұл тек қана басқару жайлы ғылым
емес, адамдарды басқару туралы ғылым деп қосты. ,Д. Масса: Есептің мақсаты
мен міндеті шаруашылық қызмет қорытындыларын шығару мен іс-әрекетті
бақылау, сонымен бірге бақылаушы орган бухгалтерия әкімшіліктен тәуелсіз
болуы тиіс, - деді.
Д. Масса Италияда отыз жыл бойы шығып тұрған бухгалтерлік журналды бірінші
болып шығара бастады.
Венециандық мектептің көшбасшысы - Фабио Беста (1845-1923). Ол
Чербонидің ілімін теріске шығарды. Ол үшін бағалау - есептің мақсаты.
Құндылық - зат, бұйым, бухгалтерлік есеп - бақылау туралы ғылым. Оның
пікірінше, бақылау алдын ала, ағымдағы және кейінгі болады. Бестаның
шәкірттерін смета есебі идеялары баурады.
Эмануэль Пизани (1845-1915) тоскан мен венециан мектептерінің
идеяларын синтез жасауға тырысты. Ол тоскан мсктебінен есептер теориясын,
ал венециан мектебінен - олардың сипатын алды. В. Армуцци амортизация
төлеудің үш нұсқадан тұратын тәртібін ұсынды:
1. Үдемелі өтеу (қызмет ету мерзімі соңында зат бастапқы құнына
қарағанда тезірек тозады).
2. Желілі (тең шамада) өтеу, жылдан-жылға бірдей пайда болса.
3. Жылдамдатып өтеу, егер алғашқы жылдары кейінгі жылдарға
қарағанда көбірек есептелсе, ал мерзімді қарыздарды ауық-ауық төлеу
жарнасымен не сатып алу жолымен (амортизация) қалдық құннан алынады. Ол
кезде Италияда бухгалтерлер есеп жүргізу ғылымының негізін іздеді, ал
Германияда есептің өзінен шығатын ішкі себептерге сүйенді, Францияда Жан
Густав Курсель-Сенель (1813-1892) - Ж.Б. Сэйя мен Э. Дегранж ізбасарларының
бірі -бухгалтерлік есептің тұжырымдамасын қолданбалы экономика мен оларды
басқару тәсілі ретінде жасады. Сонымен қатар, ол есептің үш салалық:
саудалық, өндірістік жэне ауыл шаруашылық түрлерін тұжырымдау үшін кеп
жұмыс атқарды. Сол кезден бастап бухгалтерлік есептің экономикалық
түсіндірмесі қалыптаса бастады. Оның мақсаты -кәсіпорындағы әрбір
объектінің жұмыс істеу тиімділігін жете білу (зерттеу). Ол шығындар мен
калькуляция есебі туралы ілімді жасады. Өнімнің өзіндік құны тікелей және
жанама (жалпы) шығындардан тұрады. Өткізу бағасы осылардың деңгейінен төмен
болмауы керек.

1.3 Бухгалтерлік есеп жүйесінің даму кезеңдері
Жоғарыда айтылғандарға сүйене келе, бухгалтерлік есеп жүйесінің
дамуын мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
Мүліктілік (пайда болған сәттен бастап XIII ғ. дейін). Тек қана
тауарлар, жабдықтар (таразылар, гирьлер, сөрелер және т.б.) есепке алынды.
Айналымдағы монеталардың сан алуандығы әр түрдің есебін ұйымдастыруды талап
етті және де тек кана заттай өлшеуіш (тауарлар - ұзындык, салмақ, көлем,
акша - сол типтегі монета саны бойынша есептелді, тауар сату кезінде
тауарлар заттай өлшеуіш бойынша кіріске енгізілді, төленген ақша монета
саны бойынша, ал сату негізінде - керісінше есептен шығарылды).
Интегралды (ХІІІ - XVII ғғ.) - есепте ақшалай өлшем қолдана
бастады. Әуелі монетаның сан түрі сол жердегі кең таралған монетаның біріне
аударылатын коэффициентке қайта есептеліп, сонан соң тауарлар да тек қана
заттық емес, ақшалай өлшеуішпен де есептеле бастады. Осылайша есептің екі:
заттай және ақшалай сызбасы бөлініп шықты. Осы кезеңде екі жақты жазу пайда
болды.
Синтетикалық (ХУІІ-ХІХ ғғ.). Есеп объектілерінің көптігі, тауарлық
номенклатураны саралау (дифференциация), шаруашылық кызметі көлемінің өсуі
синтетикалық шоттардың бөлініп шығуын тудырды және соған орай барлық
шоттарды синтетикалық және талдамалы деп бөледі. Осының арқасында
шаруашылық қызметті талдауға жағдайлар жасалды. Есеп сызбасының (схема)
үштен бір бөлігі - тауарлар ақшалай өлшеммен ескерілетін құндық (соманың)
есебі пайда болды.
Методологиялық (XIX ғ. бірінші жартысы). Бухгалтерлік есептің
негізінде тек тауарлар мен ақша ғана жатпай, меншік иесі мен материалды
жағынан жауапты тұлғалар арасындағы құқықтық қатынастар да болатынын жете
түсінді.
Коллациондық (XIX ғ. ортасы). Мамандар шаруашылық процеске
(коллация -бөліске түсетін мүлік, статистикалық мәлімет) қатысатын
тұлғалардың іс-әрекетін өзара бақылайтын есептік тәсілдер жасай бастады.
Бір желі арқылы өзара байланысқан дәйектерді тіркеуді қарастыратын желілік
жазба пайда болды.
Механикалық (XIX ғ. соңы). Механизацияның, әсіресе кассалық
аппараттардың пайда болуы коллацияны қарапайымдандырады және есеп
қызметкерлерінің еңбек өнімділігін арттырады.
Операциялық (XIX ғ. соңы - XX ғ. басы). Түскен тауарлар көптеген
ғасыр бойы сатып алынған бағасы бойынша, ал оларды есептен шығару сату
бағалары бойынша жүргізілді. Ал сату бағалары тауарлардың түскен кезіндегі
бағасынан жоғары болғандықтан, қаржылық нәтижені көрсететін кредиттік
салъдо түріндегі айырма пайда болатын. Сондықтан кейіннен Тауарлар
шотындағы есеп сатып алынған бағамен жүргізіледі, сатылған құндылықтар
Өткізілді деген жаңа шоттың дебетінде есептен шығарылды, кейінгісі
кассаға түскен ақшалай түсім сомасына кредитке жатқызылады.

ІІ. БУХГАЛТЕР ЕСЕПТІЛІГІ
2.1 Бухгалтерлік есептегі шоттарды жіктеу олардың түрлері

Шоттарды жіктеу бухгалтерлік есеп тәсілінің маңызды элементі ретінде
шоттар жүйесін сипаттайды, қаражат пен шаруашылық процестерін жүзеге асыру
ушін оларды дұрыс қолдануға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есепте
қолданылатын шоттар оларда есепке алынатын объектілердің экономикалық мәні
жағынан, міндеті, құрылымдық ерекшеліктері және тағы басқа белгілері
бойынша бірдей емес. Осыған байланысты оларды сапалык біртекті топтарға
бөліп жіктеу, топтастыру талап етіледі, бұл шоттардың әрбір жекелеген
топтарына тән ерекшеліктерді анықтауға, олардың мазмұны мен есепте
қолданылу тәсілдерін түсінуге мүмкіндік береді.
Шоттарды екі белгісі бойынша жіктейді:
- экономикалыц мәні жағынан. Қаражат пен шығу көздерін жіктеу негізге
алынған (1.2-сызба). Бул жіктеу сол немесе басқадай шоттарда не есепке
алынатындығын анықтауға, нәтижесінде, есеп объектілері туралы жүйелі
экономикалық ақпарат алуға мүмкіндік береді;

- міндеті мен құрылымы жағынан. Назардағы объекті туралы сондай немесе
баскадай экономикалық көрсеткіштерді алу үшін қандай шоттар қолданылуға
тиісті екендігін анықтауға мүмкіндік береді. Екі жіктеу де өзара тығыз
байланысты және өзара шарттасылған. Шоттарды құру, оның құрылымы
айналымдардың дебет пен кредит бойынша сипатың, оның сальдосын анықтайды.
Шоттарды құру тек экономикалық мәні жағынан емес, оның міндетіне де
байланысты. Кейбір шоттар материалдық кұндылықтарды қозғалысы мен жағдайын
көрсету үшін, басқалары - өнім өндіруге жұмсалатын шығынды есептеу үшін,
үшіншілері - кірістерді анықтау үшін қолданылады.
Негізгі шоттар шаруашылық құралдарының бар-жоқтығы мен қозғалысын,
олардыц пайда болу көздерін бақылау үшін қолданылады, өйткені оларга
есептелетін объектілер шаруашылық іс-әрекеттің негізі болып есептеледі.
Олар шағын топтарға бөлінеді:
Мүліктік. Материалдық құндылықтардың өсуін, жұмсалғанын және қалдығын
бақылауға арналған. Бұл қаражаттың түсуі дебет бойынша, шығуы - кредит
бойынша : көрсетіледі, шот-активті, қалдық-дебеттік. Аналитикалық шот
ақшалай және заттай түрді жүргізіледі.
Ақшалай. Банкте, кассада әртүрлі валютамен сақтаулы ақшалай қаражаттың
бар жоқтығын, түсуін бақылауға арналған. Шоттар активті, дебет түсуді,
кредит жұмсалуын көрсетеді, қалдық дебеттік.
Инвестициялар акцияларға, басқа субъектілердің жарғы капиталына
салынған инвестициялар, сондай-ақ қаржылық инвестициялар. Шот құрылымы
бойынша активті.
Меншікті капитал. Шоттар субъектінің меншікті қаражат көздерінің пайда
болуы мен пайдаланылуын есептеу үшін қолданылады, құрылымы бойьшша МКМ-ға
(пассивтік жатады. Кредит бойьшша шығу көздерінің ұлғаюы, дебет бойынша -
ол қаражат көздерінің шығуын бейнелейді. Кредиттік сальдо кәсіпорында
қорлардың бар-жоғын көрсетеді.
Есеп шоттар кәсіпорынның дебиторларымен және кредиторларымен
есептесулерді есепке алу үшін қызмет етеді. Есептесулердің әр түрлі сипаты
бұл шоттардың сан алуан құрылуын және олардың көмегімен әртүрлі
көрсеткіштер алуға себепші болады.
Реттеуші шоттар. Бұлардың көмегімен ағымдағы есепте шаруашылық
құралдарының бағасы түзетіледі. Субъектінің шаруашылық құралдары олардың
өндірісі мен сатып алынуына нақтылай жұмсалған шығын негізінде бағаланады.
Реттеуші шоттар құралдардың қайсыбір түрін бағалауды дәл анықтайды немесе
реттейді. Осы мақсатпен ағымдағы есепке алудағы негізгі шоттардан басқа
олармен байланысқан реттеуші шот жүргізіледі. Есепке алынатын объектінің
нақты мөлшерін табу үшін реттелетін шоттын сомасы негізгі шот сомасынан
алынып есептеледі. Негізгі қаражат пен материалдық емес активтер оларды
алған немесе іске қосылған сәттен бастап және жұмсалып кетуіне дейін
бастапқы бағасы бойынша есептеледі. Жеке шотта дербес олардың сол сәттегі
тозу сомасы көрсетіледі. Бастапқы құнды тозу сомасымен салыстырьш, яғни
тозуды есептегенде, негізгі құралдардың нақты (қалдықты) құлын шығарып
аламыз.
Процестер мен нәтижелердің шоттары төменде көрсетілгендей бөлінеді:
Жинақтау-бөлу шоттары. Төлем немесе аудару сәтінде тиісті объектілерге
тікелей жатқызылмайтын шығындар мен кірістерді жинау үшін қызмет етеді,
бұлар - (930) Қосымша шығын (шаруашылық ұйымдастыру жұмысына арналған),
(34) Алдағы кезең шығыны- активті шоттар және (611) Алдағы кезең кірісі
— пассивтік.
Калькуляциялық шоттар. Өнім өндірісімен, орындалған жұмыспен, өнімнің,
жұмыс материалдарының өзіндік құнын есептеу мақсатымен көрсетілетін
қызметпен байланысты барлық шығьшдарды есепке алу үшін арналған.
Кіріс шоттары - негізгі жэне негізгі емес іс-әрекеттен түскен кіріс.
Пассивтік, кредит бойынша шоттар кіріс есептеуді (алуды) көрсетеді, жыл
соңында олар қорытынды кірісті үлғайту үшін есептен шығарылады.

Транзиттік шоттар (бір күндік). Бір элементті шығындарды есепке алу
үшін қолданылады. Ай соңында калькуляциялық шоттар есебіне қосылады.
Калькуляциялық шоттар сияқты бұл шоттарда да қалдық болмаяды, ай соңында 21
бөліктен басқасы жабылады (ай соңында бітпеген өндіріс қалдығы
көрсетіледі).
Шығын шоттары. Құрылымы бойынша активті, дебет бойынша шығын өскенін
көрсетеді, жыл соңында барлық шығьш жиынтық кірісті азайтуға арналып
есептен шығарылады (571).
Қаржы-нәтижелік. Операциялық-нәтижелік шот (571) – қорытынды кіріс.
Дебет бойынша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.