Жай вексельдің айналысы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ВЕКСЕЛЬДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ВЕКСЕЛЬДІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
1.1 Вексель туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...4
1.2 Төлем құралы ретінде вексельдің түрлері және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.3 Қолма-қолсыз ақша айналымының формалары мен
құрылымы ... ... ... ... ... .8
2 ВЕКСЕЛЬ АЙНАЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚОЛМА –ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУ ФОРМАЛАРЫНА ТАЛДАУ
2.1 Вексельдің айналымда
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның тәжірибесі негізінде қолма-қолсыз есеп
айырысудың нысандары мен түрлерінің дамуына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..23
2.3. Коммерциялық банктердің вексельді есепке алуы және Ұлттық Банкпен
вексельді қайта есепке
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 36
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВЕКСЕЛЬ АЙНАЛЫСЫНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы және оның даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .44
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектiлiгi: Қазіргі замандағы әр түрлі технология,
ақпараттық жүйелердің дамуы нәтижесінде қолма - қолсыз есеп айырысу
формалары бірі вексель орны ерекше екендігі және оның қоғамда маңызды
болуы.
Еліміздің нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты экономикадағы ақша
айналысын реттеп отырудың маңызы ерекше болып табылады. Осы ақша айналысын
реттеудегі шаралардың бірі қолма-қол ақшаларды несиелік ақшаларға ауыстыру
саясаты екені белгілі. Бүгінгі таңда ұлттық ақша айналысында несиелік
ақшалардың келесі түрлері қолданылуда: вексель, банкнота және чектер.
Осылардың ішінде вексельдік қатынастардың маңыздылығы ерекше болып
табылады. Өз кезегінде вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген
төлем міндеттемесі. Ол – бағалы қағаз. Бірақ Қазақстан Республикасының ҚР-
дағы вексель айналысы туралы (09.07.2003 ж.) ҚР-ның Заңына сәйкес вексель
бағалы қағаз болып табылмайды, ол қарыз міндеттемесі деп көрсетілген.
Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар
сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің экономикалық мәні –
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі болуында. Вексель нарықтық
экономикалық қатынастарда тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені
дамытудағы басты құрал болып табылады. сондықтан елдің экономикасының
тиімді өсуін ынталандыру үшін вексельдік несие ақшаларды дамытудың
Қазақстан үшін маңызы жоғары болып отыр. Сондай-ақ вексельмен операцияларды
Ұлттық банктерде және коммерциялық банктерде іске асырады. Ол туралы жұмыс
барысында тоқталамыз. Вексель қолма-қолсыз есеп айырысудың бір формасына
жатады. Себебі, вексельдің атқаратын басты қызметі – төлем құралы.
Курстық жұмыстың мақсаты: Есеп айырысу барысында пайдаланатын
вексельдің түрлеріне қатысты жай және аудармалы вексельдің өзара
айырмашылықтары және олардың қызмет ету ерекшеліктерінің маңызы мен мәні
талқылауды қажет етеді.
Өйткені вексель қолма-қолсыз төлем құралы ретінде айналыстағы қолма-
қол ақшалардың артық өсіміне шектеулер қояды.
Біздің осы курстық жұмысты орындаудағы негізгі міндеттеріміз
келесідей:
• Вексельдің қарыз міндеттемесі ретіндегі жалпы экономикалық сипатын
ашу;
• Төлем құралы ретінде вексельдің түрлері мен жіктелу құрылымын талдау;
• Вексельдің банкте қолданылуын жан-жақты талдау;
• Қазақстандағы вексель және вексель айналысына қатысты құқықтық
заңдарға талдау жасау;
1 ВЕКСЕЛЬДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ВЕКСЕЛЬДІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
1.1 Вексель туралы жалпы түсінік
Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және
басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде өндіруші-жабдықтаушы көбіне
қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді
сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім
несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі –
вексель пайда болады.
А.А. Фельдманның айтуынша: вексель – мерзімі өткеннен кейін
вексельде көрсетілген соманы төлеудің талап етуге құқық беретін нақты қатаң
формада құрастырылған қарыздық міндеттемелерінің бірі. Д.М. Мажитов, осы
айтылған вексельге берген анықтамасын қолдай отырып вексель – бұл
белгіленген мерзім аяқталғаннан кейін иесінің вексельде көрсетілген соманы
қарыз алушыдан талап етуіне құқық беретін жазбаша түрдегі қарыздық
міндеттеме деп атады. [1]
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол – бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні –
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие қаржы
қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі,
вексельдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге
саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы ресурстардың айналымын жеделдету.
Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған елдердің ақша
айналымында вексель елеулі орын алады. Қазіргі кезде электронды несие
жүйесінің кез-келген операцияны бар болғаны 1 сағаттың ішінде орындайтын
мүмкіндігі бар (мысалы, Германияда вексель ақша айналымының 20-25%
құрайды).
Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін
жеделдетіп, кәсіпорындағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және
халық шаруашылығындағы есепті тездетеді. Вексель айналымы экономикалық
қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады.
Вексель нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша
қаражатын бөлу. Вексель айалымының негізі – серіктестердің бірін-бірі еркін
таңдауы, бірін-бірі бақылауы және жасалатын несиелік келісімі. Вексельді
шығару мен оны айналымға түсіруде келісімнің мәні және оның маңызы зор.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
• Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не
мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
• Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына
қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
• Үшіншіден, вексельді айнымалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы
ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол
себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды.
1.2 Төлем құралы ретінде вексельдің түрлері және жіктелуі
Классикалық вексель айналымының негізін коммерциялық вексель құрайды.
Қазақстан тәжірибесінде негізінен қолданылатын вексельдің түрлеріне – жай
және аудармалы вексель жатады. Дамыған Жапония және Франция елдерінде
аудармалы вексельді белсенді түрде қолданылады.
Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Сурет-1 – Жай вексельдің айналысы
1. Вексельді тауар сатып алушы сатушыға береді (вексель беруші – вексель
иемденушіге);
2. Сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді
(вексель берушіге);
3. Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынып
отырады;
4. Сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді, яғни
вексельді өтейді;
Жай вексельді пайдаланғанда тек екі жақ (контрагенттер) өзара әрекет
жасайды, яғни вексель берушінің өзі делдалды қатыстырмай ақ белгіленген
уақытта вексель иемденушіге қарызын өтейді. Егер аудармалы вексель (яғни
тратта) пайдаланылса, онда вексель айналысында бірнеше заңды немесе жеке
тұлғалар қатысады - әлбетте үш, төрт және одан да көп контрагенттер қатысуы
мүмкін. [2]
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір
тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен
негізделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.
Аваль- вексель бойынша кепілдік. Аваль беруші банк вексель беруші
немесе акцептант тарапынан төлем төленбеген жағдайда оны төлеу
жауапкершілігін өзіне алады.Төлеу мерзімі келген кезде вексель төлеу үшін
тікелей банкке жіберіледі.Вексельді өтеудің бұл түрі- аваль акцептке
қарағанда сиректеу қолданылады.
Вексельдерді есептеу және оны кепілдікке алу операцияларының негізінде
коммерциялық несие банктік несиеге айналады, яғни несиенің бір формасынан
оның екінші формасы пайда болады.
Акцепт – есеп айырысуда төлеушінің (акцептанттың) өз қарызын төлеуге
жазбаша берген келісімі.
Аудармалы вексельдің айналысын келесі суреттен көре көре аламыз:
6
5
3 4 8 7
2
1
Сурет-2 – Аударым вексельдің айналысы
2-ші суреттегі:
1. вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа) яғни қарызға тауарды
және траттаны (аудармалы вексельді) береді;
2. төлеуші (трассат) вексель бойынша акцепт беріп, оны вексель берушіге
(трассантқа) қайтарады.
3. вексель беруші (трассант) акцепттелген вексельді ремитентке –
аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жібереді;
4. ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемдерді өтеуге жіберіп
отырады;
5. трассат банкке вексельді төлеуге үкім беріп және сонымен бірге
вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қояды;
6. ремитент вексельді несие берушіге жібереді;
7. несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың банкіне
жібереді;
8. ақша трассаттан несие берушіге несиені өтеу ретінде түседі.
Есеп айырысу барысында пайдаланатын вексельдің түрлеріне қатысты жай
және аудармалы вексельдің өзара айырмашылықтары бар.
Бұл айырмашылықтарға келесілер жатады:
• Жай вексель – бұл қарапайым түрдегі борышқордың борыштық қолхаты, яғни
төлеуге берген сөзі. Аудармалы вексель – бұл кредитордың қарыз алушыға
төлеушіге тиісті ақшалай қаражатын ремитентке төлеуі туралы ұсынысын
білдіреді;
• Жай вексельде екі тұлға қатынасады: вексель беруші (қарыз алушы) және
вексель ұстаушы (кредитор). Аудармалы вексельде кемінде үш немесе одан
көп тұлға қатынасады: вексель беруші (кредитор) – трассант, төлеуші
(борышқор) – трассат, вексель ұстаушы – ремитент;
• Жай вексельде вексель беруші – бұл вексель ұстаушыға қатысы бойынша
төлеуші немесе вексель ұстаушының үкімі бойынша үшінші бір тұлғаға
қатысты алғанда ол әрдайым вексельдегі қарызды өзі төлейді. Сондықтан
да бұл жерде вексельді акцептеу қажет етілмейді.
• Аудармалы вексельде вексель беруші – бұл кредитор, бірақ та ол, өзінің
борышқорына қарызды өзіне емес, яғни өзі борышқор болып табылатын
үшінші бір тұлғаға (вексель ұстаушыға) төленуіне ұсынысын жасайды.
Бұл дегеніміз ол өзінің қарызын өзі төлемейді, бірақта ол төлемді оның
өтінішін басқа бір тұлға жасайды. Аудармалы вексель арқылы қарызды
төлеу басқа тұлғаға өтеді. [3]
Осыдан келіп, оның аудармалы деген аты туындайды. Вексель берушінің
міндеті мынадай бір өзіндік шартты көздейді Егер де төлеуші төлемесе, мен
төлеймін деген сипатқа ие. Соған сәйкес аудармалы вексельдің бет жағында
төлеушінің қолы түрінде акцептің болуы талап етіледі.
Аудармалы вексельде мыналар болуы тиiс:
1) құжат мәтiнiнiң өзiне енгiзiлген және осы құжат жасалған тiлде
айтылған "вексель" атауы;
2) белгiлi бiр ақша сомасын төлеуге ешқандай шарт қойылмаған бұйрық;
3) төлем төлеуге тиiс тұлғаның (төлеушiнiң) атауы;
4) төлем мерзiмiн көрсету;
5) төлем жасалуға тиiс орынды көрсету;
6) кiмге немесе кiмнiң бұйрығымен төлем төленуге тиiс тұлғаның атауы;
7) вексель жасалатын уақыт пен орынды көрсету;
8) вексель беретiн тұлғаның (вексель берушiнiң) қолы.
Кесте 1 Вексельдің жіктелуі
Белгілеріне Вексельдің атауы Сипаттамалар
байланысты жіктеу
Алынған табысына Дисконттық Номиналдық құнынан төмен сатып
байланысты алынатын вексель.
Пайыздық Номиналы бойынша сатып алынатын
вексель табыс алу үшін ұсынады.
Мерзіміне қарай Қысқа мерзімді айға дейін
Орта мерзімді айдан 1 жылға дейін
Ұзақ мерзімді 1 жылдан жоғары
Қатысушылардың Жай Вексельді ұстаушыға вексельде
санына байланысты көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта немесе талап етуге
байланысты төлеу құралы, вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген
міндеттемесі;
Аудармалы Вексель берушінің (трассанттың)
қарызды алушыға (трассатқа) белгілі
соманы белгіленген мерзімде үшінші
бір тұлғаға (ремитентке) төлеу
туралы бұйрығын білдіреді.
Мақсатына, мәміленіңКоммерциялық Сатып алу – сату мәмілесі негізінде
сипатына және туындайтын вексель.
қамтамасыз етілуіне Банктік Банктердің түрлі банктік
қарай операцияларды жүзеге асырғандағы
дәлелдейтін вексельді айтамыз.
Қаржылық Мәні банктердің қаражатты тартуы.
Қазынашылық Өзінің шығынын өтеу үшін мемлекеттің
айналымға шығарған вексельі.
Қамтамасыз етілмеген вексель.
Кезікпе Қамтамасыз етілмеген вексель.
Фиктивті Кейіннен банкте оларды есепке алу
Бронзалық мақсатында бір-біріне беріледі.
Достық
Төлем мерзіміне Ұсынуы бойынша Ұсынған кезде төленеді, бір жыл
байланысты ішінде төлеуге ұсынылуы керек,
вексель беруші бұл мерзімді
Нақты күні қысқартуы мүмкін.
көрсетілген Вексельді нақты төлеу күні
Ұсынылғаннан көрсетіледі.
кейін нақты бір Акцепт күні немесе наразылық
күнде білдірген күн бойынша анықталады.
Рәсімдеудің Жарамды Вексельдің реквизиттері көрсетіледі.
дұрыстығына қарай Жарамсыз Вексель ережесінің орындалмауы.
1.3 Қолма-қолсыз ақша айналымының формалары мен құрылымы
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар тиісті құжат айналымын сақтау
және белгілі бір формадағы есеп айырысу құжаттарының негізінде жүзеге
асырылады. Есеп айырысу құжаттарының түрлеріне, төлеу тәсіліне және
банктегі құжат айналымын ұйымдастыруға байланысты қолма-қолсыз ақшамен есеп
айырысулардың мынадай формалары болады:
• төлем тапсырмаларымен есеп айырысу;
• төлем талабы-тапсырмаларымен есеп айырысу;
• аккредитив арқылы есеп айырысу;
• чек арқылы есеп айырысу;
• вексель арқылы есеп айырысу.
Есеп айырысу формалары мен тәртібі төлеуші мен қаражатты алушының
арасындағы келісім-шартпен анықталуы тиіс.
Есеп айырысу формасын таңдай мынадай жағдайларда анықталады:
• контрагенттердің арасындағы шаруашылық байланыстар сипатымен;
• жабдықтайтын өнімнің ерекшелігіне және оны қабылдау шартымен;
• мәмілеге қатысушылардың мекен-жайымен;
• жүкті тасымалдау тәсілімен;
• заңды тұлғалардың қаржылық жағдайымен.
Формаларды таңдауда есеп айырысуды жүргізудің бекітілген ережелеріне
сәйкес банк тарапынан бақылау қойылуға тиіс.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Бұл қазіргі кезде кеңінен қолданатын
есеп айырысу формасы.
Төлем тапсырмасы – клиенттің өз шотынан белгілі бір соманы аудару
туралы қызмет көрсетуші банкке берген тапсырмасын білдіреді. Төлем
тапсырмасымен есеп айырысу кең көлемді төлемдерді жүзеге асыру үшін
қолданылады, алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін , тауарлы емес
операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер, салықтық төлемдер,
банкке коммиссиондық төлемдер) бойынша, жабдықтаушылар мен мердігерлерге
тауары және көрсетілген қызметтері үшін алдын ала төлеуге, аванстық
төлемдер бойынша. [4]
Төлем тапсырмасы оны толтырған күннен бастап он күнге жарайды және
төлеушінің шотында қаражат болған жағдайда ғана іске асады.
Төлем тапсырмасының есеп айырысу сызбасы келесі 3-ші суретте
көрсетілген.
1
4 2
Сурет 3 – Төлем тапсырмасы
Сызбасы бойынша тауарлар үшін төлемді сатып алғаннан кейін төлеу
барысының есеп айырысу сызбасы.
Мұндағы: 1- тауарды (қызметті) жабдықтау; 2- төлем тапсырмасын
банкке беру және шоттан қаражатты шегеру; 3- жабдықтаушының банкіне
қаражатты аудару және алушының шотына есептеу; 4- жабдықтаушыға оның шотына
қаражат түскендігін хабарлау.
Екі жақтың келісуі бойынша төлем тапсырмасы мерзімді, мерзімінен бұрын
және кешіктірілген болуы мүмкін. Мерзімді төлем – бұл тауарды жөнелткенге
дейін (1-суреттен қара);
Тауарды жөнелкеннен кейін, яғни тікелей келісім беру жолымен (2-ші
сурет); немесе ірі мәмілелер барысында бөліп төлеу бұл жақтың қаржылық
жағдайына зиян келмеуі үшін жасалған келісім негізінде төленуі мүмкін.
1
5
4 2
3
Сурет 4 – Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар үшін төлемді алдын ала
төлеу барысында есеп айырысу сызбасы
Мұндағы: 1 – алдын ала төлеу барысында тауарды (қызметті) жабдықтау
туралы келісім шарт жасау; 2 – төлем тапсырмасын банкке беру және шоттан
қаражатты шегеру; 3 – жабдықтаушының банкіне қаражатты аудару және алушының
шотына есептеу; 4 – жабдықтаушыға оның шотына қаржы түскендігін хабарлау; 5-
тауарды (қызметті) жабдықтау.
Төлеуге кепіл болуы мақсатында төлеуші мәміленің шартында төлем
тапсырмасына акцепт беруі мүмкін. Бұл жағдайда банк тапсырмадағы соманы
төлеу үшін тиісті қаражатты жеке бір шотқа аударып қояды. Төлем тапсырмасы
арқылы есеп айырысудың кемшілігіне қаражат айналымының біршама қиындығы мен
ұзақтығы және клиенттің шаруашылық айналымынан белгілі бір қаражат
бөлігінің шығып қалуы жатады. [5]
Төлем талап-тапсырмасы. Бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа
формасы, біздің тәжірибеге 1990 жылы енгізілген болатын. Мұнда төлем талабы
және төлем тапсырмасының элементтері қатар қамтылған. Төлем-талап
тапсырмасы – жабдықтаушының төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке
бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет
құнын тиісті есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабын және төлеушінің
шотынан қаражаттарды шегеру туралы берген төлеушінің тапсырмасын білдіреді.
Төлем талап -тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат айналымы
мынадай сызбамен беріледі:
1
3 4
6 2
5
Сурет 5– Төлем талап -тапсырмасы бойынша есеп айырысу
Мұндағы: 1 – тауарды жабдықтау (қызмет көрсету); 2 – төлем талап
–тапсырмасын сатып алушының банкіне беру; 3 – есеп айырысу құжаттары
төлеушіге келісім беру үшін беріледі. 4 – төлеушіге келісім берген есеп
айырысу құжаттары банкке қайтарылып, ондағы сома банкке сатып алушының
шотынан шегеріледі; 5 – жабдықтаушының банкіне қаражат аударылып, онда
жабдықтаушының шотына есепке алынады. 6 – жабдықтаушының шотына қаражат
келіп түскендігін хабарлайды.
Нарықта сатып алынатын тауарлар мен қызметтер қолма-қол ақшамен де,
қолма-қол жасалмайтын тәсілмен де төленуі мүмкін. Бір-бірінен алшақ
қашықтықта орналасқан жеткізуші мен сатып алушы арасында жасалған мәмілелер
бойынша уақтылы есеп айырысуға кепілдік беретін төлемдерді жүзеге асырудың
қолма-қол жасалмайтын тәсілдері жиі қолданылады. Бұл ретте, қолма-қол
жасалмайтын төлем мен аударым жасау үшін төлем құралдары пайдаланылады,
олардың көмегімен төлемге бастамашылық етіледі және олардың негізінде ақша
аударымдары жүзеге асырылады.
2010 жылы екінші деңгейдегі банктер мен Қазпочта АҚ төлем
тапсырмалары, төлемдік талап-тапсырмалар, инкассалық өкімдер, төлем
карточкалары, тауарлар мен қызметтер үшін есеп айырысуға арналған чектер,
орындалған аккредитивтер мен банк шотын тікелей дебеттеу сияқты төлем
құралдарын пайдалана отырып, 122 033,7 млрд. теңге сомасына 188,0 млн.
транзакция мөлшерінде транзакция жүргізілді (15-сурет пен 8 және 9-
кестелер).
Сурет 5. 2001-2010 жылдардағы төлем құралдары санының
және сомаларының өзгеру динамикасы
Кесте 2 2001-2010 жылдардағы төлем құралдарының пайдаланылуы туралы
мәліметтер (транзакциялар саны бойынша) мың транзакциямен
Кезеңі
Облыстар атауы Төлем Төлемдік Инкассалық Басқа да
тапсырмалары талап-тапсырмалөкімдер құралдар
ар
Ақмола 5 301 553 30 649 67 593 323 915
Ақтөбе 2 235 787 7 791 20 504 121 802
Алматы 18 402 167 77 870 403 071 667 239
Атырау 1 929 537 7 963 19 517 126 747
Шығыс Қазақстан 2 623 184 7 810 36 896 241 532
Жамбыл 1 085 194 4 951 70 631 520 753
Батыс Қазақстан 1 557 798 16 706 11 718 89 180
Қарағанды 3 514 356 10 866 89 260 473 959
Қостанай 2 012 249 4 631 13 776 452 033
Қызылорда 1 140 555 4 289 35 099 48 500
Маңғыстау 1 635 047 10 365 16 198 155 717
Павлодар 1 892 631 5 096 17 085 348 158
Солтүстік 1 327 531 2 952 34 869 91 348
Қазақстан
Оңтүстік Қазақстан1 998 520 15 931 25 685 264 134
Жалпы жиыны 46 656 109 207 870 861 902 3 925 017
Кесте 5. 2010 жылы өңірлер бөлігінде төлем құралдарын пайдалану (транзакция
сомасы бойынша)
(млн. теңгемен)
Облыстар атауы Төлем Төлемдік Инкассалық Басқа да
тапсырмалары талап-тапсырмалөкімдер құралдар
ар
Ақмола 25 716 091,3 9 288,2 40 039,0 172 797,8
Ақтөбе 2 804 943,5 8 446,3 2 367,2 154 027,4
Алматы 68 798 150,1 660 880,1 281 096,7 2 082 559,7
Атырау 1 727 617,6 265,7 6 901,0 22 205,7
Шығыс Қазақстан 1 677 255,6 949,5 2 318,8 7 915,9
Жамбыл 586 858,8 7 527,6 14 725,5 4 165,0
Батыс Қазақстан 995 795,4 1 048,8 6 674,1 70 599,3
Қарағанды 2 816 256,9 2 964,6 4 844,8 28 878,0
Қостанай 1 974 146,8 19 304,1 457,8 120 057,5
Қызылорда 868 482,8 43 492,2 6 863,2 4 122,6
Маңғыстау 2 100 130,1 1 645,3 148 790,2 12 439,9
Павлодар 2 595 206,9 13 105,3 3 389,0 26 398,4
Солтүстік 606 641,5 34 702,8 2 740,2 4 545,0
Қазақстан
Оңтүстік 1 337 104,9 16 827,3 1 982,8 27 324,1
Қазақстан
Жалпы жиыны 114 604 682,2 820 447,6 523 190,4 2 738 036,4
Жоғарыда аталғанның негізінде Қазақстан аумағында төлемдер мен ақша
аударымдарын жасау үшін негізінен дəстүрлі болған төлем тапсырмаларын
пайдалану үрдісінің сақталуын атап өткен жөн. Бұл ретте жылдан жылға
Қазақстанның көптеген тұрғындары тауарлар мен қызметтерді жеткізушілердің
пайдасына қолма-қол ақшасыз төлемдерді жасау кезінде төлем карточкаларын
пайдаланады. [23]
Аккредитивтік есеп айырысу формасы. Аккредитивпен есеп айрысу жиі
қолданылмайды, бірақта ол нарық жағдайында біршама тұрақты есеп айырысу
формасы болып табылады.
Аккредитив – сатып алушының тапсырысы бойынша сатып алушының
(аккредитив алушының) банкісінің жабдықтаушының банкісіне аккредитивте
көрсетілген құжатарды жабдықтаушы бергеннен соң және аккредитивтің басқа да
шоттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген шартты ақшалай
міндеттемесі.
Аккредитивтің келесідей түрлері бар:
1. Өтелген және өтелмеген.
2. Қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Өтелген (қаражат аударылған) бұл имитент банктің міндеттемесінің іс-
әрекетінің барлық мерзім ішінде төлеушінің меншікті қаражаты немесе несиеге
клиентіне берілген қаражаты есебінен аударылған жабдықтаушының банкісінде
ашқан аккредитивін білдіреді.
Өтелмеген (кепілденген) – бұл банктердің өзара корреспонденттік
қатынастар орнатуы негізінде жабдықтаушының банкіне сатып алушының
банкісінің шотынан қаражатты шегеруге құқық беру арқылы ашқан аккредитивін
сипаттайды.
Қайтарылатын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз эмитент банктің
әмірімен өзгертілуі немесе күшін жоюы мүмкін. Бұл аккредитив сатып алушының
мүддесін көздейді.
Қайтарылмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз өзгерте немесе
күшін жоя алмайды. Себебі, мұндай аккредитив жабдықтаушының пайдасына
ашылған болып табылады.
1
5
8
6 4 2
3
7
Сурет 6 – Алдын ала қаражаттарды аудару арқылы аккредитив формасы мен
есеп айырысудағы құжат айналымының сызбасы
Мұндағы: 1 – алдын ала қаражаттарды аудару арқылы аккредитив формасын
пайдалану барысында есеп айырысу туралы өзара контракты жасау; 2 – банкке
аккредитив ашуға өтінішін және оған қоса қаражатты аудару туралы төлем
тапсырмасын беру, одан соң ол соманы сатып алушының шотынан шегеру; 3 –
қаражатты жабдықтаушының банкіне аудару және оны аккредитив шотына есептеу;
4 – жабдықтаушыға аккредитивтің ашылғаны туралы хабарлау; 5 – тауарды
жабдықтау немесе қызмет көрсету; 6 – келісім шартқа сәйкес тауарды
жөнелткені туралы есеп айырысу құжаттарын жабдықтаушының банкіне жіберу
және аккредитив шотынан қаражатты шегеріп оны жабдықтаушының шотына
есептеу; 7 – есеп айырысу құжаттары сатып алушының банкіне жіберіліп,
аккредитивті пайдаланғаны туралы хабардар етеді. 8 – құжаттарды сатып
алушыға бере отырып, оған аккредитивті пайдаланғаны туралы хабарды
жеткізеді. [7]
Чекпен есеп айырысу. Чек – бұл шот иесінің, яғни чек жазып берушінің
чекте көрсетілген соманы чек ұстаушыға төлеуге өзінің банкісіне берген
жазбаша бұйрығын білдіреді.
Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
• Егер де төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы
төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағадайда;
• Сатушы белгісіз болған жағдайда.
Чек берілген күннен бастап он күн ішінде банкке төлеуге табыс етілуі тиіс.
Чек бойынша есеп айырысу сызбасы 5-ші суретте көрсетілген.
4
3
2
1
5
Сурет 7– Чекпен есеп айырысу сызбасы
Мұндағы: 1 – сатып алушы банкке чектік кітапша беру туралы өтінішін
жасап, оған қосымша төлем тапсырмасын береді; 2 – банк оған чектік кітапша
береді және төлем тапсырмасындағы соманы жеке бір шотқа аударады; 3 –
жабдықтаушы тауарын жөнелтеді; 4 – тауарлар мен қызметтер үшін чекпен есеп
айырысады; 5 – жабдықтаушы чекті банкке көрсетеді, ал банк сатыпалушының
шотынан чектегі соманы шегеріп, оны жабдықтаушының шотына түсіреді.
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол – бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні –
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие қаржы
қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі,
вексельдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге
саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы ресурстардың айналымын жеделдету.
Сондықтан вексель иемденуші төлемнің түсуін күтпей вексель сатып алушына
немесе оны тауар сатып алу үшін, не болмаса қызмет көрсету үшін төлем
қаржысы ретінде қолданушыны іздестіреді. Бұл жадайларда вексельді банк
сатып алады.
ҚР-дағы вексель айналысы туралы (28.04.97 ж.) ҚР-ның Заңына сәйкес
жай және аудармалы вексельді қарастырайық. [8]
Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
1
2
3
4
Сурет 8 – Жай вексельдің айналысы
5. Вексельді тауар сатып алушы сатушыға береді (вексель беруші – вексель
иемденушіге);
6. Сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді
(вексель берушіге);
7. Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынып
отырады;
8. Сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді, яғни
вексельді өтейді;
Қазақстанда банктердің акцептік операциялары дамымаған. Ұлыбритания,
Германия және Францияның коммерциялық банктері осы операцияны жүзеге
асырады. Бұл операцияның дамымай отырған себебі біріншіден, осы операцияға
қатысты заңның болмауы, екіншіден, банк үшін тәуекелдің жоғары деңгейде
болмауы, үшіншіден коммиссиондық мөлшердің жоғары болуы.
Акцептік операцияға қарағанда авальдеу банк үшін қолайлы келеді. Аваль
қамтамасыз ету формасы болып табылады. Аудармалы вексель бойынша төлем
болып немесе аваль арқылы вексельдегі соманың қандай да бір бөлігін
қамтамасыз етілуі мүмкін. Авальде кімнің шотынан берілгендігі көрсетілуі
керек. Ал көрсетілмеген жағдайда вексель берушінің есебімен берілді деп
есептелінеді.
Шетел тәжірибесінде вексельді кепілге ала отырып ссуда беру, белсенді
банктік операциялар қатарына жатады. Ал Қазақстанның тәжірибесінде бұл
операция кездеспейді.
Вексель бойынша жасалатын операция қатарына Ұлттық банктің вексельді
қайта есепке алуы жатады. Қайта қаржыландыру мүшелері бойынша Ұлттық банк
вексельді есепке алады.
2 ВЕКСЕЛЬ АЙНАЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚОЛМА –ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АУЙЫРЫСУ ФОРМАЛАРЫНА ТАЛДАУ
2.1 Вексельдің айналымда қолданылуы
Аудармалы вексель вексель берушiнiң бұйрығымен ақы төленуге тиiс деп
берiлуi мүмкiн.
• Ол вексель берушiнiң өзiне берiлуi мүмкiн.
• Ол үшiншi тұлғаның есебiнен берiлуi мүмкiн.
Аудармалы вексель үшiншi тұлғаның тұрғылықты жерiнде немесе басқа бiр
жерде төленуге тиiс болуы мүмкiн. Ұсынылған мерзiмде немесе ұсынылғаннан
кейiн белгiлi бiр уақытта төленуге тиiстi аудармалы вексельде вексель
берушi вексель сомасына процент есептеуге шарт қоя алады. Мұнан басқа
аудармалы вексельдерде мұндай шарт жазылмаған деп есептеледi.
Вексельде проценттiк ставка көрсетiлуге тиіс, мұндай нұсқау болмаған
жағдайда, шарт жазылмаған деп есептеледi. Егер де басқа күн көрсетiлмесе,
проценттер аудармалы вексель жасалған күннен бастап есептеледi және
вексельдегі сома жазбаша да, цифрмен де жазылса, бұл жазбалардың арасында
қайшылықтар болған жағдайда вексель жазбаша көрсетiлген сома күшiнде
болады. Егер аудармалы вексельде сома жазбаша түрде не цифрмен бiрнеше рет
көрсетiлсе, бұл жазбалардың арасында қайшылықтар болған жағдайда вексель
тек аз сомаға ғана күшiнде болады. [9]
Егер аудармалы вексельде аудармалы вексель бойынша мiндеттi бола
алмайтын тұлғаның қолы, жалған қолдар немесе ойдан шығарылған адамдардың
қолдары болса немесе оған қол қойғандарды барлық басқа негiзде мiндеттей
алмайтын, немесе бiреудiң атынан қол қойылса, басқалардың қойған қолдары
дегенмен де күшiн жоймайды. Вексельге қойылмаған қолдың орны аудармалы
вексельде өз қолын қойып куәландырушы адамның еркiн бiлдiретiн ресми түрде
куәландырып жазған өтiнiшi арқылы ғана толтырылуы мүмкiн.
Тұлға атынан iс-әрекет жасауға уәкiлдiк берiлмеген, тұлғаның өкiлi
ретiнде аудармалы вексельде қол қойған әрбiр адам вексель бойынша тарап
ретiнде мiндеттi болады және, егер ол вексельдi төлеген болса, өкiл ретiнде
көрсетiлген адамның құқығындай құқықтарға ие болады. Өзiнiң өкiлеттiгiн
асыра пайдаланған өкiл де дәл осындай жағдайда болады. Вексель берушi
акцепт үшiн де, төлем үшiн де жауап бередi. Оның өзiне акцепт үшiн
жауапкершiлiк алмауына болады; оның төлем үшiн жауапкершiлiктi алмауының
әрбiр жағдайы жазылмаған деп саналады. Әрбiр аудармалы вексель, тiптi ол
бұйрық туралы нұсқаусыз берiлсе де, индоссамент арқылы берiлуi мүмкiн.
Егер вексель берушi аударым векселiнде "бұйрыққа емес" деген сөздi
немесе қандай да бiр соған тең мағынадағы сөздi жазатын болса, құжатты
нысаны ғана сақталып және жай цессия нәтижелерiмен берiлуi мүмкiн. Төлемшi
вексельдi акцептегенiне немесе акцептемегенiне де қарамастан, тiптi соның
пайдасына немесе вексель берушiнiң пайдасына не вексель бойынша мiндеттi
қандай да бiр басқа тұлғаның пайдасына индоссамент жасалуы мүмкiн. Бұл
тұлғалар өз кезегiнде вексельдi индоссация жасай алады.
Индоссамент жай және ешқандай шарт қойылмаған болуға тиiс. Оны
шектейтiн шарттың кез-келгенi жазылмаған деп есептеледi. Iшiнара
индоссамент жарамсыз болады. Индоссамент көрсетушi бланктiк индоссамент
күшiнде болады. Индоссамент аудармалы вексельде немесе соған қосымша
параққа (аллонжға) жазылуға тиiс. Индоссамент өз пайдасына индоссамент
жазылған тұлғаның нұсқауы көрсетiлмеуi мүмкiн немесе онда бiр индоссанттың
ғана қойған қолы болуы тиiс (бланктiк индоссамент). Бұл соңғы жағдайда
индоссамент өз күшiнде болуы үшiн ол аударым векселiнiң сырт жағына немесе
аллонжға жазылуға тиiс. Индоссаментке аударым векселiнен туындайтын барлық
құқық берiледi. Егер индоссамент бланктiк индоссамент болса, вексель
ұстаушы:
▪ бланктi не өзiнiң атынан немесе басқа бiр тұлғаның атынан толтыра
алады;
▪ өз кезегiнде вексельдi бланк арқылы немесе қандай да басқа бiр
тұлғаның атына индоссациялай алады;
▪ вексельдi бланк толтырмастан және индоссамент жасамастан үшiншi
тұлғаға бере алады.
Аудармалы вексель кiмнiң қолында болса, тiптi соңғы индоссамент
бланктi индоссамент болғанның өзiнде, егер ол өз құқығын индоссаменттердiң
үздiксiз қатарына негiздей алса, сол тұлға заңды вексель ұстаушы деп
қарастырылады. Бұл орайда сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған болып
есептеледi. Бланктiк индоссаменттен кейiн басқа индоссамент болған кезде,
соңғысына қол қойған тұлға бланктiк индоссамент бойынша вексельдi сатып
алған деп есептеледi.
Егер индоссаменттiң "валюта алуға", "инкассаға", "сенiм бiлдiрiлген
ретiнде" деген ескертпесi немесе жай тапсырманы бiлдiретiн қандай да бiр
өзге ескертпесi болса, вексель ұстаушы аудармалы вексельден туындайтын
барлық құқықтарды жүзеге асыра алады, бiрақ оны ол қайта тапсыру тәртiбiмен
ғана индоссациялай алады. Мұндай жағдайда мiндеттi тұлғалар вексель
ұстаушыға қарсы тек индоссантқа ғана қарсы қоятындай наразылық мәлiмдей
алады. Индоссаментке берiлген тапсырма қайта кепiлдiк берушiнiң қайтыс
болуы немесе оның iс-әрекетке қабiлетсiздiгiне ұшырауы салдарынан
тоқтатылмайды.
Егер индоссаментте "қамтамасыз етiлуге тиiс валюта", "кепiлдiкке берiлетiн
валюта" ескертiлсе немесе өзге де кез-келген кепiл түрiндегi ескертпе
болса, вексель ұстаушы аудармалы вексельден туындайтын барлық құқықтарды
жүзеге асыра алады, бiрақ олар қойған индоссаменттiң қайта кепiлдiк берушi
индоссамент ретiнде ғана күшi болады.
Егер тек вексель ұстаушы вексель алғанда борышкерге саналы түрде зиян
келтiрмеген болса, мiндеттi тұлғалар индоссантқа өздерiнiң жеке
қатынастарына негiзделген қарсылықтарын ұстаушыға қарсы мәлiмдей алмайды.
Төлем мерзiмiнен кейiн жасалған индоссаменттiң нәтижесi алдыңғы жасалған
индоссаменттегi сияқты болады. Алайда төлем төлемеу наразалығынан кейiн
немесе наразылық бiлдiру үшiн белгiленген мерзiм өткеннен кейiн жасалған
индоссамент тек қана дағдылы цессия салдарына ие болады. Төлем мерзiмi
басталғанға дейiн қолында векселi бар вексель ұстаушы немесе тiптi жай адам
төлем төлеушiге өзiнiң тұрғылықты жерiнде акцептеу үшiн аудармалы вексельде
көрсетуiне болады.
Вексель берушi қандай да болсын аудармалы вексельде мерзiмi
белгiленген немесе белгiленбеген вексельдiң акцептке табыс етiлуге
тиiстiлiгiн шарт етiп қоя алады. Егер үшiншi бiреуде төленуге тиiс болатын
аудармалы вексель туралы, немесе төлем төлеушiнiң тұратын жерiнен басқа
жерде төленуге тиiс вексель туралы, немесе ұсыну бойынша белгiлi бiр
уақыттан кейiн төленетiн вексель туралы сөз болып отырмаса, ол вексельде
оны акцептке ұсынуға тыйым сала алады. Ол акцептке белгiленген мерзiмнен
бұрын орын алуға болмайтынын да шарт етiп қоя алады. Егер вексель берушi
вексельдi ғана акцептеуге болмайды деп жарияламаған болса, әрбiр индоссат
вексель мерзiмiн белгiлеп немесе оны белгiлемей вексельдi акцептке ұсынуға
тиiс екенiн шарт етiп қоя алады. Ұсынудан кейiнгi белгiлi бiр уақытта
төленуге тиiстi аударым вексельдерi берiлген күнiнен бастап бiр жыл iшiнде
акцептке табыс етiлуге тиiс.
Вексель берушi бұл соңғы мерзiмдi қысқартуы немесе неғұрлым ұзағырақ
мерзiмдi белгiлеуi мүмкiн. Индоссанттардың бұл мерзiмдi қысқартуы мүмкiн.
Төлем төлеушi бiрiншi ұсынудан кейiн вексельдi келесi күнi өзiне қайталап
ұсынуды талап ете алады. Мүдделi адамдар, наразылықта айтылған талап
орындалмаған жағдайда ғана ол талаптың орындалмағанына сiлтеме жасай алады.
Вексель ұстаушы акцептке ұсынылған вексельдi төлем төлеушiге беруге
мiндеттi емес. Аудармалы вексельде акцепт белгiленедi. Ол "акцептелген"
деген сөзбен немесе басқа бiр сондай мағынадағы сөзбен бiлдiрiледi; оған
төлем төлеушi қол қояды. Вексельдiң бет жағына төлем төлеушiнiң қойған жай
қолы акцепт күшiн алады. [10]
Егер вексель ұсынудан кейiн белгiлi бiр уақытта төленуге тиiс болса
немесе ерекше жағдайға байланысты белгiлi бiр мерзiмде акцептке ұсынылуға
тиiс болса, акцептке оның берiлген күнi қойылуға тиiс, бұл орайда вексель
ұстаушы оның ұсынылатын күнмен көрсетiлуiн талап етпеуi керек. Күнi
көрсетiлмеген жағдайда вексель ұстаушы индоссанттарға қарсы және вексель
берушiге қарсы өзiнiң регресс құқығын сақтап қалу үшiн бұл олқылықты
мезгiлiнде наразылық жасаумен куәландыруға тиiс. Акцепт жай және ешқандай
шарт қойылмаған болуға тиiс, алайда төлем төлеушi оны соманың бiр бөлiгiмен
шектей алады.
Акцептпен аударым векселiнiң мазмұнына жасалған қандай да болмасын
өзге өзгерiс акцепт жасамаудан бас тартумен бара-бар болады. Алайда
акцептант өз акцептiнiң мазмұнына сәйкес жауап бередi. Егер вексель берушi
аударым векселiнде төлем төлеушiнiң тұрғылықты жерiнен өзге төлем жасайтын
жердi көрсетсе, бұл орайда төлем жасалуға тиiс үшiншi тұлғаны көрсетпеген
болса, төлем төлеушi мұндай тұлғаны акцепт жасалған кезде көрсете алады.
Мұндай нұсқау болмаған жағдайда, акцептант төлемдi төлем төленетiн жерде
өзi жасауға мiндеттендi деп ұйғарылады. Егер вексель төлем төлеушiнiң
тұрғылықты жерiнде төленуге жататын болса, соңғысы акцепте сол жердегi
төлем жасалуы тиiс болатын қандай да бiр мекен-жайды көрсете алады.
Төлем төлеушi акцепт арқылы аударым векселiн мерзiмiнде төлеуге өзiне
мiндеттеме қабылдайды. Егер аударым векселiне акцептi туралы жазба жасаған
төлем төлеушi оны вексель қайтарылғанға дейiн сызып тастаған болса, акцепт
жасаудан бас тартылды деп есептеледi. Өзгеше дәлелденбейтiн болғандықтан,
сызып тастау құжатты қайтарып бергенге дейiн жасалған деп есептеледi.
Алайда, егер төлем төлеушi өзiнiң акцептi туралы вексель ұстаушыға
немесе қол қойғандардың әлде бiреуiне жазбаша хабарласа, онда өз акцептiнiң
шарттарына сәйкес олардың алдында мiндеттi болып табылады.
Жай вексель мыналардан тұрады:
1) мәтiннiң өзiне енгiзiлген және осы құжат жасалған тiлдегi "вексель"
атауы;
2) белгiлi бiр ақша сомасын төлеуге ештеңемен шарттастырылмаған уәде;
3) төлем мерзiмiнiң көрсетiлуi;
4) төлем жасалуы тиiс орынның көрсетiлуi;
5) кiмге немесе кiмнiң бұйрығымен төлем жасалуы тиiс тұлғаның атауы;
6) вексельдiң жасалған күнi мен орнының көрсетiлуi;
7) құжатты берушiнiң (вексель берушiнiң) қойған қолы.
Алдыңғы бапта көрсетiлгендердiң қандай болса да бiрi жоқ құжат,
төмендегi абзацтарда белгiленген жағдайларды қоспағанда, жай вексельдiң
күшiне ие бола алмайды.
Төлем мерзiмi көрсетiлмеген жай вексель ұсыну бойынша төленуге тиiстi
вексель ретiнде қарастырылады.
Ерекше нұсқау болмаған жағдайда, құжат жасалған жер төлем төленетiн
жер және сонымен бiрге вексель берушiнiң тұрғылықты жерi деп есептеледi.
Жасалған жерi көрсетiлмеген жай вексель - вексель берушiнiң атауымен
қатар көрсетiлген жерде қол қойылған деп қарастырылады.
Жай вексельге, бұл құжаттың табиғатына қайшы келмейтiндiктен, аударым
векселiне қатысты және:
индоссаментке төлем мерзiмiне төлемге акцептемеген немесе төлем
төлемеген жағдайда талап қоюға делдалдық тәртiбiмен төлем төлеуге
көшiрмелерге өзгерiстерге мерзiмi өтуге жұмыс iстелмейтiн күндерге,
мерзiмдердi есептеуге және жеңiлдiк берiлген күндерге тыйым салуға қатысты
қаулылар қолданылады.
Жай вексельге сондай-ақ үшiншi тұлғада немесе төлеушiнiң тұрғылықты
жерiнен өзге жерде төленуге жататын аударым векселiне (проценттер туралы
шартқа төленуге тиiстi соманы жазудағы келiспеушiлiктерге көзделген
шарттармен қол қоюдың қандайын болса да орналастырудың салдарына, өкiлетсiз
iс-қимыл жасайтын немесе өз өкiлеттiгiн асыра пайдаланатын тұлғаның қойған
қолының салдарына қатысты қаулылар қолданылады.
Дәл осылай жай вексельге авальға қатысты қаулылар қолданылады соңғы
абзацында көзделген жағдайда, егер авальда оның кiм үшiн қойылғаны
көрсетiлмесе, онда ол жай вексель бойынша вексель берушi үшiн қойылған деп
есептеледi.Жай вексель бойынша вексель берушi де, аударым векселi бойынша
акцептант сияқты мiндеттi.
Ұсынылғаннан кейiн белгiлi бiр уақыт мерзiмiндегi жай вексельдер
көрсетiлген мерзiмде белгi қоюы үшiн вексель берушiге ұсынылуға тиiс.
Ұсынылғаннан бастап есептелетiн мерзiм вексель берушi вексельге белгi
қойған күннен басталады. Вексель берушiнiң күнi көрсетiлген белгiнi қоюдан
бас тартуы наразылық бiлдiрумен куәландырылады, ол күн ұсынылғаннан бастап
есептелетiн мерзiмнiң басталуы болады.
Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы Қазақстан Республикасының
аумағында жай және аударым коммерциялық вексельдерiн шығаруды, вексельдер,
оның iшiнде Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде шығарылғандары бойынша
талап ету құқығын берудi, осындай вексельдер жөнiндегi мiндеттемелер мен
оларға байланысты операцияларды орындауды, оларды есеп кеңселерiнiң есепке
алуын және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң қайта есепке алуын
қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы жөнiндегi қатынастар
Женева вексель конвенциясынан, осы Заңнан, Қазақстан Республикасының өзге
де заң актiлерiнен, сондай-ақ соларға сәйкес шығарылған Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұратын
вексель құқығымен реттеледi.
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның тәжірибесі негізінде қолма-қолсыз есеп
айырысудың нысандары мен түрлерінің дамуына талдау
Тәуелсіздікті жариялаған соң, 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
өзінің нарық экономикасы талаптарына жауап беретін, өзінің банк жүйесін
құруға кірісті. 1991 жылы қаңтарда Қазақ ССР-інде Банктер және банк
қызметі туралы заң қабылданып, екі деңгейлік банк жүйесі құрылған болатын.
1993 жылы банк секторындағы жағдай одан да қолайлы болды, мен банктік
қызметке сұраныстың артуы көптеген жеке кәсіпорындар пайда болды, ал оларға
ешкім қызмет көрсете алмады. Бұның бәрі нағыз банктік шу шақырды. Банктер
саны шұғыл көбейіп кетті, 1993 жылы олар 200-ден астам болды. Сол жылы
барлық мамандандырылған банктер акционерлік банктер болып қайта құрылды, ал
жинақ банкі Қазақстан Жинақ Банкі болып өзгертілді. [26]
Қазақстан Жинақ банкінің тарихы бұл - Қазақстан аумағындағы жинақ
жүйесінің дамуы мен қалыптасу тарихы болып саналады. Төңкерістен кейінгі
уақытта жаңа экономикалық қатынастар кезеңінде 1923 жылы Ақтөбе қаласында
алғашқы жинақ кассасы ашылды, кейінірек ұжымдастыру және
индустризациялаудан кейінгі кезеңде, 1936 жылы Алматы қаласында КСРО Жинақ
банкі филиалы ашылды. Іс жүзінде 1923 жылдан халықтың кең бұқарасына
есептелінген жинақ жүйесі әйгіленіп, оның дамуының жаңа орамы басталады.
Ақтөбеде алғашқы жинақ кассасы ашылғаннан кейін, келесі төрт жыл ағымында
Республика аумағында 335 жинақ кассасы құрылды.
1929 жылы Қазақстанның барлық жинақ кассаларының қызметіне басшылықты
жүзеге асыратын Республикалық жинақ кассасы ұйымдастырылып құрылды. Кейінгі
жылдары олардың саны жылдам өсе бастады. Салымшылардың қатарына
жұмысшыларды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ВЕКСЕЛЬДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ВЕКСЕЛЬДІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
1.1 Вексель туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...4
1.2 Төлем құралы ретінде вексельдің түрлері және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.3 Қолма-қолсыз ақша айналымының формалары мен
құрылымы ... ... ... ... ... .8
2 ВЕКСЕЛЬ АЙНАЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚОЛМА –ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУ ФОРМАЛАРЫНА ТАЛДАУ
2.1 Вексельдің айналымда
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның тәжірибесі негізінде қолма-қолсыз есеп
айырысудың нысандары мен түрлерінің дамуына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..23
2.3. Коммерциялық банктердің вексельді есепке алуы және Ұлттық Банкпен
вексельді қайта есепке
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 36
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВЕКСЕЛЬ АЙНАЛЫСЫНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы және оның даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .44
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектiлiгi: Қазіргі замандағы әр түрлі технология,
ақпараттық жүйелердің дамуы нәтижесінде қолма - қолсыз есеп айырысу
формалары бірі вексель орны ерекше екендігі және оның қоғамда маңызды
болуы.
Еліміздің нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты экономикадағы ақша
айналысын реттеп отырудың маңызы ерекше болып табылады. Осы ақша айналысын
реттеудегі шаралардың бірі қолма-қол ақшаларды несиелік ақшаларға ауыстыру
саясаты екені белгілі. Бүгінгі таңда ұлттық ақша айналысында несиелік
ақшалардың келесі түрлері қолданылуда: вексель, банкнота және чектер.
Осылардың ішінде вексельдік қатынастардың маңыздылығы ерекше болып
табылады. Өз кезегінде вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген
төлем міндеттемесі. Ол – бағалы қағаз. Бірақ Қазақстан Республикасының ҚР-
дағы вексель айналысы туралы (09.07.2003 ж.) ҚР-ның Заңына сәйкес вексель
бағалы қағаз болып табылмайды, ол қарыз міндеттемесі деп көрсетілген.
Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар
сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің экономикалық мәні –
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі болуында. Вексель нарықтық
экономикалық қатынастарда тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені
дамытудағы басты құрал болып табылады. сондықтан елдің экономикасының
тиімді өсуін ынталандыру үшін вексельдік несие ақшаларды дамытудың
Қазақстан үшін маңызы жоғары болып отыр. Сондай-ақ вексельмен операцияларды
Ұлттық банктерде және коммерциялық банктерде іске асырады. Ол туралы жұмыс
барысында тоқталамыз. Вексель қолма-қолсыз есеп айырысудың бір формасына
жатады. Себебі, вексельдің атқаратын басты қызметі – төлем құралы.
Курстық жұмыстың мақсаты: Есеп айырысу барысында пайдаланатын
вексельдің түрлеріне қатысты жай және аудармалы вексельдің өзара
айырмашылықтары және олардың қызмет ету ерекшеліктерінің маңызы мен мәні
талқылауды қажет етеді.
Өйткені вексель қолма-қолсыз төлем құралы ретінде айналыстағы қолма-
қол ақшалардың артық өсіміне шектеулер қояды.
Біздің осы курстық жұмысты орындаудағы негізгі міндеттеріміз
келесідей:
• Вексельдің қарыз міндеттемесі ретіндегі жалпы экономикалық сипатын
ашу;
• Төлем құралы ретінде вексельдің түрлері мен жіктелу құрылымын талдау;
• Вексельдің банкте қолданылуын жан-жақты талдау;
• Қазақстандағы вексель және вексель айналысына қатысты құқықтық
заңдарға талдау жасау;
1 ВЕКСЕЛЬДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ВЕКСЕЛЬДІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
1.1 Вексель туралы жалпы түсінік
Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және
басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде өндіруші-жабдықтаушы көбіне
қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді
сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім
несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі –
вексель пайда болады.
А.А. Фельдманның айтуынша: вексель – мерзімі өткеннен кейін
вексельде көрсетілген соманы төлеудің талап етуге құқық беретін нақты қатаң
формада құрастырылған қарыздық міндеттемелерінің бірі. Д.М. Мажитов, осы
айтылған вексельге берген анықтамасын қолдай отырып вексель – бұл
белгіленген мерзім аяқталғаннан кейін иесінің вексельде көрсетілген соманы
қарыз алушыдан талап етуіне құқық беретін жазбаша түрдегі қарыздық
міндеттеме деп атады. [1]
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол – бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні –
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие қаржы
қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі,
вексельдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге
саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы ресурстардың айналымын жеделдету.
Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған елдердің ақша
айналымында вексель елеулі орын алады. Қазіргі кезде электронды несие
жүйесінің кез-келген операцияны бар болғаны 1 сағаттың ішінде орындайтын
мүмкіндігі бар (мысалы, Германияда вексель ақша айналымының 20-25%
құрайды).
Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін
жеделдетіп, кәсіпорындағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және
халық шаруашылығындағы есепті тездетеді. Вексель айналымы экономикалық
қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады.
Вексель нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша
қаражатын бөлу. Вексель айалымының негізі – серіктестердің бірін-бірі еркін
таңдауы, бірін-бірі бақылауы және жасалатын несиелік келісімі. Вексельді
шығару мен оны айналымға түсіруде келісімнің мәні және оның маңызы зор.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
• Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не
мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
• Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына
қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
• Үшіншіден, вексельді айнымалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы
ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол
себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды.
1.2 Төлем құралы ретінде вексельдің түрлері және жіктелуі
Классикалық вексель айналымының негізін коммерциялық вексель құрайды.
Қазақстан тәжірибесінде негізінен қолданылатын вексельдің түрлеріне – жай
және аудармалы вексель жатады. Дамыған Жапония және Франция елдерінде
аудармалы вексельді белсенді түрде қолданылады.
Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Сурет-1 – Жай вексельдің айналысы
1. Вексельді тауар сатып алушы сатушыға береді (вексель беруші – вексель
иемденушіге);
2. Сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді
(вексель берушіге);
3. Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынып
отырады;
4. Сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді, яғни
вексельді өтейді;
Жай вексельді пайдаланғанда тек екі жақ (контрагенттер) өзара әрекет
жасайды, яғни вексель берушінің өзі делдалды қатыстырмай ақ белгіленген
уақытта вексель иемденушіге қарызын өтейді. Егер аудармалы вексель (яғни
тратта) пайдаланылса, онда вексель айналысында бірнеше заңды немесе жеке
тұлғалар қатысады - әлбетте үш, төрт және одан да көп контрагенттер қатысуы
мүмкін. [2]
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір
тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен
негізделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.
Аваль- вексель бойынша кепілдік. Аваль беруші банк вексель беруші
немесе акцептант тарапынан төлем төленбеген жағдайда оны төлеу
жауапкершілігін өзіне алады.Төлеу мерзімі келген кезде вексель төлеу үшін
тікелей банкке жіберіледі.Вексельді өтеудің бұл түрі- аваль акцептке
қарағанда сиректеу қолданылады.
Вексельдерді есептеу және оны кепілдікке алу операцияларының негізінде
коммерциялық несие банктік несиеге айналады, яғни несиенің бір формасынан
оның екінші формасы пайда болады.
Акцепт – есеп айырысуда төлеушінің (акцептанттың) өз қарызын төлеуге
жазбаша берген келісімі.
Аудармалы вексельдің айналысын келесі суреттен көре көре аламыз:
6
5
3 4 8 7
2
1
Сурет-2 – Аударым вексельдің айналысы
2-ші суреттегі:
1. вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа) яғни қарызға тауарды
және траттаны (аудармалы вексельді) береді;
2. төлеуші (трассат) вексель бойынша акцепт беріп, оны вексель берушіге
(трассантқа) қайтарады.
3. вексель беруші (трассант) акцепттелген вексельді ремитентке –
аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жібереді;
4. ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемдерді өтеуге жіберіп
отырады;
5. трассат банкке вексельді төлеуге үкім беріп және сонымен бірге
вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қояды;
6. ремитент вексельді несие берушіге жібереді;
7. несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың банкіне
жібереді;
8. ақша трассаттан несие берушіге несиені өтеу ретінде түседі.
Есеп айырысу барысында пайдаланатын вексельдің түрлеріне қатысты жай
және аудармалы вексельдің өзара айырмашылықтары бар.
Бұл айырмашылықтарға келесілер жатады:
• Жай вексель – бұл қарапайым түрдегі борышқордың борыштық қолхаты, яғни
төлеуге берген сөзі. Аудармалы вексель – бұл кредитордың қарыз алушыға
төлеушіге тиісті ақшалай қаражатын ремитентке төлеуі туралы ұсынысын
білдіреді;
• Жай вексельде екі тұлға қатынасады: вексель беруші (қарыз алушы) және
вексель ұстаушы (кредитор). Аудармалы вексельде кемінде үш немесе одан
көп тұлға қатынасады: вексель беруші (кредитор) – трассант, төлеуші
(борышқор) – трассат, вексель ұстаушы – ремитент;
• Жай вексельде вексель беруші – бұл вексель ұстаушыға қатысы бойынша
төлеуші немесе вексель ұстаушының үкімі бойынша үшінші бір тұлғаға
қатысты алғанда ол әрдайым вексельдегі қарызды өзі төлейді. Сондықтан
да бұл жерде вексельді акцептеу қажет етілмейді.
• Аудармалы вексельде вексель беруші – бұл кредитор, бірақ та ол, өзінің
борышқорына қарызды өзіне емес, яғни өзі борышқор болып табылатын
үшінші бір тұлғаға (вексель ұстаушыға) төленуіне ұсынысын жасайды.
Бұл дегеніміз ол өзінің қарызын өзі төлемейді, бірақта ол төлемді оның
өтінішін басқа бір тұлға жасайды. Аудармалы вексель арқылы қарызды
төлеу басқа тұлғаға өтеді. [3]
Осыдан келіп, оның аудармалы деген аты туындайды. Вексель берушінің
міндеті мынадай бір өзіндік шартты көздейді Егер де төлеуші төлемесе, мен
төлеймін деген сипатқа ие. Соған сәйкес аудармалы вексельдің бет жағында
төлеушінің қолы түрінде акцептің болуы талап етіледі.
Аудармалы вексельде мыналар болуы тиiс:
1) құжат мәтiнiнiң өзiне енгiзiлген және осы құжат жасалған тiлде
айтылған "вексель" атауы;
2) белгiлi бiр ақша сомасын төлеуге ешқандай шарт қойылмаған бұйрық;
3) төлем төлеуге тиiс тұлғаның (төлеушiнiң) атауы;
4) төлем мерзiмiн көрсету;
5) төлем жасалуға тиiс орынды көрсету;
6) кiмге немесе кiмнiң бұйрығымен төлем төленуге тиiс тұлғаның атауы;
7) вексель жасалатын уақыт пен орынды көрсету;
8) вексель беретiн тұлғаның (вексель берушiнiң) қолы.
Кесте 1 Вексельдің жіктелуі
Белгілеріне Вексельдің атауы Сипаттамалар
байланысты жіктеу
Алынған табысына Дисконттық Номиналдық құнынан төмен сатып
байланысты алынатын вексель.
Пайыздық Номиналы бойынша сатып алынатын
вексель табыс алу үшін ұсынады.
Мерзіміне қарай Қысқа мерзімді айға дейін
Орта мерзімді айдан 1 жылға дейін
Ұзақ мерзімді 1 жылдан жоғары
Қатысушылардың Жай Вексельді ұстаушыға вексельде
санына байланысты көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта немесе талап етуге
байланысты төлеу құралы, вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген
міндеттемесі;
Аудармалы Вексель берушінің (трассанттың)
қарызды алушыға (трассатқа) белгілі
соманы белгіленген мерзімде үшінші
бір тұлғаға (ремитентке) төлеу
туралы бұйрығын білдіреді.
Мақсатына, мәміленіңКоммерциялық Сатып алу – сату мәмілесі негізінде
сипатына және туындайтын вексель.
қамтамасыз етілуіне Банктік Банктердің түрлі банктік
қарай операцияларды жүзеге асырғандағы
дәлелдейтін вексельді айтамыз.
Қаржылық Мәні банктердің қаражатты тартуы.
Қазынашылық Өзінің шығынын өтеу үшін мемлекеттің
айналымға шығарған вексельі.
Қамтамасыз етілмеген вексель.
Кезікпе Қамтамасыз етілмеген вексель.
Фиктивті Кейіннен банкте оларды есепке алу
Бронзалық мақсатында бір-біріне беріледі.
Достық
Төлем мерзіміне Ұсынуы бойынша Ұсынған кезде төленеді, бір жыл
байланысты ішінде төлеуге ұсынылуы керек,
вексель беруші бұл мерзімді
Нақты күні қысқартуы мүмкін.
көрсетілген Вексельді нақты төлеу күні
Ұсынылғаннан көрсетіледі.
кейін нақты бір Акцепт күні немесе наразылық
күнде білдірген күн бойынша анықталады.
Рәсімдеудің Жарамды Вексельдің реквизиттері көрсетіледі.
дұрыстығына қарай Жарамсыз Вексель ережесінің орындалмауы.
1.3 Қолма-қолсыз ақша айналымының формалары мен құрылымы
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар тиісті құжат айналымын сақтау
және белгілі бір формадағы есеп айырысу құжаттарының негізінде жүзеге
асырылады. Есеп айырысу құжаттарының түрлеріне, төлеу тәсіліне және
банктегі құжат айналымын ұйымдастыруға байланысты қолма-қолсыз ақшамен есеп
айырысулардың мынадай формалары болады:
• төлем тапсырмаларымен есеп айырысу;
• төлем талабы-тапсырмаларымен есеп айырысу;
• аккредитив арқылы есеп айырысу;
• чек арқылы есеп айырысу;
• вексель арқылы есеп айырысу.
Есеп айырысу формалары мен тәртібі төлеуші мен қаражатты алушының
арасындағы келісім-шартпен анықталуы тиіс.
Есеп айырысу формасын таңдай мынадай жағдайларда анықталады:
• контрагенттердің арасындағы шаруашылық байланыстар сипатымен;
• жабдықтайтын өнімнің ерекшелігіне және оны қабылдау шартымен;
• мәмілеге қатысушылардың мекен-жайымен;
• жүкті тасымалдау тәсілімен;
• заңды тұлғалардың қаржылық жағдайымен.
Формаларды таңдауда есеп айырысуды жүргізудің бекітілген ережелеріне
сәйкес банк тарапынан бақылау қойылуға тиіс.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Бұл қазіргі кезде кеңінен қолданатын
есеп айырысу формасы.
Төлем тапсырмасы – клиенттің өз шотынан белгілі бір соманы аудару
туралы қызмет көрсетуші банкке берген тапсырмасын білдіреді. Төлем
тапсырмасымен есеп айырысу кең көлемді төлемдерді жүзеге асыру үшін
қолданылады, алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін , тауарлы емес
операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер, салықтық төлемдер,
банкке коммиссиондық төлемдер) бойынша, жабдықтаушылар мен мердігерлерге
тауары және көрсетілген қызметтері үшін алдын ала төлеуге, аванстық
төлемдер бойынша. [4]
Төлем тапсырмасы оны толтырған күннен бастап он күнге жарайды және
төлеушінің шотында қаражат болған жағдайда ғана іске асады.
Төлем тапсырмасының есеп айырысу сызбасы келесі 3-ші суретте
көрсетілген.
1
4 2
Сурет 3 – Төлем тапсырмасы
Сызбасы бойынша тауарлар үшін төлемді сатып алғаннан кейін төлеу
барысының есеп айырысу сызбасы.
Мұндағы: 1- тауарды (қызметті) жабдықтау; 2- төлем тапсырмасын
банкке беру және шоттан қаражатты шегеру; 3- жабдықтаушының банкіне
қаражатты аудару және алушының шотына есептеу; 4- жабдықтаушыға оның шотына
қаражат түскендігін хабарлау.
Екі жақтың келісуі бойынша төлем тапсырмасы мерзімді, мерзімінен бұрын
және кешіктірілген болуы мүмкін. Мерзімді төлем – бұл тауарды жөнелткенге
дейін (1-суреттен қара);
Тауарды жөнелкеннен кейін, яғни тікелей келісім беру жолымен (2-ші
сурет); немесе ірі мәмілелер барысында бөліп төлеу бұл жақтың қаржылық
жағдайына зиян келмеуі үшін жасалған келісім негізінде төленуі мүмкін.
1
5
4 2
3
Сурет 4 – Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар үшін төлемді алдын ала
төлеу барысында есеп айырысу сызбасы
Мұндағы: 1 – алдын ала төлеу барысында тауарды (қызметті) жабдықтау
туралы келісім шарт жасау; 2 – төлем тапсырмасын банкке беру және шоттан
қаражатты шегеру; 3 – жабдықтаушының банкіне қаражатты аудару және алушының
шотына есептеу; 4 – жабдықтаушыға оның шотына қаржы түскендігін хабарлау; 5-
тауарды (қызметті) жабдықтау.
Төлеуге кепіл болуы мақсатында төлеуші мәміленің шартында төлем
тапсырмасына акцепт беруі мүмкін. Бұл жағдайда банк тапсырмадағы соманы
төлеу үшін тиісті қаражатты жеке бір шотқа аударып қояды. Төлем тапсырмасы
арқылы есеп айырысудың кемшілігіне қаражат айналымының біршама қиындығы мен
ұзақтығы және клиенттің шаруашылық айналымынан белгілі бір қаражат
бөлігінің шығып қалуы жатады. [5]
Төлем талап-тапсырмасы. Бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа
формасы, біздің тәжірибеге 1990 жылы енгізілген болатын. Мұнда төлем талабы
және төлем тапсырмасының элементтері қатар қамтылған. Төлем-талап
тапсырмасы – жабдықтаушының төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке
бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет
құнын тиісті есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабын және төлеушінің
шотынан қаражаттарды шегеру туралы берген төлеушінің тапсырмасын білдіреді.
Төлем талап -тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат айналымы
мынадай сызбамен беріледі:
1
3 4
6 2
5
Сурет 5– Төлем талап -тапсырмасы бойынша есеп айырысу
Мұндағы: 1 – тауарды жабдықтау (қызмет көрсету); 2 – төлем талап
–тапсырмасын сатып алушының банкіне беру; 3 – есеп айырысу құжаттары
төлеушіге келісім беру үшін беріледі. 4 – төлеушіге келісім берген есеп
айырысу құжаттары банкке қайтарылып, ондағы сома банкке сатып алушының
шотынан шегеріледі; 5 – жабдықтаушының банкіне қаражат аударылып, онда
жабдықтаушының шотына есепке алынады. 6 – жабдықтаушының шотына қаражат
келіп түскендігін хабарлайды.
Нарықта сатып алынатын тауарлар мен қызметтер қолма-қол ақшамен де,
қолма-қол жасалмайтын тәсілмен де төленуі мүмкін. Бір-бірінен алшақ
қашықтықта орналасқан жеткізуші мен сатып алушы арасында жасалған мәмілелер
бойынша уақтылы есеп айырысуға кепілдік беретін төлемдерді жүзеге асырудың
қолма-қол жасалмайтын тәсілдері жиі қолданылады. Бұл ретте, қолма-қол
жасалмайтын төлем мен аударым жасау үшін төлем құралдары пайдаланылады,
олардың көмегімен төлемге бастамашылық етіледі және олардың негізінде ақша
аударымдары жүзеге асырылады.
2010 жылы екінші деңгейдегі банктер мен Қазпочта АҚ төлем
тапсырмалары, төлемдік талап-тапсырмалар, инкассалық өкімдер, төлем
карточкалары, тауарлар мен қызметтер үшін есеп айырысуға арналған чектер,
орындалған аккредитивтер мен банк шотын тікелей дебеттеу сияқты төлем
құралдарын пайдалана отырып, 122 033,7 млрд. теңге сомасына 188,0 млн.
транзакция мөлшерінде транзакция жүргізілді (15-сурет пен 8 және 9-
кестелер).
Сурет 5. 2001-2010 жылдардағы төлем құралдары санының
және сомаларының өзгеру динамикасы
Кесте 2 2001-2010 жылдардағы төлем құралдарының пайдаланылуы туралы
мәліметтер (транзакциялар саны бойынша) мың транзакциямен
Кезеңі
Облыстар атауы Төлем Төлемдік Инкассалық Басқа да
тапсырмалары талап-тапсырмалөкімдер құралдар
ар
Ақмола 5 301 553 30 649 67 593 323 915
Ақтөбе 2 235 787 7 791 20 504 121 802
Алматы 18 402 167 77 870 403 071 667 239
Атырау 1 929 537 7 963 19 517 126 747
Шығыс Қазақстан 2 623 184 7 810 36 896 241 532
Жамбыл 1 085 194 4 951 70 631 520 753
Батыс Қазақстан 1 557 798 16 706 11 718 89 180
Қарағанды 3 514 356 10 866 89 260 473 959
Қостанай 2 012 249 4 631 13 776 452 033
Қызылорда 1 140 555 4 289 35 099 48 500
Маңғыстау 1 635 047 10 365 16 198 155 717
Павлодар 1 892 631 5 096 17 085 348 158
Солтүстік 1 327 531 2 952 34 869 91 348
Қазақстан
Оңтүстік Қазақстан1 998 520 15 931 25 685 264 134
Жалпы жиыны 46 656 109 207 870 861 902 3 925 017
Кесте 5. 2010 жылы өңірлер бөлігінде төлем құралдарын пайдалану (транзакция
сомасы бойынша)
(млн. теңгемен)
Облыстар атауы Төлем Төлемдік Инкассалық Басқа да
тапсырмалары талап-тапсырмалөкімдер құралдар
ар
Ақмола 25 716 091,3 9 288,2 40 039,0 172 797,8
Ақтөбе 2 804 943,5 8 446,3 2 367,2 154 027,4
Алматы 68 798 150,1 660 880,1 281 096,7 2 082 559,7
Атырау 1 727 617,6 265,7 6 901,0 22 205,7
Шығыс Қазақстан 1 677 255,6 949,5 2 318,8 7 915,9
Жамбыл 586 858,8 7 527,6 14 725,5 4 165,0
Батыс Қазақстан 995 795,4 1 048,8 6 674,1 70 599,3
Қарағанды 2 816 256,9 2 964,6 4 844,8 28 878,0
Қостанай 1 974 146,8 19 304,1 457,8 120 057,5
Қызылорда 868 482,8 43 492,2 6 863,2 4 122,6
Маңғыстау 2 100 130,1 1 645,3 148 790,2 12 439,9
Павлодар 2 595 206,9 13 105,3 3 389,0 26 398,4
Солтүстік 606 641,5 34 702,8 2 740,2 4 545,0
Қазақстан
Оңтүстік 1 337 104,9 16 827,3 1 982,8 27 324,1
Қазақстан
Жалпы жиыны 114 604 682,2 820 447,6 523 190,4 2 738 036,4
Жоғарыда аталғанның негізінде Қазақстан аумағында төлемдер мен ақша
аударымдарын жасау үшін негізінен дəстүрлі болған төлем тапсырмаларын
пайдалану үрдісінің сақталуын атап өткен жөн. Бұл ретте жылдан жылға
Қазақстанның көптеген тұрғындары тауарлар мен қызметтерді жеткізушілердің
пайдасына қолма-қол ақшасыз төлемдерді жасау кезінде төлем карточкаларын
пайдаланады. [23]
Аккредитивтік есеп айырысу формасы. Аккредитивпен есеп айрысу жиі
қолданылмайды, бірақта ол нарық жағдайында біршама тұрақты есеп айырысу
формасы болып табылады.
Аккредитив – сатып алушының тапсырысы бойынша сатып алушының
(аккредитив алушының) банкісінің жабдықтаушының банкісіне аккредитивте
көрсетілген құжатарды жабдықтаушы бергеннен соң және аккредитивтің басқа да
шоттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген шартты ақшалай
міндеттемесі.
Аккредитивтің келесідей түрлері бар:
1. Өтелген және өтелмеген.
2. Қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Өтелген (қаражат аударылған) бұл имитент банктің міндеттемесінің іс-
әрекетінің барлық мерзім ішінде төлеушінің меншікті қаражаты немесе несиеге
клиентіне берілген қаражаты есебінен аударылған жабдықтаушының банкісінде
ашқан аккредитивін білдіреді.
Өтелмеген (кепілденген) – бұл банктердің өзара корреспонденттік
қатынастар орнатуы негізінде жабдықтаушының банкіне сатып алушының
банкісінің шотынан қаражатты шегеруге құқық беру арқылы ашқан аккредитивін
сипаттайды.
Қайтарылатын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз эмитент банктің
әмірімен өзгертілуі немесе күшін жоюы мүмкін. Бұл аккредитив сатып алушының
мүддесін көздейді.
Қайтарылмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз өзгерте немесе
күшін жоя алмайды. Себебі, мұндай аккредитив жабдықтаушының пайдасына
ашылған болып табылады.
1
5
8
6 4 2
3
7
Сурет 6 – Алдын ала қаражаттарды аудару арқылы аккредитив формасы мен
есеп айырысудағы құжат айналымының сызбасы
Мұндағы: 1 – алдын ала қаражаттарды аудару арқылы аккредитив формасын
пайдалану барысында есеп айырысу туралы өзара контракты жасау; 2 – банкке
аккредитив ашуға өтінішін және оған қоса қаражатты аудару туралы төлем
тапсырмасын беру, одан соң ол соманы сатып алушының шотынан шегеру; 3 –
қаражатты жабдықтаушының банкіне аудару және оны аккредитив шотына есептеу;
4 – жабдықтаушыға аккредитивтің ашылғаны туралы хабарлау; 5 – тауарды
жабдықтау немесе қызмет көрсету; 6 – келісім шартқа сәйкес тауарды
жөнелткені туралы есеп айырысу құжаттарын жабдықтаушының банкіне жіберу
және аккредитив шотынан қаражатты шегеріп оны жабдықтаушының шотына
есептеу; 7 – есеп айырысу құжаттары сатып алушының банкіне жіберіліп,
аккредитивті пайдаланғаны туралы хабардар етеді. 8 – құжаттарды сатып
алушыға бере отырып, оған аккредитивті пайдаланғаны туралы хабарды
жеткізеді. [7]
Чекпен есеп айырысу. Чек – бұл шот иесінің, яғни чек жазып берушінің
чекте көрсетілген соманы чек ұстаушыға төлеуге өзінің банкісіне берген
жазбаша бұйрығын білдіреді.
Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
• Егер де төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы
төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағадайда;
• Сатушы белгісіз болған жағдайда.
Чек берілген күннен бастап он күн ішінде банкке төлеуге табыс етілуі тиіс.
Чек бойынша есеп айырысу сызбасы 5-ші суретте көрсетілген.
4
3
2
1
5
Сурет 7– Чекпен есеп айырысу сызбасы
Мұндағы: 1 – сатып алушы банкке чектік кітапша беру туралы өтінішін
жасап, оған қосымша төлем тапсырмасын береді; 2 – банк оған чектік кітапша
береді және төлем тапсырмасындағы соманы жеке бір шотқа аударады; 3 –
жабдықтаушы тауарын жөнелтеді; 4 – тауарлар мен қызметтер үшін чекпен есеп
айырысады; 5 – жабдықтаушы чекті банкке көрсетеді, ал банк сатыпалушының
шотынан чектегі соманы шегеріп, оны жабдықтаушының шотына түсіреді.
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол – бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні –
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие қаржы
қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі,
вексельдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге
саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы ресурстардың айналымын жеделдету.
Сондықтан вексель иемденуші төлемнің түсуін күтпей вексель сатып алушына
немесе оны тауар сатып алу үшін, не болмаса қызмет көрсету үшін төлем
қаржысы ретінде қолданушыны іздестіреді. Бұл жадайларда вексельді банк
сатып алады.
ҚР-дағы вексель айналысы туралы (28.04.97 ж.) ҚР-ның Заңына сәйкес
жай және аудармалы вексельді қарастырайық. [8]
Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
1
2
3
4
Сурет 8 – Жай вексельдің айналысы
5. Вексельді тауар сатып алушы сатушыға береді (вексель беруші – вексель
иемденушіге);
6. Сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді
(вексель берушіге);
7. Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынып
отырады;
8. Сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді, яғни
вексельді өтейді;
Қазақстанда банктердің акцептік операциялары дамымаған. Ұлыбритания,
Германия және Францияның коммерциялық банктері осы операцияны жүзеге
асырады. Бұл операцияның дамымай отырған себебі біріншіден, осы операцияға
қатысты заңның болмауы, екіншіден, банк үшін тәуекелдің жоғары деңгейде
болмауы, үшіншіден коммиссиондық мөлшердің жоғары болуы.
Акцептік операцияға қарағанда авальдеу банк үшін қолайлы келеді. Аваль
қамтамасыз ету формасы болып табылады. Аудармалы вексель бойынша төлем
болып немесе аваль арқылы вексельдегі соманың қандай да бір бөлігін
қамтамасыз етілуі мүмкін. Авальде кімнің шотынан берілгендігі көрсетілуі
керек. Ал көрсетілмеген жағдайда вексель берушінің есебімен берілді деп
есептелінеді.
Шетел тәжірибесінде вексельді кепілге ала отырып ссуда беру, белсенді
банктік операциялар қатарына жатады. Ал Қазақстанның тәжірибесінде бұл
операция кездеспейді.
Вексель бойынша жасалатын операция қатарына Ұлттық банктің вексельді
қайта есепке алуы жатады. Қайта қаржыландыру мүшелері бойынша Ұлттық банк
вексельді есепке алады.
2 ВЕКСЕЛЬ АЙНАЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚОЛМА –ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АУЙЫРЫСУ ФОРМАЛАРЫНА ТАЛДАУ
2.1 Вексельдің айналымда қолданылуы
Аудармалы вексель вексель берушiнiң бұйрығымен ақы төленуге тиiс деп
берiлуi мүмкiн.
• Ол вексель берушiнiң өзiне берiлуi мүмкiн.
• Ол үшiншi тұлғаның есебiнен берiлуi мүмкiн.
Аудармалы вексель үшiншi тұлғаның тұрғылықты жерiнде немесе басқа бiр
жерде төленуге тиiс болуы мүмкiн. Ұсынылған мерзiмде немесе ұсынылғаннан
кейiн белгiлi бiр уақытта төленуге тиiстi аудармалы вексельде вексель
берушi вексель сомасына процент есептеуге шарт қоя алады. Мұнан басқа
аудармалы вексельдерде мұндай шарт жазылмаған деп есептеледi.
Вексельде проценттiк ставка көрсетiлуге тиіс, мұндай нұсқау болмаған
жағдайда, шарт жазылмаған деп есептеледi. Егер де басқа күн көрсетiлмесе,
проценттер аудармалы вексель жасалған күннен бастап есептеледi және
вексельдегі сома жазбаша да, цифрмен де жазылса, бұл жазбалардың арасында
қайшылықтар болған жағдайда вексель жазбаша көрсетiлген сома күшiнде
болады. Егер аудармалы вексельде сома жазбаша түрде не цифрмен бiрнеше рет
көрсетiлсе, бұл жазбалардың арасында қайшылықтар болған жағдайда вексель
тек аз сомаға ғана күшiнде болады. [9]
Егер аудармалы вексельде аудармалы вексель бойынша мiндеттi бола
алмайтын тұлғаның қолы, жалған қолдар немесе ойдан шығарылған адамдардың
қолдары болса немесе оған қол қойғандарды барлық басқа негiзде мiндеттей
алмайтын, немесе бiреудiң атынан қол қойылса, басқалардың қойған қолдары
дегенмен де күшiн жоймайды. Вексельге қойылмаған қолдың орны аудармалы
вексельде өз қолын қойып куәландырушы адамның еркiн бiлдiретiн ресми түрде
куәландырып жазған өтiнiшi арқылы ғана толтырылуы мүмкiн.
Тұлға атынан iс-әрекет жасауға уәкiлдiк берiлмеген, тұлғаның өкiлi
ретiнде аудармалы вексельде қол қойған әрбiр адам вексель бойынша тарап
ретiнде мiндеттi болады және, егер ол вексельдi төлеген болса, өкiл ретiнде
көрсетiлген адамның құқығындай құқықтарға ие болады. Өзiнiң өкiлеттiгiн
асыра пайдаланған өкiл де дәл осындай жағдайда болады. Вексель берушi
акцепт үшiн де, төлем үшiн де жауап бередi. Оның өзiне акцепт үшiн
жауапкершiлiк алмауына болады; оның төлем үшiн жауапкершiлiктi алмауының
әрбiр жағдайы жазылмаған деп саналады. Әрбiр аудармалы вексель, тiптi ол
бұйрық туралы нұсқаусыз берiлсе де, индоссамент арқылы берiлуi мүмкiн.
Егер вексель берушi аударым векселiнде "бұйрыққа емес" деген сөздi
немесе қандай да бiр соған тең мағынадағы сөздi жазатын болса, құжатты
нысаны ғана сақталып және жай цессия нәтижелерiмен берiлуi мүмкiн. Төлемшi
вексельдi акцептегенiне немесе акцептемегенiне де қарамастан, тiптi соның
пайдасына немесе вексель берушiнiң пайдасына не вексель бойынша мiндеттi
қандай да бiр басқа тұлғаның пайдасына индоссамент жасалуы мүмкiн. Бұл
тұлғалар өз кезегiнде вексельдi индоссация жасай алады.
Индоссамент жай және ешқандай шарт қойылмаған болуға тиiс. Оны
шектейтiн шарттың кез-келгенi жазылмаған деп есептеледi. Iшiнара
индоссамент жарамсыз болады. Индоссамент көрсетушi бланктiк индоссамент
күшiнде болады. Индоссамент аудармалы вексельде немесе соған қосымша
параққа (аллонжға) жазылуға тиiс. Индоссамент өз пайдасына индоссамент
жазылған тұлғаның нұсқауы көрсетiлмеуi мүмкiн немесе онда бiр индоссанттың
ғана қойған қолы болуы тиiс (бланктiк индоссамент). Бұл соңғы жағдайда
индоссамент өз күшiнде болуы үшiн ол аударым векселiнiң сырт жағына немесе
аллонжға жазылуға тиiс. Индоссаментке аударым векселiнен туындайтын барлық
құқық берiледi. Егер индоссамент бланктiк индоссамент болса, вексель
ұстаушы:
▪ бланктi не өзiнiң атынан немесе басқа бiр тұлғаның атынан толтыра
алады;
▪ өз кезегiнде вексельдi бланк арқылы немесе қандай да басқа бiр
тұлғаның атына индоссациялай алады;
▪ вексельдi бланк толтырмастан және индоссамент жасамастан үшiншi
тұлғаға бере алады.
Аудармалы вексель кiмнiң қолында болса, тiптi соңғы индоссамент
бланктi индоссамент болғанның өзiнде, егер ол өз құқығын индоссаменттердiң
үздiксiз қатарына негiздей алса, сол тұлға заңды вексель ұстаушы деп
қарастырылады. Бұл орайда сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған болып
есептеледi. Бланктiк индоссаменттен кейiн басқа индоссамент болған кезде,
соңғысына қол қойған тұлға бланктiк индоссамент бойынша вексельдi сатып
алған деп есептеледi.
Егер индоссаменттiң "валюта алуға", "инкассаға", "сенiм бiлдiрiлген
ретiнде" деген ескертпесi немесе жай тапсырманы бiлдiретiн қандай да бiр
өзге ескертпесi болса, вексель ұстаушы аудармалы вексельден туындайтын
барлық құқықтарды жүзеге асыра алады, бiрақ оны ол қайта тапсыру тәртiбiмен
ғана индоссациялай алады. Мұндай жағдайда мiндеттi тұлғалар вексель
ұстаушыға қарсы тек индоссантқа ғана қарсы қоятындай наразылық мәлiмдей
алады. Индоссаментке берiлген тапсырма қайта кепiлдiк берушiнiң қайтыс
болуы немесе оның iс-әрекетке қабiлетсiздiгiне ұшырауы салдарынан
тоқтатылмайды.
Егер индоссаментте "қамтамасыз етiлуге тиiс валюта", "кепiлдiкке берiлетiн
валюта" ескертiлсе немесе өзге де кез-келген кепiл түрiндегi ескертпе
болса, вексель ұстаушы аудармалы вексельден туындайтын барлық құқықтарды
жүзеге асыра алады, бiрақ олар қойған индоссаменттiң қайта кепiлдiк берушi
индоссамент ретiнде ғана күшi болады.
Егер тек вексель ұстаушы вексель алғанда борышкерге саналы түрде зиян
келтiрмеген болса, мiндеттi тұлғалар индоссантқа өздерiнiң жеке
қатынастарына негiзделген қарсылықтарын ұстаушыға қарсы мәлiмдей алмайды.
Төлем мерзiмiнен кейiн жасалған индоссаменттiң нәтижесi алдыңғы жасалған
индоссаменттегi сияқты болады. Алайда төлем төлемеу наразалығынан кейiн
немесе наразылық бiлдiру үшiн белгiленген мерзiм өткеннен кейiн жасалған
индоссамент тек қана дағдылы цессия салдарына ие болады. Төлем мерзiмi
басталғанға дейiн қолында векселi бар вексель ұстаушы немесе тiптi жай адам
төлем төлеушiге өзiнiң тұрғылықты жерiнде акцептеу үшiн аудармалы вексельде
көрсетуiне болады.
Вексель берушi қандай да болсын аудармалы вексельде мерзiмi
белгiленген немесе белгiленбеген вексельдiң акцептке табыс етiлуге
тиiстiлiгiн шарт етiп қоя алады. Егер үшiншi бiреуде төленуге тиiс болатын
аудармалы вексель туралы, немесе төлем төлеушiнiң тұратын жерiнен басқа
жерде төленуге тиiс вексель туралы, немесе ұсыну бойынша белгiлi бiр
уақыттан кейiн төленетiн вексель туралы сөз болып отырмаса, ол вексельде
оны акцептке ұсынуға тыйым сала алады. Ол акцептке белгiленген мерзiмнен
бұрын орын алуға болмайтынын да шарт етiп қоя алады. Егер вексель берушi
вексельдi ғана акцептеуге болмайды деп жарияламаған болса, әрбiр индоссат
вексель мерзiмiн белгiлеп немесе оны белгiлемей вексельдi акцептке ұсынуға
тиiс екенiн шарт етiп қоя алады. Ұсынудан кейiнгi белгiлi бiр уақытта
төленуге тиiстi аударым вексельдерi берiлген күнiнен бастап бiр жыл iшiнде
акцептке табыс етiлуге тиiс.
Вексель берушi бұл соңғы мерзiмдi қысқартуы немесе неғұрлым ұзағырақ
мерзiмдi белгiлеуi мүмкiн. Индоссанттардың бұл мерзiмдi қысқартуы мүмкiн.
Төлем төлеушi бiрiншi ұсынудан кейiн вексельдi келесi күнi өзiне қайталап
ұсынуды талап ете алады. Мүдделi адамдар, наразылықта айтылған талап
орындалмаған жағдайда ғана ол талаптың орындалмағанына сiлтеме жасай алады.
Вексель ұстаушы акцептке ұсынылған вексельдi төлем төлеушiге беруге
мiндеттi емес. Аудармалы вексельде акцепт белгiленедi. Ол "акцептелген"
деген сөзбен немесе басқа бiр сондай мағынадағы сөзбен бiлдiрiледi; оған
төлем төлеушi қол қояды. Вексельдiң бет жағына төлем төлеушiнiң қойған жай
қолы акцепт күшiн алады. [10]
Егер вексель ұсынудан кейiн белгiлi бiр уақытта төленуге тиiс болса
немесе ерекше жағдайға байланысты белгiлi бiр мерзiмде акцептке ұсынылуға
тиiс болса, акцептке оның берiлген күнi қойылуға тиiс, бұл орайда вексель
ұстаушы оның ұсынылатын күнмен көрсетiлуiн талап етпеуi керек. Күнi
көрсетiлмеген жағдайда вексель ұстаушы индоссанттарға қарсы және вексель
берушiге қарсы өзiнiң регресс құқығын сақтап қалу үшiн бұл олқылықты
мезгiлiнде наразылық жасаумен куәландыруға тиiс. Акцепт жай және ешқандай
шарт қойылмаған болуға тиiс, алайда төлем төлеушi оны соманың бiр бөлiгiмен
шектей алады.
Акцептпен аударым векселiнiң мазмұнына жасалған қандай да болмасын
өзге өзгерiс акцепт жасамаудан бас тартумен бара-бар болады. Алайда
акцептант өз акцептiнiң мазмұнына сәйкес жауап бередi. Егер вексель берушi
аударым векселiнде төлем төлеушiнiң тұрғылықты жерiнен өзге төлем жасайтын
жердi көрсетсе, бұл орайда төлем жасалуға тиiс үшiншi тұлғаны көрсетпеген
болса, төлем төлеушi мұндай тұлғаны акцепт жасалған кезде көрсете алады.
Мұндай нұсқау болмаған жағдайда, акцептант төлемдi төлем төленетiн жерде
өзi жасауға мiндеттендi деп ұйғарылады. Егер вексель төлем төлеушiнiң
тұрғылықты жерiнде төленуге жататын болса, соңғысы акцепте сол жердегi
төлем жасалуы тиiс болатын қандай да бiр мекен-жайды көрсете алады.
Төлем төлеушi акцепт арқылы аударым векселiн мерзiмiнде төлеуге өзiне
мiндеттеме қабылдайды. Егер аударым векселiне акцептi туралы жазба жасаған
төлем төлеушi оны вексель қайтарылғанға дейiн сызып тастаған болса, акцепт
жасаудан бас тартылды деп есептеледi. Өзгеше дәлелденбейтiн болғандықтан,
сызып тастау құжатты қайтарып бергенге дейiн жасалған деп есептеледi.
Алайда, егер төлем төлеушi өзiнiң акцептi туралы вексель ұстаушыға
немесе қол қойғандардың әлде бiреуiне жазбаша хабарласа, онда өз акцептiнiң
шарттарына сәйкес олардың алдында мiндеттi болып табылады.
Жай вексель мыналардан тұрады:
1) мәтiннiң өзiне енгiзiлген және осы құжат жасалған тiлдегi "вексель"
атауы;
2) белгiлi бiр ақша сомасын төлеуге ештеңемен шарттастырылмаған уәде;
3) төлем мерзiмiнiң көрсетiлуi;
4) төлем жасалуы тиiс орынның көрсетiлуi;
5) кiмге немесе кiмнiң бұйрығымен төлем жасалуы тиiс тұлғаның атауы;
6) вексельдiң жасалған күнi мен орнының көрсетiлуi;
7) құжатты берушiнiң (вексель берушiнiң) қойған қолы.
Алдыңғы бапта көрсетiлгендердiң қандай болса да бiрi жоқ құжат,
төмендегi абзацтарда белгiленген жағдайларды қоспағанда, жай вексельдiң
күшiне ие бола алмайды.
Төлем мерзiмi көрсетiлмеген жай вексель ұсыну бойынша төленуге тиiстi
вексель ретiнде қарастырылады.
Ерекше нұсқау болмаған жағдайда, құжат жасалған жер төлем төленетiн
жер және сонымен бiрге вексель берушiнiң тұрғылықты жерi деп есептеледi.
Жасалған жерi көрсетiлмеген жай вексель - вексель берушiнiң атауымен
қатар көрсетiлген жерде қол қойылған деп қарастырылады.
Жай вексельге, бұл құжаттың табиғатына қайшы келмейтiндiктен, аударым
векселiне қатысты және:
индоссаментке төлем мерзiмiне төлемге акцептемеген немесе төлем
төлемеген жағдайда талап қоюға делдалдық тәртiбiмен төлем төлеуге
көшiрмелерге өзгерiстерге мерзiмi өтуге жұмыс iстелмейтiн күндерге,
мерзiмдердi есептеуге және жеңiлдiк берiлген күндерге тыйым салуға қатысты
қаулылар қолданылады.
Жай вексельге сондай-ақ үшiншi тұлғада немесе төлеушiнiң тұрғылықты
жерiнен өзге жерде төленуге жататын аударым векселiне (проценттер туралы
шартқа төленуге тиiстi соманы жазудағы келiспеушiлiктерге көзделген
шарттармен қол қоюдың қандайын болса да орналастырудың салдарына, өкiлетсiз
iс-қимыл жасайтын немесе өз өкiлеттiгiн асыра пайдаланатын тұлғаның қойған
қолының салдарына қатысты қаулылар қолданылады.
Дәл осылай жай вексельге авальға қатысты қаулылар қолданылады соңғы
абзацында көзделген жағдайда, егер авальда оның кiм үшiн қойылғаны
көрсетiлмесе, онда ол жай вексель бойынша вексель берушi үшiн қойылған деп
есептеледi.Жай вексель бойынша вексель берушi де, аударым векселi бойынша
акцептант сияқты мiндеттi.
Ұсынылғаннан кейiн белгiлi бiр уақыт мерзiмiндегi жай вексельдер
көрсетiлген мерзiмде белгi қоюы үшiн вексель берушiге ұсынылуға тиiс.
Ұсынылғаннан бастап есептелетiн мерзiм вексель берушi вексельге белгi
қойған күннен басталады. Вексель берушiнiң күнi көрсетiлген белгiнi қоюдан
бас тартуы наразылық бiлдiрумен куәландырылады, ол күн ұсынылғаннан бастап
есептелетiн мерзiмнiң басталуы болады.
Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы Қазақстан Республикасының
аумағында жай және аударым коммерциялық вексельдерiн шығаруды, вексельдер,
оның iшiнде Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде шығарылғандары бойынша
талап ету құқығын берудi, осындай вексельдер жөнiндегi мiндеттемелер мен
оларға байланысты операцияларды орындауды, оларды есеп кеңселерiнiң есепке
алуын және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң қайта есепке алуын
қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы жөнiндегi қатынастар
Женева вексель конвенциясынан, осы Заңнан, Қазақстан Республикасының өзге
де заң актiлерiнен, сондай-ақ соларға сәйкес шығарылған Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұратын
вексель құқығымен реттеледi.
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның тәжірибесі негізінде қолма-қолсыз есеп
айырысудың нысандары мен түрлерінің дамуына талдау
Тәуелсіздікті жариялаған соң, 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
өзінің нарық экономикасы талаптарына жауап беретін, өзінің банк жүйесін
құруға кірісті. 1991 жылы қаңтарда Қазақ ССР-інде Банктер және банк
қызметі туралы заң қабылданып, екі деңгейлік банк жүйесі құрылған болатын.
1993 жылы банк секторындағы жағдай одан да қолайлы болды, мен банктік
қызметке сұраныстың артуы көптеген жеке кәсіпорындар пайда болды, ал оларға
ешкім қызмет көрсете алмады. Бұның бәрі нағыз банктік шу шақырды. Банктер
саны шұғыл көбейіп кетті, 1993 жылы олар 200-ден астам болды. Сол жылы
барлық мамандандырылған банктер акционерлік банктер болып қайта құрылды, ал
жинақ банкі Қазақстан Жинақ Банкі болып өзгертілді. [26]
Қазақстан Жинақ банкінің тарихы бұл - Қазақстан аумағындағы жинақ
жүйесінің дамуы мен қалыптасу тарихы болып саналады. Төңкерістен кейінгі
уақытта жаңа экономикалық қатынастар кезеңінде 1923 жылы Ақтөбе қаласында
алғашқы жинақ кассасы ашылды, кейінірек ұжымдастыру және
индустризациялаудан кейінгі кезеңде, 1936 жылы Алматы қаласында КСРО Жинақ
банкі филиалы ашылды. Іс жүзінде 1923 жылдан халықтың кең бұқарасына
есептелінген жинақ жүйесі әйгіленіп, оның дамуының жаңа орамы басталады.
Ақтөбеде алғашқы жинақ кассасы ашылғаннан кейін, келесі төрт жыл ағымында
Республика аумағында 335 жинақ кассасы құрылды.
1929 жылы Қазақстанның барлық жинақ кассаларының қызметіне басшылықты
жүзеге асыратын Республикалық жинақ кассасы ұйымдастырылып құрылды. Кейінгі
жылдары олардың саны жылдам өсе бастады. Салымшылардың қатарына
жұмысшыларды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz