РНҚ - ның ДНҚ матрицасындағы синтезі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙДЕ ҰЙЫМДАСҚАН АҒЗАЛАРДЫҢ ГЕНДЕРІ МЕН ГЕНОМЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

1. 1 Гендердің реттелуі

1. 2 Прокариоттар геномы

1. 3 Эукариоттар геномы.

1. 4 Вирустар геномы

2. ГЕНЕТИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРДІҢ МОЛЕКУЛАЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ

2. 1 Эукариоттар мен прокариоттардағы ДНҚ репликациясы

2. 2 Прокариоттар мен эукариоттардағы ДНҚ транскрипциясы.

Прокариоттар мен эукариоттардағы ДНҚ трансляциясы

Қолданылғын әдебиеттер:

Кіріспе

Ген (грек. genos - тұқым, тек) - тұқым қуалаудың қандай да бір элементар белгісін қалыптастыруға жауапты материалдық бірлік. Генде жасушаның құрылымы мен қызметін анықтайтын генетикалық ақпарат болады. Бір ағзаның гендер жиынтығы оның генотипін құрайды. «Ген» терминін алғаш рет 1909 жылы Дания ғалымы В. Иогансен енгізді. Барлық гендер ДНҚ-нан тұрады және әрбір жеке жасушадағы мыңдаған осындай гендер жеке ДНҚ молекуларының үзіндісі түрінде емес, хромосома деп аталатын ірі құрылымдық бірлік құрамында болады. Жасушаның бөлінуі кезінде бұл хромосомалар екі еселенеді және жаңа түзілген жас жасушалар осындай ата-аналық гендер жиынтығының көшірмесін алады. Соның нәтижесінде жасушаның барлық белгілері (қасиеттері) ұрпақтан ұрпаққа беріледі, яғни тұқым қуалайды. Әр түрлі ағзалардағы геннің орташа ұзындығы 1000 нуклеотид негіздерінің жұбынан құралады деп есептеуге болады. Мысалы, жануарларда кездесетін SV-40 вирусындағы ДНҚ-ның ұзындығы 5000 нуклеотид, яғни ол 5 геннен; Т4 бактериофагы - 200, ішек бактериясы - 4600, ал адамның гаплоидты жасушасы 1 - 5 гендерден тұрады. 1865 жылы чех ғалымы Г. Мендель ағза белгілерінің жеке тұқым қуалайтынын және шағылысу (будандастыру) кезінде ұрпақтарында жоғалмай сақталатынын анықтады.

Будандардың бірінші ұрпағында ата-ананың біреуінің ғана белгісінің басым болуы доминанттық деп аталады. Генетикада гендерді латын алфавитінің әріптерімен белгілеу қалыптасқан, мысалы, доминантты генді бас әріппен (А), ал рецессивті (басылыңқы) генді кіші (а) әріппен белгілейді. Ұсақ ағзаларда белгілі бір қосылыстар синтезіне жауапты гендерді сол қосылыстар атауының алғашқы әріптерімен және “+” (қосу) белгісімен белгілейді, мысалы, hіs+ - гистидин гені, leu+ - лейцин гені, тағыда басқа гаметалардың түзілуі мен ұрықтану процестеріндегі әр түрлі гендер бойынша белгілердің тәуелсіз ажырауы мен гомологтық емес хромосомалар әрекетінің арасындағы қатарластық (параллелизм), тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясының негізін қалады. Бұл теория бойынша гендер хромосомаларда тізбектеле орналасады да, олар тұқым қуалаушылықтың материалдық негізін қалайды (қ. мейоз) . Жасушадағы ақуыздың синтезделуі және олардың қарым-қатынасы туралы ақпарат тек гендерде болады, яғни әрбір ген белгілі бір ақуыз (полипептидті тізбек) синтезіне жауапты. Ақуыз синтезін бақылай отырып, ген ағзадағы барлық химиялық реакцияларды басқарады, яғни оның белгілерін (мысалы, шаштың түсін, қанның тобын, өсуді және т. с. с. ) анықтайды. Гендер өзінде болатын ферменттер құрылымы және басқа жасушалық ақуыздар туралы ақпарат есебінен жасушалық метаболизмге бақылау жасайды. Ал ферменттер тірі ағзаларда жүретін барлық химиялық реакцияларды басқаратын биокатализатор рөлін атқарады. Геннің құрылымы мен қызметін, ген мен ферменттер арасындағы өзара байланысты әрі қарай тереңдете зерттеудің нәтижесінде “бір ген - бір полипептид” деген ұғым тұжырымдалды. Геннің қызметі туралы қазіргі көзқарастың қалыптасуына Америка ғалымдары Д. Бидл, Э. Тейтем (Татум) және С. Бензер жүргізген зерттеулердің әсері көп болды.

ДНҚ-да “жазылған” (кодталған) тұқымқуалау туралы генетикалық ақпарат РНҚ молекуласына беріледі де, ақуыз биосинтезі (трансляция) нәтижесінде ақуыз молекулалары құрылымынан көрініс табады. Генетикалық ақпараттың ДНҚ-дан РНҚ арқылы полипептидтер мен ақуыздарға тасымалдануы экспрессия немесе гендердің көрінуі деп аталады. ДНҚ-ның басқа гендердің белсенділігін реттейтін бөліктерін реттеуші гендер деп атайды. Реттеуші гендер басқа молекулалармен әрекеттесе отырып, сол жасушадағы ақуыз синтезіне әсер етеді. Геннің маңызды қасиеттерінің бірі - олардың жоғары тұрақтылығының (ұрпақтар бойында өзгермеушілігі) тұқымқуалағыш өзгерістерге - мутацияға ұшырау қабілеттілігі мен үйлесімділігі. Бұл қасиет табиғи сұрыпталудың, оның нәтижесінде ағзалар өзгергіштігінің негізі болып табылады.

Геннің химиялық жолмен қолдан синтезделуі алғаш рет 1970 жылы Америка оқымыстысы Г. Корананың зертханасында жүргізілді. Ол химиялык жолмен 77 ДНҚ тізбегіне біріктірді. Тізбектің бөлшектері бір-бірімен лигаза ферментінің көмегімен байланыстырылды. Осындай жолмен синтезделген кос жіпше спиральға оратылды. Осылайша колдан жасалған биополимер ашыту бактериясының геномында болатын аланин тРНҚ геніне айналады. Бұл тәжірибе биоорганикалық химияның керемет жетістігі болып есептеледі.

1972 жылы көптеген гендерде қан гемоглобині құрамына енетін ақуыз глобиннің түзілуін бақылайтын генді ферментативтік жолмен синтездеу жөнінде тәжірибелер жүргізіле бастады. Матрица ретінде коян мен тышқан жасушалары глобинин ақпараттық РНҚ пайдаланылды. Осындай аРНҚ матрицасында кері транскриптаза ферменттің көмегімен тиісті ген синтезделеді. Алынған жасанды ДНҚ молекуласының мөлшері матрица болған аРНҚ мөлшеріне сәйкес келеді.

Жасанды гендердің табиғи гендерге ұқсастығын дәлелдеу үшін олардың биологиялық активтілігі тексерілді. Мысалы, Америкада Массачусетс Технологиялық Институтында қарапайым бактерия гені қолдан синтезделген. Оны тірі бактерияға апарып салғанда табиғи ген сияқты қызмет атқарады. Казіргі кезде гендердің ферментативтік жолмен синтездеу көптеген елдерде кеңінен жолға қойылып отыр.

ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙДЕ ҰЙЫМДАСҚАН АҒЗАЛАРДЫҢ ГЕНДЕРІ МЕН ГЕНОМЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

1. 1 Гендердің реттелуі

Фенотип пен генотиптің арасындағы айырмашылық кез-келген жасушалардағы полипептидтерде ақуыздар, рРНҚ және тРНҚ-ның құрылымдарын кодтайтын гендер кызметінің реттелуін механизміне байланысты. Ондай гендерді құрылымдық гендер деп атайды. Көпжасушалы ағзаның генотиптерінің ұқсастығына қарамастан, құрылысы мен қызметі жағынан бір-біріне өзгеше болатындығы, сол құрылымдық гендердің қарқындылығының реттелуімен түсіндіріледі. Қандай болсын дамудың негізінде (залалданған жасушадағы вирустардың репродукциясы, бактериялардың өсуі мен спора түзілуі, эмбриондардың дамуы немесе ұлпалардың жетілуі) синтездің бір ақуыздан екінші ақуызға ауысуы жатады. Бұл үрдістердің әрбір кезеңінде арнайы ақуыздар синтезделіп отырады.

Ағза тіршілігін түрлі жағдайларында және дамудың әр-түрлі кезеңдерінде ақуыздардың синтезі анықтайтын гендер қызметінің реттелуін түрлі типтері бар. Ол бірнеше деңгейде жүруі мумкін: гендік, транспирациялық, функциональдық. . Бұлардың біріншісі қандай да болсын бір бөлігін бақылайтын гендердің санының өзгеруіне байланысты. Екіншісі қанша аРНҚ синтезделуге тиісті екендігін анықтайды. Үшіншісі рибосомаларда трансляцияланатын аРНҚ-ның сұрыпталуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, гендер қызметінің бақылануы полипептидтердің трансляциясиясы мен РНҚ-ның транскрипциясынан соң модификациялану арқылы да жүзеге асуы мүмкін.

Осы аталғандардың ішінде бактериялармен жүргізген зерттеулердің нәтижесінде көбі тек мәліметтер жинақталған транскрипциялық деңгей деп қарастыруға болады.

Про- және эукориоттардың жасушаларында кездесетін реттеуші механизмдер мыналарды қамтамасыз ете алады:

1. көптеген гендер экспрессиясының бағдарлы қызметін;

2. сыртқы орта жағдайының өзгеруіне жауап ретінде ген экспрессиясының болу немесе болмау мумкіндігін.

Е. СоІі бактериясында көміртегі мен азоттың бірден-бір көзі ретінде қантты заттарды пайдалануды қамтамасыз ететін ферменттер қоректік ортада тек индуктор, яғни субстраттың пайда болуына жауап ретінде синтезделеді. Ортада субстрат пайда болғанға дейін оның гидролизі жүзеге асыратын ферменттің синтезіне жауапты ген активті болмайды немесе репрессияланады. Ал индуктордың әсірінен ген депрессияланады, яғни іске қосылады (индукцияланады) .

Ген қызметінің тоқталуы (репрессия) сыртқы орта факторларына байланысты. Мысалы, Е. СоІіде амин қышқылдары синтезіне қатысатын ферменттерді анықтайтын гендердің көпшілігі өсу ортасында тиісті амин қышқылдары болмаған жағдайда ғана қызмет атқара алады. Ал бактериялар амин қышқылдары жеткілікті ортада өсірілсе, оларды анықтайтын гендердің қызметі токтайды. Бұл мысалдан гендердің екі тобының және соларға сәйкес ферменттердің болатындығын көреміз. Олар бір қалыпты жағдайда репрессияланады, ал депрессиясы тек индуктордың әсерінен болады. Ал екінші тобы бұл кезде депрессия жағдайында қалады, және олар өз өнімдері арқылы ғана репрессиялады. Бұл айырмашылықтарына қарамастан гендердің екі тобының да реттелу механизмдері ұқсас болып келеді, яғни қызметі транскрипсия деңгейінде жүреді.

Жоғарыда қарап өткен мысалдардан гендердiң әрекетi салыстырмалы түрде бiр-бiрiне тәуелсiз пайда болатынын көрдiк. Сары реңдi асбұршақ тұқымының доминантты реңi осы белгiнi тұқымның тегіc формасының доминантты реңі қатысқанда да, тұқымның бұдырлы формасының рецессивтi генінің аллельдi болуында да дамыта алады. Теңіз шошқаларындағы қара немесе ақ реңдi ген олардың жүн жамылғыларының даму сипатын анықтайтын гендерге тәуелсiз әсер етедi. Осы мысалдар негiзiнде ағза генотипi бiр-бiрiне байланыссыз жәке әсер етушi гендердiң қосындысы деген ұғым туып қалуы ықтимал. Мұндай түсінік жалған. Кей жағдайда әртүрлi гендердiң әсерi салыстырмалы түрде тәуелсiз болып көрінгенмен де олардың арасында өзара әсер етеудiң әртүрлi формалары жүзеге асады.

Ағза белгiciнiң дамуы әдетте көптеген гендердiң бақылауында болады.

Үйқоян жүнi peңінің кейбiр формаларының тұқым қуалауын қарастыралық үйқояндар мен басқа көмiрушiлер жүнiнiң peңi әртүрлi. Кемiрушiлер жүнi peңінің дамуына көптеген гендердiң қатысуы себепшi болатының генетикалық анализ көрсеттi.

Егер сұр және ақ гомозиготалы үйқояндарды будандастырсақ гибридтердiң бiрiншi ұрпағында ұрпақтардың бәрi сұр болады. Бұдан гибридтердiң бiрiншi ұрпағының бiркелкiлiк ережесi және ақ реңге сұр peңінің доминанттық көpceтyi байқалады.

Осы гибридтердi өзара будандастырғанда Р2-де бiрқатар жағдайларда белгiлердiң мынадай ажырауы болады: 9 сұр үйқоянға 3 қара жүндi, 4 ақ жүндi тура келедi. Бастапқы ата - ене особьтарында қара үйқояндар болған жоқ бұлардың Р2-де пайда болуы будандастырудағы жаңа түзiлicке мысал болады.

Тәжiрибеде байқалатын белгiлердiң ажырау жүрiсiн қалай түсінуге болады? Мұндай жүннiң peңi eкi жұп аллельге байланысты пайда болған. Оларды бiр-бiрiнен ажырату үшiн жоғарыда айтылған триплеттер пайдаланылады.

Геннің экспрессиялы реттелуі - бұл ДНҚ-ның әртүрлі бөлігіне немесе нүкте аймағына (сайттарға) белгілі өнімдер, мысалы ақуызтың спецификалы өзіндік қосылуын, транскрипцияның басталуы деп атаймыз. Сонымен гендердің экспрессиялы реттелуі дегеніміз қоршаған орта өзгерістеріне ағзанің бейімделуі.

1961 жылы Жакоб және Моно оперон моделін ұсынған болатын. Олар ішек таяқшасындағы лактоза метаболизмін зерттеген болатын. Ол үш ферментпен іске асады және ұш құрылымды гендермен кодталынады. Құрылымды гендердің тізбектелініп орналасқан және физикалы өзара байланысқан.

Гендердің тізбектелініп орналасуы бір ғана реттеуші орталықтың көмегімен, барлық үш құрылымды гендерді экспрессиялы реттеуге көмектеседі, үш құрылымды гендер туралы хабар РНҚ-ның бір молекуласында жазылынған. Бұл үрдіс полицистронды м-РНҚ деп аталынады. Полицистронды м-РНҚ тек прокариоттарға ғана тән.

Реттеуші орталық құрамына ген кіреді және әруақытта жұмыс халінде болады және экспрессия спецификалық реттелуге ұшырамайды, сондықтан конститутивті деп аталынады. Бұл геннің өнімі - ақуыз - репрессор. Ақуыз - репрессор 4 субьбірлікті молекула.

Конститутивті геном және құрылымды гендер арасында оперативті локус немесе оператор және промотор болады.

Оператор - бұл ДНҚ бөлігі, ұзындығы 27 жұп негізді. Промотор, оператор және құрылымды гендер қосындысы оперон деп аталады.

Прокариоттарда гендердің реттелуінің 2-і типі белгілі: позитивті және негативті.

Негативті бір ізділікті реттелу: конститутивті ген әруақытта ақуыз - репрессорды түзіп отырады. Бұл репрессор лактоза жоқ кещде операторға отырып РНҚ-а полимеразаның промоторға қосылуына кедергі жасайды. Бұл кезде полицистронды м-РНҚ- ның синтезі жүрмейді.

Егер жасушаға индуктор (лактоза) енсе, ол репрессормен қосылып, оның конформациясын өзгертіп, операторды босатады.

Бос оператор - бұл сигнал, яғни РНҚ полимеразаның промоторға қосылуына көмектеседі, және полицистронды м-РНҚ транскрипциясы басталады. РНҚ полимеразаның промотормен қосылуының міндетті жағдайын қолдаушы, циклді АМФ және катаболитті гендердің белсенді ақуыздарының болуы. Прокариоттарда м-РНҚ- синтезі аяқталынбай жатып, ақуыз синтезі басталынады, және лактоза өзіндік ыдырайды. Лактоза концентрациясы төмендегенде репрессор босаңсып, оператормен қосылып м-РНҚ синтезіне бөгет жасайды. Мұндай оперон типі индуцибельді деп аталады.

Оперонның басқа варианты - соңғы өнімдер реакциясының реттелуі (эффектор) болып табылады. Бұл кезде реттеуші-ген белсенсіз ақуыз-репрессор синтезін анықтайды.

Соңғы өнімдер реакциясы белсенсіз репрессормен байланысып, оларды белсенді халге алып келеді. Репрессор оператормен байланысып құрылымдық гендердің транскрипциясын бөгейді және бұл процесс эффектор концентрациясы төмендегенге дейін жүреді. Содан кейін эффектор репрессордан ажырап, репрессор төмендеп оперон жұмысы жаңарады. Оперонның мұндей типі репрессивті деп аталынады, мысалы: триптофан метаболизмінің реттелуі осылай жүреді. Прокариоттарда гендердің экспрессиялы реттелуі транскрипция деңгейінде өтеді.

1. 2 Прокариоттар геномы

Е. Шаттон ұсынысымен прокариоттар (ядросы жетілмеген) дене аталады. 1938 ж. Коуплент прокариоттарды бөлек Моnеrа патшалығына жатқызу керек деп санады.

Прокариоттардың барлығына тән ортақ қасиеттер:

Жасушалардың көлемі өте ұсақ 20нм-100мкн дейін;
Өздігінен өмір сүре алатын түрлері кейде жинақталып, көзге көрінетін топ құрады;
Өте кең таралған, тіпті төтенше жағдайларда да кездеседі;
Жасушалардың көлемі мен сыртқы бетінің шама қатынасы үлкен;
Қолайлы жағдайда өсу жылдамдығы жоғары, еселену немесе генерация мерзімі минут немесе сағат деп саналады;
Генетикалық төзімді (адаптивті) ;
Ерекше химиялық қасиеттері бар.

Г. Фокс пен К. Везе 1977 ж. прокариоттардың жаңа класын ашып, оларды архебактериялар деп атады.

Қазіргі уақытта жасушаларды прокариотты және эукариотты жасушалар деп бөледі. Прокариоттылар негізінен бактериялардан тұратын өсімдіктер әлеміндегі бір жасушалы ағзалар. Прокариоттылар эукариоттылардан айырмашылығы маңызды құрылымды-функцияларымен сипатталады.

Прокариотты жасушалар үшін құрылымды функциясы қарапайым. Олардың ішінде қарапайым орналасқандары - микроплазмалар. Микоплазмалар кейбір ауру қоздырғыштар мен өсімдік жыртқышы болып табылады.

Микроплазмалы жасушалардың құрылысы ойыс пішінді, мөлшері 0, 1-0, 25 нм. Олардың бір ерекшелігі жұқа ішкі плазмалық мембранасының болуында, олар ДНҚ молекуларынан тұратын цитоплазманы қоршайды сонымен қоса, 800 түрлі ақуыздары, РНҚ әр түрлі, диаметрі 20 нм рибосомалардан тұрады. Олардың цитоплазмасында липид түйіршіктері, ақуыз тәріздес әртүрлі қосылыстар бар. Жасуша мембранасының қатты еместігіне байланысты микроплазмалар бактериялы сүзгіштер арқылы өтеді.

Аса күрделі прокариотты жасушаларға бактериялар, цианобактериялар мен бір жасушалы балдырлар жатады.

Дара немесе жеке жасушалар «қап» немесе «конверт» тәрізді қалыңдығы 40 нм үш қабатты жасуша қабықшасымен қоршалған. Оның ішінде шамамен 2*10 ^-13 г ақуыз, 6*10 ^-15 г ДНҚ, 2*10 ^-14 г РНҚ (рибосомалы) бар. Бактериялы жасушаларда шамамен 2000 жуық әр түрлі ақуыздар синтезделеді, оның көбісі цитоплазмада кездеседі.

“Конверт„ немесе «қап» негізінен липополисахаридтерден құрылған, ішкі және сыртқы мембрана болып табылатын ішкі және сыртқы қабатты 2 бөліктен тұрады. Негізінен “конверт„ 3 бөліктен тұрады. Сыртқы мембрананың сыртқы беті негізінен сол жерде орналасқан липидтарге жабысқан липополисахаридтерден тұрады. Сыртқы мембрана құрамына сонымен қоса, ақуыздар да кіреді. Ішкі мембрананы цитоплазмалық деп атайды. Олар қос фосфолипидті қабатты көптеген ақуыздардан тұрады. Кейде мембрана лизосома деп аталатын қатпарлар түзеді. Олар бактериялы жасушаның рекликациясына қатысады.

Конверттің үшінші бөлігіне пептидті гликанды қабаты жатады. Олар ішкі және сыртқы цитоплазмалық мембрана арасындағы қалыңдығы 40 нм жасуша қабырғасынан тұрады. Пептидті гликанды қабат бактериялы жасуша пішінін анықтай отырып, қысқа пептидтермен байланысқан полисахаридті тізбектен тұратын жеке күрделі молекула болып табылады. Сыртқы мембрана пептидті гликанды қабатқа микропротеидтің көп мөлшері молекуларымен бекінген, ал ақуызды шеті пептидті гликанның қос аминді пимелин қышқылымен бекіген, ал липидті шеті сыртқы мембранаға тығылған. Жасуша қабырғасы мен мембрана барлық жасуша ақуызының 20% құрайды.

Пептидті гликанды қабаттан тұратын ішкі және сыртқы мембрана арасындағы кеңістік периплазмалық кеңістік деп аталады. Жасуша қабырғасының еруі ішкі мембранада ғана сақталатын протопластың түзілуімен жүреді. Бұл құрылымдар тәжірибелік зерттеулерде кеңінен қолданылады.

Көптеген бактерияларда жасуша қабырғасының бетінде жгутиктер, ал жасуша қабырғасының сыртында капсулалар бар.

Бактериялардың негізгі заттары концентрациясы 200 мг/мл ақуыз ерітіндісін құрайтын цитоплазмадан тұрады. Бактерия цитоплазмасында мембрананың жоқтығынан нуклеотидтер деп аталатын ядролы аймақ бар. Бұл жерде иреленген қос тізбекті жеке сақиналы ДНҚ. ДНҚ-ның бұл тізбектері хромасома ретінде қарастырылады. Кейбір бактерияларда қос сақиналы хромасомалар да кездеседі.

Бактериялар цитоплазмасында көптеген мөлшерде рибосомалар кездеседі. Әр рибосоманың құрамы 65% рибосомалы РНҚ мен 35% ақуыздан тұрады. Ал ақуызды бөлігі шамасы 50 әртүрлі ақуыздан құралады.

Цитоплазмада түйіршік немесе тамшы ретінде майлар, гликогендер, липидтер, күкірттер болады. Сонымен қатар, жоғары полимерлі фосфор қышқылдары кездеседі: микоплазмалы жасуша, бактериялы жасуша, бактериялы “конверт„

Прокариоттар эволюция үрдісінде эукариотты жасушаларға дейін пайда болған.

Прокариоттың жасушалары өте ұсақ болады (0, 5-3мкм), митохондриялар, хлоропластар, гольджи кешені, лизосомалар сияқты айқын байқалатын мембранамен шектелген органеллалар мен ядро мембранасы болмайды. Прокариоттардың гендік ақпаратының құрамында эукариоттар жасушаларының хромосомаларында болатын негізгі ақуыздар-гистондар жоқ, тұйық сақина пішінді ДНҚ-ның тізбегінен тұратын бір хромосомада орналасқан.

Прокариоттардың ядросында митоздық аппарат пен ядрошығы жоқ. Олар амин қышқылдары мен көмірсулардан тұратын жасуша қабырғасымен қоршалған. Прокариотты жасушалар жабайы талшықтардың көмегімен қозғалады.

Прокариотты жасушалар бір-бірінен жасуша қабырғаларының қалыңдығы мен құрылысының, плазмалық мембранасының өсінділерінің саны мен құрылысының өзгешелігімен және де басқа белгілерімен ажырайды. Бірақ жалпы құрылысы бірдей болып қалады.

Прокариоттардың молекулалық тұрғыдан басты ерекшелігі - олардың жасушаларында ядроның болмауы. Ол тек прокариоттарда геномдардың ішкі көрінісі болып қалады.

Прокариоттар геномы өте жинақты орналасқан. Ген - тұқым қалаушы ақпарат бірігіі. Олар геномдар немесе хромосомаларда орналасқан және де ағзада нақты функцияның орындалуын бақылайды. Ген негізгі екі элементтен тұрады:

реттеуші бөлім;
өзі иондайтын бөлім.

Реттеуші бөлім гендердің құрылымында болған гендік ақпаратты игеруші алғашқы кезеңді қамтамасыз етеді. Гендердің құрылымы кодталатын геннің құрылымы жөнінде ақпарат жинайды. Кодталмайтын, сатылы мөлшері аз, прокариотты гендердің 5 аяғы реттеуші элементтердің сипатты ұйымдастырылуынан тұрады. Әсіресе, транскрипция инициациясынан бірнеше қашықта. Гендердің бұл аймағы промоторлар деп аталады. Ол гендердің транскрипиялануында маңызды.

Промотор екі консервативті сатыдан тұрады. Бірі алты немесе жеті пар негізден, екіншісі тоғыз нуклеотидтен.

Транскрипцияны тоқтататын дабыл болып табылатын ДНҚ сатысы геннің 3 аяғында болады және ол транскрипциялар терминатор деп аталады.

Промотор мен терминатор арасындағы аймағындағы транскрипция бірлігі деп аталады.

1. 3 Эукариоттар геномы.

Эукариотты жасушалардың ядросы бар. Олардың ақпаратты макромлекуласы - ДНҚ. Эукариоттарда гендердің ұйымдастырылуы прокариоттарға қарағанда аса күрделі. Эукариотты гендерді ДНҚ сегментінің жиынтығы деп қарау керек.

Ген құратын ДНҚ сегменттеріне мыналар жатады:

1. Транскрипция бірлігі - бірінші транскриптті кодтайтын ДНҚ аймағы. Олар:

а) РНҚ молекулаларының сатыларынан;

б) интрондардан;

в) аралық саты - сплайсерлерден;

г) трансляцияланбайтын сатыдан тұрады.

2. Ең аз сатылану транскрипцияның бастапқы және соңғы сатылануы үшін керек.

3. Транскрипциясының инициациясының жиілігін реттейтін сатылану.

Мысалдардан гендердiң әрекетi салыстырмалы түрде бiр-бiрiне тәуелсiз пайда болатынын көруге болады. Сары реңдi асбұршақ тұқымының доминантты реңi осы белгiнi тұқымның тегіc формасының доминантты реңі қатысқанда да, тұқымның бұдырлы формасының рецессивтi генінің аллельдi болуында да дамыта алады. Теңіз шошқаларындағы қара немесе ақ реңдi ген олардың жүн жамылғыларының даму сипатын анықтайтын гендерге тәуелсiз әсер етедi. Осы мысалдар негiзiнде ағза генотипi бiр-бiрiне байланыссыз жеке әсер етушi гендердiң қосындысы деген ұғым туып қалуы ықтимал. Мұндай түсінік жалған. Кей жағдайда әртүрлi гендердiң әсерi салыстырмалы түрде тәуелсiз болып көрінгенмен де, олардың арасында өзара әсер етеудiң әртүрлi формалары жүзеге асады.

Ағза белгiciнiң дамуы әдетте көптеген гендердiң бақылауында болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.