Гумандық қасиеттер тән гумандық гумандык

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 4

I Тарау. Оқушыларда гумандық қасиеттерді қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлескен жұмысының педагогикалық-психологиялық негізі . . . 7

1. 1. Оқушыларда гумандық қасиеттерді қалыптастырудың

теориялық негізі . . . 7

1. 2. Отбасы оқушыларда гумандық қасиеттерді қалыптастырудың

негізгі факторы . . . 17

II Тарау. Жеке тұлға қасиеттерін қалыптастыруда отбасы мен баланың бірлескен жұмысы . . . 32

2. 1. Бала жеке тұлғасының қалыптасуындағы тәрбиенің рөлі . . . 32

2. 2. Отбасы өміріндегі ата-ана тәрбиесінің рөлі . . . 34

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 38

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 39

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі: XXI ғасырдың басты міндеті - бүкіл тәрбие, білім беру, оқу ағарту жөне мәдениет кешенін гуманистік бағдардағы адам тәрбиесіне жұмылдыру болып табылады.

Қазір біздің алдымызда қоғамды жақсартудың ең басты тегершісі - тарихи көзқарасты жан-жақты дамыту міндеті тұр. Жаңа жағдай жаңа ұғымдарды, жаңаша ойлауды туғызатындықтан, жұртшылықты жаңаша ойлау тұрғысынан тәрбиелеу үрдісі жалпы мәдениетті қалыптастыруды қажет етеді. Ал жалпы мәдениетті қалыптастыру процесі оған тән гуманизмді, оның адамгершілік қасиетін одан әрі дамытып, адамға тән сүйіспеншілікті білім беру мен тәрбие жүйесіне енгізумен айқындалады. Адамгершілік идеясының өте ертеден келе жатқан ұзақ тарихы бар екендігі бәрімізге белгілі. Тәрбиенің адами негізін ертедегі Шығыстың ойшылдары әл-Фараби, әл-Беруни, ибн-Сина, Ж. Баласағұн, М. Қашғари т. б. еңбектерінен кеңінен орын алған. Олардың идеялары педагогиканың қалыптасып, одан әрі дамуына негіз болды. Оның негізін қалаушылар алыс және жақын шетел ғалымдары (Я. А. Коменский, Ж. Руссо, И. Г. Песталоцци, К. Д. Ушинский, А. С. Мака-ренко, В. А. Сухомлинский, Н. К. Крупская және т. б. ), қазақ ағартушы-лары (Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, қазақ зиялылары Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М. Әуезов және т. б. ) болды.

Шындығында да тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында алады. Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды өркениеттілікке жеткізу ең алдымен әрбір отбасындағы өмірді гуманистік бағытта ұйымдастырудан басталмақ.

Жоғарыда зерттелген философиялық, әлеуметтанушылық, психоло-гиялық, педагогикалық және деректі құжаттарды талдау барысында оқушылар бойында адами жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру отбасы ықпалымен байланысты екендігін дәлелдейді. Бүгінде тәрбие берудің ауқымы кең, талабы жоғары. Соған сай заман талабы бүгінгі отбасына үлкен жауапкершілік пен жогары білімділікті жүктеп отыр. Оның үстіне отбасы тәрбиесін жақсарту мәселелері әлемдік деңгейде қарастырылып келеді. Оған 1989 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған, кейіннен 1995 жылы 5 шілдеде Қазақстанда қабылданған „Баланың құқығы туралы конвенция" дәлел бола алады. Онда: „Бала толық және гармониялы дамуы үшін, ол мейіріммен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай- ақ, бала әлі дене, ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе қүқықтық қамқорлыққа мұқтаж", -делінген. Конвенцияда әрбір ата-ана жасөспірімдердің өркениетті елдерде қазіргі заман талабына сай білім алуын қамтамасыз етуге міндетті екенін айта келіп, ол білімдер мына бағытта жүзеге асырылуы тиіс деп көрсетілген:

а) баланың жеке басын, талантын, дене жөне ақыл-ой қабілетін дамыту;

ә) адам құқығын құрметтеу;

б) баланы өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтын, тілі мен құндылықгарын, елінің ұлттық байлықтарын бағалауға тәрбиелеу;

в) баланы еркін қоғамда ынтымақтастық, түсіністік, ұлтаралық қарым- қатынаста достық рухында саналы өмір сүруге дайындау;

г) қоршаған ортаға жанашырлыққа тәрбиелеу.

Сондай-ақ, 1996 жылы 30 шідде мен 1 тамыз аралығында бүкіл әлемдік конвенция кезінде Вашингтон қаласында Жапон азаматы Сан-Мен-Мунның ұйымдастыруымен (басшьшығымен) „Бүкіл әлемде бейбітшілік үшін", - деп аталатын отбасы Федерациясы құрылды. Оның салтанатты ашылу рәсіміне әлемнің 100 мемлекетінен 600-ден астам делегаттар қатысты. Мұндай рәсімдер бүіінде БӘБҰ отбасы Федерациясының 185 мемлекетте ашылған бөлімдеріңде өткізілуде.

Бұл федерациясының негізгі мақсаты - отбасы дамуына көмектесу. Федерацияның ең көңіл аударатын мәселесі - ата-аналардың балаларына деген қамқорлығы мен сүйіспеншілігі, отбасындағы бала тәрбиесі. Онда: „Салауатты отбасы-өркениетті қоғамның негізі болуына сәйкес бүкіл өлемде бейбітшілікті орнатудың кепілі отбасында дамитын құндылықтар болып табылады", - делінген. Сонымен қатар отбасы - сүйіспеншіліктің мектебі болғандықган, онда әрбір адам әйелі мен ері, әкесі мен анасы, қызы мен ұлы, ағасы мен қарындасы бола жүріп, сүйіспеншіліктің әртүрлі өлшемдерін танып білетіні, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын дәстүрлер мен ізгі мұраттар тек отбасында ғана дамып, байытыла түсетіні, адамды өзара түсіністікке алып келетін шынайы да тұракты сүйіспешпіліктің дәстүрлері тек салауатты отбасында қалыптасатыны баяндалған (БӘБҮ отбасы федерациясы материалдарынан) .

Отбасы тәрбиесінің мәселелері Қазақстан Республикасында да мемлекеттік тұрғыдан қамқорлыққа алынып, қаралуда. Оған дәлел Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 2 наурыздағы Жарлығымен Президент жанындагы отбасы, әйелдер және демографиялық саясат проблемалары жөніндегі арнайы кеңестың құрылуы. Ол консультациялық-кеңесші орган болып табылады. Кеңес өз қызметінің алғашқы қадамын Қазақстан Республикасы Президенті „1995 жылы Қазақстандагы әйелдер мен отбасылардың қазіргі жағдайы" деген тақырыпта ұлттық баяндама әзірлеуден бастады. Ол баяндама әлеуметтік-экономикалық жағдай, демографиялық ахуал, білім беру, әйелдер -халық шаруашылығында, еңбекпен қамту, әлеуметтік сала, денсаулық сақтау және медициналық әл-ауқат дәрежесі, отбасы және оны әлеуметтік тұрғыдан қорғау, мүгедектер мен зейнеткерлер, әйелдердің тәртіп бұзушылығы сияқты тарауларды қамтыды.

Ата-аналардың балалары алдындағы жауапкершілігін жете сезінуі мен оларды тарбиелеу барысында арнайы педагогикалық білімдерін жетілдіріп отыру олардың балалары оқитын мектеппен, ондағы тәрбиешілермен ынтымақтастықты нығайтуды қажет етеді.

Адамның ең негізгі қасиеттерінің бірі оның адамгершілігі. Оқушылар бойында адамгершілік, гумандық қасиеттерді қалыптастыру мектеп, ұстаз, отбасы тағы басқалардың педагогикалық ынтымақтастығы арқылы жүзеге асырылады. Мектеп пен ата-ана арасындағы байланыстың тұрақтылығын қамтамасыз ету бүгінгі сынып жетекшісінің міндетіне жүктелген үлкен жауапкершілік болып отыр.

Зерттеу проблемасы: жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек және жасөспірім шақта жедел жүргендіктен отбасының тигізетін әсері мол.

Зерттеудің мақсаты: бала тұлғасын қалыптастырудағы; дамытудағы отбасының тигізетін әсерінің маңыздылығын ашып көрсету.

Зерттеу обьектісі: Жанұядағы ата-ана мен баланың арасындағы тәрбиелік қатынастар.
Зерттеу пәні: отбасы тәрбиесінің мәселелері

I. Оқушыларда гумандық қасиеттерді қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлескен жұмысының педагогикалық-психологиялық негізі

1. 1 Оқушыларда гумандық қасиеттерді қалыптастырудың

теориялық негізі

«Біз өз өміріміздің басқа салаларында жаңалықтарға кең жол бере отырып, барлық өзгерістердің негізгі мәні адам тәрбиесі, адамның дамуы екендігін естен шығарып алмауымыз керек", - делінген Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында. Онда өркениетті қоғамның талабы ретіңде адамдардың сауаттылығын арттыру жалпы орта білімнің жүйелілік реформасының стратегиялық мақсат-тарының бірі деп көрсетіледі.

Адамгершілік тұрғыдан жетілуді айқындап беретін тәрбиенің өзегі - балалардың гумандық көзқарастары мен өзара қарым-қатынастарын қалыптастыру болып отыр. Гумандық қасиеттерді қалыптастырудың негізгі міндеті - қоғамның өлеуметтік қажетті талаптарын әрбір баланың борыш, намыс, қадыр-қасиет сияқты биік адамшылық ішкі стимулдарына айнаддыру болып табылады.

Бүгінгі танда гуманитарлық білім беру және гумаңдылыққа тәрбиелеу, тәрбиені өлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес жүргізу мектепті жетілдірудің негізі болып отыр. Бұл мәселе Қазақстан Республикасыңда гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: „Қоғамды гуманитарлан-дыру - XXI ғасырдың табаддырындағы өркениетті дамудың талабы . . . ", - деп айтылып, гуманитарландыру мақсатына жету зиялылықты қалыптастыруды, өмірлік құңдылықгар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін орнықтыру арқылы жүзеге асырылатынын атап өтеді. Ал оның басты міндеті - бүкіл тәрбие, білім беру, оқу-ағарту және мәдениет кешенін гуманистік бағдардағы адам тәрбиелеуге жұмылдыру деп көрсетіледі.

Гумандылыққа тәрбиелеу мәселесінің жоғарғы деңгейде қарастырылуы тәрбиенің тарихи сабақтастылық ұстанымының көрсеткіші екендігін дәлелдейді. Тарихқа көз жіберсек, гумандық қасиет пен қарым-қатынас, адам баласы қоғамының дамуы мен жалпы адамзаттық құндылықтың ең негізгі бастауы ретінде адаммен бірге дамып келе жатқаны философиялық, психологиялық, педагогикалық, социологиялық әдебиеттер мен ғъілыми еңбектерге шолу жасауда айқын көрініс табады. Шет тілдер сөздігінде гуманизм - латынның адамсүйгіштік адам мен адамдық қасиеттерге құрметпен қарау деген сөзін білдіреді /100/.

Отандық, шет елдік және соңғы жылдары жарық көрген философтар, педагогтар мен психологтар еңбектеріне талдау жасағанда гуманизм ұғымын әр саладағы ғалымдар өзіндік ерекшелікпен сипаттайтының байқадық. Соның ішінде біз қарастырып отырған проблемаға жақын болғаны, әрі гуманизмді адам болмысындағы негізгі қасиеттер тұрғысынан анықтаған Ресей философы А. Ф. Лосев болды. Оның пайымдауынша: „гуманизм дегеніміз - философия, филология, тарих тұрғысындағы білімдердің және ерекше өнердің жиынтығы ғана емес, сонымен бірге ол адамның ақыл-ойының ерекше бір қасиеті, еркін ойлауға деген бұрылысы" .

Ал Қазақстандық философ Р. Н. Нұрғалиев 1996 жылы жарық көрген философиялық сөздігінде: „гуманизм - адамның қадір-қасиеті мен құқын құрметтеуді, оның жеке тұлға ретіндегі бағасы, адамның игілігіне, оның жан-жақты дамуына, адам үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастардың жиынтығы" - деп анық-тама береді.

Жоғарыда аталған анықтамаларға сүйене отырып бұл проблеманы зерттегенде. гумандық қасиет адам бойындағы мінез-құлық пен қарым-қатынас тұтастығымен айқыңдалатынын байқадық. Соңғы жылдары Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінің педагогика кафедрасы ғалымдары тарапынан оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру бағытында профессор А. А. Бейсенбаеваның жетекшілігімен көптеген ғылыми жұмыстар қорғалды. Онда бүкіл оқу-тәрбие процесін пән аралық байланыс негізінде гуманитарлаңдыру арқылы оқушыларды гумандылыққа тәрбиелеу мәселесі (А. А. Бейсенбаева), оқушыларда гумандық көзқарасты қалыптастыру (В. П. Карибжанова), оқушыларда гумандық қарым-қаты-насты қалыптастыру (Г. К. Шолпанқұлова, Д. Б. Кисикова) т. б. мәселелері зерттелді.

Ғалым-педагог А. А. Бейсенбаева өзінің „Пәнаралық байланыс негізінде жоғары сынып окушыларына білім беруді гуманитарландыру" такыры-бындағы докторлық диссертациясында гуманизмнің тарихи құбылыс екендігін, сондықтан қоғам талабына сай мазмұнының толығып, өзгеріске еніп отыратынын дәлелдеген. Педагогика тарихында қалыптасқан гуманизмнің абстрактылы және реалды типтеріне анықтама беріп, абстрактылы гуманизм- нақтылы тарихи жағдайлардан тыс гумандылық идеяларды жүзеге асыруды басшылыққа алатынын, ал, реалды гуманизм-қоғамның тарихи дәуірінде жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру үшін жеке бастың саяси, әлеуметтік, ұлттық және рухани бостандықтарын қамтитын нақтылы мүмкіндіктер жасауға негізделген тип екендігін сипаттаған. А. А. Бейсенбаеваның зерттеуінде „гуманизм" ұғымымен байланысты түсініктер қарастырылып, гумаңдылықтың бүгінгі күнгі мәні ашылған. Осы бағытта Г. Шолпанкұлова „гумандық қарым-қатынас" үғымының жұмыстық анык^амасын: „Гумандық қарым-қатынас адам бойындағы адамгершілік, түсінік, сезім және мінез- құлықтың түтастығымен, бірлігімен анықталады"- деп келтіре отырып, гумандық қарым-қатынастың құрылымдық бөліктерін анықтаған. Оған енетін қасиеттерді топтастырып, іріктеп, шынайы гумандық қасиеттер, жалған (бүркемеленген) гумандық қасиеттер және гумандыққа жат қасиеттер деп үш топқа бөліп көрсеткен. Ал, В. П. Кәріпжанова зерттеу жұмысында баланы гумандылыққа тәрбиелеу үшін ең алдымен гумандық көзқарасты қалыптастыру керектігі айтьшады. Ол жоғары сынып оқушыларында гумандық көзқарасты қалыптастырудың құрылымдық компоненттерін мынадай етіп береді:

1. Гумандық көзқарасты қалыптастырудың негізгі элементтерінің бірі адамдарға деген гумандық қарым-қатынас, гумандылық, гуманизмнің мәні туралы білімдер.

2. Гумандық қарым-қатынасты қалыптасіырудың мазмұны.

3. Балалардың мінез-құлқындағы гумаңдылықты қалыптастырудың
әдіс-тәсілдері мен формалары.

Дегенмен, гумандық қасиеттерді қалыптастырудагы отбасының ықпалы, оның тиімділігін арттыруда мектептің ынтымақтастығы мәселе-леріне аз көңіл бөлініп отыр. Жоғарьща аталған галым-педагогтар зерттеуіне сүйене отырып, біз гумаңдық қасиетке адамзат бойындағы ізгі ниетті барлық ұнамды құлықтардың жататынын анықтадық. Ол адамның ойы, көзқарасы, мінез-күлқьі, іс-әрекеті, қарым-қатынасы арқылы көрініс табады.

Гуманизмнің анықтамасы кейіннен берілген болса да, гуманизм туралы ойлар ежелден айтылып келеді. Сондықтан біз өз зерттеу жұмысымызды әл-Фараби еңбектерін зерттеуден бастадық.

Ұлы ғұлама әл-Фараби өзінің „Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері" деген еңбегінде: „Дене сияқты жанда да өзіне тән денсаулығы және науқасы болады. Жанның саулығы сол, оның өзінің және оның бөліктерінің жайы жақсы болуының әсерінен өрдайым ізгі қылықтар көрсетіледі, игілікті істер істеледі және тамаша әрекеттер жасалады. Ал жанның науқастығы сол, оның өзінің және бөлшектерінің жайы нашар халде болуының әсерінен әрдайым жаман қылықтар көрсетіледі, азғындық істер істеледі және сорақы әрекеттер жасалады", - деп адам әрекетінің бәрі белгілі бір әсерлер жиынтығының нәтижесі екенін кәрсетеді /21, 4/.

Осылайша, ұлы ғұлама адам жанының күйі мен әрекеті арасындағы психологиялық байланыстылықты суреттейді.

Зерттеу барысында бізді ұлы ойшыл, түркі әлеміне танымал ақын Қожа-Ахмет Иассауи еңбектері де ерекше назарымызды аудартты. Оның „Дәптер сәни" (екінші дәптер) „Диуани хикмет" деп аталатын еңбектері нағыз гуманды тұрғыда жазылған мұралар. Қ. А. Иассауи сол замандағы араб, парсы тілінде жазатын дәстүрді бұзып, ол тілдерді біле тұра, өз шығармаларын шағатай (көне түркі) тілінде жазған. Ондағы ойы -“Құран” тағылымдарын түркі тілдес елдерге таратуды мақсат тұтқан. Ол: Менің хикметтерім Алладан пәрмен Окып ұкқанга бар магынасы: Құран, - деп, келер ұрпаққа берер тағылымдарынъщ тәрбиелік мәнін салмақтайды.

Қ. А. Иассауидің дастанындағы көзқарастары мен өмірдің сан қилы салаларын пайымдауы оның хикметтерінің өн бойында көрініп те, сезіліп те отырады. Ғұламаны тек сопылықпен дүниені тәрк еткен, өмірдің қат-қабат құбылыстары мек зандылықтарын зерделемеген деп айтуға болмайды. Қ. А. Иассауи еңбектерінде имандылық, гумандылық мәселелері былайша түжырымдалады:

Ғаріп, пақыр, жетімдердің басын сипап,

Діні катты халайыкрган каштым міне.

Қайда жүрсең көңілі жүмсак, сыпайы болғыл,

Көре қалсаң мүсәлірді сырлас болгъш.

Жоғарыдағы өлең жолдарынан ақын Қ. А. Иассауи мейірімділік, аяушылық білдіру, жанашырлық пен қайырымдылық жасау бүл гуман-дылықтың, ізгіліктің негізі екендігін түйіндейді. Сол кезде айтылган ақын ойлары бүгінгі күн проблемаларымен астасып, өміршеңдігін танытып отыр.

Өмірде қарама-кайшылық қатар жүретіні ақиқат. Ұлы бабамыз да надандықтың не екенін түсіну үшін оған даналықты қарама-қарсы қояды, даналықтан нәр алуды уағыздайды.

Кіші пейілділік үлылықтың белгісі, - дейді ғұлама Махмут Қашғари. Адам бойьшдағы құдай берген дарынға немесе байлығына, не кызметіне мақтанып немесе бұлданып, тәкаппар болса, бүл ақылсыздықтың ең төмені, - деп гумандылық және гумандылыққа жат қылықтардың бәрі ой мен көзқарастың көрінісі екенін айтады.

Жоғарыда айтылғандай „гуманизм" деген термин кейіннен ендірілгенімен. гумандық идеялар ертеден айтылып келгені мәлім. Қазақ халқы тарихында „гуманизм" ұғымы көне түркі әлемінде „жәуанмәртлік" ұғымы аясында карастырылып келгендігін зерттеу барысы көрсетіп отыр.

„Жәуанмәртлік" ұғымы парсы халқының „жувонмард" сөзінен аударғанда „жувон - жігіт", ал „мард" - жомарттықгы, қайырымдылық кен кеңпейілділікті, ятни ұнамды қасиеттер жиынтығын білдіреді.

Жәуанмәртлік туралы түсініктің алғашқы белгілері қазақ халқының тарихында ертеден-ақ пайда болып, біртіндеп туыс елдер арасында кеңінен тарады. Оған қазақ лексикасындағы „жомарт" сөзінің түбірлестігі дәлел бола алады. „Жәуанмөртлік" философиялық ілімін зерттеуші ғалымдар (М. Әуезов, М. Мырзахметов және т. б. ) „адамдық", „гуманизм" ұғымдарымен мағыналас екендігін, ал ол туралы деректер ауыз әдебиеті мен „Қүтадғу біліктен" басталып, соңы 1917 жылы жарық көрген „Туһфа ва жумхурият" кітабында ғана сөз болғанын дәлелдейді. „Жәуанмәртлік" ұғымының тағы бір маңызды ерекшелегі -ол гуманизмнің негізі болатындығында және шығыс халқының психологиясына сәйкес келетіндігінде болып отыр.

Осы тұста біз „жөуанмөртлж" ұғымының мәнін тереңірек ашып түсіну мақсатында ғалым М. Мырзахметовпен кездескенімізде, ол кісі Ж. Баласағұнның „Құтты білік" дастанын мұқияттықпен қайталап оқуымызды кеңес берді. Бұған дейін біз Ж. Баласағұнның бұл дастанын отбасы тәрбиесі мәселелері тұрғысынан жан-жақты талдап қарастырған болатынбыз.

„Жәуанмәртлік" ұғымы мәнін анықтайтын түсініктер Ж. Баласа-ғұнның „Құтты білік" дастанында орын алғандығын байқау қиын емес. Бұл еңбекте ақын мораль философиясын арқау етіп, әділет, бақыт, ақыл, қанағат сияқты этикалық күрделі төрт ұғымға мән береді. Оларға төрт кейіпкердің түрікше атын қояды. Күн нұры сияқты барша әлемге ортақ жылулық шуагын тарататын болгандықтан Әділетті-Күнтуды (патша) деп атайды. Бақыт пен байлық, молшылық, дәулет, мансап-шен мағынасын қамтитындықтан Бақытты-Айтолды (уәзір) деп Айға балаған. Өйткені дәулет пен бақ та Ай секілді бірде толысып, бірде ортайып, кейде тіпті кішірейіп адам баласының қолына қонбай кететін болғандықтан оны бақытпен теңестірген. Ал, Ақылды-Ұғдырмыш (уәзірдің үлы), Қанағатты-Ұзғырмыш (уәзірдің кенжесі, қыз бала) деп атаған. Осылайша төрт кейіпкердің ара қатынасы бір-біріне сұрақ-жауап қою аркылы шешіліп, әр мәселе осылардың дүние танымы тұрғысынан алынып, автордың айтпақ болған негізгі идеясы барынша кең тұрғыда суреттеледі. Оның идеясының ой желісі болған әділет, ақыл. қанағат, ракым, ізгілік жайлы моральдық ұғымдардың арғы төркіні түран жерінде жатқан жәуанмөртлікпен түтасып жаткан құбылыстар. Мұндағы төрт кейіпкердің үшеуін (өділдік, акыл, бақытты) Ж. Баласағұн адам баласының бойындағы негізгі қасиеттер түрғысында қанагатган бөліп қарастырады. Адамзаттың осы үш қасиет жолында өмір бойы талпынып күресіп келетіндігін, білсем, үйренсем, көрсем дегеннің бәрі акылға, білімге, ал шындықты іздеу әділдікке төн қасиет екенін, сол арқылы жоғары мәртебеге жетіп, үнемі жаркын болашақка ұмтылу, жаңаны, өзгерісті қажетсіну бақытқа тән қасиет екендігін түсіндіреді. Ал қанағатты бөліп қарастыруы - оны өмірдің бар қызығын қанағат тұтқан адамдықтың сопылық жолы деп түсінуінен болса керек. Бұл айтылған ойлардан Ж. Баласағұнның адамның адамдығын білдіретін негізгі осы үш қасиет деген пікірде болғанын көреміз.

Жәуанмәртліктің ерте заманда жұрт таныған үш сипаттан тұратыны Кайкаустың „Қабуснама" атты педагогикалық мәні бар кітабында (1082-1083) айтылған. Онда: „Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсе бар. Бұл үшеуінің бірі - акыл, екіншісі - туралық, үшіншісі - жомарттық (адамгершшік, қолы ашықтық және т. б. қасиеттер) ", - делінген. Жомарттық жолына түспек болған адамның үш нәрседен сақ болуын: „Көзіңді жаман қараудан, қолынды жаман істен, тілінді жаман сөзден сақта", - деп ескертеді.

Кезінде ғұлама Абай да „Белгілі жәуанмөртлік үш хислат бірлөн болар деген сиддық (шындық), көрәм (ізгілік), ғақыл (даналық) ", - деп, жәуанмөртліктің үш түсініктен тұратынын атап өткен. 38-ші қара сөзінде адам болу, жарым адам, толық адам, адамның адамдығы, адамшылық және т. б. ұғымдарға талдау бере отырып жас ұрпақ „ . . . ғылым, білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады", - деп түсіндіреді. Жәуанмәртліктегі үш қасиетті өлеңдерінде молынан қамтиды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.