Картоп ауруларының түр құрамы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1 Әдебиеттерге шолу . . . 4

2 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ- климат жағдайы . . . 7

3 Арнайы бөлім . . . 10

3. 1 Картопты өсіру технологиясы . . . 10

3. 2 Материалдар мен ғылыми зерттеу жұмыстарының әдістері . . . 15

3. 3 Зерттеу нәтижелері . . . 17

3. 3. 1 Картоп ауруларының түр құрамы . . . 19

3. 3. 2 Ауруларға қарсы қолданылатын фунгицидтердің тиімділігі . . . 21

Қорытынды . . . 24

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 25

Кіріспе

Қазақстанның егіс далаларында мәдени 2 негізгі түйнекжемістілер егіледі. Оның бірі картоп (Solanum tuberosum) алқа тұқымдасына жататын өсімдік және жер алмұрты немесе топинамбур (Helianthus tuberosum L. ) күрделігүлділер тұқымдасына жатады.

Картоп - Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығындағы аса маңызды техникалық дақыл. Ол адам өмірінде, тамақ ретінде наннан кейін екінші орында, себебі түйнектердің құрамында ақуыз (2%), адам организміне пайдалы минералды тұздар (1%), кальций, фосфор, темір және басқа көптеген қоректік элементтер, дәрумендер (С, В ₁ , В ₆ , Д, РР, К, Е) болады. Өнеркәсіпте крахмал, патока, спирт, глюкоза сияқты құнды заттар алу үшін шикізат ретінде пайдаланады. Қабығы мен түйнегі мал шаруашылығында жоғары сапалы азық болып табылады.

Қазақстан Республикасының 1993- 1995 жылдан бастап 2000 жылға дейінгі даму бағдарламасына сәйкес әр адам басына шаққанда 90 кг, ал жыл бойына 2597, 8 мың тонна өнім алу керек. 2008 жылы картоп отырғызылған жердің көлемі 176, 3 мың га және 1472, 2 мың т өнім алынды [1] .

Соңғы жылдары елімізде картоптың өнімі де, сапасы да төиендеуде. Мұның негізгі себебі вегетация кезінде агротехникалық шаралардың дұрыс жүргізілмеуі, сонымен қатар зиянкестер мен аурулардың әсерінен болатын шығындар. Вирус ауруларымен қатар, саңырауқұлақ арқылы таралатын аурулар- фитофтороз, макроспориоз және альтернариоз аурулары да қарқынды дамуда. Бұл аталған аурулар Қазақстанда толық зерттелмеген.

Фитофтороз солтүстік және шығыс облыстарда қолайлы температура 22-25 ^о С және 75-80% ылғалдылықта спора арқылы дамиды. Осы аталған аурумен залалданған түйнектер әсерінен картоптың 30% және одан да жоғары өнімі жойылады.

Сонымен қатар, бүгінгі таңда картоптың аса қауіпті зиянкестері болып картоп колорадо қоңызы, күздік көбелек, шегірткелердің бірқатар түрлері және т. б. зиян келтіреді.

Сондай- ақ аурулардың көпшілігі саңырауқұлақтардан- картоп ісігі, ризоктониоз, таз қотыр, құрғақ шірік; бактериялардың залалдануынан- қара мойнақ, сақиналы шірік; вирустардан- түрлі мозайкалар мен деформациялар туады.

Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы жағдайында Агрофирма ″Приречное″ ЖШС картоп егісіне келесі мақсатпен ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілді.

Зерттеу жұмыстарының негізгі мақсаты: картоптың негізгі саңырауқұлақ ауруларының түр құрамы, таралуы мен дамуы және аурулардан қорғау шарасын ұйымдастыру.

1 Әдебиеттерге шолу

Қазақстанда картоп ауруларына бақылау жұмыстары ертеден бастап жүргізіледі. Л. Д. Казанес [2] мәліметтері бойынша 1933- 1934 жылдары картопты отырғызу кезінде ауруларына бақылау жүргізілді. 1937 жылы М. В. Власов картоптың негізгі ауруларға шалдығуынан, сонымен қатар сақтау кезінде түйнектердің шіруін бақылауды жалғастырды.

Зерттеу жұмыстарының мәліметтері бойынша картоптың фитофтороз ауруының шыққан жері- Оңтүстік Америка. Ол осыдан 100 жыл бұрын зақымданған түйнектер дақылы Латын Америкасынан Европа елдеріне таралған. Европада осы кеселді өткен ғасырдың 30- жылдары байқаған. Келешекте фитофтороздың таралуына қарсы жұмыстар жүргізіле басталды. Аурудың таралуы картоп егісінің толық жойылуына әкеліп соқтырды. Батыс Европа елдерінің, соның ішінде Голландия, Дания, Финляндия, Ирландия, Ресейде және т. б. мемлекеттерде аштық жылдары басталды [3-13] . Осы жағдайдан кейін Ф. Энгельс [14] ″1947 жылы аштық- фитофтороз әсерінен болды. Қанша миллион ирландықтар аштықтан қырылса, бірнеше миллиондарын мұхиттың арғы жағынан жер аударуына себеп болды″- деп жазды.

Ресейде фитофторозды алғаш А. А. Ячевский [15] 1845- 1846 жылдары Прибалтика губерниясынан тапты. Кейіннен Украина, Кавказ, Сібір аймақтарына картоптың осы аталған аурулары да байқалды. Ресейдің кейбір аймақтары белгіленді, себебі аурудың әртүрлі дәрежеде таралуына шолу жұмыстары жүргізілді. Фитофтороз көбінесе ауа райы ылғалды, таңғы шық және тұман жиі байқалған күндерде қарқынды дамиды.

Фитофтороздың Ресейде таралуын К. В. Попкова [16] ауа райы жағдайларына және топыраққа қарай 4 аймаққа бөлді: 1- кеселдің байқалуы; 2- аз дамуы; 3- орташа көлемде дамуы; 4- жоғары деңгейдегі көрсеткіштер.

1950 жылдары Л. Д. Казанес [2] картоптың вирус, бактерия және саңырауқұлақ ауруларын және ауру таратушылардың түрлік құрамын, соның ішінде, дақылдың белгісіз себептермен залалдануын толығырақ меңгерді. Ол әртүрлі ауру қоздырғыштарының түрлеріне және оларға зиян келтірушілер, құбылмалы климаттық жағдайлардың сәйкестігі, басқа патогендердің дамуына кедергі келтірушілердің қатынастарын анықтады.

С. Т. Бубенцов [17] Республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс, шығыс және орталық облыстарында картоп өсіретін аудандарда картоптың вирусты және саңырауқұлақты ауруларына қарсы қолданылатын шараларды, жан- жақты меңгеріп, ұсынды. Оның мәліметтері бойынша оңтүстік және оңтүстік- шығыс, шығыс аудандардың жазық жерлерінде вирусты аурулары және фузариозды солуы, орталықта- картоптың актиномикозды таз қотыры және ризоктониоз немесе таз қотыр аурулары кең таралған.

Көптеген авторлардың [16, 18-21] зерттеулері бойынша, Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік- шығыс аудандарында вирус аурулары өте кең таралған. Сондықтанда 70- 80 жылдары осы аталған ауруларға өте көп көңіл аударған. Түйнекті вироздан сақтау үшін арнайы кешенді фитосанитарлық және агротехникалық шараларды ұйымдастырып жүргізді.

К. В. Попкованың [9] мәліметтері бойынша кеселдің алғашқы белгілері жапырақ тақтасының шетінде қара- қоңыр түсті ылғалды дақтар пайда болады. Аурудың дамуы барысында, дақтардың көлемі артады. Фитофтороздың алғашқы белгісі саңырауқұлақ жіпшумақтарынан тұратын өрмекші тәріздес ақшыл жұқа өңез түзіліп, ауа райының салқындылығынан сұрғылт дақтар пайда болғаннан кейін жапырақ тақтасының бетінде байқалады. Құрғақ ауа райы жағдайында олар кеуіп, қурайды. Мұндай жағдайда, жіпшумақтарды байқау оңайға түспейді.

Белорусияда фитофтороз солтүстікте өте қатты дамиды, себебі онда әрқашан тұман және ауа райы ылғалды. Дақылдың аурумен қатты залалданғаны Эстония және Солтүстік Осетияда шілде және тамыз айларында жауын- шашынның жиілеуінен байқалды. Көбінесе Азербайжан және Армения елдерінің таулы аймақтарда қоңыр салқын температурада және жоғарғы ылғалдылықта аурудың дамуы үдейді. Батыс Сібірде фитофтороздың біркелкі дамуы он жылдықта 2- 3 рет, ал өте баяу дамуы вегетация соңында- жыл сайын байқалады [4] .

С. М. Букасов, А. Я. Камераздың [5] айтуы бойынша, ең алғашқы фитофтороздың таралуына талап Ресейдің Еуропа бөлігінде ұсынылды, ал аурудан болған шығындар 1929- 1930 жылдары Н. А. Рожденственскийдің айтуынша сипатталады.

Л. Д. Казанестің [2] айтуы бойынша фитофтороздың алғашқы белгілері 1934 жылы оңтүстік- шығыс Қазақстанда байқалған. 1946 жылы алғаш рет ылғалды жерлерде картоптың өнімі төмендейді, ал 1947 жылы алғаш рет ылғалды жерлерде картоптың өнімі төмендейді, ал 1947 жылы бұл аурудың қатты таралуы, Сібірден әкеліп отырғызылған тұқымдық материялдарда байқалды. Автордың мәліметтері бойынша ауру ауа райының қолайлылығына байланысты солтүстік және шығыс аймақтарда споралар арқылы дамиды, кейбір кездерде дақылдың жойылуына әкеліп соғады. Қазақстанның оңтүстік аудандарынан гөрі солтүстік аудандарында картоптың фитофтороз ауруы кеңінен таралған. Ылғалды жылдары өнім төмендейді, кейбір сорттарда 60% дейін залалданады.

1990 жылдардың басында Ю. В. Воробьева, Е. Г. Башаева [14] және т. б. авторлар картоп фитофторозына бақылау жүргізді. Оңтүстік- шығыс Қазақстаннан аурудың қоздырушы популяцияларын меңгерді. Өсімдіктің өсіп шығу кезеңінде, соның ішінде өсімдік сабағында фитофтороздың алғашқы белгілері байқалды.

Толық дақтар басқан жапырақтарының түсі қою- қоңырланып немесе қараяды. Өсімдік сабағы мен зақымдалған жоғарғы бөліктері солып қалады. Мұндай жағдайда егістен жағымсыз иістер шығады. Сондықтан да картоптың шірік ауруы деп атайды. Аурудың қоздырғыштары түйнектерде жіпшумақ, ал өсімдік қалдықтары мен топырақтарда ооспоралар түрінде сақталады. Ауру түйнектерден жердің бетіне ауру жаңбырмен және желмен басқа сау өсімдіктерге таралады [22] .

2 Зерттеу жүргізілген аймақтың табиғи- климаттық жағдайы

Шаруашылыққа қысқаша сипаттама

ЖШС Агрофирма "Приречное" ауылдық аймағы Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласынан 10 шақырым қашықтықта Ертіс өзенінің сол жағалауында орналасқан. 1993 жылы нарықтың даму кезеңінде құрылған. Қазіргі кезде қаржы саласынан өте жақсы жетістіктерге қол жеткізуде.

ЖШС Агрофирма "Приречное" ауылдық аймақ жекешелендірілген экономикалық субъект, жақсы дамыған жол магистраліне жақын орналасқан. Қазақстанның ірі қалалары Семей, Өскемен, Павлодар, Астана және т. б. ауыл шаруашылығы дақылдарымен қамтамасыз ету жөнінен ең жоғарғы сұраныс аймақтары болып табылады.

Шаруашылықтың жалпы жер көлемі 32107, 2 га, оның ішінде 3853, 8 га егістік жерлер, 1504 га суарылатын аймақ.

Агрофирма бірнеше жылдан бері картоптың голландиялық түрлерін отырғызумен айналысады. Биылғы жылы 353 га жерге картоптың 3 түрлі І және ІІ репродукциялы голландиялық сорттарын "Латона", "Ред-скарлет", "Романо" отырғызып, ойдағыдай жақсы өнім алды.

Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық министрлігінің 19. 05. 04 жылы бекіткен №42 бұйрығы бойынша Шығыс Қазақстан облысының аумағында картоп дақылының І, ІІ, ІІІ репродукциялы сорттарын отырғызу алға қойылды.

Шаруашылықтың топырағы, климаттық жағдайлары

Ауыл шаруашылық дақылдарының өсіп- өнуі мен өнім беруі оның сыртқы ортасына тікелей байланысты.

Семей қаласы Шығыс Қазақстан облысының солтүстік- батыс аймағында орналасқан. Жер бедері әр түрлі, таулы қыратты, жазық далалы болып келеді. Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы климаттық жағдайларына байланысты 2 аймаққа бөлінеді: далалы және шөлейтті- далалы аймақ.

Қала маңының солтүстік бөлігі далалы аймақта орналасқан. Топырағы қою- қоңыр типті, 30%- дан 60%- ға дейінгі типті. Ертіс өзенінің сол жағалауы шөлейтті- далалы, құрамында бірнеше ауылдық және 1 елді- мекенді аймақ бар. Топырағы ашық- қоңыр типті.

Осы аймаққа кіретін ауылдық аймақтар: Приречное, Новобаженовка, Ертіс, Жиенәлі, Достық және т. б. Бұл аймақтар көкөніс және картоп отырғызумен, дәнді- дақылдар өсірумен айналысады.

Климаты күрт континентальды болып келеді. Жылдың ең ыстық айы шілдеде орташа темпертура +20-23 ^о С, ал ең суық айы қаңтарда -15-20 ^о С болады (1 кесте) .

1- кесте. Шығыс Қазақстан облысының климаттық жағдайы

(2009 жылдың наурыз айынан бастап, 2009 жылдың қыркүйек айына дейінгі мәліметтер)

^№

^Айлар

^{Онкүндіктер}

^{Орташа ауа температурасы}

^{Жауын- шашын мөлшері}

^{негізгі мәлімет}

^{орташа есеппен}

^{+, - ауытқуы}

^{негізгі мәлімет}

^{орташа ауытқуы}

^{+, - ауытқуы}

№: ^{Көктем айлары- 2009 жыл}

№: ¹

Айлар: ^Наурыз

Онкүндіктер: ^І

Орташа ауа температурасы: ^{-11, 4}

Жауын- шашын мөлшері: ^{-12, 7}

^{+1, 3}

^{1, 4}

№: ^ІІ

Айлар: ^{-6, 5}

Онкүндіктер: ^{-8, 5}

Орташа ауа температурасы: ^{+2, 0}

Жауын- шашын мөлшері: ^{18, 2}

№: ^ІІІ

Айлар: ^{-1, 8}

Онкүндіктер: ^{-4, 6}

Орташа ауа температурасы: ^{+2, 8}

Жауын- шашын мөлшері: ^{7, 1}

№: ^{Барлығы}

Айлар: ^{-6, 5}

Онкүндіктер: ^{-8, 6}

Орташа ауа температурасы: ^{+2, 1}

Жауын- шашын мөлшері: ^{26, 7}

№: ²

Айлар: ^Сәуір

Онкүндіктер: ^І

Орташа ауа температурасы: ^{+0, 6}

Жауын- шашын мөлшері: ^{+1, 3}

^{-0, 7}

^{7, 5}

⁶

^{+1, 5}

№: ^ІІ

Айлар: ^{+7, 8}

Онкүндіктер: ^{+4, 5}

Орташа ауа температурасы: ^{+3, 3}

Жауын- шашын мөлшері: ^{1, 0}

⁶

^{-5, 0}

№: ^ІІІ

Айлар: ^{+9, 9}

Онкүндіктер: ^{+8, 1}

Орташа ауа температурасы: ^{+1, 8}

Жауын- шашын мөлшері: ^{8, 8}

⁶

^{+2, 8}

№: ^{Барлығы}

Айлар: ^{+6, 1}

Онкүндіктер: ^{+4, 6}

Орташа ауа температурасы: ^{+1, 5}

Жауын- шашын мөлшері: ^{17, 3}

¹⁸

^{-0, 7}

№: ³

Айлар: ^Мамыр

Онкүндіктер: ^І

Орташа ауа температурасы: ^{+13, 3}

Жауын- шашын мөлшері: ^{+11, 8}

^{+1, 5}

^{4, 5}

⁸

^{-3, 5}

№: ^ІІ

Айлар: ^{+16, 6}

Онкүндіктер: ^{+14, 2}

Орташа ауа температурасы: ^{+2, 4}

Жауын- шашын мөлшері: ^{16, 9}

⁹

^{+7, 9}

№: ^ІІІ

Айлар: ^{+15, 3}

Онкүндіктер: ^{+16, 3}

Орташа ауа температурасы: ^{-1, 0}

Жауын- шашын мөлшері: ^{20, 6}

⁹

^{+11, 6}

№: ^{Барлығы}

Айлар: ^{+15, 1}

Онкүндіктер: ^{+14, 1}

Орташа ауа температурасы: ^{+1, 0}

Жауын- шашын мөлшері: ⁴²

²⁶

^{+16, 0}

№: ^{Жаз айлары- 2009 жыл}

№: ¹

Айлар: ^Маусым

Онкүндіктер: ^І

Орташа ауа температурасы: ^{+19, 8}

Жауын- шашын мөлшері: ^{+18, 6}

^{+1, 2}

^{3, 0}

¹²

^{-9, 0}

№: ^ІІ

Айлар: ^{+16, 2}

Онкүндіктер: ^{+19, 9}

Орташа ауа температурасы: ^{-3, 7}

Жауын- шашын мөлшері: ^{13, 5}

¹²

^{+1, 5}

№: ^ІІІ

Айлар: ^{+20, 1}

Онкүндіктер: ^{+21, 0}

Орташа ауа температурасы: ^{-0, 9}

Жауын- шашын мөлшері: ^{2, 8}

¹³

^{-10, 2}

№: ^{Барлығы}

Айлар: ^{+18, 7}

Онкүндіктер: ^{+19, 8}

Орташа ауа температурасы: ^{-1, 1}

Жауын- шашын мөлшері: ^{19, 3}

³⁷

^{-17, 7}

№: ²

Айлар: ^Шілде

Онкүндіктер: ^І

Орташа ауа температурасы: ^{+23, 6}

Жауын- шашын мөлшері: ^{+21, 9}

^{+1, 7}

^{0, 7}

¹³

^{-12, 3}

№: ^ІІ

Айлар: ^{+21, 2}

Онкүндіктер: ^{+22, 0}

Орташа ауа температурасы: ^{-0, 8}

Жауын- шашын мөлшері: ^{12, 1}

¹⁴

^{-1, 9}

№: ^ІІІ

Айлар: ^{+18, 5}

Онкүндіктер: ^{+21, 8}

Орташа ауа температурасы: ^{-3, 3}

Жауын- шашын мөлшері: ^{28, 1}

¹⁴

^{+14, 1}

№: ^{Барлығы}

Айлар: ^{+20, 9}

Онкүндіктер: ^{+21, 9}

Орташа ауа температурасы: ^{-1, 0}

Жауын- шашын мөлшері: ^{40, 9}

⁴¹

^{-0, 1}

№: ³

Айлар: ^Тамыз

Онкүндіктер: ^І

Орташа ауа температурасы: ^{+21, 8}

Жауын- шашын мөлшері: ^{+20, 9}

^{+0, 9}

^{11, 4}

⁹

^{+2, 4}

№: ^ІІ

Айлар: ^{+17, 7}

Онкүндіктер: ^{+19, 4}

Орташа ауа температурасы: ^{-1, 7}

Жауын- шашын мөлшері: ^{2, 9}

⁹

^{-6, 1}

№: ^ІІІ

Айлар: ^{+18, 2}

Онкүндіктер: ^{+17, 6}

Орташа ауа температурасы: ^{+0, 6}

Жауын- шашын мөлшері: ^{14, 2}

¹⁰

^{+4, 2}

№: ^{Барлығы}

Айлар: ^{+19, 2}

Онкүндіктер: ^{+19, 3}

Орташа ауа температурасы: ^{-0, 1}

Жауын- шашын мөлшері: ^{28, 5}

²⁸

^{+0, 5}

№: ^{Күз айы- 2009 жыл}

№: ¹

Айлар: ^{Қыркүйек}

Онкүндіктер: ^І

Орташа ауа температурасы: ^{+12, 2}

Жауын- шашын мөлшері: ^{+15, 4}

^{-3, 2}

^{9, 4}

⁶

^{+3, 4}

№: ^ІІ

Айлар: ^{+12, 4}

Онкүндіктер: ^{+13, 0}

Орташа ауа температурасы: ^{-0, 6}

Жауын- шашын мөлшері: ^{2, 4}

⁷

^{-4, 6}

№: ^ІІІ

Айлар: ^{+12, 9}

Онкүндіктер: ^{+13, 0}

Орташа ауа температурасы: ^{-0, 1}

Жауын- шашын мөлшері: ^{14, 8}

⁶

^{+8, 8}

№: ^{Барлығы}

Айлар: ^{+12, 5}

Онкүндіктер: ^{+13, 8}

Орташа ауа температурасы: ^{-1, 3}

Жауын- шашын мөлшері: ^{26, 6}

¹⁹

^{+7, 6}

Көктемде үсік сәуір айының ІІІ онкүндігінде, ал күзде қыркүйек айының ІІІ онкүндігі- қазан айының І онкүндігінде жүреді. Үсіктің ең ерте мерзімі қыркүйек айының ІІ онкүндігінде, ең кеш мерзім сәуір айының ІІ онкүндігінде болады. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 140 (минималды) - 170 (максималды) күнді құрайды, орташа ұзақтығы 155 күнге тең.

Көктемгі мамыр айының түнгі ауа температурасы 0 ^о С, күндізгі ауа температурасы + 29 ^о С. Ауаның орташа температурасы +15 ^о С. Жауын-шашын мөлшері 25 мм. Қатты жауын- шашын тек мамыр айының ІІ жартысында жиілейді. Жел 1- 9 м/с жылдамдықпен солтүстік- батыс бағытында жиірек соғады.

Көктемгі ылғалдылыққа байланысты көкөніс және картоп дақылдарының аурулары жиірек байқалды.

Жаздық ауа райы өте салқындылығымен, жауын- шашынның жиі түсуіне, қатты жел тұруына байланысты салқын болды. Таңғы тұманды күндер байқалды. Орташа температура + 20 ^о С, түнгі ауа температурасы +10 ^о С, күндіз +25 ^о С- ге жетті. Ауаның ылғалдылығы- 57-60%.

Күзі өте құбылмалы. Айының түнгі ең суық температурасы -2 ^о С дейін төмендеді, ал күндіз +25 ^о С- ға көтерілді. Қыркүйекте ауа өте құрғақ, жылы болды. Орташа жылы температура +12 ^о С. Ауа ылғалдылығы 59%, жауын- шашын мөлшері 13 мм. Жел 1- 6 м/с жылдамдықпен солтүстік-батыс бағытында өтті. Күздің соңғы күндері жылы болды. Ауа райының күрт өзгерістері байқалмады. Күзгі ауа райы зиянкестерге қысқы даму фазасына өте қолайлы болды

3 Арнайы бөлім

3. 1 Картопты өсіру технологиясы

Алғы дақыл. Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік- шығыс, шығыс облыстарының суармалы жерлерінде картоптың жақсы алғы дақылдарына күздік, дәнді бұршақ, көкөніс (пияз, сәбіз, қияр) дақылдары, көп жылдық шөптердің қыртыстары мен олардың аударылған құйқасы жатса, ал республиканың суарылмайтын солтүстік аймағында картопты ықтырмалы таза пардан кейін орналастырған дұрыс. Егер топырақ дұрыс өңделіп, жеткілікті мөлшерде органикалық және минералды тыңайтқыштар берілсе, оның аурулары мен зиянкестері болмаса, онда картопты бір орынға қатарынан 2- 3 жыл бойы отырғызуға болады, яғни өсіру агротехникасы жақсы болған жағдайда қайталап отырғызылған картоптың өнімі төмендейді [23] .

Дегенмен, тұқымға арналған картопты ауыспалы егістерде өсіріп, бұрынғы орынға кем дегенде 3- 4 жылдан кейін ғана отырғызған жөн.

Тыңайту. Картоптың қоректік заттарға қоятын талабы үлкен. Бұл дақыл бір тонна өнім және сол шамалас сабақ құрау үшін топырақтан 5 кг азот, 2 кг фосфор және 9 кг калий элементтерін пайдаланады. Картоп егісін тыңайтқанда осыны ескере отырып, берілетін тыңайтқыштардың мөлшерін белгілейді.

Республиканың суармалы аймақтарында күзде жер жырту алдында әр гектарға 40- 50 тонна көң, 6, 5 ц фосфор және 1, 5 ц калий тыңайтқыштарын РОУ- 6, РУМ- 5 машиналарымен шашып, түренді плугтармен жыртып, топыраққа сіңіреді

Картоп отырғызылған мезгілде тұқыммен бірге әр гектарға 0, 3- 0, 5 ц аммияк селитрасы мен 1, 0 ц түйіршікті суперфосфат сіңіргенде, жақсы өнім алуға болады. Қазақстанның солтүстік облыстарында жерді жырту алдында әр гектарға 50- 100 т көң, әсерлі заттар есебімен алғанда 140 кг фосфор және 160 кг калий тыңайтқыштарын ПРГ- 16, РУМ- 5 құралдарымен шашып, плугтармен жыртып топыраққа сіңіреді, ал азот тыңайтқыштарының (әр гектарға 45 кг) 2\3 бөлігін картоп отырғызу алдында және 1\3 бөлігін үстеме қоректендіру кезінде береді.

Күзде және картопты отырғызған кезде жеткілікті мөлшерде органикалық және минералдық тыңайтқыштар берілсе, онда картопты үстеп қоректендірудің қажеті шамалы. Ал көрсетілген уақыттарда тыңайтқыштар тапшы болып, жеткілікті мөлшерде берілмесе картоп көктегеннен кейін бір аптаның ішінде егістің әр гектарын әсерлі заттар есебімен алғанда 20- 50 кг азотты тыңайтқышпен үстеп қоректендірген жөн.

Топырақ өңдеуге күзде алғы дақылдарды жинап алғаннан кейін кіріседі. Күздік дәнді дақылдардан соң танаптағы аңызды ЛДГ- 10 сыдыра жыртқыштармен 10- 12 см тереңдікте өңдейді. Арам шөптер көктеп шыққаннан кейін жерді ПЛН- 5- 35, ПЛН- 4- 35 түренді плугтарының бірімен 27- 30 см тереңдікке сүдігерге жыртады.

Отамалы және көкөніс алғы дақылдарынан кейін топырақты сыдыра өңдемей- ақ бірден терең жыртуға кіріседі. Егер топырақтың үстіңгі жыртылу қабатының қалыңдығы шамалы болса, онда топырақ тареңдеткіш құралдар пайдаланылады. Қазақстанның шығыс аймағында қыста СВУ- 2, 6 құралымен танапта қар тоқтатылады.

Қ. Ш. Жанабаев және т. б. авторлардың [23] мәліметтері бойынша көктемгі топырақ өңдеу танапта БЗСС- 1, 0 тырмаларымен ылғал жабудан басталады. Содан кейін сүдігерді 20- 22 см тереңдікке ПЛН- 4- 35 түренді плугы мен БЗСС- 1, 0 тырмасынан тұратын құрама агрегатпен қайталап жыртады.

Картоп отырғызу алдында топырақ екі КПС- 4 культиваторлары мен 8 БЗСС- 1, 0 тырмаларынан тұратын құрама агрегатпен қопсытылады, содан кейін КОН- 2, КНО- 4, 2 культиваторының бірімен танапта жал жасалып, тыңайтқыштар сіңіріледі.

Түйнекті отырғызуға дайындау . Егісте зиянды жәндіктермен зақымдалмаған, сапалы тұқым отырғызылуы керек. Ол үшін тұқымдық түйнектерді картоп сорттайтын КПС- 25 пункттерінде іріктеп, 3 фракцияға бөледі. Майда фракцияға салмағы 30- 50 г, орташа фракцияға- 50- 80 г және ірі фракцияға- 80 грамнан ауыр түйнектерді кесіп отырғызады. Түйнектерді кесуді картоп отырғызатын күні ғана жүргізеді. Бүтін және кесілген түйнектерді ара қатысын 1:3 есебімен араластырып отырғызған дұрыс.

Картоп түйнектерін отырғызуға 5- 7 күн қалғанда ТГ- 1А двигателін пайдаланып, ауа қыздырғыш қондырғымен +25- 27 ^о С шамасында қыздырады. Отырғызар алдында жуылып және іріктелген түйнектерді концентрациясы 0, 002 % амин тұзы +1, 0 % бор қышқылы қосындысынан тұратын қоректік- дезинфекциялық ерітіндісімен дәрілейді. Бұл ерітінді 1 т тұқымға 30- 50 л мөлшерінде жұмсалады.

Тұқым түйнегі топырақта жақсы жетіліп өсуі, мол өнім беруі үшін кейінгі кезде оны күн көзінде өсіру тәсілі қолданылып жүр. Күн жарығында ерте, орташадан ертерек және орташа пісетін сорттарды өсіру ғана экономикалық жағынан тиімді. Ол үшін жарық бөлмеде ені 1, 5 м, ұзындығы бөлменің көлеміне байланысты көп қатарлы үлдіріктер дайындалады. Қатарлардың ара қашықтығы 60- 70 см, үлдіріктердің арасы 50- 60 см болуы керек. Үлдіріктердің 1 шаршы м- не 50- 60 кг картоптың түйнегін 2- 3 қабат етіп орналастырады.

Осы қалпында 25- 45 күн бойы түйнектен ұзындығы 0, 5- 2 см өскіндер пайда болғанша күн жарығында өсіріледі. Ауаның ылғалдылығы 85- 90 % болуы қажет. Бөлмедегі температура ерте пісетін сорттар үшін -9- 10 ^о С, орташа пісетін сорттар үшін -12- 14 ^о С болғаны жөн.

Осылай етіп дайындалып отырғызылған түйнектер бір апта- 10 күн бұрын көктеп шығып, жарты айдай ерте пісіп, картоптың өнімін 15- 30 % жоғарылатады.

Картопты отырғызудың жақсы мезгілі топырақтың 10 см тереңдігі +6- 8 ^о С- қа дейін қызған кезі болып саналады. Бұл мерзім оңтүстік облыстарда сәуір айының үшінші онкүндігі мен мамыр айының басында, ал солтүстік облыстарда мамыр айының І- ІІІ онкүндіктеріне сай келеді.

Отырғызуды қысқа мерзімде, яғни 10- 12 күннің ішінде аяқтау керек, өйткені әрі қарай түйнектер өніп, сапасын жояды.

Картоп ең алдымен механикалық құрамы жеңіл топырақтарда отырғызылады. Сонымен қатар бірінші кезеңде ерте пісетін сорттарды отырғызу керек. өсірілетін түйнектердің өскіні 4мм- ден ұзын болмаса, оларды КМС- 4, СН-4Б-1, КМС-6 картоп отырғызғыштармен, ал өскіні 4 мм- ден ұзын болғанда, арнайы САЯ-4 машинасымен отырғызады. Картоп отырғызу тереңдігі 8- 10 см.

Тұқым себу мөлшері түйнектердің көлемін, сорт ерекшеліктеріне, топырақ- климат жағдайларына, жүргізілетін агротехникалық шараларға, картопты қандай мақсат үшін өсіретіні және басқа жағдайларға байланысты.

Республиканың шығыс, оңтүстік- шығыс облыстарының өндірістік суармалы егістігінде картоптың себу мөлшері әр гектарға 55- 60 мың дана, ал тұқымдық учаскелерде- 65- 70 мың дана, солтүстік облыстарда оысған сәйкес 50- 55 және 55- 60 мың дана болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.