Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың түрлері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстың жалпы сипаттамасы
1.1. Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға дұрыс тәрбие
беру
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...8
II Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың түрлері
2.1. Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке
құрамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске
тарту ... ... ... ... ... ... ... .1 3
2.3. Кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға
тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.4. Кәмелетке толмағандарды саудаға
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.5. Кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді
орындамау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.6. Отбасы және кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстарын
тергеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 18
2.7. Кәмелет жасына толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан босату
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы үшінші 1000-жылдықтың табалдырығын тәуелсіз ел
ретінде аттап, құқықтық-демократиялық мемлекет негізін қалыптастыруға
кірісті. Қазақстан қоғамын сипаттайтын саяси, әлеуметтік және экономиқалық
өзгерістер мен қайта құрулардың шапшандығы Қазақстан жастарының қал-
жағдайына және дамуына кейде теріс ықпал етуде. Тұтас алғанда қазіргі
қоғамда және экономиқалық байланыстар мен қатынастар жүйесінде бейімделген,
тұрақсыз статусқа ие әлеуметтік топ ретінде тани аламыз.
Бұл жағдайлар отбасында қалыптасатын өз ара қарым-қатынастарын
сәттілігімен ұштасады. Міне сондықтан да кәмелетке толмағандардың қорғау
жалпы отбасылық қатынастарды қорғау мен бір тұтас.
Жаңа қоғамдық қатынастарға көшу және осыған байланысты туындаған
күрделі өзгерістер қарапайым халықтың өмір сүруден кейін күрт төмендетіп
кедейлікке ұшыраған отбасылар санының күннен күнге өсуіне алып келеді. Ал
мұндай отбасыларында олардың балаларының үйінен кетіп қалуына, тіпті ата-
ана некесінің бұзылуына ықпал ететін күрделі психологиялық жағдайлар орын
алатыны белгілі ерлі-зайыптылардың ажырасу фактілері жиілеп, ал некесіз
туылған балалардың саны өсе түсуде. Елде келе жатқан Әлеуметтік жетімдік
яғни ата аналары бар, бірақ көшеде қалған немесе мемлекеттік тәрбиелену
мекемелерінде балалар үйінде тәрбиеленіп балалар санының өсуіне әкеледі.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық қол сұғуышылықтан қорғауға бағытталған
нормалардың Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында орын алуы 1989 жылы
дүние жүзілік балалардың құқықтар туралы Конвенциясының ережелеріне
сәйкес келеді. Мұндай нормалардың қылмыстық заңға енгізілуі жас тұлғаның
дене құрылысының толық жетілмеуімен сондай-ақ ересек адамға қарағанда
кәмелетке толмағандардың қылмыстық қол сұғушылыққа төтеп беру.
1959 жылы 22 шілдедегі ҚазақССР-ның Қылмыстық Кодексімен
салыстырғанда 1998 жылы 1 қантарда күшіне енген қазіргі қолданыста жүрген
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде кәмелетке толмағандар мен
отбасына қарсы жасалатын қылмыстар үшін жауаптылық қарастырған бапатардың
саны едәуір өскен Мысалы: 1959 жылғы заңда тек жасы кәмелетке толмағандарға
қарсы қылмыстардың небәрі алты түрі ғана көрсетілген еді. Олар жасы он
алтыға толмаған қыз бен жыныстық қатынас жасау (102-бап), жас баларды
аздыру (103-бап), неке жасына жетпеген қызбен іс жүзінде некелі жағдайда
тұру (105-бап), балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бұлтару (112-бап),
опекундық құқықтарына қиянат жасау (113-бап), біреудің баласын ұрлау (116-
бап).
Ең бастысы, жаңа заманда отбасымен кәмелетке толмағандарға қарсы
қылмыстар үшін жауаптылықты қарастыратын нормаларға бір тарау арналған. Бұл
біздің жаңа қылмыстық заңымыздың отбасымен кәмелетке тлмағандардың
құқықтарымен заңды мүдделерін жоғары деңгейге көтеріп отырғанын
дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында:
Неке мен отбасы, ана мен әке жене бала мемлекеттің қорғауында болады (1);
Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу — ата-ананың табиғи кұкығы
әрi парызы (2); Кәмелетке толған еңбекке қабiлеттi балалар еңбекке жарамсыз
ата-анасына қамқорлық жасауға мiндеттi (З) — делiнген. Бұл көрсетiлген
қағидалар халықаралық құқықтың осы мәселелер жөнiндегi негiзгi ережелерiне
сәйкестендiрiлген. Адам кұқығы жөнiндегi 1948 жылғы жалпыға бiрдей
декларацияда, Азаматтық жене саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық
фактiде отбасы қоғамның табиғи негiзгi ұясы және ол мемлекет пен қоғам
тарапынан қорғау құқығына ие деп белгiленген. 1989 жылы 20 қарашада
қабылданған “Бала құқықтары жөнiндегi” Конвенцияда да балалардың азаматтық
және саяси-әлеуметтiк құқықтарының қорғалуына ерекше мән берiлген.
Қазақстан Республикасы да отбасы жене кәмелетке толмағандар жөнiндегi
халықаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты
пайда болатын қоғамдық қатынастарды қылмыстық-құықтық жолмен қорғауға
ерекше мән бередi.
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң 2-
тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
жауаптылық белгiлеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты
қылмыстардың мынадай түрлерi көрсетiлген: кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық iске тарту (131-бап); кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы iс-
әрекеттер жасауға тарту (132-бап); кәмелетке толмағандарды саудаға салу
(133-бап); баланы ауыстыру (134-бап); бала асырап алу құпыясын жария ету
(135-бап); балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейi жалтару (136-бап); кәмелетке толмаған баланы
тәрбиелеу жөнiндегi мiндттердi орындамау (137-бап); балалардың өмiрi мен
денсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi мiндеттердi тиiсiнше
орындамау (138-бап); қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын терiс пайдалану
(139-бап); еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейi жалтару (140-
бап). Осы топқа жататын қылмыстардың объектiсi ата-аналар мен балалардың
арасындағы отбасылық қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың дене
бiтiмi, интеллектуалдық, рухани, адамгершілiк тұрғысынан дұрыс дамып,
қалыптасу жағдайлары болып табылады. Ендi осы топқа енген қылмыс
құрамдарының әрқайсысына жеке-жеке талдау жасап өтейiк.

I . Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстың жалпы
сипаттамасы
1. Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың
жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағыңда
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілсе, 3-бабының
1-тармағында Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы — халық деп
бекітілген. Құқықтық мемлекет құрудың бірден-бір шарты — халықтың құқықтық
білімін көтеру мақсатында 1995 жылдың 21 маусымында Елбасының Жалпыға
бірдей құқықтық білім мен тәрбие беру туралы № 2347 қаулысы қабылданған
болатын. Аталмыш заңдық құжат азаматтардың құқықтық мәдениетін, білімін
жетілдіре отырып, заңдылықты күшейту қажеттілігін негізгі меже етіп қойды.
Мұның мәнісі қазіргі кездегі түрлі қылмыстық, әрекеттердің ушығып
кеткенімен байланысты. Ертеректе кәрші ақысы — тәңір ақысы деп ынтымақпен
өмір кешкен халықтың кейбір өкілдері бүгінде кәрші кемпірдің талғажау еткен
жалғыз сиырын шімірікпестен қорасынан жетектеп әкететінді шығарған.[1]
Қазақ елінің заңды құрметтеуі, адам құқығын ардақтауы сонау байырғы
заманнан-ақ қалыптасқан. Ғасырлар қойнауынан жол тартып келе жатқан әдет-
ғұрып, салт-сана, мәдениетті сөйлеуге құрылған қарым-қатынасқа айрықша баға
берген. Ел басқару ісіне жетік мән бергендіктен, ақ сақалды қариялардың
түйінді бір ауыз сөзінің өзі тасқын тоқтатарлық күшке ие болған. Ал дуалы
ауыздан шыққан қасиетті сөздер ел арасына кеңінен тарап, Ата Заң
баптарындай бағыт беріп отырған .
Қазақ халқы жазу-сызуды білмеген кездің өзінде тәрбиеге ерекше көңіл
бөліп, адам құқығын қорғауды назарда берік ұстаған. Мысалы, сол заманда ел
тоқтаған Қасым ханның қасқа жолы (1511-1518 ж.ж.), Есім ханның ескі
жолы (1598-1628 ж.ж.), Әз Тәукенің Жеті жарғысы (1680-1718 ж.ж.) сияқты
көрнекті заңдар жұртшылықты ынтымақ пен бірлікке жұмылдырып, адамдарды
әділеттілікке, яғни біреудің ала жібін аттамауға тәрбиелей отырып, зорлық
пен зомбылықтың барлық түріне қатаң жаза қолданған. Ал елі мен жерін сатқан
екіжүзділерді, жауыздықпен күн көрген қаныпезерлерді, Ата заңын аттаған
азғындарды етегін кесіп, елден қу деген қағидамен аяусыз жазалаған. Ерте
кезде адам және азамат құқықтарын теңестіретін демократиялық көзқарастың
деңгейі төмен болғаны рас. Нағыз демократия өз жемісін екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін, дәлірек айтқанда 1948 жылы берді. Өйткені, дәл осыжылы БҰҰ
өзінің Жалпыға бірдей адам құқығының декларациясын қабылдаған еді.
Бұл құжат дамушы елдер үшін адам құқығын қорғау саласында бағыт беретін
негізгі заң актілерінің бірі болды.
Енді құқықтық мемлекет құруға бет алған елімізде қылмыс неге көп, оның
себебі неде деген мәселеге келейік. Кеңес одағы ыдырағаннан кейін басқа
одақтас республикалар сияқты Қазақстанда да жұмыссыздар саны көбейді. Бұған
зауыт, фабриқалардың жоқтығы, бұрыннан қалыптасқан экономиқалық
байланыстардың үзілуі себеп болды. Әсіресе, республика заңдарын орындамау
жауапсыздық пен құқықтық сауатсыздықты тудырды.
Қазір жасөспірімдер арасында құқық бұзушылықтың ішімдік ішу,
нашақорлық, әйел зорлау, жезөкшелік сияқты түрлері көп ұшырасады. Бұған,
әлбетте, сағат сайын теледидардан соғыс пен кісі өлтіруге, жалаңаш ерлер
мен әйелдерді жарнамалауға құрылған бейнефильмдердің шексіз көрсетілуі
себеп. Міне, осындай жүйесіз, жүгенсіз бейнефильмдерге бой алдырып, санасы
уланған жасөспірімдердің ертеңгі күні сол жаман әдетке еліктемеуіне кім
кепіл?! Сондықтан, республика Президентінің жоғарыдағы қаулысының
экономиқалық-әлеуметтік жағдайларды қамти отырып, Құқықтық мемлекетті
жеделдете құруға мұрындық болатын заңдық құжат екендігі шындық. Жалпыға
бірдей құқықтық білім мен тәрбие беру жас урпақ үшін халықтық іс болуы
шарт. Бул отбасындағы ата-анадан бастап, мемлекетке дейінгі аралықта
атқарылатын маңызды жумыстардың бірі болып есептелуі тиіс.
Бүгінгі таңда мектеп алдыңда тұрған міндеттердің бірі — оқу-тәрбие
жұмысының барлық саласына құқықтық шараларды енгізу. Мұның мәнісі әрбір
оқушының құқықтық санасын қалыптастыру мен жауапкершілігін нығайтудың
тйімді жолдары мен тәсілдерін қолдануда. Оқушыларға құқықтық тәрбие беру
үшін, ең алдымен оларға Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда
қабылданған Конституциясының мазмұнымен жыл бойында түбегейлі таныстыру
қажет. Құқықтық сана — қоғамдық сананың құрамдас бөлггі, ал құқық қоғамдық
қатынастарды реттейтін, қоғамның бірыңғай ұйымдасып, өмір сүруін қамтамасыз
ететін күшті құрал.
Заңның рөлі, әсіресе экономикасы дамыған елдерде терең байқалады.
Елімізде жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар Жекешелендіру
туралы, Мемлекеттік кәсіпорындар туралы және т.б. заңдарды басшылыққа
алған. Ал құқықтық тәрбие берудегі мемлекеттің рөлі айрықша. Бүгінге дейін
біз құқықтық тәрбиені Қазақстан мемлекетінің құқық негіздері деген пәнді
оқыту арқылы беріп келдік. Десекте, бұл құқықтық мемлекет құру үшін аздық
етеді. Аталмыш пәнді оқушыға 1-сыныптан бастап соңғы сыныпқа дейінгі
аралықта оқытып, құқықтық тәрбиемен ұштастырған жөн. Оларға Конституция
және жалпы заң туралы ұғымдарды терең қамти алатындай жағдай тудыру қажет.
Қазіргі кезде оқушыға қылмыс пен жаза туралы толық дәріс беріп, оқушылардың
өздеріне тиісті құқықтары мен міндеттерін, бұған қоса ата-ананың құқықтары
мен міндеттерін түсіндіріп, өзін-өзі қорғай білуге баулу керек. Оларға
заңды білген адам әділетті, парасатты, турашыл да батыл болса, заңды
білмеген адам жағымпаз, жасқаншақ, екіжүзді, қорқақ болатынын үнемі айтып,
түсіндіру де артық етпейді. Қысқаша айтқанда, әрбір азамат заңгер болуы
керек.[2]
Жоғарыда құқықтық тәрбие беруді отбасынан бастаған дұрыс дедік. Ал, ол
кейін мектепте жалғасса, мектептен қоғамдық ортаға бағыт алса, сонда ғана
біз көздеген мақсатқа жетпекпіз. Мектеп мемлекеттік оқу-тәрбие мекемесі
болғандықтан, онда жүргізілетін құқықтық білім мен тәрбие жұмысы да алдын
ала жоспарлануы тиіс. Әр ұстаз өз пәндеріне байланысты заңдық құжаттарды
пайдалана отырып, ашық сабақ өткізсе, әр сынып жетекшісі ертеңгілік,
апталық сабақтарды, іскерлік ойын, сөзжұмбақ, ребус, анкета, тест
жұмыстарын, сұрақ-жауап, пікір сайыстарды құқықтық тақырыппен байланыстырып
жүргізуді қадағалап отырса, нұр үстіне нұр болмақ.
Кезінде нарық заманының нар белін қайыстырған қиыншылықтарына
кезіктік, уақыт өзгеріп, ұрпақ ауысты дедік, қойшы, әйтеуір еліміздің
ертеңгі болашағынан саналатын жастар тәрбиесін уыстан шығарып алғанымызды
күні бүгіндері кеш аңғарып отырмыз. Қазір сол одақ тұсындағы қуатты жастар
қозғалысын қанша жерден қалпына келтіреміз деп талпынғанымызбен ісіміз
ілгерілемей шатқаяқтап келеді. Жастар мен жасөспірімдердің құқығын қорғау,
оларға тәлім тәрбие беру жөнінде бірнеше заң қабылданғанымен күнделікті
тәжірибеде олардың да тетіктері толық іске қосылмай, бір кездері өзара
сабақтасып жатқан мектеп пен отбасы және қоғамдық ұйымдар арасындағы
байланыстың әлсіреп, аққудың көкке, шортанның көлге тартқаныңдай
берекесіздіктің үстемдік құрып тұрған жағдайы бар. Сонымен соңғы жылдары
патриотизм мен отан сүйгіштік рухынан айырылып қалған жастар қауымы
арасында қылмыстың қаулап өсуі үлкен алаңдаушылық туғызып отыр. Әрине оның
түпкі себебін бір ауыз сөзбен түсіндіріп беру қиын мәселе.[3]

1.2. Кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы
және оларға дұрыс тәрбие беру шарттары

Біздің елімізде балаларды тәрбиелеу мен оқыту — тек құқық қана емес,
сонымен бізге белгілі бір деңгейде. Қазақстан Республикасы заңдары бойынша
балалардың орта білім алуы міндетті болғанлықтан, олардың білім алуын
қамтамасыз ету, қажетті жағдай туғызу ата-аналардың міндеті болып табылады.
Бұрын мектептер тек мемлекет қарауында болды, ал енді білім беру деңгейі
мемлекеттік мектептердегіден төмен болмауы тиіс жеке мектептер құрылуда.
Тек осындай жағдайда ғана жеке мектептерде берілетін куәлік мемлекеттік
мектептерде берілетін куәлікке теңестірілелі. Ата-аналар балаларын
мемлекеттік мектептермен бірге жеке мектептерде де оқытуға құқылы.
Кейбір мектептер (гимназиялар, колледждер) жеке ғылым асы бойынша
мейлінше терең білім береді. Әр халықтың балаларды тәрбиелеуге қатысты
жүздеген жылдар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптары, дәстүрлері бар. В. Даль
тәрбиеге мынадай анықтама береді: ...сәби шағынан бастап ержеткенге дейін
заттық және ізеттілік жөніндегі сұранысына; ең кем дегенде ержеткенге дейін
тамақтандыру, асырау және киіндіру; ал жоғары мәнінде өмір сүруіне
қажеттіні алуына, бойына сіңіруге, бүкіл игілікке үйретуге қамқорлық
көрсету. Тәрбиелі адам — дөрекілікке, көргенсіздікке қарсы өнегелілік
қағидасын бойына сіңірген адам. Ата-ананың ізгі де, құқықтық та
міндеті—тәрбиелі адам қалыптастыруға талпыну.Әке мен ана тең құқылы.
Сондықтан екеуі де кәмелетке толмаған балаларының заңды өкілдері болып
табылады.Ата-аналардың өздерінің балаларына қатысты табиғи міндеттерін
саналы түрде сезінбеуі немесе оларды немқұрайды орындауы мүмкін. Өкінішке
орай, мұндай келеңсіз жәйттер өмірде жиі кездеседі. Әрине, өз балаларының
тәрбиесіне немқұрайды қараудан, ең алдымен, ата-аналардың өздері зардап
шегеді. Балалардың тәрбиесіздігінен, өнегесіздігінен балалардың өздері жиі
таяқ жейді. Бірақ, тәрбиесіздік құқық бұзуға колайлы жағдай жасайтындықтан,
басқа адамдарға, тұтас алғанда қоғамға зиян келеді. Сондықтан өзінің
борышын өтемейтін ата-аналарға қатысты заң ыкпал ету шараларын көздейді.
Ерекше жағдайларда ата-аналар (ңемесе олардың біреуі) өздерінің
құқықтарынан айырылуы мүмкін. Жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандарға
заман талабына сай, тәрбие беріп, оларды патриоттық рухта тәрбиелеу
ісіндегі орын алып отырған олқылықтардың үлкен бір шоғыры осындай. Соған
қарамастан кейбір аудандар мен қалалардағы әкімшіліктер, құқық қорғау
органдары бірлесе жұмыс жүргізіп, тізгіні босап кеткен тәлім-тәрбиенің
тиімді жолдарын іздестірумен келеді. Қазір республикамыздың көптеген
жерінде қалаларында әрбір білім ошағына учаскелік инспекторды бекіту
дәстүрі қанат жайып отыр. Ондағы негізгі мақсаттың өзі жасөспірімдер
арасындағы қылмысты болдырмау және алдын алу шараларын жүргізуден туындаған
ниет еді. Әрине, дәл қазір оның түпкі нәтижесі туралы кесіп-пішіп пікір
айтудың езі де асығыстық болар. Дегенмен де осы әдісті кез-келген білім
ошағына тықпалап енгізудің тиімділігі бола қояр ма екен деген де сауалдың
алдымызды кесе көлденендеп жатып алатыны рас. Жауапты жұмысқа бекітілген
полиция өкілінің ішкі жан дүниесі мен балалармен қарым-қатынас жасаудағы іс-
тәсілі өзгермесе одан не пайда? Әлде бұл әйтеуір полиция киімін киінген
адамнан мектеп оқушылары жасқанып жүрсін деген ойдан туындаған шара ма?
Онда бұл кәмелетке толмағандар мен жасөспірімдер құқығының бұзылғандығы.
Әрбір мектепке полиция өкілін бекіту жасөспірімдер арасындағы қылмыстың
алдың алу шараларына кеп септігін тигізеді деп есептейді. Таразы басын тен
тартатын екі пікірдің де түп негізі балалармен жұмыс істейтін учаскелік
инспектор тек полиция өкілі ғана емес, кез-келген бүлдіршінмен ортақ тіл
табыса білетін педагог әрі психолог болса деген игі тілекпен ұштасып жатыр
еді. Ондай болса, қанеки. Жастар тәрбиесіндегі жан дүниемізді толғантып
жүрген осал буынның өзі де осы емес пе? Бір сөзбен айтқанда, жастармен қоян
қолтық жұмыс істейтін учаскелік инспектор біздің ойымыздағыдай мектеп
басшылары мен төменгі буынның арасын жалғастырып, қылмыстың алдың алатындай
тұлға болса барша жұртты ойлаңдырып отырған олқылықтың орны толғаны емес
пе? Рас, екі кодексте де кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың алдың
алу шараларына көбірек орын берілген. Бірақ олар жоғарыдағыдай себептерге
байланысты орындалмай, ылғи да тасада қалып қояды. Сондықтан да сәл ғана
тентектік жасаған жасөспірімнің әрекеті бұзақылық деп танылып, тынымсыз
жұмыс істеп жатқан жазалау механизмінің тісіне ілігіп кетеді. Осылайша жан
дүниесі әлі бүлініп үлгермеген жасөспірімді бүкіл құрбы-құрдастары
алдыңдағы сенімінен айырып, оның келешекке деген көзқарасын сөндіреміз .

II . Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың түрлері
2.1. Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың
жеке құрамдары

Мемлекет балалардың Қазақстан халқының тарихымен, дәстүрлерімен,
рухани қазыналарымен және әлемдік мәдениет жетістіктерімен танысуына
мүмкіндік жасайды.
Мемлекет балалардың шығармашылық және ғылыми қабілетін дамыту үшін
ұйымдар құруды, кино және бейнефильмдер, теледидар және радио хабарларын
шығаруды, балаларға арналған газеттер, журналдар, кітаптар басып шығаруды
көтермелейді, Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
оларға қолжетімділікті қамтамасыз етеді.
Порнографияны, қатыгездік пен зорлық-зомбылықты дәріптейтін, адамның
қадір-қасиетін қорлайтын, балаларға зиянды әсер ететін және құқық
бұзушылыққа ықпал ететін бұқаралық ақпарат құралдарын, әдебиетті, ойын-
сауык және басқа іс-шараларды пайдалану заң бойынша кудаланады.[4]
Мемлекет баланың ата-анасының немесе олардың орнындағы адамдардың діни
дүниетанымына негізделген тәрбиеге араласпауға, білім беру, тәрбиелеу,
емдеу ұйымдарының және өзге де сол сияқты мекемелердің шегінен тыс жерлерде
баланың қатысуымен діни жоралардың жасалуына, аталған әрекеттер баланың
өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін, оның құқығын бұзатын және
жауапкершілігін шектейтін жағдайларды қоспағанда, кепілдік
береді.Кәмелеттік жасқа толмаған балаларға қатысты діни жоралар ата-
анасының немесе олардың орнындағы адамдардың келісімімен жасалады.
Балаларды дінге тарту жөніндегі мәжбүрлеу шараларына жол
берілмейді.Мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар баланы оның
денсаулығына, имандылық жағынан және рухани дамуына зиян келтіретін
әлеуметтік ортаның ақпараттың, насихат пен үгіттің теріс ықпалынан қорғауға
міндетті.
Салауатты өмір салтын насихаттау мен балаға құқықтық білім беруді
мемлекет өз саясатының басым бағыттарының бірі деп таниды.
Қылмыстың зорлық-зомбылықтың немесе өзге де заңсыз әрекеттің
салдарынан тән немесе жан жарақатын алған балаға денсаулығын қалпына
келтіру және әлеуметтік бейімделу үшін қажетті көмек көрсетілуге тиіс.
Баланың ата-анасы, басқа да заңды өкілдері, мемлекеттік органдар,
сондай-ақ баланы тәрбиелеу мен оған білім беру функциясын жузеге асыратын
ұйымдар салауатты өмір салтын және алкогольді өнімдер мен темекі
бұиымдарының зиянды екенін насихаттауға міндетті. Балаға алкогольді
ішімдіктерді, темекіні және темекі бұйымдарын сатуға тыйым салынады.
Алкогольді өнімдер мен темекі бұйымдарын өндіруде немесе сатуда бала
еңбегін пайдалануға тыйым салынады. Балалар тауарларын сататын сауда
ұйымдарында және мәдениет мекемелерінде, сондай-ақ балаларға арналған іс-
шараларды жүргізу кезінде шылым шегуге, темекі бұйымдарын сатуға тыйым
салынады. Балалар мекемелерінде, білім беру ұйымдарында және оларға іргелес
жүз метр радиустегі аумақта алкоголь өнімдерін сатуға тыйым салынады. Бала
есірткі, психотроптық, күшті әсер ететін немесе улы заттарды қолданудан,
оларды дайындаудан, сатудан немесс өзге де жолдармен таратудан қорғалуға
тиіс. Баланы есірткі, психотроптық заттарды тұтынуға тартқаны үшін
Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген жауаптылық шаралары
қолданылады. Балаларға арнап нәсілдік, ұлттық, әлеуметтік және діни
өшпенділікті өршітуге бағытталған, тектік-топтық ерекшелікті, соғысты
насихаттайтын, конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге және Қазақстан
Республикасының аумақтық тұтастығын бұзуға шақыратын үндеулері,
порнографиясы бар немесе баланың рухани және имандылық жағынан дамуына
өзгеше зиян келтіретін ойыншықтарды, кинофильмдерді, дыбыс және
бейнежазбаларды көрсетуді, сатуды, сыйға тартуды, көбейтуді және прокатқа
беруді жузеге асыруға, әдебиеттерді, газеттерді, журналдарды және басқа
бұқаралық ақпарат құралдарын таратуға тыйым салынады.
Баланы жезөкшелікпен айналысуға тартқандарға, балаға порнографиялық
материалдарды немесе заттарды, баспа басылымдарын, кино немесе
бейнематериалдарды, порнографиялық сипаттағы және эротикалык мазмұндағы
өзге де нәрселерді таратқандарға, жарнамалағандарға немесе сатқандарға
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген тәртіппен жауаптылық
белгіленеді. [5]
Баланы соғыс қимылдарына, қарулы жанжалдарға тартуға, балалардың
әскерилендірілген құрамаларын құруға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының заңдарына және халықаралық міндеттемелерге
сәйкес, орындалу мақсаттарына, нысандары мен әдістеріне қарамастан,
балаларды заңсыз алып кетудің, ұрлап әкетудің, олармен сауда жасаудың алдың
алу мен жолын кесу, сондай-ақ оларды тұрақты тұратын еліне қайтару
жөніндегі шаралар қолданады. Тәрбиелеу, емдеу ұйымдарындағы, халықты
әлеуметтік қорғау ұйымдарындағы балаларға өкілдік ету мен олардың
мүдделерін қорғауды осы ұйымдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
жүзеге асырады.
Соңғы кездері қылмыс жасаушылардың жас деңгейі жасарып барады деген
сөз мерзімді басылымдарда кең етек алып бара жатыр. Заңгер болған соң
осынау мәселе төңірегінде ой қозғамау ешбір мүмкін емес. Өйткені, қылмыстың
жасаруы ең алдымен Қазақстан, сосын қазақ ұлты үшін ең қатерлі қасірет.
Ендеше, оның қыр-сырын біз алыстан іздемей, өзіміздің отбасымыздан
қарастырғанымыз жөн. Өнер адамдары ортасында Театр киім ілгіштен
басталады деген қанатты қағида бар. Егер соны тарата келіп, заң саласы,
яғни қылмыс әлемінің жасаруы себептеріне байланыстырсақ, онда тәрбие
отбасынан, одан да әрі терең кетсек, ананың құрсағынан басталуы тиіс.
Бірақ, біз әңгімені бер жағы отбасынан бастасақ деп отырмыз. Сондықтан да
соңғы жылдары республикамызда жүргізілген социологиялық зерттеулерге орай
Сіздің отбасыңыз тату ма? деген сұраққа оқушылардың 72,2 пайызы иә, өте
тату, деп жауап берсе, ал 24,4 пайызы онша емес десе, қалған 1,8 пайызы
мүлде тату емес деген кесімді тұжырым айтқан. 1 пайызы болса мүлдем жауап
бермеген. Міне, осының өзінен-ақ қылмыс әлеміндегі жасөспірімдердің алатын
орның екшелеуге келгенде отбасының атқарар рөлін анық байқауға болады емес
пе.Сондықтан да толыққанды жақсы тәрбие немесе отбасының ажырасуының бала
өмірінде алатын криминогендік орны ерекше. Мысалы, зерттелгендердің 68
пайызында кәмелетке толғанға дейін әкесі де, шешесі де болса, ал 32
пайызында әке-шешелерінің біреуі немесе екеуі де болмаған. Тіпті, оны
айтасыз, олардың 19,4 пайызы некесіз туғандар. Әрине, егер отбасында әке-
шешесінің біреуі болмаса, оның үстіне бала бірнешеу болса, олардың жүріс-
тұрысын қадағалау, жалпы тәрбие беру мәселесі өте қиынға соғады. Ата-ананың
жүріс-тұрысы да, іс-әрекеті де заңға қайшы келетін отбасында дұрыс тәрбие
беру мүмкін емес, бірақ соған қарамай, олардың келеңсіз мінез-қылықтары
баланы қайткен күнде де қылмыскер етіп шығарады деу де оншалықты шындыққа
жанаса қоймайды. Мұндай жағдайда ең басты нәрсе, балаға деген көңіл, оны
барынша мейірімділікпен ішке тарту немесе жатсынып жақтырмай сыртқа тебудің
рөлі ерекше. Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі инспекцияда есепке
тұратын 15 мыңға жуық жасөспірімдердің басым көпшілігінде ата-аналарымен
мейірімді байланыс болмаған. Соның салдарынан олардың зорлық-зомбылық,
тіпті аш-көз пайдақорлық сипаттағы қылмыстарға баруына жол берген. Арнайы
психологиялық-әлеуметтік зерттеудің нәтижелері ондай балалардың сол өзіміз
айтып отырған қоршаған ортаға келеңсіз әсер ететін жағдайда
тәрбиеленгендігін көрсетеді.

2.2 Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту (131-бап)
Кәмелетке толмаған адамды 18 жасқа толған адамның қылмыстық іске
тартуы және қылмыс құрамы ретінде қарастырылады.
Қылмыстың тікелей объектісі-кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы
және оларға дұрыс тәрбие беру шарттары болып табылады. Қылмыстың
жәбірленушісі-18-ге толмаған адам, яғни кәмелетке толмағандар. Қылмыс
объективтік жағынан алғанда әр түрлі әдістер қолдана отырып кәмелетке
толмаған адамды қылмыстық іске тарту арқылы жүзеге асырылады. Кәмелетке
толмаған адамды қылмыстық іске тарту деп 18-ге толмағандарды қылмыстың
тікелей орындаушысы немесе өзге де көмектесушісі болуға жігерлендіруге,
ынтасын, шешімін қоздыруға бағытталған іс-әрекеттерді айтамыз.h4 Бұл
әрекет көбінесе психикалық әдістерді қолдану арқылы (қорқыту, уәде беру,
алдау) немесе басқа да тәсілдерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Кәмелетке толмаған адамдарды үрейлендіру немесе оларды басқа бір қолайсыз
жағдайларға қалдыратын әрекеттер жасаймын деген әрекеттер арқылы, олардың
психикалық санасына әсер етулер қорқыту деп табылады. Қорқыту ауызша,
жазбаша, телефон арқылы, дене қимылын көрсету арқылы жүзеге асырылуы мүмкін
және мұндай қорқытулар жәбірленушінің тікелей өзіне немесе оның таныс
адамдарына білдірілуі хақ. Субъективтік болашақта кәмелетке толмағандарға
белгілі бір жәрдем көрсетуге (оқуға түсіруге, жұмысқа тұрғызуға немесе
оларға басқадай игіліктер жасауға міндеттемелер алуы) уәде беру деп
танылады. Кәмелетке толмағандар үшін мәні бар мәліметтерді немесе мән-
жайларды қасақана айтпау немесе олар жөнінде үн қатпау арқылы оларды
жаңылыстырып қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеуге тартуды алдау деп
түсінген жөн. Мысалы, ересек адам кәмелетке толмаған адамға көрші үйден
өзіне тиісті жүкті жол бойына жеткізуді өтінеді, нәтижесінде ол бөтеннің
мүлкін ұрлауға көмектескенін бірақ біледі. Кәмелетке толмаған адамды басқа
да тәсілдермен қылмыс жасауға тартуға, оларды иландыру, сатып алу, оларды
зұлымдық, қара-ниетті іс-әрекеттерді істеуге жігерлендіру, бопсалау,
материалдық тәуелділік жағдайын пайдаланып қалу т.с.с. әрекеттер жатады.
Қылмыс формальдық құрамға жатады. Ол кәмелетке толмағандарды қылмысқа
тартқан уақыттан (яғни 18-ге толмаған адамның оған келіскен сәтінен бастап)
аяқталған деп табылады. Кінәлы адам әр түрлі тәсілдерді қолдана отырып жасы
18-ге толмағаны өзіне анық адамды қылмыстық іске тартқанын сезеді, біледі
және соны жүзеге асыруды тілеп әр түрлі әрекет жасайды. Қылмыстық ниет және
мақсат әртүрлі (кек алу, қызғаныш, пайдакүнемдік, басқа да зұлымдық
ниеттер) болуы мүмкін. Бұлардың іс-әрекетті саралауға әсері болмайды,
бірақ жаза тағайындағанда есепке алынады. Қылмыстың субъектісі - заңда тура
атап көрсетілгендей кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартқан жасы
18-ге толған адам. Кәмелетке толмаған адамның екінші бір кәмелетке
толмаған адамды қылмыстық іске тартуы бұл қылмыс құрамына жатпайды. Ата-
анасы, педагог не кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер
өзіне заңмен жүктелген өзге адам жасаған нақ сол әрекет-осы қылмыстың
ауырлататын түрі болып табылады. Ата-аналарды анықтау ҚР неке және отбасы
туралы Заңына сәйкес шешіледі. Педагог деп тәрбие немесе оқу процесімен
айналысатын адамдар танылады. Педагогті қылмыстың субъектісі деп тану үшін
оның жұмыс істейтін оқу орындарының түрі (жоғары оқу орындары, мемлекеттік
немесе мемлекеттік емес), нысаны (күндізгі, сырттай, кешкі) ешқандай әсер
етпейді. Кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер өзіне
жүктелген өзге де адамдарға қорғаншы, қамқоршы, асырап алған ата-аналар,
мектепке дейінгі балалар мекемелерінің тәрбиешілері, бұлардан басқа заңмен
тәрбиелеу міндеті тікелей жүктелген-жақын-туыстары, ағасы немесе апасы,
әжесі немесе атасы жатады. Осы қылмыстың тағы бір ауырлататын түрі болып
табылады. Мұндағы күш көрсетуге жеткіншекті қылмыс істеуге ықпал ететін
тәсілдерді қолдану жолымен, яғни оны сабау, оған жеңіл және орта дәрежелі
жарақат келтіру арқылы қылмыс істеуге көндірулер жатады. Егер мұндай
тәсілмен жәбірленушіге ауыр дене жарақаты келтірілсе немесе өлімге әкеліп
соқса, онда кінәлының әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға
жатады. Күш қолданамын деп қорқыту-өлтіремін, денеңе жарақат келтіремін,
жаныңды қинаймын, өртеймін деген шын мәнінде іске асатын нәрсе
жәбірленушіге тікелей психикалық әсер ететін сөздерді кінәлының айтуы
жатады.

2.3 Кәмелетке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.