Қор биржасында атқарылатын биржалық операциялар

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

h2
h3Жоспары
Кіріспе 3
I бөлім. Қор биржасының мәні мен міндеттері 5
1.1. Қор биржасының түсінігі мен дамуы 5
1.2. Қор биржасын құрушылар және оның мүшелері, басқару органдары 8
II бөлім. ҚР қор биржасының даму ерекшелігі 17
2.1. Қазақстанда қор биржасының дамуы 17
2.2. Қор биржасында атқарылатын биржалық операциялар. Қазакстан қор
биржасында бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды талдау 23
III бөлім. Қазақстан Республикасы биржасының негізгі мәселелері және оларды
шешу жолдары 35
Қорытынды 44
Қолданылған әдебиеттер тізімі 46
h3
h4Кіріспе
Қазақстанда нарықтық қатынастардың орнауы тек қана бұған дейін болған
басқарудың формалары мен әдістерінің трансформациясы, тауар және қаржы
нарықтарының функцияларының өзгеруі, экономиканың барлық саласының
модернизациялануы ғана емес, сонымен қатар әкімшілік экономика тұсында
қажет болмаған кейбір экономикалық қызметтердің, атап айтқанда – қор
биржасының және т.б. жандануына әкелді.
Жоспары экономика жағдайында қаржылық ағындардың жылжуы тек
экономикалық ведомстволардың шешімімен анықталды. Сондықтан сол кездері қор
биржасына қажеттілік те болмады. 90-жылдары Қазақстан Республикасында қор
нарығын жаңғырту айналасында үдеріс басталды. Бүгінгі таңда қор нарығы,
нарықтық экономиканың басқа сегменттерімен салыстырғанда өте жылдам
қарқынмен дамып келеді.h4
Биржа дегеніміз бұл – ұйымдастырылған, дәйекті жұмыс істейтін нарық,
онда сұраныс пен ұсыныстың негізінде ресми түрде белгіленетін бағалар
бойынша бағалы қағаздар саудасы (қор саудасы), стандарттар мен үлгілер
бойынша көтерме сауда (тауар саудасы) немесе валюта саудасы (валюта) іске
асырылады.
Биржалық тауар түріне байланысты әлемдік практикада:
• Тауар (тауарлы-шикізат) биржасы;
• Қор биржасы;
• Валюта биржасы болып үшке бөлінеді.
Биржалық сауданың ерекшелігі ретінде, ондағы мәмілелердің әрдайым бір
жерде, қатаң белгіленген уақытта – биржалық сеанс өткізу уақытында және де
барлық қатысушыларға ортақ, нақты ережелердің болуын айтуға болады. Биржа
биржалық құндылықтармен жасыланатын мәмілелердің келісілуі мен орындалуының
анық ұйымдастырушылық құрылымын, анық механизмін және мәмілелердің
орындалуының сенімділігі жоғары бақылау жүйесін қамтамасыз етеді.
h4Осы тақырыптың маңыздылығы – қазіргі нарықтық экономика, соның
ішінде қазақстандық экономика, құнды қағаздар мен қор биржаларынсыз қызмет
етуі мүмкін емес, олар экономиканың ажырамас бөлшегі болып табылады.
Қазіргі таңда қор биржалары нарықтық экономиканы тепе-теңдікте ұстаудың
қамтамасыз етушісі.
Осы жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасында қор биржаларының
қалыптасуының мәселелерін, оның қазіргі жағдайын, онда жасалатын мәмілелер
түрлерін қарастыру болып табылады.
Жұмыс 3 бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде қор биржасы туралы жалпы
түсінік беріліп, тақырыптың теориялық мәні ашылады. Келесі бөлімде талдау
ретінде Қазақстан қор биржаларында жасалатын мәмілелер қарастырылады. Ал
қорытынды бөлімде Қазақстан қор нарығының мәселелері мен оларды шешу
жолдары ұсынылған.
Жұмысты жазу барысында оқулықтар, газет-журналдармен қатар итернет
желісі де пайдаланылды. Курстық жұмыста Қазақстан қор биржасы айлы соңғы
статистикалық мәліметтер келтірілген.h4

h4I бөлім. Қор биржасының мәні мен міндеттері

1.1. Қор биржасының түсінігі мен дамуы

Қаржылық қолдануды қосқанда ресурстардың бөлінісі жаңа экономикалық
шарттардың формасына сәйкес экономикада қайта құруды міндет етіп қойып
отыр. Нарық қатынасы дамыған елдерде қаржы ресурстарын тиімді түрде қайта
бөлу қор биржалары арқылы жүзеге асады. [1, 231 бет]
Қор биржасы - құнды қағаздардың қалыпты айналымы үшін қажетті
жағдайлардың жұмысын қамтамасыз ететін ұйым. [1, 231 бет]h4
Қор биржасы - бұл бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын негізгі
орталандырылған, тіркелген сату орны бар нарық. "Биржа" деген терминнің
шығуы туралы көптеген болжамдар бар. Соның бірі ежелгі грек сөзі XVI
ғасырда пайда болған, ол Бельгиядағы Брюгге қаласындағы алаңнан (de borse)
шыққан; бұл алаңда XIII ғасырда көпестердің жиналыстары өтетін болған.
Шамамен 100 жыл өткеннен кейін, XVII ғасырда, биржалар Америка құрлығында
да пайда бола бастады. Алғашқы қор биржасы XVII ғасырда Голландияда бағалы
қағаздарды шығару және сату үшін пайда болған. Ал XVII ғасырда биржалар
тауар және қор биржасы болып бөліне бастайды. Қор биржаларының ең кең
дамыған кезі - капитализмнің монополизм сатысына өту кезеңі, яғни XX
ғасырдың басы. Ол уақытта қор биржаларының негізгі операциялары өндіріс
кәсіпорындарының акцияларын шығару және жалпы елдің экономикасы мен
саясатындағы өзгерістерді қадағалап отыратын барометр сияқты. Сондықтан қор
биржасы өнеркәсіптің өрістеу фазасында экономиканың өсуіне, ал дағдарыс
фазасында баяулауына себепші болады.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бірнеше түрге бөлінеді, олар
сатылатын тауарға байланысты: қор биржасы, валюта биржасы, тауар биржасы,
еңбек биржасы.
Биржа түрлі қаржы құралдарын, сондай-ақ валютаны сататын және сатып
алатын мамандандырылған сауда орталығы ретінде жұмыс істейді. Бұл – ЖЗҚ-ның
зейнетақы жинақтарымен операция жүргізу алаңы. Түрлі инвестициялық
құралдарға қаржы салуда, көбіне бұл құнды қағаздар түрінде болып келеді,
зейнетақы жинақтары зейнетақы активтеріне айналады.
Биржа бүкіл әлем салымшылары ең төменгі есептік тәуекелі мен соған
сәйкес үздік дәрежедегі халықаралық тәжірибесі бар кең спектрдағы қаржы
құралдарын саудалауға, сонымен қатар биржаның әр алуан әрі сапалы
қызметтерін пайдалануға мүмкіндік алатын аймақтық жетекші қаржы нарығы
болып табылады. [4]
Сонымен, биржа - нарықтың ұйымдасқан түрі, онда сұраныс пен ұсыныс
негізінде тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер
жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар келсімге келу үшін кездесетін
орын.
Ұйымдастыру - құқықтық түрғыдан қор биржасы дегеніміз ресми бекітілген
ережелер бойынша, биржалық делдалдардың қатысуымен қор құндылықтарын
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы сауда мәмілелері жүзеге асырылатын,
жұмыс тәртібі реттелген қаржылық делдал мекеме болып табылады. Мұндағы
ережелер мемлекет заңдарымен және биржа заңдарымен белгіленеді.
Қор биржасының барынша толық мәні экономикада төмендегідей қызметтерді
орындау кезінде көрінеді:
- қор нарығында биржалық делдалдармен бағалы қағаз-дарды сату жолымен
уақытша жинақталған және қорланған еркін ақшаларды жұмылдыру және
шоғырландыру;
- ел үкіметінің шығындар мен өндірісті қаржыландыруы және
кредиттендіруі;
- жалған капиталдың қалыптасуы және ұсыныс пен сұра-ныстың деңгейіндегі
көрінетін бағаларды белгілеу, құнды қағаздармен болатын операцияларды
шоғырландыру.
Қаржылық ресурстарды қайта бөлу мен жұмылдыру, шо-ғырландыру процесінде
қызмет етуші қор биржасы экономиканың маңызды буындарының бірі болып
табылады. Ол қаржылық және өндірістік капиталдың арасындағы делдалы ретінде
алға шығып және экономикалық дамудың қозғаушы бірден бір күші болып
табылатын инвестициялық процеске ықпал жасайды. [1, 231 бет]
Қор биржасы мен оның қызметкерлерінің құнды қағаздармен тікелей еш
мәміле жүргізбейтінін айта кеткен жөн. Қор биржасы осындай мәмілелерді
өткізуге жағдай жасайды, қызмет көрсетіп, сатушы мен сатып алушыны
байланыстырады, оларға орын беріп, кеңестік және арбитраждық қызмет
көрсетеді, технологиялық қызмет ұйымдастырып, сол мәмілені жүзеге асыру
үшін бәрін жасайды.
Әлемде 200-ге жуық қор биржалары бар. Бірқатар елдерде өздерінің ұлттық
тарихи қалыптасқан қор биржалары жүйесі бар. Құқықтық мәртебесі түрғысынан
алғанда әлемде қор биржасының үш түрін кездестіруге болады: бұқаралық
құқықтық, жекеменшік және аралас.
Бұқаралық - құқықтық типтегі қор биржалары тұрақты мемлекет
қадағалауында болады (Германия, Франция). Мемлекет биржа сауда ережелерін
құруға қатысады және олардың орындалуын қадағалайды, сауда кезіндегі құқық
тәртібінің сақталуын қамтамасыз етеді, биржа маклерлерін тағайындап, оларды
жұмыстан босатады.
Жекеменшік компаниялары ретінде қор биржалары (Англия мен АҚШ)
акционерлік қоғамдар түрінде құрылады. Мұндай биржалар мүлдем өз бетінше
қызмет жасайтын органдар. Биржадағы барлық мәмілелер елдің заңдарына сәйкес
жүзеге асырылады, оны бұзу құқықтық жауапкершілікті талап етеді. Биржалық
сауда тұрақтылығын қамтамасыз ету және сауда мәмілелерінің тәуекелін
төмендетубойынша мемлекет өзіне еш кепілдік бере алмайды.
Егер қор биржалары акционерлік қоғам ретінде құрылып, бірақ олардың
капиталының кем дегенде 50%-ы мемлекетке тиесілі болса, олар аралас ұйымдар
типіне жатады. Мұндай биржалар көшінің басында сайланбалы биржалық комиссар
биржа қызметін қадағалап, биржалық курсты ресми түрде тіркеп отырады.
Бір орталықта (моноцентрлік) және көп орталықты (полицентрлік) биржалық
жүйелерді айырады. Бір орталықты биржалық жүйе жағдайында (Франция мен
Жапония) басты орында елдің қаржы орталығында орналасқан бір биржа болады,
ал қалған биржалар жергілікті маңыз алады (Лондон халықаралық қаржы
биржасы). Көп орталықта жүйе жағдайында елде басты қор биржасынан басқа бір
неше ірі қор биржалары қызмет етуі мүмкін (Канада биржалар). АҚШ-та
биржалық сауданың дамуы бір орталықты жүйеге де, көп орталықты жүйеге де
жатқызуға келмейтін ерекше қор биржаларының жүйесінің пайда болуына алып
келеді. Бұл елде Нью-Йорк қор биржасының сәзсіз басымдығына қарамастан,
аймақтық биржалық институттар оның қосалқы бөліміне айналмай, өз
дербестігін сақтап, жалпы мемелекеттік биржа жүйесі шегінде қызмет жүргізіп
келеді.
Қор биржасы қаржы нарығын реттеушілердің бірі болып табылады. Биржаның
негізгі рөлі қаржы және несиелік капитал қозғалысына қызмет көрсетуде: бір
жағынан бұл капиталды жинақтап, шоғырландырса, екінші жағынан мемлекет пен
түрлі субъектілеріне несие беріп, қаржыландырады. Қор биржасының ел
экономикасындағы ролі меншіктің мемлекет тарапынан кету дәрежесімен,
дәлірек айтсақ, жалпы ішкі өнім өндірісіндегі акционерлік меншіктің
үлесімен анықталады. Сондай-ақ биржа ролі тұтасымен алғанда құнды қағаздар
нарығының даму деңгейіне байланысты.

h41.2. Қор биржасын құрушылар және оның мүшелері, басқару органдары
Биржа неғұрлым ірі әрі дамыған болса, ол өзінде саудаға түсірілетін
бағалы қағаздарға солғұрлым қатаң талаптар қояды. Ірі биржалардың
тізімдеріне кіргізілу – бұл акционерлік қоғамдар үшін бедел мәселесі және
жоғары деңгейінің көрсеткіші.
Биржаға шыққан компаниялардың деңгейі әр түрлі болатынын ескере отырып,
биржалар қай компанияның қандай деңгейге сәйкес келетінін көрсететін түрлі
санаттарды енгізеді.
Биржа оның құрушыларының (құрылтайшы) еркімен және қызмет ету
мерзімінің шектеусіз құралады. Сондықтан, биржаның құрылтайшылары деп өзара
құрылтай шартын жасасқан ерікті топ мүшелерін есептейді. [2, 199 бет]
Құрылтайшы неғұрлым көп болса, соғұрлым биржаның қаржылық-материалдық
жағдайы мықты болады деп саналады. Әйтсе де құрылтайшылардың көптігі
биржаны басқаруды күрделендіреді деген де тұжырым бар.h4
Құрылтайшылардың құрамы биржаның түріне байланысты болады. Мысалы,
тауар биржасын құрушылар жеке тұлға да, сондай-ақ заңды тұлға да болуы
мүмкін.
Биржаны құрушылардың оны ұйымдастырушысы ретіндегі міндеттері:
• биржаның ішкі нормативтік құжаттарын дайындау;
• биржалық сауданы ұйымдастыру үшін қажетті мүліктерді
қалыптастыру;
• биржаның ұйымдық-құқықтық формасына сәйкес көлемде жарғылық
капитал жинақтау;
• биржа мүшелерін таңдап алу;
• белгіленген тәртіп бойынша биржаны тіркеуден өткізу;
• биржалық сауданың ұйымдастырушысы құқығын беретін лицензия алу;
• биржа мүшелерінің жалпы жиналысын өткізу.
Биржаның жарғысына сай оның мүшесі болып жарғылық капиталын
қалыптастыруға не мүшелік жарна, не жабдықтарына мақсатты жарна төлеген
жақтар саналады. Жеке тұлға да, заңды тұлға да биржа мүшесі болуы мүмкін.
Биржалық сауда-саттыққа кім қаласа сол қатыса алмайды, тек оның
мүшелері ғана қатысады.
Биржаның мүшелері кейбір елдерде тек жеке тұлғалар, кейбір елдерде тек
заңды тұлғалар бола алады. Алғашқыларының қатарына бағалы қағаздармен жеке
дара сауда жасайтын тұлғалар (биржаның біліктілік талаптарына сай келетін,
қаржылық және инвестициялық мәселелер жөніндегі маман) жатады. Заңды
тұлғалардан биржада мамандандырылған несиелік-қаржылық мекемелер өкілдік
етеді, олардың құрамына тар мамандандырылған биржалық фирмалар (брокерлік
фирмалар мен инвестициялық банктер) кіреді.
Тағы бір ерекшелігі – биржаның барлық мүшелері ондағы өздерінің
орындарын сатып алады. Бірақ бұл орайда биржаға мүше қабылдаған кезде, ақша
басты айқындаушы жайт болып табылмайды. Оның әр мүшесі біліктілік
талаптарына сай келуге тиіс.
Қор биржасының мүшелері екі санатқа бөлінеді. Олардың бірін брокерлер
(биржалық маклерлер) құрайды, олар – бағалы қағаздарды, валюталар мен басқа
да қаржылық активтерді сатып алушылар мен сатушылар арасындағы мәмілелерді
жасаған кездегі делдалдар, өздерінің делдалдығы үшін белгілі бір сыйақы
алады (белгіленген пайызға сәйкес комиссиялық сыйақы, немесе куртаж).
Биржашылардың комиссиялық сыйақыларының мөлшерлемесі мәміленің көлеміне
қарай құралады.
Брокерлер бағалы қағаздармен делдалдық мәмілелерді жасай отырып,
клиенттердің тапсырмасы бойынша әрі солардың есебінен әрекет етеді. Кейбір
жағдайларда олар мәмілелерді өз есебінен жасауы мүмкін. Қазіргі кезде
делдалдық операциялардың негізгі бөлігін банктермен тығыз байланысы бар ірі
брокерлік фирмалар жүзеге асырады.
Қор биржасының мүшелерінің екінші тобы дилерлерден құралады, бұлар –
бағалы қағаздарды сатып алу-сатумен айналысатын жекелеген тұлғалар немесе
фирмалар, банктер. Олар өз атынан және өз есебінен әрекет етеді. Дилерлер
мәмілелерді тек өз араларында және брокерлермен ғана жасай алады.
Дилерлердің пайдасы сатушының бағамы мен сатып алушының бағамының
арасындағы айырманың есебінен, сондай-ақ валюталар мен бағалы қағаздардың
бағамдарының өзгерістері есебінен, яғни, түптің түбінде өздері бағалы
қағаздарды сатып алатын және сататын бағалардың айырмасы ретінде
қалыптасады. Делдалдық операциялармен дилерлер айналыспайды.
Биржа мүшелерінің құқығы мыналар:
• биржаның жалпы жиналысына қатысу және оның ісін басқару;
• басқару және бақылау органдарын сайлау және оларға сайлану;
• биржаның мүлкін, ақпаратын және көрсететін барлық қызметін пайдалану;
• биржа залында өз атынан және өз есебінен (дилер қызметін орындау),
сондай-ақ клиент атынан және клиент есебінен (брокер қызметін орындау)
сауда жүргізу;
• биржа жабылғаннан кейін оның қалған мүлкін алуға қатысу
Биржа мүшелерінің міндеттері:
• биржаның жарғысын және басқа да ішкі нормативтік қүжаттарын
орындау;
• жарғыда және нормативтік құжаттарда көрсетілген мөл-шерде және
тәртіпте жарна төлеу;
• биржаның мақсатын, міндеттерін орындауға және дамуын қамтамасыз
етуге атсалысу [2, 201 бет]
Бағалы қағаздармен жасалатын операциялармен айналысатын биржашылар
аюлар мен бұқалар болып бөлінеді. Түсіруге ойнайтын биржалық
алыпсатарлар (аюлар) өздерінде әлі жоқ бағалы қағаздарды мәміле жасау
кезінде бекітілген баға бойынша мерзімге сатады да, мәміленің мерзімі
аяқталардан сәл бұрынырақ бағалы қағаздарды төменірек бағам бойынша сатып
аламыз да, мерзімді мәміленің шартында белгіленген жоғарырақ бағаға сатамыз
деп үміттенеді. Көтеруге ойнайтын биржашылар (бұқалар), керісінше,
бағамның жоғарылайтынын күтіп, бағалы қағаздарды мерзімге сатып алады да,
соңынан оларды олжалы сатамыз деп үміттенеді.
Қор биржасы заңды тұлға болып табылады, сондықтан өзінің құрылымы мен
жұмысының мәселелерінде ол түгелдей дербес әрекет етеді. Әр биржада дерлік
нормативтік құжаттардың тұтас бір тобы болады, олар биржаның бүкіл жұмысын
реттемелейді, оның мүшелері үшін біліктілік талаптарын және компанияларға
қойылатын ең төменгі талаптарды белгілейді. Ең маңызды құжаттардың бірі
биржалық сауданың ережелері болып табылады.
Қор биржасы коммерциялық мақсаттарды көздемейді. Оның қызметі өзін өзі
ақтау қағидасына негізделеді. Қор биржасы коммерциялық ұйым емес.Биржаның
ұйымдық құрылымы қойылған міндеттерді орындауға және биржалық сауданы
ұйымдастыруға шығынды аз шығаруға мүмкіндік туғызуға мүдделі олуы тиіс. [2,
201 бет]Қор биржаларының ұйымдық құрылымы және оның басқару органдары бүкіл
елдерде шамамен бірдей. Ол 1-суретпен өрнектелген. [3, 114 бет]
h41-сурет.Биржаның ұйымдық құрылымы
Биржаның жоғары басқару органы – акционерлердің жалпы жиналысы. Оның
негізгі қызметі:
• пайданы бөлу;
• төрағаны және биржа кеңесінің мүшелерін сайлау және оларды қызметінен
түсіру;
• жарғыға және басқа реттеуші құжаттарға өзгеріс енгізу;
• биржа ісінің бағдарламасын бекіту;
• жылдық есебін қарау және оны бекіту туралы шешімдер қабылдау.
Жалпы жиналыс аралығында биржа жұмысын қолма-қол басқару және бақылау
биржалық кеңеске жүктеледі. Ол биржа акционерлерінен сайланады. Оның
құрамына биржа президенті мен тексеру комиссиясының төрағасы кеңесші дауыс
құқығымен кіреді.h4
Қор биржасының ағымдағы қызметін қолма-қол басқарушы орган – басқарма.
Оның құрамына президент, вице-президенттер және қосалқы қызметкерлер
кіреді. Биржалық кеңес бекіткен президент қор биржасының міндеттерінің
орындалуына жеке жауапты, сондай-ақ ол биржаның құрылымдық бөлімдерінің
қызметіне де жауап береді. Қаржылық-шаруашылық қызметке ішкі бақылауды
тексеру комиссиясы жүргізеді. Ол комиссияның төрағасы және оның екі
орынбасарынан тұрады. Комиссия құрылымдық бөлімшелердің экономикалық
жағдайларын тұтас тексеріп, одан кейін биржаның жылдық есебі және
баланстары бойынша қорытынды жазады.
Биржаның келесі атқарушы органы – арбитраждық комиссия. Ол мәмілеге
қатысушылар арасындағы шаруашылық мәселелердің құқықтық тұрғыдан дәл
шешілуін тексереді. Егер брокерлік фирма төлем немесе құжат жеткізу
мерзімдерін орындамаса, арбитраждық комиссия айыппұл төлеу, ресми ескерту,
кінәлілерді биржа мүшелігінен шығару тәрізді жаза қолданады.
Листинг бөлімі акционерлік компанияларды листинг тізіміне енгізу
жөнінде жұмыс жүргізеді. Бұл бөлім сенімсіздеу эмитенттердің қаржы
активтерін қор биржасына түсірмеу мақсатында бағалы қағаздарды мұқият
талдау негізінде қатаң сараптау және іріктеу жүргізеді. Сөйтіп, листинг
инвесторлардың мүддесін қорғауды және биржа айналысындағы бағалы қағаздарға
олардың сенімін арттыруды қамтамасыз етеді. Мыс, АҚШ-та бағалы қагаздарды
20 мыңнан астам әртүрлі фирмалар мен компаниялар шығарады, алайда олардың
тек оннан бір бөлігінің ғана бағалы қағаздарын биржада саудаға түсіруге
рұқсаты бар.[5, 119 бет]
Қор биржасындағы саудаға бағалы қағаздарды іліктіру меха-низмімен қатар
оларды биржадан алу механизмі, яғни делистинг те бар. Делистинг акцияның
құнсыздануы жағдайында, компанияның дағдарысқа ұшырауы, капиталының азаюы
есепті жыл ішінде шығындарының көбеюі, биржаның алдындағы кез-келген мін-
деттемесін орындамауы және т.с. себептер әсерінен жүргізіледі. Делистингтің
уақытша және тұрақты түрі болады. Уақытша делистинг кезінде бағалы қағаздар
туындаған проблемаларды толық шешу үшін листинг алдындағы саудаға
түсіріледі.
Компания делистинг кезіндегі шарттарды орындағасын биржа басқармасының
шешімімен бағалы қағаздар ресми тізімге енгізіледі.
Сауда және брокерлер бөлімі биржа залында сауда жүргізу үшін қажетті
жағдайларды жасап, барлық істерді реттейді. Сауда менеджері мен оның
көмекшісі саудаға қатысушылардың қызметін бақылайды.
Клиринг бөлімі мәміле бекітілген соң қор мәмілесіне қатысушылар
(брокерлер) арасындагы қолма-қол ақшасыз формадағы есеп айырысу
операцияларымен шұғылданады. Бағалы қағаздардың әрбір типі бойынша есеп
айырысудың арнайы кестесі құрылып, сонымен қоса сатушы мен сатып алушы
арасында тікелей есептесу және қаржы активтерін жаңа иесіне жеткізіп беру
ұйымдастырылады.
Ақпараттық-талдау бөлімі орталықтанған ақпаратпен қам-тамасыз етумен
және бағамдық бақылаумен шұғылданады. Сондай-ақ биржалық бюллетеньді,
анықтамалықтарды, есептерді, жарнамалық проспектілерді талдап, олар бойынша
кеңес береді. Бағалы қағаздар бағамы және жасалған мәмілелер көлемі туралы
ақпараттарды көпшілікке таратып отырады.
Әкімшілік-қаржылық бөлімі қор биржасының бүкіл бөлімдерінің қалыпты
жұмысын қамтамасыз етуде ұйымдық-қосалқы жұмыс жүргізеді. Биржа қызметі
әртүрлі экономикалық, саяси, қаржылық, әлеуметтік, ұлттық және халықаралық
жағдайларға сезімтал келеді. Себебі капиталдың құйылуы немесе қайтуы және
бағалы қағаздарды иеленуге қызығушылық та осыларға байланысты болады.
Қауіпсіздік қызмет бөлімі биржаға кіріп-шығу режимінің орындалуын
қадағалайды, биржаның мүліктерінің сақталуын және ішкі тәртіп болуын
қамтамасыз етеді.
Биржаның қызметі биржадан орын сатып алған оның қатысушыларының
жарналарының, биржада өздерінің бағалы қағаздарын бағалайтын
кәсіпорындардың жыл сайынғы жарналарының, биржалық операциялардан жиналатын
алымдардың және биржаның қатысушылары мен клиенттер төлейтін басқа да
төлемдердің (мысалы, анықтама беру, биржалық мәмілелерді тіркеу, биржаның
бөлімшелерінің кеңестемелік, делдалдық, ақпараттық, заңгерлік және басқа
қызмет түрлерін көрсеткені үшін төлейтін ақы) есебінен қаржыландырылады.
Биржадағы сауда-саттықты реттеудің жоғарыда аталған барлық тетіктеріне
қарап, ол ұйымдастырылған нарық деп атала бастады.
Биржадағы сауда-саттық қатаң белгіленген уақытта және күндерде өтетінін
айта кету керек. Қазіргі кезде сауда-саттыққа қатысу үшін бұрынғыдай
биржаның сауда залының өзінде болу тіпті де міндетті емес. Бүкіл дерлік
биржалық сауданы брокерлер электрондық түрде өздерінің кеңселерінен
жүргізеді. Бұл орайда қор биржасының құрылымының өзі және оның функциялары
түбірлі өзгерістерге ұшыраған жоқ. Бұл сол бұрынғыдай ұйымдастырылған,
дәйекті түрде жұмыс істейтін нарық, онда бағалы қағаздар сатылады және
сатып алынады, сондай-ақ осындай сауда үшін жағдайлар жасалады. Айта
кетелік, биржа өзінің қатысушылары үшін жасайтын басты жағдайлардың бірі
онда жасалған барлық мәмілелердің кепілді түрде орындалуы болып табылады,
мәмілелер есеп айырысу палатасы мен депозитарийдың қатысуымен орындалады,
олар өздерінің шоттарында ақша мен бағалы қағаздар туралы электрондық
жазбаларды сақтайды.
Қор биржасы онда жасалған барлық мәмілелерді тіркеп отырады және
олардың орындалуын қадағалайды. Осы тәсім бойынша дүниежүзілік биржалардың
көпшілігі, соның ішінде Нью-Йорк биржасы, сондай-ақ ең жақсысы, Қазақстан
қор биржасы жұмыс істейді.
h4II бөлім. ҚР қор биржасының даму ерекшелігі
2.1. Қазақстанда қор биржасының дамуы
Жалпы алғанда қор биржасы бағалы қағаздар нарығының құрамдас бөлігі
болып табылатыны белгілі, сондықтан Қазақстанда қор биржаларының қалыптасу
негіздерін қарастырғанда оны бағалы қағаздар нарығынан бөліп қарау дұрыс
емес. Қазақстандағы қор биржасының қалыпты дамып, қызмет етуі үшін міндетті
түрде ұйысдасқан, барлық талаптарға жауап беретін мықты заңнамалық база
қажет екнеі белгілі. Бағалы қағаздар нарығы мен қор биржаларын дамыту
мақсатында кейбір заңдар кеңес үкіметі кезінде де қабылданған болатын,
бірақ ол қор биржасының тұрақты түрде халыққа қызмет етуіне жеткіліксіз
еді. Шыны керек жоспарлы экономика тұсында қор биржасының қажеті де шамалы
еді. Өйткені бұл тұста мемлекет барлығына өзі реттеу енгізіп, барлық
мәселелерді өзі шешті.h4
Енді осы бағалы қағаздар нарығы мен қор биржасының даму үрдісі және осы
даму жолында қабылдаған заңнамаларға толығымен тоқталсақ.
Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету деген мемлекеттік
органдардың бағалы қағаздар айналысы тиімді және мағыналы болуы үшін
белгілі-бір жағдай жасайтын заңдар шығару. Сол заңдардың мемлекет мүддесі
мен халық керегін қанағаттандырып, нарықтық қатынастарға бет алған қоғамның
объективті экономикалық талаптарына сай келуі.
Бағалы қағаздар туралы қазіргі Қазақстан заңдары біраз кезеңнен өтті.
[2, 114 бет]
1917 жылы Қазан революциясына дейін Қазақстан Ресей империясының бір
бөлігі болғандықтан XVIII-XІX ғасырларда қазақ даласында азаматтық және
сауда қатынастары орыстың саудалық-құқықтық ережелерімен реттелді.
Революциядан кейінгі Кеңес үкіметінің алғашқы онжылдықтарында аталған
қатынастар РСФСР-дың азаматтық заңдарымен жүргізілді. Сол кезде бағалы
қағаздардың айналысына толық құқықтық мүмкіндіктер туғызған жаңа
экономикалық саясатқа байланысты шығарылған зандар болды. Атап айтқанда,
ақша нарығында вексель және чектер, яғни қысқа мерзімді төлем құралдары
сауда келісімінде кеңінен қолданылды. Олармен қатар тауарларды сақтау,
жылжымайтын мүліктерді сатып алу-сату келісімдерінде қоймалық, кепілдік
куәліктер және т.б. бағалы қағаздар қолданылды. Заң жүзінде бағалы қағаздар
туралы жалпы ұғым болғанымен, бұл айтылған қағаздардың өндірісті
ұйымдастыру үшін қаражат жинауға мүмкіндігі жоқ. Ал негізгі бағалы
қағаздарды, яғни акциялар мен заңды тұлғалардың облигацияларын шығаратын
және қор биржалары мен бағалы қағаздар нарығының кәсіби делдалдары
(дилерлер мен брокерлер) туралы құқықтық негіз болмады. Себебі делдалдар
социализм және коммунизм идеяларына жат элементтер деп есептелді.
1977 жылы қабылданған КСРО Конституциясында да жеке меншік, еркін
кәсіпшілік іс-әрекеттері қаралмағандықтан айналымға акциялар, облигациялар
шығаратын акционерлік қоғамдар және басқа шаруашылық кәсіпорындары мен
шаруашылық серіктестіктерін құру туралы құқық болған жоқ. Алайда,
мемлекеттің өз ішінде айналымға түсетін мемлекеттік облигациялар
шығарылып, олар бағалы қағаздар деп аталды. Мемлекетке де облигация сатып,
ақша тарту халыққа да облигацияны сатып алып, аз болса да не проценттік
өсім, не ұтыс алу тиімді болды. Бірақ ол облигациялардың қолдан-қолға өтіп,
сату-сатып алу айналысы, яғни бағалы қағаздармен ойын ұйымдастыратын
қызығушылық ынта болмады. Себебі, мұнда азаматтық құқықтың негізі - келісім
еркіндігі сақталған жоқ, яғни облигациялар міндетті түрде күшпен жалақының
бір бөлігінің орнына берілді.
Дегенмен КСРО халықаралық сауда-есеп айырысуында төлем қаржысы ретінде
вексельдер, чектер және сол сияқты төлем құралдарын кеңінен пайдаланды.
Заң шығарудыц келесі кезеңі - экономиканы қайта құру идеясы өндірісті
қосымша инвестициялау көздерін табу кәсіпшіліктің тиімділігін арттыру сол
сияқты азаматтардың өз бетімен шаруашылық жүргізуге қызығушылыгын
арттыратын механизмін құру жолдарын табу керектігін меңзеді. Осы кезде КСРО
Министрлер Кеңесінің 1990 жылғы 19 маусымындагы шешімі Бағалы қағаздар
туралы Ережені бекітті, одан кейін 1991 жылгы 31 мамырда Кеңес Одағы және
Одақтас республикалар жаңа Азаматтық заңдардың Негіздерін қабылдады. Оның
толық бір тарауы бағалы қағаздар туралы үғымға және оның түрлеріне, сол
сияқты бағалы қағаздарды басқа біреуге беру ережесінің негіздерін бекітуге
арналған. Бағалы қағаздар туралы дәл осы Негіздер 1993 жылдың 30 қаңтарында
Қазақ КСР-ның Жоғары кеңесінің Экономикалық реформа жүргізу кезінде
азаматтық құқық қатынастарын реттеу туралы қаулысы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексін қабылдағанша өз күшінде болды.
Қазақстанда 1990-1994 жылдары бағалы қағаздар шығарып және оларды
нарықта сатуға мүмкіндік беретін жоғарыда айтылған Азаматтық заңдардың
негіздерінде бірсыпыра құқықтық актілер қабылданды. Олар:
• 1991 жылдың 21 маусымындағы Шаруашылық серік-тестіктері және
акционерлік қоғамдар туралы Қазақ КСР-ның акционерлік қоғамдар және
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер құрып, олардың өз жұмысын
қаржыландыру үшін акциялар мен облигациялар шығаруына мүмкіндік
беретін заң;
• 1991 жылдың 11 маусымындағы Бағалы қағаздар айналымы және қор биржасы
туралы бағалы қагаздарды шығаруды реттеуге, оларды тіркеуге, бағалы
қағаздар нарығындағы делдалдық қызметті лицензиялауға, қор биржасын
құруға және оның жүмыс істеуіне рұқсат беретін заң;
• 1991 жылдың 13 қарашасындағы Қазақ КСР-ның Министрлер Кабинетінің
қаулысы бекіткен Бағалы қағаздар туралы Ереже шығарылатын бағалы
қағаздардың түрлерін және олардың әрқайсысында жазылатын мағлұматтарды
белгіледі. [2, 116 бет]
Содан кейiн елiмiзде алғашқы акционерлiк қоғам КТК (Коммерцеский
телевизионный канал) тiркелдi. Ол өз қызметiн және басқарылуын акция үлесi
арқылы iске асырып отырды. Осы жылы елiмiзде бағалы қағаздар рыногында
алғашқы маманданған – брокерлер мен дилерлер ұйымы құрылды. Сондай-ақ
Алматыда қор биржасы құрылып, өзiнiң бағалы қағаздармен алғашқы саудаларын
жүргiзе бастады.
1994 жылдың 20 наурызындағы Республика Президентінің Бағалы қагаздар
нарығын қалыптастыру шаралары туралы жарлығы бағалы қағаздар нарығындағы
қатынастарды реттейтін және бақылайтын мемлекеттік орган ретінде бағалы
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның ережесін бекітті.
Бұл жарлық 1991 жылғы: Бағалы қағаздар айналымы және қор биржасы
туралы Заңды және Бағалы қағаздар туралы Ережені жойды. 1994 жылдың алты
айы бойы Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы құқықтық қамтамасыз етілмеген
жағдайда қалды. Тек 1994 жылдың 3 қазанындағы Министрлер Кабинетінің
қаулысымен Бағалы қағаздар туралы уақытша ереже бекітілді. Ол Қазақстан
бағалы қағаздар нарығын дамытудың құқықтық негізі ретінде 1995 жылдың
сәуіріне дейін пайдаланылды.
1995 жылдың 11 қаңтарында Қазақстан Республикасының президентi “Бағалы
қағаздардың ұлттық комиссиясы” туралы Жарлығы шықты. Осы жарлыққа сәйкес
елiмiзде бағалы қағаздар жөнiдегi ұлттық комисия (БҚЖҰК) құрылды.
Сөйтіп, 1995 жылдың сәуірінен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын
дамытудың және оның құқықтық негіздерін қалаудың қазіргі кезеңі басталды.
Осы кезде негізгі нормативтік-құқықтық актілер қабылданып, Алматы қаласында
салтанатты жағдайда Орталық Азия қор биржасы ашылды.
1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қағаздар нарығында өзара
бәсекелесуші алғашқы құрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор
биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана -
Қазақстан қор биржасы қызмет көрсетуде.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы қағаздар нарығы туралы және
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы
қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының
базалық инфрақүрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарға
сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметті атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық
актілердің – бро-керлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы
қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
1997 жылы жүргізілген тендердің нәтижесінде Ұлттық банк пен Қазакстан
қор биржасының біріккен үсынысы жеңіске жетіп, Бағалы қағаздардың Орталық
депозитарийі ЖАҚ құрылды. Ол Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор
нарығының техникалық инфрақүрылымының негізгі өзегі болып есептеледі.
Орталық депозитарий бағалы қағаздар бойынша есеп айырысудың халықаралық
стандарты саналатын - Отыздар тобының ұсынысымен құрылған.
2001 жылдың 11 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің Қаржы
нарығын мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру бойынша іс-
шаралар туралы жарияланған жарлыққа сәйкес бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық комиссия таратылып, оның барлық өкілеттілігі мен қызметтері
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2003
жылдың 4 шілдесіне дейін бағалы қағаздар нарығын реттеуді Ұлттық Банктің
бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге асырды.
Қазақстан бағалы қағаздар нарығының дамуы барысында көптеген заңдар мен
заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
талаптары туындады. Сондықтан бағалы қағаздар нарығының құқықтық
инфрақұрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары бағалы қағаздарды шығару
және айналысқа түсіру тәртібін, бағалы қағаздар нарығы субьектілерінің
қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында қалыптасқан
мемлекеттік реттеу қатынастарының құрылымы мен тәртібін анықтайтын
бірсыпыра жаңа заңдар қабылданды. Олар:
• 2000 жылғы 18 қаңтардагы Қазақстан Республикасындагы сақтандыру
қызметі туралы;
• 2003 жылғы 13 мамырдағы Акционерлік қоғамдар туралы;
• 2003 жылғы 2 шілдедегі Бағалы қағаздар нарығы туралы;
• 2003 жылғы 4 шілдедегі Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы;
• 2004 жылғы 6 шілдедегі Қазақстан Республикасындағы кредиттік
бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы;
• 2004 жылғы 6 шілдедегі Инвестициялық қорлар туралы.
Бүгінгі таңда еліміздегі қор биржасы қызметін KASE АҚ атқарады.
Қазақстан қор биржасы (KASE) 1993 жылғы 17 қарашада Қазақ банкаралық
валюта биржасы деген атпен құрылды. KASE – коммерциялық ұйым, ол
акционерлік қоғамның ұйымдастырушы-лық-құқықтық нысанында жұмыс істейді.
KASE-нің 69 акционері бар (01.11.08 жылғы дерек бойынша) – Алматы
қаласының аймақтық қаржы орталығы АҚ (ең ірі акционер), банктер, брокерлік-
дилерлік ұйымдар, активтерді басқару жөніндегі компаниялар, ҮЕЗҚ және басқа
да қаржылық ұйымдар.
KASE Орталық Азиядағы аса ірі ұйымдастырылған қаржы нарығының операторы
болып табылады. Ол қызмет көрсететін нарықтар: мемлекеттік және
корпоративтік бағалы қағаздармен тікелей және автоматты репо; шетел
валюталары (АҚШ доллары, еуро, Ресей рублі); Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі, Қаржы министрлігі және жергілікті атқарушы органдары шығарған
мемлекеттік бағалы қағаздар (соның ішінде қазақстандық халықаралық
облигациялар); ХҚҰ облигациялары және шетелдік мемлекеттік бағалы қағаздар;
вексельдер; акциялар; корпоративтік облигациялар және т.б.
Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты – аймақтық жетекші
қаржы нарығы ретінде қалыптасу, онда бүкіл әлемнен келген инвесторлар
барынша аз есептік тәуекелдермен, және ең үздік халықаралық іс-тәжірибеге
сәйкес кең ауқымды қаржылық құралдар саудасын жүргізу мүмкіндігіне ие
болуға, сондай-ақ сан алуан әрі сапалы түрде көрсетілетін ілеспе биржалық
қызметтерді пайдалануға тиіс. [6]

2-сурет. Қазақстан қор нарығы [6]

h42.2. Қор биржасында атқарылатын биржалық операциялар. Қазакстан қор
биржасында бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды талдау
Барлық биржалық операцияларды екі типке бөлуге болады: кассалық мәміле
және мерзімдік мәміле.
Кассалық мәміле (spot) - бұл сатушының қолында бар бағалы қағаздарға
жасалуымен сипатталады. Кассалық мәміле бойынша есептесу сатушы бағалы
қағаздарды сатып алушыға әкелген күннен, 2-3 күн өткеннен кейін жүзеге
асады. Мысалы, ФРГ-да бұл мерзім биржалық 2 күннен артық болмайды, ал АҚШ,
Англияда - күнтізбектің 5 күні.
Мерзімдік мәміленің негізгі сипаттамасы - бұл сатушы мен сатып алушының
міндеттері болашақта белгілі бір мезетте орындалуы, жүзеге асуы керек,
мысалы, мәміле бірінші қыркүйекте жасалса, ол бірінші желтоқсанда орындалуы
керек. Мәмілеге отырған кезде сатушыда сатылатын қор игіліктері болмауы не
сатып алушыда төлейтін ақшасы болмауы мүмкін.h4
Мерзімдік мәмілені "фьючерстік" (futures) мәміле деп атайды. Әдетте
фьючерстік мәмілеге отырған кезде бағалы қағаздар көлемі ғана емес, курсы
да фиксирленеді, бірақ кейде бағалы қағаздар курсы мәміле жасалатын күннің
котировкасы негізінде қойылады. Фьючерстік мәміленің орындалу уақыты
келетін болсақ, бағалы қағаздар мәміледе көрсетілген күні берілуі мүмкін не
сатушының келісімі бойынша көрсетілген мерзімге дейін біртіндеп берілуі де
мүмкін. Фьючерстік мәміленің қатысушылары кепілдік жарналарын (маржаны)
салады, олар мәміленің қаржылық тұрғыдан қамтамасыз етеді және келісім
қатысушыларының мәміле орындалмау жағдайында жоғалтуларын орнына келтіру
үшін керек. Егер жақтардың бірі мәмілені бұзса, онда екінші жақ салынған
салымдардан анықталған компенсация алады. Кепілдік жарналарының мөлшері
биржамен қойылады және конъюктураға тәуелді - нарық тұрақсыз болса, онда
салым көп және керісінше. Әдетте кепілдік жарналарының мөлшері бағалы
қағаздар құнының курсының 5-20% арасында тербеледі (келісімнің сомасынан).
Фьючерстік мәмілелердің көбі қайта сатып алу шартымен жасалады. Бұл
жағдайда бағалы қағаздар қозғалысы болмайды, ал қатысушының біріне бағаның
айырмасы ғана төленеді.
Мысалы, "Айдана" компаниясының бір акциясы 60 долл. 100 акциясына сатып
алу-сату мәмілесі жасалады. Мәміленің орындалу мезетінде бір акцияның
бағасы 65 долл. болды. Ал келісім кері сатып алу шартымен жасалғандықтан,
сатушы сатып алушыға 500 долл. (5*100) мөлшерінде баға айырмасын төлейді.
Сатып алушыға кепілдік жарнасы қайтарылады, ал айырма сатушының кепілдік
жарнасы есебінен беріледі.
Егер мәміле орындалу уақытында бір акцияның бағасы 55 долл. болса, онда
сатып алушы келісімнен бас тартуы мүмкін және сатушыға 500 долл. (5 долл.
бір акцияға) төлейді. Бұл жағдайда сатушыға оның кепілдік жарнасы
қайтарылады, ал айырма сатып алушының кепілдік жарнасы есебінен беріледі.
Опционмен жасалған фьючерстік мәміле
Опционмен жасалған фьючерстік мәміле сатып алушы (сатушы) сатушыға
(сатып алушы) белгілі бір ақша сомасын төлейді де белгілі уақыт периодында
белгілі бір бағалы қағаздар мөлшерін орнатылған баға бойынша сатып алу
құқығына ие болады. Басқа сөзбен, қатысушылардың бірі сатып алуға опцион
("call" опционы) не сатуға опционға ("put" опционы) ие болады. Опцион
ұстаушы өз құқығымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.