Жергілікті басқарудың теориялық негіздері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ МЕН
МАҢЫЗЫ 5

1.1 Жергілікті басқарудың теориялық негіздері 5
1.2 Жергілікті атқарушы органдар құрылымының негіздері 8
1.3 Жергілікті шаруашылықтың қалыптасу барысы мен құрылымы 12

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ
ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 17

2.1 Жергілікті өзін-өзі және мемлекеттік билікті басқару тәжірибесі 17
2.2 Қазіргі кездегі жергілікті өзін-өзі басқарудың өзекті мәселелері 20
2.3 Жергілікті өзін-өзі басқарудың даму перспективалары 25

ҚОРЫТЫНДЫ 30

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 31

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан - 2030 Стратегиясында қазіргі
заманғы мемлекеттік басқарудың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту
мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта
атап көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпы мемлекеттік
міндеттерді шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган
өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке
секторға бере отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге
міндетті болды.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету
проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары
мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және
бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер
айтылуда және әр түрлі тәсілдер ұсынылуда.
Бүгінгі күн тәртібіне өткір қойылып отырған мемлекеттік басқару
жүйесін жетілдіру мәселесі жергілікті шаруашьшықты қалыптастыруға, оны
жетілдіруге бірден-бір бастама болып табылады. Ауыспалы кезеңде қаржы
ресурстарын әр түрлі билік деңгейлері арасында қайта бөлу, бюджеттік және
бюджеттен тыс қорлар есебінен қаржылық көмек көрсету тетіктері бар.
Жергілікті шаруашылықты басқаруды жетілдіру үшін де алдымен оның қаржылық
астарын қарастыру лэзім. Өйткені, біздегі әкімшілік-аумақтық бірліктердің
экономикалық, қаржылық, әлеуметтік, инвестициялық және тағы басқа әлеуетін
салыстырмалы түрде қарастырғанда оның көрсеткіштерінің деңгейі едәуір
алшақтықпен сипатталатынын көреміз. Аймақтардың қаржылық мүмкіндігін
кеңейту, олардың қаржы саласындағы дербестіктерін арттыру жергілікті
шаруашылыкты дамытудағы ең басты мәселе. Сондықтан да жоғары тұрған
бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер, субсидиялар бөлу унитарлы және
федерациялы мемлекеттерде кеңінен тараған. Яғни қаржылық ағымдар процесі
бюджет аралық қатынас-тар негізін кұрайды.
Әлемдік тәжірибені зерттеу барысында басқару мен өкілеттіктерді
орталықтан алу шарасы үшін қандай да бір жетілген модельдің жоқ екеніне көз
жеткізуге болады. Бір мемлекет үшін қолайлы модель, келесілер үшін мүлдем
тиімсіз болуы ықтимал. Әлем тәжірибесінен жергілікті билік органдарының
құзыретіне қаржыларды бөлу үш түрлі үлгінің шеңберінде жүзеге асатынын
көруге болады.
Біріншісінде салық түсімдері орталық үкіметке аударылады. Бірақ мұндай
жағдай басқару деңгейлері арасында табыстарды тең бөлудің нәтижесіне
кедергі жасауы мүмкін. Сондықтан да бұл мемлекеттің ресурстарын ұлғайтудың
тиімді әдісі емес. Сонымен бірге экономиканы қаржыландыруға барлық
жергілікті шаруашылықтар тең жағдайда қатыса алмай қалулары да мүмкін.
Мұндай жүйе бұрынғы Югославияда орын алған еді. Екіншісі салықтық
өкілеттіктер мен міндеттерді бөлу орталық үкіметтің құзырында болуын
көздейді. Бұл үлгіде үкімет жергілікті бюджеттерден түскен қаржыны арнайы
салықтың көмегімен кері гранттар мен трасферттер түрінде қайта бөледі. Осы
үлгінің басты кемшін тұсы - алынатын салықтар көлемі мен оларды жұмсау
арасындағы байланыс бұзылады. Табыстар мен шығындарды осылайша бөлу бұрынғы
Кеңес Одағында және Венгрияда қолданылды. Үкімет тарапынан төменгі тұрған
бюджеттерге гранттар бөлу Франция, Италия, Нидерланды сияқты индустриясы
дамыған елдерде әлі күнге дейін бар. Үшіншісі жергілікті басқару органдары
салық салу мәселесінде құқықтары мол болатынын көрсетеді. Осылайша,
аумақтық бірліктердің қаржылық дербестіктері нығая түседі.
Курстық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы жергілікті басқарудың даму
перспективаларын айқындау. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесідей
міндеттер қойылды:
- жергілікті басқарудың теориялық негізін ашу;
- Жергілікті шаруашылықтың қалыптасу барысы мен құрылымы
- жергілікті басқару органдарының құрылымын талдау және қатынасын
реттеу
- Қазақстан Республикасының жергілікті деңгейдегі мемлекеттік
басқарудың өзекті мәселелерін сараптау
- Қазақстан Республикасының жергілікті деңгейдегі мемлекеттік
басқарудың даму перспективаларын анықтау.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ МЕН
МАҢЫЗЫ

1.1 Жергілікті басқарудың теориялық негіздері

"Менеджмент" яғни басқару түсінігі қазіргі кезде басқарудың тиімді
түрі ретінде қаралады нарықтың экономикасын талаптарына сай келеді.
Жергілікті жеке меншікті басқару формасы бойынша муниципалды менеджмент.
Жергілікті өзін - өзі басқаруға ұқсас болып келеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында жарияланғандай. Қазақстан
Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі
шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін - өзі басқару танылады.
Жергілікті өзін - өзі басқаруға тұрғын халық тікелей сайлау жолымен,
сондай - ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және
қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін
- өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады.
Сонымен қоса Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет
тәртібін заңмен белгіленген өкілеттігі олардың заңмен белгіленген
өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.
Нарықтың байланыстардын даму шапшандығымен аймақтарды ірілендіру
процесі құқықтық, қаржылық және әлеуметтік - экономикалық шарттары
жергілікті өзін - өзі басқару органдары тиімді жұмыс істеуін талап етеді.
ТМД - елдерінің, жергілікті өзін - өзі басқару заңының үлгісіне
сәйкес. "Муниципалдық құрылым" - бұл қалалық және ауылдық халық, бір
аумақпен біріктірілген, сол арада муниципалды өзін - өзі басқару жүзеге
асатын. Жергілікті және меншікті болу жергілікті бюджет және сайланбалы
жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ескере муниципалдық құрылымын
шекарасын, тарихи жағдайда және басқа да жақтарын қарастыра, Мемлекеттік
билік органдары белгілейді.
Муниципалдық менеджмент басқарудың жаңа системасы болып қана қоймай,
ол нарықтың экономиканы түсініп соған толық жетудегі мақсатқа сәйкес
келетін шешім болып табылады. Яғни республикада басқарудың командылық -
әкімшілік системасының көріністері қалдықтар әлі де жергілікті
демократиялық басқаруды теңейді.
Әрине басқарудың жаңа системасын бола тура муниципалдық менеджменте
Қазақстан Республикасында керекті құқықтық актілердің өзіне болмауына және
экономикалық дағдарысын салдарынан үлкен қиындық көруде. Бұл системанын
тиімділігі, дүние жүзінің көптеген қалаларда нарықтың экономикалық
қалыптасуымен дәлелденген және мақсатқа лайықтылықпен.
Басқа да жаңа экономикалық пәндер - сияқты муниципалдық менджментте
шінің жаңа терминалогиясын, жаңа түсінігін енгізеді, және де болашақ
Мемлекеттік және муниципалдық басқарушы маман осы жаңалықтарда білуге тиіс.
Сонымен "муниципалдық", "жергілікті" сияқты терминдер сол аумақтағы
өндірістерде, зауыттарда және басқа да салаларда қолданылады.
"Муниципалдық меншік" түсінігі - бұл муниципиялдық аумақтың меншігін
білдіреді. Муниципалдық меншікпен жергілікті өзін - өзі басқару органдары
басшылық етеді. Жергілікті атқарушы органдары Қазақстан Республикасын
атқарушы орган біріңғай жүйесіне кіреді, тиісті аумақтың мүддесі мен даму
қажеттілігін ұштастыра отырып, атқарушы биліктің жалпы мемлекеттік саясатын
жүргізіледі қамтамасыз етеді.
Жергілікті атқарушы органдарын қарауына мыналар жатады:
1. аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламарын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқарылуын
қамтамасыз ету;
2. коммуналдық меншікті басқару;
3. жергілікті атқарушы органдарын басшыларын қызметке тағайындау және
қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдарын жүмысын ұйымдарға
байланысты өзге де мәселерді шешу.
4. жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай Республика заңдарымен
жергілікті атқарушы органдарға жүктелетін өзге де өкілеттіктерді жүзеге
асыру.
5. жергілікті атқарушы органдарын құзыреті ұйымдастырылуы және олардың
қызмет тәртібі заңмен бегіленеді.
Жергілікті өкілетті органдар - маслихатгар тиісті әкімшілік -аумақтың,
бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпы мемлекеттік мүдделерді
ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларда белгіленеді, олардың
жүзеге асырылуын бақылайды. Маслихаттарда жалпыға бірдей, тән төте сайлауын
құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы 4 - жыл мерзіміне халық
сайлайды.
Маслихатын қарауына мыналар жатады.
1. аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламарын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуы туралы есептерді
бекіту;
2. өздерін қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік - аумақтық
құрылыс мәселерін шешу;
3. Заңмен маслихат құзыретіне жатқызылған жергілікті атқарушы органдар
есептерін қарау қажет.
Муниципалды менеджментте қолданылады. Ол менеджменттің одан кейбір
маркентигтің, экономика теория негіздерін, микро және макро экономика,
статистика, психология және басқа да пәндері мен байланысады.
Муниципалдық менеджменттін ғылыми зерттеледі басқа да, ғылыми әдістер
қолданылады, солардың ішінде:
Монополиялық талдау әдісі - экономиканың даму деңгейінің
пайдаланылмыған ресурстарды тауып, оларды қолдану жолдарын, салаларының
қатынастардың тиімділігін, өткен мерзімдегі жоспардың орындалуы немесе
керісінше және тағы басқа.
Баланстық әдіс - жоспар көрсеткіштерін тығыз байланыстыру үшін
қолданылатын негізгі әдіс. Бүл әдіс экономикадағы барлық пропорцияларды
құру құралы болып саналады.
Баланстың әдістің экономикалық математикалық құндық, еңбек ресурстары
сияқты түрлері бар.
- Еңбек балансының көптеген экономика сияларында еңбек ресурстарын
тиімді пайдалану, халық шаруашылығы жанандырады, жүмысшыларды жүмыспен
қамтамассыз ету көрсеткіштерімен анықталады.
- Құндық баланстар арқылы қоғамдық жиынтық өкілі мен үлттық табыс
бөлудегі дұрыс экономикалық пропорцияларды құрылады.
- Жоспардың экономикалық тиімділік тұрғысынан оптималды
варианттарын анықтау үшін экономикалық математикалық әдіс қолданылады
құбылыстардың математикалық модельдерді құрылады.
Осылармен қоса статистикалық әдістерінде орны ерекше.
Статистикалық әдіс - индекстерді есептеу үшін және ұқсас талдау жасау
үшін муниципалдық менеджментте кеңінен қолданылады.
ҚР - ның Конститутциясында негізгі бастамалары мен қызмет әрекеті
бекітілген. Сонымен қоса, Республикасының субъектілеріне -қалалар,
аудандар, ауылдарда жергілікті өзін - өзі басқару жүйесі әр түрлі,
жергілікті өзін - өзі басқару бүл өзінше бір бөлек басқару жүйесі, яғни
мемлекеттік биліктің үш тармағы: заң шығарушы атқарушы және сот билігінен
мүлдем бөлек.
Бүгінгі күні аудандарын Республикаларының обылыстарының жүйесіне
тиімділігі басқару құрылымын нәтижелілігімен анықталады және барлық
субъсидияда, облыстарда және басқада деңгейлерде басқару аппаратын қысқарту
процесі жүргенде.
Бұл мына жағдаймен түйінделеді:
- Басқару аппараты санының тым көптігі.
- Басқару қызметкерлерінің бытранқылығы.
- Басқару аппаратын ұстаудағы қаржы - қаражатын жетіспеуі.
Көптеген экономистердің ойынша басқаруға кеткен шығындардың, аймақтың
басқарудың табыстарынан 10 % аспауы керек.
Соңғы уақытта басқарудың қадамдарғы оңға қарай жаттуда:
- Әмшілік жазаға тартудың азаюы.
- Басшылықтың елмен араласпауы, елдің ойын тыңдауы.
- әр түрлі сұрақтарды шешудегі мәденит қазыналарын жасауы.
- Іс қағаздарын жаңаруы, әр түрлі нұсқаулардың азаюы.
Сондықтанда жергілікті қоғамдастықтың әлеуметтік, тарихи, табиғи,
демографиялық және т.б. жағдайларын ескере отырып, демократиялардын одан
әрі нығаюы үшін, муниципалдыдық құрылымдарға әлеуметтік -экономикалық
дамудың негізі үшін алдын ала жағдай жасау қажет. Сонымен қоса сол билікке
еркіндікті беріп, өз жерінін толық қатайыны сияқты дәрежеге жеткізу керек.
Басқаруды демакратияландырумен қатар, басқаруды жетілдіру қажет және
де, аймақтар арасында, орталық пен аймақ, арасындағы басқару қызметін нақты
айыру процесі тиімді жүруі қажет.
Әлеуметтік салада соның ішінде зәру адамдарға атаулы көмек көрсету
жөніндегі саясатын жалғастыру, сонымен қоса бұл істі қазіргі жағдайға
байланысты, яғни нақты нарықтық қағидаллар негізінде шешу қажет.
Экономика саласында - аймақтардың экономикалық мүмкіндіктерін тиімді
қолдануыңыз қажет, аймақтар арасындағы жергілікті еңбек күшін тиімді бөліп
қана қоймай, ол еңбек күшін орынды жұмсай білуінің керек. Аймақтарда,
аудандарда, жергілікті қоғамдастықтарда экономика сапалы жаңа табыстарға
жету және жаландық экономикаға толықтай қатысуды қамтамасыз ету қажет және
алдағы жолдарда жазғандай бұл істерге, қадамдарға толық еркіндік, пен сенім
қажет, сол жергілкті жерлердегі жағдайларды, қай істің қандай жағдайда
екенің сол тұрғылықты халықтың артық білетін ешкімі жоқ.

1.2 Жергілікті атқарушы органдар құрылымының негіздері

Жергілікті жерлерде, әкімшілік-аумақтық бірліктерде мемлекеттік
басқаруда жергілікті атқарушы органдар: облыс, аудан, қала, ауыл, село
поселкі әкімдері; жергілікті атқарушы органдардың басқармалары, бөлімдері,
комиссиялары үлкен роль атқарады. Конституция жергілікті атқарушы
органдардың Қазақстан Республикасы атқарушы органдарының бірыңғай жүйесіне
кіретіндігін, атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатын тиісті
аумақтардың даму мүддесі мен сұраныстарына үйлестіре жүргізуді камтамасыз
ететіндігін белгіледі.
Облыстардың, республикалық дәрежедегі қалалардың және астананың
әкімдерін қызметке Премьер-министрдің ұсынысымен Президент тағайындайды.
Өзге әкімшілік-аумақтық бірліктердің әкімдерін соған катысты жоғары тұрған
әкімдер қызметке тағайындап, қызметтен босатады.
Әкімдер Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылады. Республика
Президенті өз қалауымен әкімдерді қызметінен босатуға құқылы. Облыс,
республикалық дәрежедегі қала және астана әкімдерінің өкілеттігі
республиканың жаңадан сайланған Президенті қызметіне кіріскен күнінен
бастап тоқтатылады.
Жергілікті әкімшіліктің қызметін ұйымдық, құқықтық және материалдық-
техникалық жағынан қамтамасыз ету үшін әкімнін аппараты құрылады. Аппарат
әкімге бағынады.
Аппараттың штатын, еңбек ақы төлеу және материалдық-техникалық
қамтамасыз ету жағдайын республика үкіметі белгілеген лимит және бөлінген
қаржы шегінде әкім бекітеді. Қызмет аппаратының құрылымы тиісті
әкімшіліктің атқаратын жұмысының көлемі мен сипатына байланысты болады.
Ауылдық және селолық әкімдердің іс-жүргізушіден және есепші-кассирден
тұратын аппараты болады. Ол әкімшілік ісін жүргізеді, құжаттардың
сақталуына жауап береді, азаматтардың анықтамаларын ресімдейді, әскерге
міндеттілер мен әскерге шақырылушылардың алғашқы есебін қамтамасыз етеді
және басқа жұмыстар атқарады. Облыстарда, аудандарда, қалаларда аппарат
жалпы бөлімнен, ұйымдастыру-нұсқау бөлімінен, жергілікті әкімшілік
хатшылығынан, кадр бөлімінен, заң бөлімінен (бюросынан) немесе заң
кеңесінісінен және басқаларынан тұрады.
Облыстық әкімшіліктері бөлімдерінің, басқармаларының және баска
бөлімшелері мен қызметтерінің тізбесін республика Үкіметі жобалап әзірлейді
және бекітеді. Аудандық, калалық, қаладағы аудандық әкімшіліктердің
бөлімдерінің, басқармала-рының және басқа да бөлімшелері мен қызметтерінің
тізбесін жоғары түрған әкім әзірлейді. Жергілікті әкімшіліктердің штатын,
енбек ақы төлеу және материалдық-ехникалық жағынан камтамасыз ету жағдайын
(республика бюджетінен қаржылан-дырылатыннан өзге) республика үкіметі
белгілеген лимит және бөлінген қаржы шегінде жергілікті әкімдер белгілеп,
өзгертеді.
Облыстық, аудандық, калалық мәслихаттар депутаттардың жалпы санының
үштен екісінің жабык көпшілік дауыс беруімен жергілікті әкімшілік органының
басшысына сенімсіздік білдіруіне және осы мәселе бойынша дәлелденген шешім
қабылдайтын және ол туралы тиісті мәслихатты хабардар ететін тиісті әкім
алдына оны қызметінен босату туралы мәселе коюға құқылы.
Елімізде мемлекеттік басқару жүйесіне көптеген жаңа механизмдер
енгізілу үстінде. Бұл құбылыстың негізгі ағымдарын анықтап, белгілі
қорытындылар жасауға мүмкіндігіміз бар екендігі талас тудырмайды. Дәл қазір
жергілікті басқару жүйесі қалыптасып бітті деуге де негіз бар. Жергілікті
басқару мәселесі күн тәртібіне нық қойылып, оны жетілдіру жолдары жан-
жақты талқыланып, тиісті шешімдер қабылдануда.
Таяуда қабылданған 2007-2024 жылдарда Қазақстан Республикасының
тұрақты дамуға көшу тұжырымдамасының басты мақсаты өмір сүрудің сапасын
арттыру және ұзақ мерзімді болашакта елдің бәсеке қабілетін қамтамасыз ету
негізі ретінде Қазақстан Республикасы дамуының экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық және саяси аспектілерінің тепе-тендігіне қол жеткізу болып
табылады. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008
жылдарға арналған орта мерзімді бағдарламасының Қазақстан экономикасын
тұрлаулы экономикалық өрлеудін іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру тарауында қарастырылған мәселелердің ішінде 2015 жылға
дейінгі аумақтың даму стратегиясы әзірлеу көзделген. Осыған сәйкес Үкімет
отырысында аталмыш стратегияның жобасыәэзірленіп, бірауыздан қабылданды.
Стратегия өңірлік және әлемдік экономикада бәсекеге қабілетті
мамандануды қалыптастырудың экономикалық әлеуетті және халықты
орналастыруды ұтымды ауқымдылықта ұйымдастырудың негізінде елдің тұрақты
дамуын және халықтың қолайлы тыныс-тіршілігін қамтамасыз етуге бағытталып
отыр. Құжат аумақтарда кластерлерді қалыптастырумен өзара байланыстыра
отырып, инфрақұрылымдық қамтамасыз етудегі елдің аумақтық дамуының
стратегиялық бағыттарын айқындайды және тиісті мемлекеттік, салалық және
өңірлік бағдарламаларды қалыптастырудың немесе түзетудің негізіне айналады.
Орта және ұзақ мерзімді кезеңде минералды шикізат ресурстарын игеру және
өндіруші өнеркәсіпті дамыту елдің экономикалық даму қарқынын белгілеп
береді.
Ел өңірлерінің бәсекеге қабілетін арттыру міндеттерін шешу мақсатында
ұлттық, өңірлік және әлемдік экономикалық жүйеге жаңа - желілік аумақтық-
экономикалық ұйымының моделіне негізделетін болады. Ол кластерлік ұстанымды
пайдалана отырып, ресурстарды жұмылдыруға негізделетін икемді маманданумен
және инновацияларға қабілеттілігімен сипатталады. Аумақтық дамудың
институттық жүйесін күшейту, бюджеттік қаржыландыру тетіктерін жетілдіру
көзделіп отыр. Олар конституциялық және басқа да заңнамалық актілермен
кепілді берілген мемлекеттік сектордың қызметкерлеріне барлық өңір
тұрғындарының бірдей қол жетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған. Осы
мақсатта 2008 жылдан бастап жалпы сипаттағы ресми трансферттердің мөлшерін
айқындаудың жаңа әдісіне көшу жүзеге асырылады.
Аумақтық дамуды инфрақұрылымдық қамтамасыз ету экономикалық
белсенділіктің өсуіне, халықтың тұрмыс-тіршілігіне қолайлы жағдай жасауға
және инновациялық, көлік-коммуникация, әлеуметтік, тұрмыстык саланы әрі
туристік-рекреациялық инфрақұрылымдар кешенін үйлестіре дамытуды қамтамасыз
етуге бағытталған.
Жоғарыда аталған мәселелердің респуликаның барлық аумағында толықтай
жүзеге асуы үшін жергілікті мемлекеттік басқару органдарына жүктелетін
жауапкершіліктердің көбейіп, өкілеттіліктерінін де артатыны, нәтижесінде
жергілікті баскару мәселесінің өзектілігі арта түсетіндігі белгілі.
Жергілікті басқаруды жетілдіру мәселесіне тереңірек үңілсек, оның
еңбек бөлінісімен тығыз байланыста екеніне көз жеткіземіз және оған
экономика ғылымы ойшылдарының пікірлері де дәлел бола алады. Мәселен, бір
топ ғалымдар (Вильям Пегги, Адам Смит, Давид Рикардо, Джон Мейнард Кейнс,
Милтон Фридман) еңбектің өндіргіш күшінің дамуының, жетістігінің және
ептілік пен зеректілігінің белгілі бір бағытта болуының өзі оның
бөлінісінің нәтижесінде көрінеді деген түйін жасайды. Саяси экономияның
негізін қалаушылардың бірі Адам Смит Халықтар байлығы (1776 ж.) атты
еңбегінде тұрмыстық жағдайдың еңбектің бөлінісімен байланысты болатынына
көз жеткізіп, мынадай терең ой айтады: егер әр адам өзінін жұмыс орнында әр
түрлі еңбек операцияларын орындауға толық маманданса, онда еңбек өнімділігі
көтеріліп, оның бөлінісі тиімді түрде жүзеге асады, ал еңбектің бөлінісі
дұрыс болуы үшін барлық өндіріс факторлары мен дайын өнім өзара байланыста
болуы шарт. Осы логиканы ұстанатын болсақ, онда еңбек бөлінісінің
тереңдеуі алға қойылған өндірістік мақсатқа, оған жеткізу үшін
қолданылатын материалдық құрал-жабдықтарға байланысты. Басқаша айтқанда,
қоғамның өндіргіш күштерінің дамуы пайдалы еңбектің бөлінісіне тікелей
байланысты екендігін атап кетуіміз керек. Неміс идеологиясы атты
еңбегінде К. Маркс және Ф. Энгельс осы байланысқа аныктама бере отырып,
ұлттың өндіргіш күштерінің даму деңгейінің көрнектілігін ондағы еңбектің
бөлінісі дәрежесінен білуге болады деп көрсетуі кездейсоқ айтылған сөз емес
екенін тәжірибе дэлелдеді. Осы тұжырымға қоса олар еңбек бөлінісі үрдісінің
қоғамдық, салалық және аумақтық астарларын да ғылыми тұрғыдан зерделеген
болатын. Сонымен қатар, кез келген қоғамдық-экономикалық жүйенің тауарлы
шаруашылық жағдайында қоғамдық еңбек жиынтығы жекелеген іс-әрекетке және
оның қосалқы түрлеріне, сфераларға бөлінетіні туралы да алғашқы
дэлелдемелерді ғылыми еңбектерінде келтірген. Ал тауарлы шаруашылықта
өндіріс нысандары көбейіп, өндірушілер мен тұтынушьшардың мүдделерінің тең
дәрежеде сақталуын қамтамасыз ету үшін мемлекеттік реттеу және басқару
қажет бола түседі.
К. Маркстің пікірінше, еңбектің аумақтық бөлінісі аудандардың нақты
өндіріс салаларына мамандануы болса, аймақтанушы Н.Н. Баранскийдің
ұстанымында ол - жалпы, жеке және бірыңғай еңбек бөлінісі түрлерінің
кеңістіктегі өзара байланысы. Ал профессор И.С. Судеревский еңбектің
аумақтық бөлінісі оның тек жалпы және жеке даму үрдісін көрсететін аумактық
астары десе, П.М. Алампиев, В.Е. Комаров, В.М. Москвич және басқалар оны
тек жеке еңбек бөлінісінің бір түрі деп ұйғарым жасаған.
Осылайша, еңбек бөлінісінің күрделілігі әр түрлі жағдайлармен
тусіндіріледі және олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
– адам еңбегінің көптүрлілігі, оның сұранысының жан-жақтылығы
және оларды бір технологиялық процесс базасында
қанағаттандырудың мүмкін еместігі;
– адам еңбегінің өндірімділігін арттыратын ғылым мен техниканың
жоғары деңгейде дамып, шаруашылық субъектілерінің әр түрлі
өндіріс өнімін шығаруға мамандануы;
– белгілі бір өнімді шығару үшін бір технологиялық үрдісте
көптеген еңбек түрлерінің кооперациялануы.
Қоғамдық өндіріс өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардан
тұрады. Өндірістік күштер жұмыс күшінен, өндіріс технологиясынан, өндіріс
құралдарынан (өндіріс заты мен құралы) тұрса, өндірістік қатынастар
әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық бөліктерден құралады.
Өндірістік қатынастарға кіретін бөліктер еңбектің бөлінісін (қоғамдық,
салалық, аймақтық, халықаралық), өндірістің мамандануын (технологиялық,
салалық, аймақтық, тораптық және заттық) және өндірістік байланыстардың
кооперациясын (қарапайым және күрделі) қалыптастырады. Соның ішінде
еңбектің аумактық бөлінісі қоғамдық еңбек бөлінісінің түрлері мен
нысандарында ерекше орын алып, оның мәні мен қоғамдық ұдайы өндірістегі
рөлі қоғамдық еңбек жиынтығының әралуан түрлерін өзара байланыста қарастыру
арқылы толығырақ ашыла түседі. Сонымен, енбектің аумактық бөлінісі аумакты
басқарудың объективті негізі ретінде ондағы шаруашылықтардың мамандануы мен
маманданушы аумақтар арасында экономикалық байланыстардың даму дәрежесін
білдіреді, яғни бұл үрдіс белгілі бір салаға маманданған ауданды
қалыптастырудың басты элементі. Осыдан келіп пайда болатын маманданған
экономикалық аудан туралы пікірді аймақтанушы - ғалым Н.Н. Колосовский
төрт негізгі топқа бөліп көрсетеді:
– теориялық: экономикалық аудандастырудың қалыптасуының ғылыми
негіздері мен заңдылықтары;
– тарихи: экономикалық аудандастырудың даму тарихын ескеріп, ғылыми
ойлардың сол мемлекетте дамуы;
– әдістемелік: зерттелетін объектінің ғылыми әдістерін (тәсілдерін)
дайындау;
– қолданбалы: экономикалық аудандастыру теориясын тәжірибеде пайдалану.

1.3 Жергілікті шаруашылықтың қалыптасу барысы мен құрылымы

Ел экономикасын тиімді басқаруды жетілдірудің жолдарын іздестіру мен
оған қол жеткізуді мақсат етуде, әр аумақтың табиғи-экологиялық, ресурсты-
өндірістік, еңбек, интеллектуалдық ресурстарының көмегімен жергілікті
шаруашылық құрылымының қалыптасуына әсер ететін объективті сипаттағы
негізгі мәселелер біртіндеп өз шешімін таба береді. Аталмыш ресурстар,
өнеркәсіп орындары, өндірістің әлеуеті аумақ шаруашылығының материалды
негізі болса, оның табиғи әлеуетін жер, су, орман, рекреация және жануарлар
әлемінің ресурстары құрайды. Осылайша, жергілікті басқару мен оның
шаруашылық құрылымын анықтау барысында ең алдымен, оның осы табиғи-
экономикалық әлеуетінің маңыздылығын аныктауға ерекше көңіл бөлінеді.
Жергілікті шаруашылықтың ресурстык-өндірістік әлеуеті өндірістік капиталдың
(негізгі және айналым капиталы, айналыс қоры, айналым құралдары) накты
нысандарына қызмет етеді, сонымен бірге, дамуына да аталмыш табиғи
байлықтар көзінің қосатын улесі қомакты. Сондай-ақ, оның ресурстың-
өндірістік базамен қамтамасыз етілуі басты екі шарттың орындалуына
мүмкіндік береді. Олар: белгілі бір аймақтағы әлеуметтік-экономикалық
мәселелердің жергілікті деңгейде шешімінің табылуы және тұтас әрі дербес
құрылымда әлеуметтік-экономикалық жүйенің болуы. Табиғи жағдайлар
шаруашьшык жүйеге де, аумақ халқының өміріне де күшті әсер етеді.
Қазақстанның әр аймағында орын алған әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың
сан алуан болуы-на себеп - табиғи байлыктардың әр түрлі орналасуы, халықтың
шұғылданатын ісі, олардың өмірінің біркелкі еместігі. Сонымен, жергілікті
басқару мен оның шаруашылыктың қалыптасуына әсер ететін факторларының тағы
біреуі — саяси-шаруашылық жүйе болып табылады.
Жергілікті билікті ұйымдастыру туралы білімнің теориялық негізін
Алексис де Токвил, Лоренц Штейн, Рудольф Гнест еңбектерінен табуға болады.
А.Токвил ұлттың қауымдық институттарынсыз еркін үкімет қалыптасуы мүмкін,
ал ондай жағдайда еркіндіктің шынайы рухы болмайды деп атап көрсетсе,
француз саясаткері Ги Сорман орталықсыздандыру мен жергілікті өзін-өзі
басқаруды дамыту - ұлттың күшті жағы. Мемлекет күші мықты болған жағдайда,
қоғам керісінше әлсіз болады деген ой айтады. Осындай идеялар жергілікті
басқару туралы ұсыныстардың қалыптасуьша арқау болғаны рас. Уақыт өте келе
қауым еркіндігінің идеясы жергілікті басқаруды дамытудың қоғамдық
теориясына айнала бастады және бүл теорияның негізгі белгілері төмендегідей
болды (оның негізін салушы ресейлік ғалымдар Н.М. Коркунов, П.П. Тройский,
Н.И. Лазаревский, М.Д. Загряцков және т.б):
– жергілікті басқару органдарының іс-әрекеттері мемлекеттік емес
және олардың шаруашылық сипаты басым;
– жүргізілетін мәселелердің накты тізімінің жоктығы;
– қоғамдық мүдденің мемлекеттікпен сәйкес келмеуі және т.б.
Бірақ бұл аталған негізгі белгілердің сипаты қазіргі кезде толықтай
өзгерген. XIX ғасырдың ортасында-ақ, мемлекетке орталық пен жергілікті
билік арасында заңды түрде қарым-қатынас орнап, жергілікті билік заң
шеңберінде дербес белгілі бір аумақта өмір сүріп жатқан халықтың
мәселелерін шешуде белсенділік таныта бастады. Одан кейін жергілікті
биліктің қайта қалыптасуы Кеңес дәуірінің соңғы жылдары біліне бастады.
1990-1991 жж. Кеңестік социалистік республикалар одағы жергілікті өзін-өзі
басқару және жергілікті шаруашылықтың жалпы басталуы туралы Заңы елімізде
жергілікті басқарудың қалыптасуына негіз болды деп айтуға болады. Ал, 1991
жылдың ақпанында Жергілікті өзін-өзі баскару және Қазақстан
Республикасының жергілікті кеңестерінін халық депутаттары туралы Заңы
қабылданғанымен, ол заң бұрынғы кеңестік дәуірдің ағымымен жұмыс істеді. Іс
жүзінде жергілікті шаруашылықты басқару органдарының қызметі екі бағытқа
негізделеді, олар: биліктік және экономикалық. Олардың экономикалық негізін
кәсіпорындар мен мекемелер арасындағы шаруашылық байланыстар және қоғамдық
сұраныстарды жүзеге асырушы субъектілер құрайды. Бұл субъектілердің рөлдері
әр түрлі. Кәсіпорындар өз пайдасын немесе тауарын я қызметін қоғамдық
сұранысты қанағаттандыруға бағыттаса, кейбіреулері нормативті (занды
негізде) және қоғамдық (өз еріктерімен) негізде халықтың мүддесін қорғауға
қатысады, ал жергілікті басқару органдарының міндеті аталған екеуінің іс-
әрекетін халық мүддесі үшін реттеу болып табылады. Осындай жіктеудін
құндылығы сол - жергілікті мәселелердің шешімін табуында субъектілердің
рөлі мен орнын анықтау, жергілікті шаруашылықты басқару үрдісінде оның
атқаратын іс-әрекеттерінің мақсаттарын белгілеу, ерекшеліктерін есепке алу
болып табылады. Жергілікті шаруашылықты басқаруда теорияда кеңінен белгілі,
маңыздылығы өте зор үлгілер мынадай болып келеді: коммуналды, коммуналды-
рентті, муниципалды-рентті.
Шаруашылықтың коммуналды үлгісінде қоғамның мақсаттарының және оның
талаптарының орындалуында негізгі міндетті жергілікті тұрғындар көтереді
және негізгі ресурс көзі халықтан алынатын салық болып табылады. Бұл
жүйедегі басты субъект жергілікті басқару органы ресурстардың жинақталуын
және шығындалуын жүзеге асырады. Бұл жүйе қолайлы және көптеген Еуропа
елдерінде бар, онда жергілікті басқару органдарының шаруашылық іс-әрекет
жүргізу құқықтары шектеулі. Жергілікті басқаруға жүктелген міндеттер
ресурстардың жеткіліксіздігінен орындалмай қалған жағдайда, мемлекет оның
орнын толтырады. Шаруашылықтың коммуналды-рентті үлгісінің алдыңғыдан
айырмашылығы, қаржы-кредиттік қызмет етуге, ресурстық рентаға шектеулі
құқық беру арқылы жергілікті басқару органдарының аумақтың ресурстарын
пайдалану сферасына қатыстырылуы қарастырылады, яғни халықтан алынатын
салықтың қатарына жергілікті құрылымның аумағында өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметке де салынатын салық та қосылады. Шаруашылықтың
мунщипалды-рентті үлгісі халыктың мүддесіне қызмет етуде және жергілікті
мәселелерді шешуде өз аумағында тең құқығы бар, шаруашылық субъекті болуға
мүмкіндік берілгеннен кейін негізгі ауыртпалықты жергілікті басқару
органдары көтеруге тиіс деп ұйғарады. Сөз жоқ, аталмыш үлгілер тәжірибе
жүзінде іске асуы мүмкін емес. Ал осы үлгілердің шын мәнінде жүзеге асуына
не кедергі? Оған себеп көптеген факторлардың ішінен ең бастылары:
1) заңмен анықталған, жергілікті басқару органдарының құзыретіне
жататын функциялар тізімі әлі күнге дәлме-дәл нақты анықталмаған;
2) аумақтың негізгі ресурстарының болуы, бірақ оларды пайдалануда
кездесетін кедергілер (өндіріс орындарының шоғырланбауы);
3) жергілікті басқару органдарында, жергілікті халықтың
интеллектуалдық даму деңгейінің төмендігі;
4) кәсіпорындарда маманданған білікті кадрлардың жоқтығы;
5) халықтың салық төлеу қабілетінің төмендігі.
Аталмыш проблемаларды шешуге және шаруашылықтың қалыптасуы мен дамуына
ресурс көздерінің барлық түрлері қажет. Солардың ішінде жергілікті
шаруашылыққа ең маңыздылары қаржы және материалдық ресурстар. Жергілікті
қаржының негізгі табыс көздері мыналардан құралады:
- мемлекеттен бөлінетін субвенциялар мен дотациялар;
- жергілікті салықтар мен алымдар, салықтық емес түсімдер;
- қарызға алынған қаржылар.
Осы үш табыс көздерінің қарым-қатынасы жергілікті қаржы құрылымының
аймақ, облыс, қала қаржыларынан дербестігін анықтайды. Дегенмен, қаржы
құрылымындағы бірінші және үшінші топ мемлекет пен кредит мекемелеріне
деген тәуелділігін білдіреді, сол себепті жергілікті тұрғындардың
мұқтаждарына мақсатты қаржы жұмсау шектеулі болады. Сондықтан, жергілікті
басқару органдары екінші топты кеңейтуге тырысулары керек.
Бірінші топтағы табыс көзінің жүзеге асуы жергілікті шаруашылыктар
арасындағы тепе-тендікті сақтау үшін аса қажет, себебі олардың әлеуметтік-
экономикалық даму қарқындары әр түрлі. Дегенмен, бұл тетікті жергілікті
шаруашылық үшін өте тиімді деу де артық, себебі, ол орталыққа
бағыныштылықты көрсетеді. Осыған қарамастан, әлемдік тәжірибеде,
мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың англосаксондық үлгісімен дамып
отырған елдерде де (әсіресе Америка Құрама Штаттарында) жергілікті
шаруашылыкты дамытуға мемлекеттен бөлінетін дотацияның үлесі олардың
бюджеттерінің табыс көздерінің 40%-ын құрайды екен. Осылайша, жергілікті
қаржыны басқару процесі үш үлкен сатыға ыдырайды:
1) қаржылық жоспарлау;
2) бюджет процесі;
3) нәтижелерді бағалау.
Егер әр сатыға талдау жүргізсе, онда олардың бір бірінен көп
айырмашылығы бар екенін көреміз. Бірінші сатыда, іс-әрекеттің негізгі
түрі—талдау мен болжау құру және талдама жұмысын анықтау болып табылады.
Екінші сатыда бюджеттің тігінен орындалуы, ал үшіншісінде — бақылау жасау
процесі. Сондықтан да қаржыны басқару процесінде функцияларды бөлу өте
маңызды. Кредиттің тетіктерін де дамыту жергілікті басқарудың қалыптасуына
тигізер ықпалы зор. Еліміз экономикасының нарыктық қатынастарға көшуі,
біріншіден, аймақтардың алдында тұрған әлеуметтік-экономикалық мәселелерді
шешуде жергілікті атқарушы билік органдарының орталықтан келетін қаржылық
көмекке деген үміттерін азайтып, өз беттерімен қаржы көздерін іздестіруге
мәжбүр етсе, екіншіден, өздеріне тиісті түсімдерді жергілікті бюджетте
қалдыру арқылы салықтық түсімдерді жинауда белсенділіктерін арттыруға ықпал
етіп отыр. Мәселен, муниципалдық кредит жергілікті бюджеттің табыс
көздерінің бірі болып табылады, тәжірибе көрсетіп отырғандай, бағалы
қағаздар айналымында бірін-бірі толықтырады. Муниципалдық бағалы
қағаздардың тұракты эмиссиялануы аймақтардың қаржылық жүйесін
сауықтаңдыруға қабілеттендіреді. Муниципалдық облигациялық қарыздың
мақсаты мен қаржылық стратегиясы аймақ бюджеттерінің толтырылуын орындау,
кассалық алшақтыкты жою, сонымен бірге аймақтық әр түрлі әлеуметтік және
өндірістік инвестициялық бағдарламаларын кредиттеу (жеңілдіктерімен) болып
табылады. Муниципалдық облигациялардың сенімділігі мен өтімділігі сол, ол
өндіріске инвестиция тартуға ыңғайлы құрал. Әлемдік тәжірибеде өндірістік
объектілер құрылысына каржыларды жұмылдырып, кейін оларды жеке
корпорацияларға сату немесе жалға беру мақсатында өнеркәсіптік жоба
табысынан деп аталатын муниципалдық облигация шығару кең тараған. Атқарушы
билік органдарымен тартылған қаржылар аймақ экономикасының және
инфрақұрылымдарының дамуына жұмсалады. Алғаш peт 2001 жылы Атырау және
Шығыс Қазақстан облыстарында аймактық инвестиция бойынша әзірленген
бағдарлама нәтижесінде жинақталған қаржы шағын және кіші бизнесті дамытуға
берілді.
Жергілікті басқаруда келесі маңызды мәселе ол — жоспарлау. Жоспарлау —
бұл кез келген іс-әрекеттің маңызды және міндетті сатысы, себебі, ол
үрдістің даму басымдықтарын анықтайды. Елдердің ерекшеліктеріне сәйкес
жоспарлау кеңестік, америкалық, француздық, жапондық, онтүстік кореялық деп
бөлінетін көптеген түрлері бар. Алғашында Кеңес үкіметінің алғашқы
бесжылдық жоспары күні бүгін барлық елдер көңіл бөліп отырған аймақтық
басқаруды дамьпу, басқаруды "төменнен жоғарыға" қарай жүргізуге
негізделгенімен, тәжірибе жүзінде іске асу бағыты дэл жоспарлағандай болып
шықпады. Жоспарлаудан Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейін бас тартқан еліміз
оған қайта оралды. Орталықтан жоспарлаудың онтайлы тұстары да жетерлік.
Оған бірқатар мемлекеттердің тәжірибесі мысал бола алады, әсіресе, Америка
Кұрама Штаттарындағы екі басты бағыт орталықтандырылған жоспарлаудың
тиімділігінің дәлелі. Оның біреуі муниципалдық және аймақтық деңгейдегі
жоспарлау, екіншісі, ірі фирмалар деңгейінде жоспарлау. Оған қоса, бұл елде
қаржылық, бағдарламалы-мақсатты жоспарлармен қатар аумақтық та да жақсы
дамыған. Федералдық деңгейде аумақтық жоспарлаудың эволюциясы өндіргіш
күштерді орналастыру, қоршаған ортаны қорғау, әлеуметтік мәселелерді
кеңінен қамтитын әртүрлі мақсатты бағдарламаларды дайындауға мүмкіндік
берді. Осылайша бүгінгі күні ол елдің бюджеті жалпы ішкі өнім бойынша (ЖІӨ)
2 трлн долларға қол жеткізіп, қазір әлемде ең көп ЖІӨ 9,3 трлн доллар
көлемінде осы елде, яғни әр жан басына шаққандағы табыс мөлшері 34 мың
долларды құрайды. Жоспарлаудың маңызды көрсеткіші мерзім болып табылады.
Оны үш негізгі формаға бөлу арқылы бұл процеске кешенді әрі нысаналық
сипаттама беріп, оның қатысушыларына бір келісімге келу қамтамасыз етіледі,
себебі қаржылық жоспарлауда жергілікті басқару органдары бірдей шешім
қабылдауға тиіс. Ұзақ мерзімді жоспарлауда жергілікгі құрылымның
стратегиялық дамуы анықталып, қаржылық жоспарлауға қатысушылардың негізгі
мүдделері келісіледі. Ұзақ мерзімді жоспарлау жергілікті басқару
органдарының өкілеттіктерінің мерзімімен тең келеді. Басымдыктарды
даярлайтын атқарушы билік, қаржьлық жоспар мен бюджеттің қалыптасуындағы
келесі сатыларда дау-жанжал болып қалмас үшін олардың келісіліп бекітілуіне
көп көңіл бөледі.
Жергілікті басқаруда оның шаруашылығының қалыптасу және даму
зандылықтарының шешуші факторы экономикамызда орын алған түбегейлі
институционалдық өзгерістерге байланысты. Бұл аудан, ауыл экономикасын
басқаруда өте маңызды.
Ең бірінші кезекте ауыл шаруашылығындағы жеке меншіктің үлес салмағы
95%-дан асқанын айту керек. Өйткені жеке меншікке негізделген ауыл
шаруашылығының жалпы жергілікті шаруашылық жүйесіндегі әлеуеті күн санап
артып келе жатыр. Бұл, әсіресе, егін шаруашьшығына, басқаша айтканда, ауыл
шаруашылығының жергілікті адами қоғамдастықтың отырықшылығын нығайта
түсетін саласына тән. Бұған мына төмендегі мәліметтер дәлел бола алады:
егер шаруа (фермер) қожалықтарын ауыл экономикасын тиімді және жедел
дамытушы орташа класс ретінде қарастыратын болсақ, онда соңғы 8-9 жыл
ішінде олар атқарған өндірістік қызметтің көрсеткіштері едәуір жоғарылады.
Әуелі ауыл шаруашьшығы жерінің оны пайдаланушылардың санаты (категориясы)
бойынша құрылымын алайық.

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ
ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

2.1 Жергілікті өзін-өзі және мемлекеттік билікті басқару тәжірибесі

Мемлекет күрделі жүйелік бірлік болып табылады. Ол қоғамдық өмірдің
барлық жүйесін біртұгас біріктіруді және ұйымдастыруды қамтамасыз етеді,
сондай-ақ адамдардың іс-әрекетін де реттейді. Материалдық, қаржылық,
ұйымдастырушылық және баска да ресурстарды пайдалана отырып, мемлекет
өндірістің ұйымдастырылуына, экономикалық реформалар мен қоғамдағы саяси
өзгерістерге сәйкес әлеуметтік процестердің дамуына мүмкіндік жасайды.
Еліміздегі басқару функциясына ендігі жерде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.