Дүние деген сары алтын

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І тарау ХІХ ғасыр ақындары және философиялық сарын
... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ тарау Майлықожа Сұлтанқожаұлы – ғибраты мол, тағылымды сөз иесі
2.1. Ақын өмірі және зерттелу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Әдеби мұрасының тақырыптық-идеялық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.35

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Қазақ әдебиетінің бұрынғы-соңғы байлығын
меңгеру жолында барған сайын көбірек, күрделірек ізденістер байқалып
келеді. Соңғы жылдарда есімі мен еңбегі бұрын көпшілік оқушыға аса мәлім
болмаған бірсыпыра ақындар туралы айтылып, жазыла бастады.
Әдеби мұрасы әлі де терең талдау мен зерделеуді қажет ететін ХІХ ғасыр
сөз өнерінің өкілі – Майлықожа Сұлтанқожаұлы.
Майлықожа - өзі өмір сүрген дәуірдің ең маңызды деген мәселелерін
қоғамдық - әлеуметтік тұрғыдан терең пайымдап, оны өз жыр-толғауларына өзек
ете білген ақын. Ал ақынның шығармашылығындағы тақырыптық ерекшелік,
негізгі көтерілген мәселелер, философиялық ой-толғамдары жан-жақты
қарастырып, зерттеуге аса зәру.
Курстық жұмыстың мақсат-міндеттері: Зерттеу жұмысының басты мақсаты
Майлықожа ақынның шығармашылық мұрасының көркемдік қуатын, негізгі
сарындары мен эстетикалық қуатын зерделеу. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға
мынадай міндеттер қойдық:
- ақын өмірі туралы деректерді пайымдау;
- Майлықожа Сұлтанқожаұлының шығармашылығының зерттелу деңгейін
анықтау;
- суреткер шығармаларының тақырыптық-идеялық бағытын, мазмұндық
ерекшелігін тану;
- ХІХ ғасыр қазақ ақындары туындыларындағы философиялық сарындарды
тану;
- Майлы ақын мұрасындағы адамгершілік, адам өмірі, дүние сыры туралы
философиялық толғанысты талдау;
- ақын әдеби мұрасының әдебиетіміздің даму деңгейіне қосқан үлесін
зерделеу
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмысы кіріспеден, екі тарау мен
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Майлы Сұлтанқожаұлы көпшілік қауымға кешеуілдеп танылған, зерттеу
нысаны ретінде кешірек қарастырылған ақындарымыздың бірі. Өлеңдері 1883
жылдардың өзінде-ақ орыс оқығандарының назарын аударған Майлы туындыларының
аса бағалы сипаттары сөз түсінер қауымға әрқашан қымбат болғанмен, саяси
түсініктер әсерінен дер кезінде насихатталып, әдебиет сүйер қауымның рухани
азығына айнала алмады.
Оның творчествосы өз заманындағы қазақ қоғамының әлеуметтік өмірінің
түрлі қырлары мен құбылыстарынан елес береді. Қоғамдық болмыс көріністері
шеберлікпен бейнеленген шығармаларында Майлықожаның ақындық дарынымен
бірге, өмірге деген көзқарасы, дүниетанымындағы терең ойшылдық айқын
көрінеді. Ол өмір сүрген дәуірде қазақ қоғамында ірі-ірі саяси,
экономикалық, мәдени өзгерістер, бетбұрыстар мол болатын, міне осыларды
сипаттауда да ақын заманының көкейтесті мәселелерін халық мүддесі
тұрғысынан бейнелеген өзімен тұстас, замандас ілгерішіл ақындар шыққан
биікке көтеріле алды.
Өмір құбылысынын диалектикасын, қатпарлары мен астарларын, күнгейі мен
теріскейін, пәниі мен бақиын философша толғаған тұстарда да ақын биік білік
танытады, әрі сәнді, әрі нәрлі сыр шертеді.
Қазақстанның оңтүстік жартысын (Аралдан Аягөзге дейін) алып жатқан
ұлан-байтақ өлкеде Майлы сөздерін білмейтін жер некен-саяқ шығар. Ақын
өлеңдерінің жоғалмай, ауызша да, жазба түрінде де мол сақталып келуі
олардың өміршеңдігін дәлелдесе керек.

І тарау. ХІХ ғасыр ақындары және философиялық сарын

ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы - өзіне дейінгі әдеби кезең дәстүрін
жалғастыра отырып, көркемдік сапасы жағынан көш ілгері дамыған, тақырыптық
жағынан да, идеялық құндылығы тұрғысынан да соны ізденістер мен тың ой-
пікірге толы кезең.
Адамды қызықтырған қызыл түлкі дүние сыры, мәңгілік құпия болып,
адамзатты ойландырып, ақындарды толғандырып, талай суреткердің туындыларына
арқау болып келе жатқан, қай кезеңнің әдебиетінде болсын мәнін жоймаған
адам ғұмыры туралы философиялық сарын ХІХ ғасырда ерекше орын алып,
поэзияға айырықша сипат, сыршылдық пен терең ойшылдық дарытты.
Адам өмірі, дүние құпиясы мен өлім сыры - мәңгілік өзектілігін
жоймайтын тақырып. Себебі, бұл - адамзаттың ақыл-ой тарихында тым әріден
бермен қарай, тіпті адамның өзімен бірге жасасып келе жатқан, талай
дарындар мен даналарды толғантқан тақырып. Олардың бәрі де жалпы бір арнада
ой толғай отырып, әрқайсысы өзінің өмір тәжірибесіне, одан түйген
тұжырымына қарай бұл тақырыпқа өзінше үлес қосып, жырлап отырған.
ХІХ ғасыр ақындарының ішінде дәл осы тақырыпты көтермегені кемде кем.
Кез келген суреткердің шығармашылық мұрасында бұл мәселе жырланып,
әрқайсысы өзінше ой қорытады. Сұм дүние, шолақ дүние, жалған дүние,
сағым дүние, боқ дүние, бес күндік дүние, көлеңкелі бұлттай көшпелі
дүние, қызықтырған түлкідей, көне сарай дүние т.б. сияқты айқындаулар
мен теңеулер арқылы ақындар дүниенің өтпелілігі мен құбылмалығын сипаттап,
мәнін түсіндіруге тырысқан.
Философиялық сарын өз кезеңіндегі басқа да ақындар сияқты Сүйінбайға
да тән. ХІХ ғасыр поэзиясындағы жиі көтерілген мәселенің бірі – ғұмыр
диалектикасы болса, бұл турасындағы ақынның көрнекті туындысының бірі –
Ақын боп жиырмамда атты өлеңі. Адам өмірін кезең-кезеңге бөліп, әр он
жылдықтың өзіндік ерекшелігін суреттеген ақын былай деп жырлайды:
Ақын боп жиырмамда желдей болдым,
Отызда асқар биік белдей болдым.
Отыз асып қырыққа келгеннен соң,
Қаптаған жердің жүзін селдей болдым.
Қырық асып елуге келгеннен соң,
Түбім терең құрақты,
Сұқсыр үйрек жатқан көлдей болдым.
Ойшыл ақын жиырма мен елу жастың арасын адам ғұмырының ең жемісті
кезі деп лайықты бағалайды. Сөйтіп жас шақтағы табандылық пен алғырлықтың
адам өміріндегі алар орнын жоғары қойды. Ал адамның қартайып, ұлғайған
шағын зерделі, сыншы ақын нақты өмір фактілеріне сүйене отырып, қызық
баяндайды. [32, 325] Кәрілікті жаңа формада қарастырып, тың жолменен
сипаттайды. Оған жан бітіре отырып, айтқанынан қайтпайтын, қатыгез,
мейірімсіз адам кейпінде суреттейді. Суреткерлік шеберлікпен қарттықтан
қанша қашсаңда құтқармайтындығы жайлы астарлы ой түйген.
Өлеңге жүгінейік:
Әуелі кәрілік келіп түсімді алды,
Онан соң аузымдағы тісімді алды.
Өрге шықсам, беліме өрбіп шығып,
Төмен түссем, тіземнен күшімді алды.
Таң атқанша тысқа айдап түні бойы,
Қуалап қайта-қайта қысымға алды...
Ойға-қырға қашсам да бой бермейді,
Қасымда жолдас болып жүріп алды.
Кәрілік өлеңде кәдімгі адамша сөйлейді, адамға ақыл айтады, қанша
көнгісі келмесе де бәрібір өз дегенін істейді. Өмірдің бұлжымас заңын ақын
әсерлі, ;жан бере отырып, кейіптей суреттейді.
Сүйінбай сенің жолың бұл емес,
Жолына кәріліктің бұрып алды.
Құдай қосқан жарыңнан бөлек жат ,
Қойныма көрпемді ашып, кіріп
алды, - деп қарттық кезеңнің психологиялық ерекшелігін, сол жасқа тән
тіршілік сипатын юмор дарыта отырып бейнелейді.
Сүйінбайға дейін қазақ ақындарының ішінде кәрілік туралы жырламағаны
кемде-кем. Басы Бұқар жырау болып, қарттық жөнінде ұзақ-ұзақ толғанып,
өздерінің пікірлері мен ой-қорытындыларын ұсынған. Бірақ, олардың басым
көпшілігіне тән сарын, ортақ ұқсастық - өлеңдері ақыл-өсиет түріндегі
дидактикалық сарында болуы. Ал Сүйінбай ақын болса осы бір дәстүрді
өзгертіп, ешкімнің ойына келмеген жаңа негізде кейіптеу әдісімен жырлаған.
Жас кезеңді жанды кейіпте суреттеудің әсем үлгісін жасады.
Қарттықты ол екі түрлі сипатта қабылдайды: біреуі – ерте қартаюға
бейімдік, өмірдегі тартыстан, қоғамдық істен шеттеу, әлсіздік пен
жасқаншақтық, екіншісі – ақыл қорытып, данышпандыққа беттеген, елдің
тағдырына жанашырлықпен қараған, сол жолда күреске белсене араласқан
қарттық. Суреткер түсінігіндегі қарттықтың біріншісі өмірде армансыз,
ешбір мақсатсыз ғұмыр кешіп, физиологиялық емес, жан-дүниенің ерте солуы
сияқты. Ақын соңғы қарттықты қостап, қуаттайды. Ақын шығармасының негізгі
идеялық түйіні - адам ғұмыры түгелдей ел игілігіне жаратылуы керек деген
азаматтық тұжырымға келу. [36, 265]
Сүйінбай ақын ғұмыр, тіршілік, күн-ай-жылмен өлшенеді, біздің
дегенімізбен емес, тәуелсіз әрекет етуші табиғат заңының ісі деген
материалистік тұжырымға келеді. Өмірдің бір орнында тұрмайтындығы, кезі
келгенде әр нәрсенің тозатындығына, адамның да өлшеулі өмірі барлығына, ал
өшкен тіршіліктің орнына жаңа мазмұндағы тіршілік келетінін өз
туындыларында өте шеберлікпен жырлайды.
Осы тәрізді, адам өмірінің қызығы азайып, өмір базарынан қайтар
уақыты қарттық жайлы Ақан серінің Кәрілік атты өлеңінде де өте
көркемдікпен айтылған. Көлемі қысқа бұл өлеңнің көркемдік сапасы өте
жоғары, берер тағылымы ерекше. Ақын талғап алынған теңеу, метафоралық
тізбекпен кәрілікке дәл сипаттаманы былайша береді:
Дүниенің мысалы,
Бұтаққа қонған сауысқан.
Ұшып жүріп шықылықтап,
Өлексе жеп тауысқан.
Келеріңде сұлусың,
Ғашықтай боп қосылған.
Кетеріңде қызыл түлкісің
Шошыған қатты дауыстан.
Ақан серінің адам өмірі мәселесіне арнаған өлеңі бұл ғана емес.
Ақынның Жастық шақтар деп аталатын туындысы да адам тағдыры мен жас
кезеңдері туралы толғанысқа арналған. Адамның ең қызықты шақтары деп ақын
бұл өлеңінде туғаннан жиырма тоғыз жасқа дейінгі кезін сипаттайды:
Туған соң анаңыздан шықсаң бірге,
Еңбектеп екі жаста жүрдің төрде.
Үш жаста талпындыңыз үй ішінде,
Төрт жаста қадам басып жүрдің
жерде, - деп басталатын өлең жолдары әрі қарай адамның жиырма тоғызға
дейінгі әрбір жасты суреттеуге, олардың әрқайсысына тән ерекшеліктерді
санамалауға құрылған. Ақын ойынша жиырма жастан кейінгі адам өмірі - өз
мәнін жоғалтып, өмір күзінің жақындайтын уақыты. Ақынға тән тағы бір
ерекшелік жиырма бір – жиырма екі жаста адам өзінің жетер биігіне жетеді,
немесе өмірден алар бағасын алады деген ойы:
Он тоғыз, жиырмаға бастың қадам,
Күн шалар көкорай басын күзге таман.
Жиырма бір – жиырма екі қалса кейін,
Ілгері сол бағаңнан ұшпас бағың.
Ақынның бұл пікірі өз өмірінің ерекшелігімен, яғни өнер адамының
тіршілігімен байланысты туындаған сияқты. Адам өмірінің жастық шағы
болмағанмен кәріліктен алыс деп саналатын отыз жастың өзін ақын былайша
суреттеген:
Жиырма тоғыз, отыз о да жаман,
Келмейді қайта айналып өткен заман.
Қызықты жас күндерді айтып өттім,
Аяғы осыменен болсын тамам
Ақан сері сияқты адам ғұмырын әрбір жасқа тоқтала отырып суреттеу
Мәделі Жүсіпқожаұлының шығармашылығында кездеседі. Оның Басында қатыра
судан болдық пайда деп аталатын өлеңінде адам ғұмырының туғаннан жүз жасқа
дейінгі кезеңіне сипаттама берілген. Ақын суреттеуінде өзіндік ерекшелік те
жоқ емес. Бір жастан бастап жиырма алты жасқа дейінгі уақыттың әрбір бір
жылына тоқталған ақын одан әрі әрбір бес жас кезеңді бір алып жырлайды.
Адам өмірінің әрбір сәтінің өзінше маңыздылығы, әр жастың өзіне тән сипаты
мен көрінісі, жастық дәуреннің баста мәңгілік емес екендігі өте шебер,
ақындық кестелі, мағыналы сөздермен сипатталады. Сөзіміз дәлелді болу үшін
ақын туындысынан үзінді келтіре кетейік:
Басында қатыра судан болдық пайда,
Неше күн шайқатылып жүрдік бойда.
Сол судан қан-сөл ғайып пайда болып,
Сүйек пен етке шаптық үш-төрт айда
Тарықпай тар құрсақтан тауып қорек,
Тоғыз ай, он күн жаттық осы жайда
Құдіреттің күшімен шарқи пәләк,
Келіппіз дүние дегшен кең
сарайға, - деп келіп ақын бұдан әрі әрбір жасқа тоқталады. Мәделі өлеңінде
байқалатын бір ерекшелік: адамның өмірге келу заңдылығына тереңірек, адам
жаратылысын тану тұрғысында тоқталуы. Сонымен қатар әр жасқа сипаттама бере
отырып, тәрбиелік ақыл-өсиет айту сарыны да ақында ерекше сезіледі. Өзіңді
мәпелеп өсірген ата-анаға қамқорлық жасау адамдық парызың деген ой-түйін
ақын өлеңінде жиі берілген:
Дүние бұл бір керуен сарай екен,
Не жетсін шамаң келсе сыйласуға.
Кезекпен келтіріпті күн көрсін деп,
Ұқсатып адамзаттың тұлғасына.
Қарызын ата-ананың өтеу парыз,
Адам боп жаралған соң ту басында
Адам тағдыры туралы кестелі сөзін ақын былайша қорытады:
Жүз жас та өте шығар бір күндей-ақ,
Тізгінін тежесең де іркілмей-ақ.
Ойласаң опырмалы өмір деген,
Сәуірдің көшкен қара бұлтындай-ақ.
Санаулы уақыт, күнің таусылған соң,
Боларсың елдің көшкен жұртындай-ақ
Мәделі Жүсіпқожаұлының өмір сыры, нақты алатын болсақ қыз ғұмыры
туралы шығармасы - Қыз бала бір жасыңда талпынарсың өлеңі. Бұл шығармада
қызғалдақ ғұмыр деп саналатын қыз баланың өмір есігін ашқаннан бастап
тұрмыс құрып, ана боп тал бесік тербететін кезіне дейінгі тіршілігінің қыр-
сыры бейнеленген. Балалық шақтың бал қызығы, ересек кездің өзіндік
ерекшелігі, өмірдің бұлжымас заңы туралы ақын әсерлі, қызықты етіп
суреттеген.
Қыз болып он төртіңде топқа кірдің,
Қызықты он бесіңде жақтап жүрдің.
Он бестен он алтыға шыққаннан соң
Қырғидай қыран шәулі топтан ілдің.
...Қыз болып он тоғызда баяуларсың,
Той қылып ұзатуға таяуларсың,
Болып ап жиырмада бөбекті ана,
Тербетіп талдан бесік таянарсың
ХІХ ғасыр ақындарының басым көпшілігі адам өмірі туралы жалпылама
суреттеген болса, нақты әйел адам өмірінің қыр-сыры жөнінде жырлауы ақынның
ерекшелігі деуге болады.
Асылында, Сүйінбай ақынның философиялық өлеңдері әрқашан гуманистік
оймен астасып жатады. Ол ылғи адам тағдыры, заман жайлы терең толғанып,
өзінің ерекше пайымдауларын ұсынып отырады. Дүние ойлап тұрсам баяны жоқ
деп аталатын өлеңінде адам өзінің өлшеулі өмірін ізгілік пен жақсылық
жолына сарп етіп, жаман қасиеттен бойын аулақ салса ғана оның әр күнінің
мәнді де сәнді болатындығы туралы мағыналы ой түйген ақын:
Ажалдан құтылмайсың
қашқанменен,
Кетпейсің бір тосусыз тасқанменен.
Өлшеусіз жерден ұзап кете алмайсың,
Аспанға қанат байлап ұшқанменен.
Еңкейіп басың жерге бір тиеді,
Қаншама талассаң да
аспанменен , - дей отырып, Көп асқанға бір тосқан деген халық нақылына
орай адамгершіліктің ең бастысы кішіпейілділік, ізеттілік деп таниды.
Өзінің адамгершілік қасиеттерімен елге үлгі бола білген ақынның өмір жайлы
түйер түйінінің бастысы – адамдардың асып-тасудан аулақ болып, бір біріне
қамқорлық жасауы. Көрген түстей өте шығатын қысқа ғұмырда адамгершілік пен
арлылықтың, кішіпейілдік пен адалдықтың орнының ерекше екендігі оның
толғауларындағы басты сарын десек болады.
Дулат Бабатайұлы адам өмірінің бел-белестерін жас мөлшерімен
сәйкестендіріп сипаттайды. Ол әр кезеңге ұзын сонар шолу жасамайды. Өзінің
өткен, тұрған, енді баратын асуларына ақын боп тіл қатады. Мұнда ол
абстрактылы ұғымды жанды зат кейпінде алып сырласады. Әр жастың өзіне ғана
тән қайталанбас даралығын екі жолмен түйіндеп отырады:
Он бес деген жас қайда
Жарға ойнаған лақтай?
Қайда кеттің, жиырма жас,
Тастан шыққан бұлақтай?
Жиырма бес бар ма маңайда
Жайқалған жасыл құрақтай?
Отыз, кеттің алыстап,
Толықсыған сынаптай.
Отыз бес, неге келмейсің
Көп іздетіп жылатпай?
Мұндағы жас кезеңдері оқушының көз алдында жанды сурет туғызып,
сезімге бөлейді. Оқушы автормен бірге көз ұшында мұнартып қалып бара
жатқан жастық бейнесін енді қайтып келмесі анық, іште мұңды сағыныш сезім
оятқан қимас бейне түрінде елестетіп, еріксіз мұңға батады. Ал, ұлғайған
сайын салтанатты, сәні ортайып бара жатқандай қазіргі жас бұдан кейінгі
келер асулардың, көріксіздеу өмір баспалдақтарының бір белесі іспетті.
Мәселен, елу “құлақтан ұстап тізгіндесе”, алпыс – “нөсер жауған ылаттай”
салқын. Алыстан қарасы көрінген жетпіс тіпті ұнамсыз. Одан әрі қарай
сексеннің, тоқсанның, жүздің кейпі бірте – бірте сұстана, суықтана береді.
[15,34]
Өз кезеңіндегі өзге де ақындар сияқты өмір жайлы философиялық ой
түйіп, адам ғұмырына өлең арнаған ХІХ ғасыр ақындарының бірі – Шернияз
Жарылғасұлы. Ақын Сөз сөйлеймін бөлмелеп, Тостағанды қолға алып деп
аталатын терме, толғауларында осы тақырыпты көтерген. Бұл тұрғыда ақынның
Базар жыраумен үндесіп келер тұстары көп деуге болады. Яғни екі ақынның
дүниенің ешбір жанның басында тұрақтамайтындығы, батыр да, сұлу да, шешен
де, бай да өмірде мәңгілік емес деуде ой-пікірлері жақын. Бұл ой ақын
шығармасында былайша берілген:
Батпансыған бай да өлер,
Зулап өтер басыңнан
Баяны жоқ дүниелер.
Болжалды күн болған соң,
Дүниеден кім қалған?
Батыр өткен шабынған,
Жүйрік өткен шабылған,
Кербез өткен тағынған...
Ал, Шернияздың Тостағанды қолға алып деген туындысында жиырма бес пен
тоқсан бес жастың әрқайсысын суреттеп, әр жастағы адам әрекеті мен сол
жастың өзіне тән ерекшелігін беру орын алған. Ер азаматтың өмір кезеңдерін
ақын өмір тәжірибесі, өз ой-түйіндері арқылы суреттеген. Тағы да ақын
өлеңіне жүгінейік:
Тостағанды қолға алып,
Айқай салған жиырма бес,
Шаншатұғын найзадай
Қылтың етке жиырма бес, - дей келе кәрілік кезеңді:

Сексен бестен өткен соң,
Тоқсан беске кеткен соң,
Шөңге болар түсіңіз
Жылап тұрар ішіңіз
Бойдан кетер күшіңіз.
Сол мезгілде болғай-ау
Сыйлайтұғын кісіңіз, - деп сипаттайды.
Дүние, Өмір деген терең философиялық ұғымды Мұрат ақын былай
жеткізеді:
Дүние деген бәйтерек,
Біз-бозторғай асылған
Дүние деген-ұшқан құс
Басыңнан шарлап өткен.

Құлыншақ Кемеұлы:
Дүние-ол бір көлдің қасқалдағы
Жұлдыздай сәуле берген аспандағы, - деп
сипаттайды.
Ақындар адам өмірін бәйтерекке, аспандағы жұлдызға, ұшар құсқа теңеп,
дүниеге сан алуан сұлу теңеулер де таба білген.
Өмір,дүние дегенің,
Ағып жаткан су екен.
Жақсы-жаман дегенің,
Ойлай білген у екен-
деп, Абай атамыз да ғұмыр сырын, оның өткіншілігімен тұрақсыздығын өте
терең түсініп, өмір шіркінді ағынды суға теңеп, үлкен көрегендікті
білдірген. Қамшының сабындай ғана ғұмырымыздың асылдығын, қымбаттығын
түсіне білмейтін, өмір құндылығының нақты аңғармай жүрген жандардың мінез
құлықтарын сынға алған. Өлімнің түбінде бір соқпай өтпейтін біле тұра,
дүниеқоңыздықты өмірлік мақсат ретінде алып, келеңсіз іс әрекеттерге
баратын жандарды сынап, ақындар осы кемшілікке жіті көңіл болген.
ХІХ ғасыр әдебиетінде терең пәлсапалық ойларымен, шығармаларының
мәнділігімен ерекшеленетін, әсіресе, адам өмірі, дүние сыры туралы өзіндік
өлең өрнегін жасаған ақын – Базар Оңдасұлы.
Оның көптеген шығармалары, атап айтар болсақ Жиырма бес,
Жігіттік, Әлеуметтер, құлақ сал, Әр кемелге, бір зауал, Ойналық та,
күлелік, Тіршіліктің түрлері т.б. көптеген өлеңдері адам өмірі туралы
терең философиялық ой түюге арналған. Әрқайсысында өмір мен өлім жайлы сан
алуан ақындық пікір білдіріп, адам тағдырын сан қилы суреттермен
бергенімен ақынның негізгі тұжырымы: сұм, шолақ өмірдің бастан желдей
заулап, мұнарланған сағымдай, бәйге атының шаңындай өте шығатындығы.
Базар жырау туындылары тереңнен толғап, дүние баянсыздығы жайлы әр өлеңінде
әртүрлі сипаттама беруге, әсіресе, дүниедегі барлық тіршілік иесін, адаммен
салғастыра отырып, бәрінің мәңгілік емес екендігі арқылы түсіндіруге
көбірек мән береді. Мысалы, Әр кемелге, бір зауал атты толғауында
Арқаның сары белінде ешкімге ұстатпас жүйрік құлан да, мұзды балақ, қанды
көз қыран да, жарауы жеткен, бәйге бермес тұлпар да, қайратты ер жігіт те
еш таусылмастай көрінген байлық та мәңгілік емес, бүгін бар да ертең жоқ
деген терең философиялық ой түйеді. Ал, ақынның Әлеуметтер, құлақ сал
деген өмірінің соңғы кезеңінде айтылған жырында әртүрлі адамдарға қатысты
дәл осындай пікір айтылады. Хан да, әулие де, бай да, би де, батыр да,
тіпті сайраған шайыр да ажалсыз емес. Бәрінің де өлшеулі күні бар.
Базар ақын молда атанып, өлімді аңдыған күшіктей түрлеріне көңіл
толмай, өлім арқылы баюды өмірлік кәсіп қылған арамза молдалардың ісін
батыл да нақты әшкерлейді:
Өлім барды шашады
Жоқтың артын ашады.
Қосыла сендер тонама!
Жылап-сықтап жатқанда,
Олжада ойың барларың
Қараң құрсын жолама
Құран оқып күңіреніп
Сары уайымға саласың
Берсе қағып аларсың
Соларың дұрыс бола ма?-деп,
молдаларды ақылға салмақ болады.
Тұлғасын көріп көз тойған,
Туымына әркім деп қойған.
Билігін бұрмай тура айтқан,
Төбедей билер төрде жоқ-
деп, елдің болашағын ойлар хан, билерде әділдіктің мүлдем жоқтығына қарны
ашады.
Дүниені дос көріп,
Жиғаныңмен тірнектеп,
Өлгеніңде үстіңе
Киерің – үш қат бөз болар, -десе,
Шортанбай Қанайұлы:
Мал-дүниенің жарығы,
Жаратып шырай көркіңе
Қызықпаңыз бес күнге,
Бұл дүние қалмас әркімге.
Өткеннен соң қайтып келмейді
Өлгенге мал бермейді
Бұл дүниенің шолағы, -
деп өмірде мал-мүлікке қызығудың, дүниені жиюдың қажетінің шамалы екенін,
өлгенге мал көрге еріп кірмей, бұйырары үш қат бөз екенін айту ақындар
ойының үндестігі деуге болады.
Өлмей тұрып, тіріңде
Мініп киіп, ішіп же,
Қора толы малыңды
деп, Шортанбай ақын малдың, дүние мүліктің қызығын көруге шақырады.
Ойналық та күлелік деген Базар жыраудың өлеңіне ден қойсақ:
Ойналық та күлелік,
Сайран етіп жүрелік
Өлгеннен соң дәурен бір келмес-
деп, өмірде қымбат уақытты босқа жіберме деген пікір
айтады.
Дулат ақын ақшалай алымға ауысқан кезеңдегі бұзылған молда имандармен
бай-мырзаларды сонауда да батылдығы көзге түседі. Ақын молдалардың сұмдық
сырларын айқын ашады, дінді желеу етіп, өз құлқыны үшін елді алдап жүрген
зұлымдық әрекеттерін батыл сынайды. Құран сөзін айтып, өтірік мүлігіп,
кішірейген құр кеуде молдаларды аяусыз әшкерелейді.
Тәубе-тарик келтірмес,
Азған елдің молдасы,
Өзінің айтқан сөзінің
Тіпті болмас расы-
деп тәубесінен жаңылып, елді алдап жеп жатқан молданы, мал табуды мақсат
еткен ишанды мысқылдайды. Ишандардың бақсылық емшілік әрекетін әшкерлейді,
олар құдай есімімен құранды жамылып, елді талай сұмдықты қоздыратын халық
қайғысы есебінен байып жатқан залымдар сиқымды көрінеді.
Шөже ақында дүниенің түбіне жетемін деп, пендешілікке салынып, оны
қуып жүргендерге наразылық білдіреді. Ол дүниені кім-кімді болсын алдап,
арбайтын, буына мас қылатын сары алтын деп сипаттайды:
Дүние деген сары алтын
Әркімдерді алдаған.
Қабаты қалың қара жер
Талайларды жалмаған.
Ерлер де өтті қарасаң,
Көк сүңгісін өңгерген-
деп, дүниеқоңыздыққа салыну, өз басы қамын ойлау адамгершілікке жатпайтын,
теріс қылықтар деп оларды сыни тұрғыдан батыл айтқан.
Адамгершіліктің, кісіліктің қызығы - адам арасындағы достық, тату-
тәтті өмір кешіп, барды бөлісіп, ағайыншылықпен тіршілік ету.
Шәңгерей шығармаларында аталмыш тақырыптар оның өне бойына сіңіріп,
тұтасып жатыр. Адал достың көңілі жас сәбидің пәктігіндей таза болуға тиіс.
Ал, малға, дүниеге сатылған достықтан құдай сақтасын деп, риясыз адал
достықты уағыздайды.
Дос та көп мал барында, жақын да
көп,
Қайсы артық бала күнгі құрбыластан.
Тең көрген бай-жарлыны бала күнім,
Кештің сен менмендікпен көңіл
тасқан
Бір шықпай ғарапатқа ықырым бойлап,
Ақ көңіл бала дағы таба алмаспын!
Қолыңдағы малыңды торып, өзіңді алдап-арбап, алдыңда түлкідей бұраңдап
жүретін сұмдарды ақын өле жек көреді. Өзінің пәк көңіліне дақ салған
сондай сұмдар екенін ашық айтады:
Ата-енең өліп, мүлкі болса
мұра,
Көп болар жалпақтаушы өз
қасыңда.
Тұқымы қорашылдың жуда болмай,
Қалар ма майлы сүйек қар
астында?!
Түлкіні құйрық атқан танымадым,
Ақ көңілім балалықтың арқасында.
Достық пен адалдықтан ажыратып, бала көңіліндей таза ниетке дақ
салатын адамның нәжісі, дүние қоңыздығы болған үстіне бола түсуін керек
қылатын тойымсыздығы, имансыздығы деген пікір білдіреді.
Бір күнге бала дәурен басымда едім,
Туғандай жан жолдастай қасымда едің.
Айқасқан түнде оянып тар төсекте
Асық жар мысалындай досым едің,
Білмедім қадіріңді қолда барда,
Айырған сенен адыра тәжім менің.
Тотыққан нәжіге еріп ақ ниетін,
Қарайды иман жүзді ақша бетім.
Сондай-ақ Шәңгерей Бөкеевтің Өмірдің өтуі, Жалғаншы, жарық дүние,
Сұңқардай шалықтаған тас ұяның, Бұл дүние панилығын етеді екен деген
өлеңдері өмір, дүние сыры, адам өмірі мәселелерін терең тебіреніспен,
философиялық ой түйе отырып жырлауға арналған. Бұл мәселелерді жырлауда
ақынның түйген өз қорытындысы, тәжірибесі байқалады.
Бұл дүние пәнилығын етеді екен,
Бір дәурен өтіп, бірі жетеді екен.
Жұрт болар бір күндегі жоқ адамдар,
Ескілер бірден бірге бітеді екен
немесе:
Түбінде бәрі кетер, ажал жетер,
Құдайым жарық етпей ақиретін.
Тоң қатып, қара жерге қарлар жауса,
Астында неғып шыдар менің етім.
Құдайым, өлмей тұрып аш бағымды,
Тіріге өлсем-ай аз сый-құрметім, -
деп жырлаған ақын адам көрер сый-құрметі мен алар бағасын тірісінде алуы
керек деген ой түйеді.
Өмірге келген қай пенде болмасын өмір жолдарын өзінше жүріп өтеді.
Осы қиындыққа әрі қызыққа толы сары жолда кездескен кедергілерден сүрінбей
өту үшін адамның бойында адами қасиеттер әрқашан болуы керек, Абайдың
келтірген толық адамында бар: нұрлы ақыл, ыстық қайрат, жылы жүрек ХІХ
ғасыр ақындарының ғұмыр диалектикасы тақырыбында қозғайтын, жырлайтын
айдары. Шортанбай Қанайұлы кейбір адамдар мінезіндегі өзімшілдік,
сарандық сынды жұғымсыздықтарға қарсылық білдіреді, кісілік, қайырымдылықты
жақтайды.
Қасақана мал бітер,
Қайыры жоқ қабанға.
Айдасаң нық жүрмейді
Төрт түлігі аманға.
Жалпы, Шортанбай ақынның шығармаларының негізгі арқауы деп, оның
жырларының ақылгөй, өсиетшіл келетінін айтқан жөн. Адамгершілік ақыл
айтып, халықты түзу жолға салуды өзінің зор мақсаты санағандықтан болса
керек. Ақын әр тұста терең толғап, өрнекті де, өнерлі сөз термелейді. Әрбір
адамға үлгі боларлық нақылдар тізбектеліп, өзінің өмір тәжірибесінің
нәтижесін жинақтайды. Тойымсыздыққа, опасыздыққа, жаман қасиеттерге қарсы
күресуге, қанағат, рақым сияқты адал жан айналысар істерге меңзейді.
Шернеуге жазған несіпке,
Дария кұйсаң толар ма?
Сүмбіле туып күз болмай,
Көк орай шалғын болар ма?-
деген жолдары ақылгөйдің ойын дәлелдей түспек.
Пейілі кеткен адамда,
Еш береке болмайды.
Шығармаларының тақырыптық-идеялық сипаты және
философиялық сарыны
Дәулеті қашқан байларға
Ырыс келіп қонбайды
Ата-енесін зарлатса,
Зарлатқан жігіт оңбайды,-
деп Дулат ақын пейілді кеңге салып, мейірімді, адамгершілігі мол, кемтарға
қарасатын, қысылған жерде қол берер, ағайыншылығы зор ерді арман етеді.
Бұл жолда Сүйінбай ақын да жоғарыдағы ақындармен үндес келеді.
Өмірдің қызығы - татулық, бірлік, ізеттілікте екені көрсетіліп,
адамгершілікке үндейді. Көркемдікті, табиғилықты дәріптеп, адамның рухани
азығы - өнер, өлеңді жоғары бағалайды. Бұған Жақсы мен жаман адамның
қасиеттері, Жұмыққа, Құлқайырдай ағарды сақал мұртым тәрізді өлеңдер
циклын жатқызу болады. Аталған шығармалардан оқушысын терең ойға меңзейтін,
өмірдің заңдылығын сақтайтын, барлық сырына түсінгісі келетін қырағы
адамның ой түйіндері, пікір қорытындылары танылады. [36, 336]
Жақсылық, адалдық, кішіпейлік, инабаттылық, қарапайымдылық қасиеттері
термеленіп, адамгершілік қасиеттер, нақылдар ұсынады.
Жігіт ол-ел-жұртының қаласындай,
Жақсы әйел-әлем жұрттың анасындай.
Жақсыға ешкімнің де татығы жоқ,
Көреді бәрін баласындай.
Жаман парқы жақсымен бірдей емес,
Жақсы жігіт елінің ағасындай.
Жаманның көкірегі-көр, көзі-соқыр,
Жүрер жолдан тал түсте адасып-ай.
Сүйінбай нақылдары – тек шешендік куәлары ғана емес, соған қоса,
өмір тәжірибесінің қорытындысы, адамгершіліктің ережелері дерлік, терең
ойдың, психологиялық толғаныстың жемістері. Ақын толғаулары замандастары
өмірін кең қамтып, олардың жан сырын терең аңғартады. Ақын шығармаларынан
адамның жақсы қасиеттері ел-жұртына, қоғамына сіңірген еңбегімен бағалы,
ондай жігіт жұртқа пана, ал әйел болса, бүкіл еліне ана деп абзал жандар
артықшылығын соқырға таяқ ұстатқандай етіп санаңа сіңіреді.
Жастық пен адамгершілік ұштасып, адамның басынан табылса, ондай жігіт
жұртқа пана, ел тілегін ақтайтын адамдар жайлы Сүйінбай сынды Нұрым да
жырлайды. Жастық талап, жігер, қайрат, адамгершілік пен парасат үшін қызмет
етсе, одан күтер нәтиже көп. Адамның қолы жеткенге мақсаттанып,
тәкаппарсып, менмендікке ұшыраса, одан жақсы қасиеттер аулақ қашады. Ондай
адам өзін ғана емес, елді, қоғамды бұзады. Адамға керек қасиет –
кішіпейілділік, ізгілік, адалдық, адамгершілік. Досқа күлкі, дұшпанға таба
болмау да осы қасиеттерге байланысты дейді Нұрым ақын.
Қазақ ақындарының өлең-жырларында адамның жасын, әртүрлі кезеңдерін
сипаттай айту – дәстүрге айналған нәрсе. Он, жиырма, отыз, қырық дегендей,
әр онжылдық кезеңді бейнелеу жиі көрініс тапқан. Ал, Абай өлеңі басқаша
сипатта.
Абай өлеңдерінде де ғұмыр диалектикасының бұл мәселелері сан қырынан
козғалып, сөз болады, өмірдің баянсыздығы, шолақтығы, қартайып, ғүмырды
лайықты түрде сүре білу, ақ өлімнің келмей қалмайтындығы, тән мен жан, о
дүние жайы терең ой-парасат талқысына түседі, оқушыларға ой тастарлықтай
салдарлы үлағат-өсиеттер түжырымдалады. Абай мұнда бұрынғы ескі шиырды
қайталамай, соны шешімдер, жауаптар іздеп, сан алуан ой толғамдарына, мұңды
- лирикалық суреттеулерге ырық береді. Оларды уыты күшті өлең сөздері,
соны да тосын теңеулер арқылы кестелеуге тырысады. [22,52]
Ғұмыр сырын, оның өткіншілігі мен тұрлаусыздығын Абай өте ерте түсінген,
жаңа мұңды пендешілікпен адамның дер кезінде аңғара бермейтіндігі жөнінде
үнемі әр түрлі мақамда өлең шумақтарымен өрнектеп отырған. Сонау бозбала
кезінде шығарған әзіл-оспақ өлеңінде:
Сап-сап, көңілім, сап көңілім!
Сана қылма бекерге!
Сана қылғанмен пайда жоқ.
Дүние даяр өтерге,
Ажал даяр жетерге, -

екенін, естиярлықпен ерте ескерсе, кейінірек туған "Балалық өтті, білдің
бе?" атты өлеңінде ғұмырдың өзгеру тездігін, құбылу жылдамдығын, кәріліктің
әлі-ақ келіп қаларын риторикалық сауалдар тізбегі арқылы ойнақыландыра:
Балалық өтті білдің бе?
Жігіттікке келдің бе?
Жігіттік өтті көрдің бе?
Кәрілікке көндің бе? -
деп нақыштауында терең философиялык астар жатқанын байқау қиын емес. Бұл
сарын Абайдың басқа өлендерінде тереңдей, салмақтана түсіп, акынның негізгі
тұрақты тақырып, мәселелерінің біріне айналады, оның мұндағы ұстанған басты
кредосы – бұл дүниеде бір Алладан басқаның бәрі өзгереді, туады, өседі,
өледі, өшеді, сол шақтаулы ғұмырдың кесіп-пішілген өлшеміне орай өмір
сүріп, харакет кылып, мүмкіндігінше іс тындыру қажеттілігі. Мәселен:
Жас қартаймақ, жоқ тұрмақ, туған өлмек,
Тағдыр жоқ өткен өмір қайта келмек.
Баскан із, көрген қызық артта калмақ.
Бір құдайдан басқаның бәрі өзгермек.
немесе
Бір дәурен кемді күнге - бозбалалык,
Қартаймастай көрмелік, ойланалық,
Жастықта көкірек зор, уайым жоқ.
Дейміз де ешнәрседен корғанарлық
"Еһе" "Еһеге" елірме, бозбалалар
Бұл бес күндік бір майдан ер сынарлық.
Әсем салдық өлгенше кім қыларлық
Оған да мезгіл болар тоқтатарлық.
Ұлы суреткер ақын ғұмыр диалектикасын көрсетуде поэтикалык жаңа тәсілдер
қолдана отырып, өмір ағымының сыр-астарын дөп басып көрсететін біртума
туындылар жасайды. Мұның айқын үлгісі ретінде оның әйгілі "Тоты
құс түсті көбелек", "Сағаттың шықылдағы емес ермек" сияқты інжу-
маржандарын келтіруге болады. Бұлардың көпшілік кеңінен біріншісінде Абай
тоты құс, бәйшешек сияқты ғұмыры әсем, келте табиғат түлектері мен адамзат
тіршілік болмысын, тынысын қатар алып, "бес күндік" дүниенің күйлеулік құлы
болмай, болымды іс-әрекет, алымды ақыл-ой арқылы оның қожасы болып өту
мұраты жақаурата ишаратпен бейнеленеді:
Тоты құс түсті көбелек
Жаз айларда түлемек.
Бәйшешек солмақ, күйремек,
Көбелек өлмек, сиремек.
Адамзатқа не керек
Сүймек, сезбек, кейімек,
Харакет қылмақ, жүгірмек,
Ақылмен ойлап сөйлемек
Әркімді заман сүйремек,
Заманды қай жан билемек?
Заманға жаман күйлемек,
Замана оны илемек.

Ал екіншісінде ғұмыр барысы, жүрісі тынымсыз, үздіксіз етіп жатқан уақыт
арқылы салғастыра суреттеліп, оның шын мәнінде пендеге білінбей, мейірімсіз
де толассыз өтіп, ғұмырды ұрлап жатқаны ескертіледі.
Сағаттың шықылдағы емес ермек.
Һамиша өмір етпек - ол білдірмек.
Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас,
Өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек.
Сағаттың өзі - ұры шықылдаған.
Өмірді білдірмеген күнде ұрлаған.
Тиянақ жоқ, тұрлау жоқ, келді, кетті,
Қайта ойланбас, бұрылмас бұлдыр заман.
Өткен өмір белгісі - осы сыбдыр,
Көңілді күнде сындыр, әлде тындыр...

Ғұмырдың бір сәт тоқтамай, сырғыған сынапша өте шығары, соны аңғарып,
бұл дүние үшін өкінішсіз, қапысыз, абыройлы өмір өткізу әркімнің арман-
мұңы болуы; "дүниенің кетігін тауып қалану" кажеттігі туралы Абай әркез
айтып, ой тастап отырады.
Мысалы:
Жалыны қайтар дененің,
Үнемі тұрмас осы шақ.
Талайғы кәрі дүниенің,
Бір кетігін ұстап бақ.
немесе:
Ой, дәурен өмір емес, бір көрген түс.
Ойға тойма, кызықты қиялдан күс.
Қарашы, өз бойында түгел ме екен.
ЬІстық жүрек, өң-шырай, қуат пен күш, -

деп қысқа да нұсқа кесім айтса, бұл туралы: "Көк тұман - алдыңдағы келер
заман", - деп басталатын шығармасында оны келешекпен байланыстырар келелі
сөз қозғайды:
Көк тұман - алдыңдағы келер заман,
Үмітті сәуле етіп көз көп кадалған.
Көп жылдар көп күнді айдап келе жатыр.
Сипат жок, суретте жоқ көзім талған.
Ол күндер - өткен күнмен бәрі бір бәс,
Келер, кетер, артына түк қалдырмас.
Соның бірі - арқаулы таусыншақ күн.
Арғысын бір-ақ алла біледі рас.
Әділеттік, арлылық, махаббат пен,
Үй жолдасың қабірден әрі өткенде.
Ғұмыр диалектикасына түгелдей бағышталған Абайдың бас-аяғы бес шумақтан
тұратын бірегей шығармасы: "Нүрлы аспанға тырысып өскенсің сен" өлеңін өз
алдына дербес философиялық трактатқа тұрарлық дүние деп атаса артық болмас
еді. [17, 55]
Мұнда әуелі ғүмырдың балауса, жастық шағының қаперсіз үлкен үмітпен
басталатыны көктемгі жас егін, көк өрім өсімдікпен баламалап, салыстыра
бейнелейді
Нұрлы аспанға тырысып өскенсің сен,
Менмен, кердең, қайғысыз ер көңілмен.
Жазғытұрым жасырып жердің бетін,
Жасыл шөппен бой жеткен егінмен тең.
Бұл қайғысыз, қапысыз мажыражай жастык шақ ешбір тіршілік иесінің басында
тұрақтап қалмақ емес. Рахымсыз жылдар, уақыт тізбегі өте келе, адам масағы
дәнге толып піскен егіндей толысып, есею дәуренін басынан кешіреді, оның
арғы жағы - кәрілік кезең.
Орақ келер, орылар мезгіл жетті.
Жылы менен суықтың бәрін көріп,
Қайран көңіл қайыспай қайрат етті.
Ауыр ойды көтеріп ауырған жан,
Қайғы қасірет жүзіңе белгі салған.
Дәні толык, басы үлкен егіндей-ақ.
Сенің де басың имек жерге таман.
Бұл табиғи қүбылыстың, өзгерістің акыры. Тіршілік - болмыстың құрдымы
дауасыз түрде өлімге ауысуы, "Тумақ бар жерде, өлмек барлығы" өлеңде асқан
тапқырлықпен, шымыр да шынайы сөз тіркестері арқылы кестеленеді:
Өлейін деп өлмейді, өлерлік жан
Әсте өлмесін білгендей қылық қылған.
Ажал келіп бас салса, жанды ұрласа
Өмір қайда, сен қайда, соны да ойлан.
Адамзат - бүгін адам, ертең топырақ,
Бүгінгі өмір жарқылдай алдар бірақ.
Ертең өзің қайдасың білемісің.
Өлмек үшін туғансыз, ойлан шырақ.
Абайдың өмір, кәрілік, өлім туралы мұндай философиялық толғаныстары басқа
өлеңдерінде де ұшырасып отырады.
Сұм дүние тонап жатыр, ісің бар ма,
Баяғы күш, баяғы түсің бар ма?
Алды үміт, арты өкініш алдамшы өмір,
Желікпен жерге тықпас кісің бар ма?!
Дәмі қайтпас, бүзылмас тәтті бар ма?
Бір бес күннің орны жоқ айтыларға
Қай қызығы татиды қу өмірдің,
Татуды араз, жақынды жат қыларға.
немесе:
Қарашада өмір тұр.
Тоқтатсам тоқсан көнер ме?
Арттағы майда көңіл жүр,
Жалынсаң қайтып келер ме?
Адам ғүмырының қысқалығы, арманының үлкендігі арасындағы керағарлықты,
диалектикалық қайшылықты Абай өзінің әйгілі "Сегіз аяғында" былай
түйіндейді:
Қайратым мәлім, -
Келмейді әлім,
Мақсұт-алыс, өмір-шақ,
Өткен соң базар,
Қайтқан соң ажар.
Не болады құр қожақ?!
Кештеп қайтар жол емес,
Жол азығым - мол емес.

Абайдың пайымы бойынша, адам - пенде, оның бұл дүниеде үзақ та қызық
ғұмыр сүре бергісі келеді, алайда табиғат заңын ешкім аттап өте алмайды,
жастық кетеді, өмір жәрмеңкесі көрген түстей өте шығады. Көңіл құлазиды,
қиындығы мен қызығы қосарланған өткен шақ - сағыныш, аңсар көгінде алыстағы
сағымдай елес беріп есте қалады.
Тіршіліктің қиян-кескі қырқысында көп тартқан азабының зарын шегіп,
оңаша қалған сәттерде ақын өзімен өзі арыздасады, өткен өміріне ой көзін
жіберіп, барлығын ақыл таразысына тартады. Өкінішін де, өксігін де болашақ
ұрпағына арнап айтады. Соларға төрелетеді.
Өлсем, орным қара жер... деп басталатын өлең – Абайдың өзін ең
межелі жерге жеткендей сезініп, айналасынан біржола арылып шыққан сәттегі
иман сөзіндей таусылып айтқан жан сыры. Келешек буынға қалдырған ақындық
өсиеті:
Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?
Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма?
Махаббат ғадауатпен майдандасқан,
Қайран менің жүрегім мұз болмай ма?
Ертелі-кешті тағдыр сағатының бір соғылатыны ақынға аян. Сондықтан
одан қорықпайды. Жалғыз-ақ қорқатыны-тірлікте тірнектеп жиған абыройыңмен
иманың есепке алынбай, жалғыз-ақ рет жаңылыс басқан аяғыңартқыларға сөз
болып жатса, міне ең қинайтыны сол болар еді.
Ақын тірлікте қылған әрекеті үшін ұрпақтар алдында ақталмақшы емес.
Қап, әттегене - дейтіндей өкініші де жоқ. Жалғыз-ақ, келер заман иелерін
әділетке жүгінтіп, басындағы мұңы мен зарын түсіндіріп кетпек. Өз заманында
көрген қоқайының аз болмағанын айтып, болашақтың талқысынан ада қылуды
өтінбек.
Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей,
Мен келмеске кетермін түк өндірмей.
Өлең шіркін - өсекші, жұртқа жаяр,
Сырымды тоқтатайын айта бермей, -
деген Абайдың кейінгі ұрпаққа айтып кеткен өнегелі сөзі мәңгілік мәнін
жоймайды.
ХІХ ғасыр ақындарының ең соңғы өмірде құлдық ұратыны - бір ғана тәңір
ісі. Күндіз ісің жемісті болса, түнгі ұйқың алаңсыз болатыны сияқты,
өмірің өкінішсіз өтсе, ажалды да алаңсыз қарсы аласың, - депті адамзаттың
данышпан перзенті Леонардо да Винчи.
Одан әлдеқайда беріде өмір сүрген белгілі философ И.Кант: Кімнің
өмірі неғұрлым қымбаттырақ болса, сол адам өлімнен де онша көп қорықпайтын
болады,- деген екен. Былай қарағанда қисынға кереғар айтылған сөз сияқты.
Ал, ішкі мағынасына үңіле түссеңіз, терең мәнді екенін көресіз.Демек, кімде-
кім өз өмірінде адамзатқа қымбат қазынаны неғұрлым көбірек берсе, ол
адамның ажал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.