Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық - мәдени дүниетанымын қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. 5-6 жасар балалардың ойын арқылы сөйлеу тілін дамыту
... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ойын арқылы және сыни тұрғыдан ойлау технологиясы бойынша
белсенділігін
меңгерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 6-8
2. Зерттеу
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени дүниетанымын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-25
2.2 Ойын – мектеп жасына дейінгілердің белсенділігін арттыратын негізгі
тәрбие
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .26 -35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .37-38
Кіріспе
Тәуелсіз еліміздің білім –беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер
қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған
қоғамның тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп бүгінгі таңда оқу-
тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен
ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие үрдісінде барлық
ресурстар толық қолданыс таппай келеді.
Тәрбиенің осындай жиі қолданылатын құралдарының бірі-ойын.
Балалық шақ-бала бойына адамгершіліктің негізін қалайтын кез.
Сондықтан да бала бойына жас кезінен бастап ізгілік, мейірімділік,
инабаттылық сезімдерін қалыптастыру ата-аналар мен тәрбиеші ұстаздардың
міндеті.
Сондықтан біз, тәрбиешілер Қазақстан Республикамыздың болашақ
үміткерлеріміздің жоғарғы деңгейде тәрбиелеп оқыту үшін, мектеп жасына
дейінгі балалардың белсендігін арттыру үшін айналадағы дүниемен
таныстырудың практикалық жүйесін іске асыруымыз қажет. Сондықтан қазіргі
таңда бұл тақырып өте өзекті.
Зерттеу мақсаты: 5-6 жастағы балалардың айналадағы дүниемен
таныстыру іс-әрекетінде дидактика жүйе тиімділігін тексеру.
Зерттеу міндеттері: жоғарыда көрсетілген зерттеу мақсатын жүзеге
асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешуіміз керек деп таптық.
- сөйлеу тілі, ойын ұғымдарының теориялық сипатын анықтау;
- ойын арқылы сөйлеу тілін дамытуды ұйымдастыру жолдарын анықтау және
негіздеу;
- мектепалды даярлық тобы сабағында ойын арқылы сөйлеу тілін дамытуға және
сыни тұрғысынан ойлау технологиясы бойынша белсенділікті меңгертуге
байланысты жұмыс түрлерін қолданудың тиімді жолдарын белгілеу:
Зерттеу болжамы: Егер даярлық тобында ойын арқылы дамытуға арналған
тапсырмалар жүйелі бағытталып, ұйымдастырылса төмендегідей жетістіктерге
жетуге болады:
-оқушылардың ақыл-ойы кеңейеді;
-өз бетімен еңбектену, іздену, жаңа нәрсені ойлап табу, талпыну қабілеттері
ашылады;
-логикалық ойлауы, ой белсенділігінің артуы;
-өзін-өзі бағалай білуі, өздігінен жетілу дағдылары қалыптасып дамиды;
-интеллектуалды ойлау қабілеті дамиды;
-белгілі бір іс-әрекетті орындағанда жігерлі еңбек етуі, шығармашылық
тапқырлығы үстей береді.
Зерттеу әдістері:
- педагогикалық және психологиялық әдебиеттерді талдау;
- бастауыш мектеп мұғалімдерінің озық іс-тәжірибелерімен танысып,зерттеу,
байқау;
- педагогикалық эксперимент жүргізу;
- әртүрлі мәтінмен, сюжетті суретке әңгіме құрау әдістерін қолдану;
- әңгеме, сауал сұрақтар, байқау, салыстыру;
- құзіреттіліктің бастапқы негіздерін қалыптастыру;
- педагогикалық эсперимент нәтижелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылау.
Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасында атап көрсетілгендей, халықтың этностық-мәдени сәйкестілігі
өз тарихында, мәдениетінде болған оқиғаларды білу, қалыптасқан рухани
құндылықтарға адалдық, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде құралады. Ол
ұлттық азат және ерікті жасампаздық шығармашылығы процесінде қалыптасады.
Этностық-мәдени сәйкестілік жағдайына халықтың өзі тудырған әлеуметтік-
мәдени жүйе арқылы қол жетеді. Бұл жүйеге отбасы, мектепке дейінгі балалар
мекемелері, оқу орындары, ұлттық, мәдени орталықтар, бұқаралық ақпарат
құралдары, көркем және ғылыми әдебиет, ғылыми-зерттеу және әкімшілік
мекемелері, тағы басқалары жатады.
1. 5-6 жасар балалардың ойын арқылы сөйлеу тілін дамыту
Болашақ ұрпақтың танымдылық белсенділігін дамыту ақыл-ой тәрбиесінің
бip міндеті ретінде күш бүгінге дейін күн тәртібінен түспей келеді. Ақыл-ой
тәрбиесінің бұл acпектісі баланың ойлау операциясының, танымдық
процестерінің және қабілетінің дамуына тікелей байланысты. 6-7 жастағы
баланы оқу-тәрбие процесінде дамыту мәселесінде басты ролді ең алдымен
баланың өздігімен әрекеті және танымдық белсенділігі атқарады. Ғалымдар
С.Л. Рубинштейн, Д.П. Годовикова, Т.А. Куликова, А.И. Сорокинаның
еңбектерінде 6-7 жастагы балалардың білуге құштарлығының, танымдық
қызығушылығының, коммуникативтік сұрақтары, түрткісінің дамуы танымдық
белсенділігінің көрсеткіштері ретінде атаған. А.П.Усова өзінің
Балабақшадағы оқыту атты еңбегінде мектепке дейін балалардың оқу
әрекетіндегі танымдық белсенділігіне байланысты үш деңгейге бөлген
теориясын басшылыққа алуды ұсынады.
6-7 жастағы балалардың танымдық белсенділігін дамыту балабақшадағы
педогогтардың үлесіне тиіп, үйымдастыру шеберлігімен тікелей байланысты.
Сондықтан бүгінгі күні тәрбиеші-педогог мамандарына түпкілікті білім
берумен қатар, кәсіби іс-әрекетінің ғылыми негіздерін практикада қолдануға,
практикалық біліктілік пен дағдыны қалыптастыруга ерекше көңіл бөлуде.
Ең басты талап баланың бақыты мен тағдырына жауапкершілікпен қарап,
дене, физиологиялық, психологиялық даму заңдылықтарын түсіну. Балабақша
педагогі өзін жай ғана тәрбиешімін деп қарамай, жалпы мәдениетін және
кәсіби біліктілігі мен даярлығын жетілдіру қажет. 6-7 жастағы балалардың
психологиялық ерекшелігі қоршаған ортадағы дүниені танып білсем деген
қызығушылығы басым болып келеді. Баланың өзіндік iшкі позициясы қалыптасып
және екі қажеттілігі; eкіншісі белгілі бip әлеуметік қатынасқа байланысты
қажеттілігі.
Айналадағы әлемді ойын, еңбек, серуен, сабақта педогог-тәрбиешімен,
ересектермен, құрдастарымен қарым-қатынас кезінде танып біледі. Осындай
жетістіктерге жету үшін тәрбиеші-педагог алдында тұрған ертеңгі мектеп
оқушысы деп қарап, баланың мінез кұлқын, сана-сезімінің жетілу дәрежесін
таным үрдістерінің (түйсігі, қабылдауы, ес, ойлау,сөйлеу, зейінінің) дұрыс
бағытта қалыптасып, дамуын қадағалап әpi дамытып отыру керек. Сондықтан
осындай ерекшелігін ескере отырып, оку-тәрбие процесін жүргізу қажет.
Тәрбиеші - педагог - мектепалды жастағы балалардың танымдық,
белсенділігін қалыптастыруда, оның көзін ашуда басты тұлға. Қaзipri таңда
мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру мәселесі жоғары деңгейде
шешіліп, оқытудың жаңа технологиялары енгізіліп, сапалы нәтижелері байқалып
отыр.
1.1 Ойын арқылы және сыни тұрғыдан ойлау технологиясы бойынша белсенділігін
меңгерту
Ойын дегенміз-жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл-күйін
көтеретін, ойландыратын үрдіс. Ойын-төзімділікті, алғырттықты, тапқырлықты,
ұқыптылықты, ізденпаздықты, іскерлікті, дүниетаным өрісінің көлемділігінің,
көп білуді, сондай-ақ, басқа да толып жатқан сапалылық қасиеттердің
қалыптастыруға үлкен мүмкіндігі бар педагогикалық, тиімді әдістерінің бipi.
Сондықтан ойынды сабақтан тыс уақытты пайдалану - үлкен нәтиже бepepi анық.
Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, содан үлкен мәнді де мағыналы
істер туындап өрбитінін байқаймыз.Себебі, бар өнердің бастауы деп білеміз.
Ойын-тек жас адамның дене күш қуатын молайтып, оны шапшандыққа, дәлдіке т.б
ғана тәрбиелеп қоймайды, оныц ақыл-ойының толысуына, жан дүниенің
қалыптасуына, eceйіп ecyiнe де пайдасын тигізеді. Ойын баланың алдынан
өмірдің eciгiн ашып, оньң шығармашылық, қабілетін оятып, танымдық
қасиеттерін дамытады.
В.А.Сухомолинскийдің сөзімен айтар болсақ, Ойынсыз ақыл ойдың қалыпты
дамуы да жоқ. және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен
жарық терезе icпетті, ол арқылы баланың рухани ceзімі жасампаз өмірмен
ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз-ұшқын,
білімге құмарлық пен іліктеудің маздап жанар оты.
¥лы педагог А.С. Макаренко ойынға үлкен мән бере отырып, өзі басқарған
мекемелерінде ойынды тәрбиеленушілер өміріне міндетті түрде енгізіп
отырады. Ойын баланың өмipiн қызыққа, қуанышқа бөлеуін камтамасыз eту үшін
ол балалардың ойынға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелейді-
деп қарастырады.
Ойынды зерттеу мәселесімен педагогтар мен психологтар ғана емес,
философтар, тарихшылар, этнографтар т.б әcipece өнер қайраткерлері түрлі
саладағы ғалымдар ерекше шұғылданған. Біздің қарастырып отырғанымыз-
танымдық ойындар. Танымдық ойындардың түрлері көп. Мысалы, сөз жүмбақ, сөз
тізбек, крассворд, викторина, психологиялық жаттығулар, логикалық есептер,
тренинг, тест, т.б Танымдық ойындар жас ерекшеліктеріне қарай күрделене
түседі. Адам бойындағы қызығушылығын, қабілеттерін арттыруға, білімін
шыңдауда танымдық ойындардың алар орны ерекше.Адамның танымы биіктеген
сайын, дүниеге көзқарасы да кеңейе түседі.
Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай-
қайсысы да адамға, оның игілігіне қызмет етуге бағытталған. Осындай құнды
мәдени игіліктердің бipi- ұлт ойындары.
Ойын да халық педагогикасының құрамды бip бөлігі. Адам баласы жасаған
жеті кереметтің қатарына ceгізінші eтiп, осы ойынның аталып жүруі де жайдан-
жай емес. Ұлттық ойындар халықтың элеуметтік- экономикалық жағдайларына
байланысты туып, дамығанына қазақ, халқының ұлттык, ойындарымен таныса
отырып, көзімізден әбден жетеді.
Қазақтың ұлттық ойындары тақырыпқа өте бай әр алуан болып келеді.
Дегенмен халық ойының неше алуан түрлерін туғызып қана қойған жоқ, соны ic
жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімдік жақтарын да көре білді.
Уакыт мектеп мұғалімдеріне жастарды жаңа заман талаптарына сай, әpi
озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмipre әзірлеу секілді жауапты
міндеттер жүктеп отыр. Бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесіне деген өз талабы, өз
ерекшелігі бар. Халқымыз терең мағыналы дана сөзін Тауына қарай аңы,
заманына қарай заңы деп тауып айтқан. Еңселі ел болып, ана тілін,
атасалтын, дәстүрін қайта түлетуде. Жаңарған елге, жаңа тіл заңы және
тұжырымдамалар мен бағдарламалар тәрбие жүйесіне жаңаша көзқарасты ұрпак;
тәрбие л еуді талап етуде.
Жастарды жаңа заманға сай тәрбиелеу үшін, ұстаздар қауымы оқу тәрбие
жұмысына шығармашылықпен қарап, оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін қолдану
керек. Сондай оқу- тәрбие негіздерінің бipi- ұлттык; ойындарымыз.
Ол- сандағы ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмipre әзірлеу қажетін
өтеген, сыннан өткен сенімді тәрбие құралы. Қазақдың ұлттық ойындары: ойын-
сауық, тұрмыс-салт ойындары, дене шыныктыру, спорт ойындары және оймен
келетін ойындар болып бөлінеді. Ұлт ойындары сонымен қатар ауыз әдебиетінің
бip саласы болып есептеледі.
Халық өзінің қоршаған дүниенің қыры мен сырын егежей-тегежейлі білуді
баланың санасына ойын арқылы жастайынан сіңіре білуді көздеген. Ойын бала
табиғатымен егіз.Өйткені, бала ойынсыз өспек емес, жан-жақты дамымақ емес
бала отбасы тәрбие және өзін коршаған ортамен тығыз араласа отырып, ана
тілін үйренеді. Мектеп табалдырығынан алғаш аттаған балаларға ана тілін
оқытудың тиімді әдістеріне ерекше мән берілуі тиіс.Ана тілі сабақтарында
ойынды ұтымды пайдалану сондай әдістерге жатады. Ойын арқылы оқу процесін
жандандырып, сабақтың сапасын арттыруға толық мүмкіншілік бар. Баланың
сөздік қорын молайтып, сөзді еркін, өз маганасында қолдануға, тез, жылдам
сөйлеуге жаттықтыруға ойын- бірден-бip таптырмайтын құрал.
Оқушылардың жалпы оқу деңгейін көтеру және олардың кажетті практикалық
білімін, біліктілігін, әдетін, тәртібін, әлеуметтік тәжірибесін
қалыптастыру мақсатында әртүрлі пәндер енгізіліп, олардың әрқайсысының өз
бағдарламасы бар екені бәріне мәлім. Сондай пәннің бipi -тіл дамыту пәні -
бастауыш сыныптарда жүргізіледі.Жасөспірімдердің жан-жақты дамуына жағдай
жасау- жалпыдан жекеге қарай, яғни жеке тұлғаны дамытудың, баланың тіл
мүкістігін танып түзетудің, баланың жеке қасиеттерін ашып, білімі мен
біліктілігін кеңейте отырып, өзара қарым-қатынаста қолданатын сөз байлығын
молайту болып табылады.
Ал, қазақ халық педагогикасында саусақ ойыны ұрпақтан-ұрпаққа қалаған
мәдени шығармашылық болып табылады. Қазақ халқы саусақ ойыны арқылы баланың
сөйлеуге деген талпынысын, қабілетін дамытып, ынтасын арттырарын білген.
Саусақ ойының ойнай отырып, балалар қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды, ағаштарды
бейнелей алады.
Ойын- адамның өміртанымының алғашқы қадамы.
Ойын- бip қарағанда қарапайым құбылыс немесе әрекет icпeттi. Ол
міндетті түрде ұжымдық, әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой
қабілетінің дамуы, бip-бipнe деген сыйластық қажеттіліктерімен санасуы әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бip-бipiнe деген
сенімін арттырады.
Ойынның да өзіне тән мотивтері болады.Мысалы, мазмұндық, рөлдік ойындар
баланың зейінін, eciн, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз атқарады.
Ойын әcepi арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай
қабілеті бар екенің байқап көреді. Ал, ақыл-ой ойындарында белгілі бip
ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын,
зейінділігін арттырумен қатар, epiк сезім түрлерін де дамытады.Ойын түрлері
көп. Соның ішінде бастауыш сыныптарда пайдаланатын: ойын-сабақ, ойын-
жаттығу, сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы ойындар, сөздік ойындар,
логикалық ойын есептер, ұлттық ойындар, т.б. Бұндай ойындар оқушыны жан-
жақты дамытып, білімді толық игеруіне көмектеседі.
Оқу үрдісінде - кеңінен қолданылатын ойынның тағы бip түpi ол-дамытушы
ойындар. Дамытушы ойындардың маңыздылығы оқушылардың ынта- ьқыласын есепке
ала отырып, оқуды қызықты етіп, білім, білік, дағдыны қалыптастыру.
Дамытушы ойындарға қойылатын бipiншi талап -оқушының танымдық әрекетін,
қызығушылығын дамыту.
Бұл талаптар төмендегідей сұраныстарға жауап береді:
a) балаларға өзінің қабілетін көрсете білуге мүмкіндік беру;
ә) баланы басқалармен жарыса білуге қалыптастыру;
б) білік пен дағдыны қалыптастыру үшін білімді өзі ізденуге
қамтамасыз ету;
в) ойын барысында балаға жаңа білім, білік дағдылардың қайнар
көзіне жету;
г) баланың ойын барысында жеткен жеңісі оның жаңа алған білім,
білік, дағдыларымен сәйкес келетіндігі.
Осы керсетілген сұраныстардың ішінде балалардың танымдық
әрекеттерін дамытуда әcipece кейінгі 3 бөлімнің маңызы зор. Дамытушы
ойындардың ішінде оқушылардың өздері қолдан жасап, құрастырып
ойнайтын ойыншықтардың орны ерекше.
Өйткені, өздері ойын барысында жаңа білім алып, олардың елестету, есте
сақтау, ойлау, сөйлеу тілімен олардың түрлі қабілеттері: конструкциялық,
музыкалық, ұйымдастырушылық т.б. қасиеттері дамиды.
Сабақты бірыңғай әдістермен жүргізе беру оқушыларды жалықтырары сөзсіз.
Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар сабақ мазмұнына аса
назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады.
2. Зерттеу бөлімі
Тәрбиенің табиғилық принципін алғашқы рет XVII ғасырда Я.А.Коменский
көрсетті. Тәрбиенің бұл принципінің жүзеге асырылуын қазақтардың күнделікті
тұрмыс-тіршілігінен көруге болады. Олар өздерін табиғаттың ажырамас бөлігі
ретінде есептеген. Мұның барлығы өз ізін жыныстық-жас ерекшелік саралауда
да қалдырды.
Ата-бабаларымыздың Балаңды бес жасқа дейін хандай ұста, он бес жасқа
дейін құлдай жұмса, он бес жастан кейін досыңдай көр деген дана сөзінен
баланың мектепке дейінгі кезеңінде сана-сезімінің тұрақсыздығы, танымдық
ерекшеліктерінің ырықсыздығы, ересектердің мінез-құлықтарына еліктеушілігі
көрінеді. Сондықтан этностық-мәдени сәйкестілікті мектепке дейінгі кезеңде
қалыптастырудың ерекшелігін бұл принцип аша түседі.
Тәрбиенің табиғилық принципі – кез келген тәрбие әрекеті мен
педагогикалық процестің жетекшісі болып, нақты даму деңгейімен
ерекшеленеді. Бұл принциптің мәні мынада: тәрбие мен білім беру табиғи және
әлеуметтік-мәдени процестердің өзара байланысы туралы ғылыми түсінігінің
негізінде танылады. Биологиялық организмнің витальды ерекшеліктерін есепке
алу және жыныстық-жас ерекшелік саралауынан тұрады.
Тұлғаның Мен-тұжырымдама бөлігінде этностық-мәдени сәйкестілік адам
психологиясының түбірлі өзгерісіне байланысты. Одан жас ерекшелік дамуының
әр түрлі кезеңіндегі сапалы мәнін табуға болады.
Этностық-мәдени сәйкестілік өзінің қалыптасу процесінде баланың
психикалық даму кезеңдеріне сай бірнеше кезеңдерден өтеді. Баланың белгілі
бір ұлттық топқа жататыны жөніндегі алғашқы тұжырымдамалардың бірін Пиаже
ұсынды. Пиаже этникалық сипаттамалардың дамуының алғашқы кезеңін мектепке
дейінгі жас кезеңіне арнады, бірақ бала алғашқы өз этносы туралы үзік,
жүйелі емес білімді игереді дейді.
2.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени дүниетанымын
қалыптастыру
Мектепке дейінгі ұйымдарда баланың белгілі бір халыққа тиістілігі екенін
саналы түрде меңгеру, оның ерекшеліктерін айқындау педагогикалық
ерекшеліктерін зерттеуден тұрады.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың ерекшеліктерінің бірі табиғилық принциппен айқындалады.
Тәрбиенің табиғилық принципін алғашқы рет XVII ғасырда Я.А.Коменский
көрсетті. Тәрбиенің бұл принципінің жүзеге асырылуын қазақтардың күнделікті
тұрмыс-тіршілігінен көруге болады. Олар өздерін табиғаттың ажырамас бөлігі
ретінде есептеген. Мұның барлығы өз ізін жыныстық-жас ерекшелік саралауда
да қалдырды.
Ата-бабаларымыздың Балаңды бес жасқа дейін хандай ұста, он бес жасқа
дейін құлдай жұмса, он бес жастан кейін досыңдай көр деген дана сөзінен
баланың мектепке дейінгі кезеңінде сана-сезімінің тұрақсыздығы, танымдық
ерекшеліктерінің ырықсыздығы, ересектердің мінез-құлықтарына еліктеушілігі
көрінеді. Сондықтан этностық-мәдени сәйкестілікті мектепке дейінгі кезеңде
қалыптастырудың ерекшелігін бұл принцип аша түседі.
Тәрбиенің табиғилық принципі – кез келген тәрбие әрекеті мен
педагогикалық процестің жетекшісі болып, нақты даму деңгейімен
ерекшеленеді. Бұл принциптің мәні мынада: тәрбие мен білім беру табиғи және
әлеуметтік-мәдени процестердің өзара байланысы туралы ғылыми түсінігінің
негізінде танылады. Биологиялық организмнің витальды ерекшеліктерін есепке
алу және жыныстық-жас ерекшелік саралауынан тұрады.
Тұлғаның Мен-тұжырымдама бөлігінде этностық-мәдени сәйкестілік адам
психологиясының түбірлі өзгерісіне байланысты. Одан жас ерекшелік дамуының
әр түрлі кезеңіндегі сапалы мәнін табуға болады.
Этностық-мәдени сәйкестілік өзінің қалыптасу процесінде баланың
психикалық даму кезеңдеріне сай бірнеше кезеңдерден өтеді. Баланың белгілі
бір ұлттық топқа жататыны жөніндегі алғашқы тұжырымдамалардың бірін Пиаже
ұсынды. Пиаже этникалық сипаттамалардың дамуының алғашқы кезеңін мектепке
дейінгі жас кезеңіне арнады, бірақ бала алғашқы өз этносы туралы үзік,
жүйелі емес білімді игереді дейді.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың ерекшелігін айқындайтын екінші әдіснамалық қағида -
мәденилік принципі.
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда мәденилік
принципінің мәні бала тәрбиеленіп отырған ортаның, ұлттың, қоғамның,
мемлекеттің, аймақтың мәдениетін баланың қолдана алуы.
Н.Б.Крылова бойынша мәденилік принцип – метапринцип, тәрбие мен білім
беру, бір жағынан, мәдениеттің ерекшеліктері мен талаптары бірқалыпты
болса, екінші жағынан, әлеуметтік қайта құруға қабілетті, яғни тек қана
оның нормалары мен құндылықтарын тасымалдаушы ғана емес, жаңа мәдени
формаларды ұйымдастырушы. Тәрбие мен білім берудің қабілеттілігі -
мәдениеттің мәнін, қарқынын, мазмұны мен компоненттерін көрсетіп, мәдени
өзін-өзі анықтауға және сәйкестілендіруге (идентификациялауға) шарттар
тудыру. Бұл принцип бойынша тәрбие мен білім беру жалпы адамзаттық
құндылықтар негізінде пайда болып, оларға қайшылыққа келмейтін этно-ұлттық
мәдени құндылықтар мен нормалар және аймақтық дәстүрлерге сәйкес құрылады.
Этностық-мәдени сәйкестіліктің дамуы бұл мәдени салада маңызды роль
атқаратын психологиялық әлеуметтік үрдіс. Адам өзінің сәйкестілігін
мойындайтын көптеген ерекшеліктерді әлеуметтік жағдайдың дамуын
талдамайынша, түсінуі қиын.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың маңызды факторы - тіл. Балалардың өзара әрекетінің
нәтижесінде этникалық топ өзінің этникалық тілін сақтай алады, кез келген
жағдайда этникалық тілді сақтау этностық-мәдени сәйкестілікке әсер етеді.
Бабаларымыздың қара сөзінің құдыретін жас ұрпаққа үйрету арқылы
олардың сөз қорын байытып, ана тілінің мәртебесін көтеру қажет деп
ойлаймыз.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың үшінші ерекшелігі ұлттық сана-сезім мен этностық-мәдени
сәйкестіліктің арақатынасына байланысты айқындалады. Балалардың этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда бұл ерекшеліктің мәні этностық-мәдени
сәйкестілік компоненттері арқылы анықталады. Олар: когнитивті, аффективті,
мінез-құлықтық.
Когнитивті компонентке жас ерекшелігіне этникалық өзіндік идентификация,
ана тілін үйренуге талпыныс, өз халқының және басқа да этностардың тарихын,
мәдениетін және ұлттық ерекшеліктерін білу жатады.
Аффективті компонентке жеке тұлғаның сезімінде көрінетін сипаттамалар
кіреді.
Мінез-құлықтық компонентке мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың
әрекетіндегі білім, эмоция, сезімдердің көрінуі, мінез-құлық ережелерін
сақтауы жатады.
Ұлттық сананың қалыптасуындағы мәдениет, өнер рольдерін ашуда, оның
маңызын көрсетуде де Л.С.Выготскийдің триадасы сана – мәдениет – жүріс-
тұрыс туралы пікірін тысқары қалдыра алмаймыз. Себебі, әр ұлт өзінің ұлт
болып қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері, ғылымы арқылы
мінез-құлық, болмыс, сана-сезім ерекшеліктерін анық көрсетеді. Сөйтіп,
өзінің өмір сүру ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт
бастамасы баланың өз мәдениетіне ену мүмкіндігімен анықталады.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың төртінші ерекшелігі этноәлеуметтік-рольдік принципіне
негізделеді.
Этностық мәдениеттің қайта пайда болуы жағдайында біз баланың назарын
жас кезінен этноәлеуметтік рольдерге аударуымыз керек. Бала басқа адам
алдындағы өз міндетін, жауапкершілігін бірте-бірте игере отырып, өзінің
этноәлеуметтік ролінің мәнін түсіне бастайды. Этноәлеуметтік рольді тани
отырып, бала бір жас кезеңнен екінші жас кезеңге өту барысында әр түрлі
этноәлеуметтік рольдерді игереді. Бұл рольдердің этникалық тәрбие берудегі
маңызы өте зор. Оларды әлеуметтену үдерісімен бірлікте жүзеге асыру керек.
Адам әлеуметтену барысында белгілі рольдер атқарып, сол рольдер арқылы
әлеуметтік ортада белгілі орын алады.
Бала – отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі болғандықтан да,
тәрбиенің негізі осы кішкентай нәресте кезден басталуы керек. Ұлттық тәрбие
- бесіктен басталады. Отбасындағы ата мен әженің, әке мен шешенің, апа-
қарындас, аға-інінің бір-бірімен күнделікті өмірдегі қарым-қатынасы, мінез-
құлқы – ұлттық тәрбиенің бастау бұлағы. Этностық тәрбие – жеке тұлғаның
этноәлеуметтік рольдер жүйесін игеруін мақсатты түрде реттеу.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың бесінші ерекшелігі мемлекеттік интеграция және этностық-
мәдени сәйкестілік (қазақстандық патриотизм) идеясына тәуелді.
Қазіргі қоғам дамуында және білім беру жүйесінде екі тенденция
байқалады: саралау және кірігу. Этностық қатынастар саласында оларды
бірлікте қарастыру этно-мәдени білім беру қажеттілігін тудырды.
Педагогикалық үдерісте бұл тұжырымдаманы жүзеге асыру этностық
сәйкестілікті мемлекеттік кірігумен бірлікте қалыптастыру мақсатына әкелді.
Мемлекеттік сәйкестілік (кірігу) – этно-мәдени білім берудің
фундаментальды және стратегиялық мақсаты. Егер этностық сәйкестілікке жеке
және топтық түрде қысқа уақыт мерзімінде жетуге болса, мемлекеттік кірігуге
жету – мемлекетте тұратын барлық этностардың күштерін талап ететін ұзақ
процесс (ҚР этномәдени білім тұжырымдамасы).
Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан - 2030 Жолдауында:
...оқушыларды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған
жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... бүгіннен бастап ұлттық мінез-
құлық, биік талғампаздық, тектілік, білімділік, ұлттық намыс қасиеттерін
сіңіріп қалыптастыруымыз керек, - деген болатын. Елбасының бұл сөздері
педагогтар үшін негізгі бағыт, бағдарлама болып табылады.
Этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастырудың алтыншы ерекшелігі
тұқымқуалаушылық, орта және тәрбиенің әсерінен туындайды. Бұқар жырау
Жаманнан жақсы туса да, жақсыдан жаман туса да, адамның ата-тегінен
деген. Қазақ сонау ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан, тұқым қуалайтын
барлық жақсы қасиеттердің жиынтығын тек деген ұғымға сыйғызып, ондай
адамдарды текті деп бір ауыз сөзбен сипаттаған. Ұлттық ерекшеліктерін
қатаң ұстап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуіне осы тектілік негіз болғаны хақ.
Тәрбиедегі негізгі түп – тектілік, оның тамырын, өмір тұрғысын дұрыс
қалыптастыру - ата-ананың негізгі міндеті. Ол міндетті дұрыс атқару үшін
олардың өздері баласына өнеге болуы тиіс.
Қазақтар Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле, - дегендей халқымыздың бойына сіңген атадан балаға жалғасып келе
жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді
көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз. Балаңа басқұр қалдырғанша,
тозбас дәстүр қалдыр - деген қазақ халқы озық жұрттардың санатында болашақ
қамын қатты ойластырған.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың жетінші ерекшелігі әлеуметтену және этностық тәрбие
түсініктерінің арақатынасынан шығады.
Американ социологтары Т.Парсонс, Р.Мертон жеке тұлғаның белгілі ортаға
бейімделіп, әлеуметтік ортада толық сабақтасып кету үдерісін әлеуметтену
деп атайды. Адамның белгілі ортада әлеуметтенуі оның сол ортаға бейімделу
деңгейімен анықталады.
Гуманистік психологияның өкілдері Г.Олпорт, А.Маслоу, К.Роджерс жеке
тұлғаның әлеуметтенуі дегеніміз оның өзіндік өзектелуінен, яғни Мен
тұжырымдамасының процесінен, қандай ортада болмасын белгілі мағынаға ие
болуынан көрінеді - дейді. Жеке тұлға әлеуметтену барысында өзін-өзі
тәрбиелеуге, істеген ісіне жауап беруге, яғни өзіндік сана-сезімінің
қалыптасуына өзі ықпал ете алады. Адамның әлеуметтенуі - өмір бойы үздіксіз
болып отыратын процесс. Әлеуметтену процесінің мазмұны жалпықоғамдық,
ұжымдық, халықтық және ұлттық мазмұнға ие болады. Тәрбие және оқыту жеке
тұлғаның әлеуметтену негізі бола алады.
Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі - өмір бойы жалғасатын біртұтас үздіксіз
үрдіс, оның даму барысында адамның этнос субъектісі ретінде этностық
құндылықтарды, этноәлеуметтік рольдерді және өз халқының салт-дәстүрлерінде
шоғырланған этностық нормаларды меңгеруі, этностық өзіндік санасын оятып,
өз ұлтына, тіліне, тарихына, мәдениетіне деген мақтаныш сезімін және басқа
ұлт өкілдеріне сыйластық, түсіністік сезімін қалыптастыру болып табылады.
1-кестеде мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастырудың ерекшеліктері көрсетілген.
Кесте 1 - Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастырудың ерекшеліктері
Әдіснамалық қағидалар Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
атаулары сәйкестілігін қалыптастыру ерекшеліктерінің сипаты
табиғилық принципі Бес жасқа дейін баланың этностық-мәдени сәйкестілігі
санасыздық деңгейде, ал бес жастан кейін психикалық
даму ерекшелігі саналы даму деңгейіне жетеді. Сонымен
қатар жыныстық ерекшелік те есепке алынады
мәденилік принципі Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру
тәрбиеленіп отырған ортаның, ұлтының, қоғамның,
мемлекетінің, аймағының мәдениетін қолдана алумен
ерекшеленеді. Бұл жалпы адамзаттық құндылықтарға
қайшылыққа келмейтін этно-ұлттық мәдени құндылықтар
мен нормалар және аймақтық дәстүрлерге сәйкес
құрылады
ұлттық сана-сезім мен Этникалық сәйкестілік ұлттық сана-сезімнің компоненті
этностық ретінде қалыптасады. Бұл қалыптасу процесі мектепке
сәйкестіліктің дейінгі кезеңде көріне бастайды. Мен қазақпын атты
арақатынасы қасиетін тәрбиелеу ұлттық сана-сезімнің ерекшелігінен
туындайды
этноәлеуметтік рольдікБала өз міндетін, жауапкершілігін бірте-бірте игере
принципі отырып, өзінің этноәлеуметтік ролінің мәнін түсіне
бастайды. Этноәлеуметтік рольді тани отырып, бала бір
жас кезеңнен екінші жас кезеңге өту барысында бір
этноәлеуметтік рольден екіншісіне өтеді
мемлекеттік интеграцияЭтностық-мәдени сәйкестілік пен мемлекеттік азаматтық
және этностық-мәдени интеграциялау бірлікте қарастырылады. Қазақстандық
сәйкестілік идеясына патриотизм осы бірлік арқылы қалыптасады
тәуелділігі
тұқымқуалаушылық, ортаБала тәрбиесінің шешуші факторлары болып
және тәрбиенің әсері табылғандықтан, ұлттық ерекшеліктерді ұстану, оларды
ұрпақтан ұрпаққа тәрбие арқылы жеткізіп, этногенетика
және этноәлеуметтік құндылықтарды қалыптасады
әлеуметтену және Әлеуметтену процесі этникалық құндылықтарды,
этностық тәрбие этноәлеуметтік рөлдерді және өз халқының
түсініктерінің салт-дәстүрлерінде шоғырланған этникалық өзіндік
арақатынасы санасын оятып, өз ұлтына, тіліне, тарихына,
мәдениетіне деген мақтаныш сезімін және басқа ұлт
өкілдеріне сыйластық, түсіністік сезімін
қалыптастырады
Зерттеуіміздің мақсатын жүзеге асырудың жолдарын анықтау алгоритміне
сәйкес мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың ерекшеліктері айқындалғаннан кейін, мынадай талаптар
туындайды:
1) мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбие мен оқытудың мазмұны, түрі және
әдістері гуманизм мен қоғамды демократияландыру рухына сәйкес құрылуға
тиіс;
2) мектеп жасына дейінгі кезеңнің ерекшелігі сол, бұл кезеңде баланың
этностық-мәдени сәйкестілігі, адамгершілік қасиеттері, білімдік
дағдылары мен икемділіктерінің негізі қалыптастырылуы қажет;
3) мектеп жасына дейінгі кезеңге қойылатын аса маңызды талап - балалардың
этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырып, білімдерін жинақтау мен
жүйелеу, олардың айналадағы құбылыстар туралы негізгі түсініктері мен
қарапайым ұғымдарын қалыптастыру;
4) балаға мектепке дейінгі ұйымдарда педагогикалық үдеріс арқылы
қазақстандық рухани құндылықтарға сай адамгершілік, мәдениет негіздері
дариды. Ұлттық мінез-құлық, талғампаздық, талғам, ұлттық намыс
қасиеттерін сіңіріп қалыптастыру;
5) балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда мектепке
дейінгі ұйымдарға оқу және тәрбие мәселелерін шешуде өзіндік білімін
пайдалана алатын, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму
деңгейіне көтерілген, жоғары білікті мамандар даярлау;
6) баланың қоршаған ортамен қарым – қатынас жасауына, әлеуметтену
процесіне ерекше көңіл бөлу.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастыруға қойылатын талаптарға сәйкес және ерекшеліктерін ескеру
арқылы этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастырудың компоненттері,
өлшемдері, көрсеткіштері анықталды (кесте 2).
Кесте 2 - Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастырудың компоненттері, өлшемдері және көрсеткіштері
Компоненттер Өлшемдер Көрсеткіштер
Танымдық Білімдер Баланың ана тілі, ата тегі, төл мәденеті мен
тарихы, туған жері, салт-дәстүрлері, ұлттық
рәміздер туралы, сонымен қатар жеті атасы, өз
жұрты мен нағашылары, туыс атаулары және өзінің
этноәлеуметтік рольдері туралы білімдер
Аффективтік Ұмтылысы Жоғарыда аталған білімдерге қызығушылық, саналы
мен ынтасы түрде өзінің және өз ұлтының жағымды және
жағымсыз эмоцияларының сезінуі, өзіндік
сана-сезімі
Мінез-құлықтық Біліктері Белсенділігін, өз-өзін және басқаларды тануға
мен ұмтылысын, ынтасын дамыту, этникасына, ұлтына
дағдылары және мәдениетіне тиістілігіне қарамастан, басқа
ұлттарға балалардың қатынасы - толеранттылық
Көрсетілген өлшемдер этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастыру
процесінің нәтижесін анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан осы үдерістің
бір құрылымдық компоненті ретінде қарастыра отырып, мектепке дейінгі
ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың үлгісі
құрылды (сурет 2).
2-ші суретке сәйкес, мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың мақсатын жүзеге асыра отырып, мектепке
дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастырудың
педагогикалық шарттар жүйесін құрастыру негізгі міндет болып табылады. Бұл
міндет мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың үш компонентін жүзеге асыруды көздейді:
танымдық компоненті (ана тілін үйрету, ата тегі, төл мәдениеті мен
тарихы, туған жері туралы білім беру);
- аффективтік компоненті (өз ұлты мен жалпы адамзаттық құндылықтарына
баулу);
- мінез-құлықтық компоненті (өз-өзін және басқаларды тануға ұмтылысын,
ынтасын дамыту).
- Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың ерекшеліктерін айқындайтын әдіснамалық қағидалар:
табиғилық, мәденилік принциптері, ұлттық сана-сезім мен этникалық
сәйкестіліктің арақатынасы, этноәлеуметтік рольдік принцип,
мемлекеттік интеграция және этностық-мәдени сәйкестілік (қазақстандық
патриотизм) идеясына тәуелділігі, тұқымқуалаушылық, орта және
тәрбиенің әсері, әлеуметтену және этникалық тәрбие түсініктерінің
арақатынасы. Осы қағидалар үлгіге принциптері ретінде кірістірілді.
Осы принциптерді есепке алу арқылы мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру міндеттері өз
шешімін педагогикалық шарттар жүйесін анықтауда және құрастырудан
тұрады. Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыру педагогикалық шарттар жүйесін өңдеуді талап
етеді (сурет 3). Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыру процесі педагогикалық шарттардың болуын
қамтамасыз етуді талап етеді. Педагогикалық шарттар түсінігі
мектепке дейінгі ұйымның оқу-тәрбие процесінің барлық бағыттарының
тиімді қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті объективті және
субъективті факторлардың жиынтығы деп қарастырылады. Олар оқыту мен
тәрбиенің мақсатын, міндеттері мен принциптерін таңдауға байланысты
соған сәйкес мазмұнды, ұйымдастыру формалары мен әдістерін анықтайды.
Онда нақты шарттардың көрінуін маңызды етеді. Олар мыналар: тілдік
ортаның белсенділігі (ЭЕМ-ға арналған Ана тілі бағдарламасы);
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруға арналған
мектепке дейінгі ұйымның оқу-тәрбие процесінің мазмұнына этностық-
мәдени материалды ендіру (Мектепке дейінгілерге этностық-мәдени білім
беру бағдарламасы); балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастыруда отбасының көмегі, отбасының балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін дамытуға бағдарлануы (Ата-аналарға көмек әдістемелік
нұсқауы); мектепке дейінгі ұйымның тәрбиешілеріне балалардың этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастыруға көмек.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың жоғарыда аталған педагогикалық шарттары бір-бірімен өзара
байланысты.
Тілдік ортаның белсенділігі (ЭЕМ-ға арналған Ана тілі
бағдарламасы).
Балаларға ана тілін үйрету әр ұстаздың, әр ата-ананың борышы. Ана тіліне
деген сүйіспеншілік мектеп жасына дейінгі кезеңнен басталады. Бұл ұсынылып
отырған бағдарламада әріптер мен дыбыстарға үйрену және бекіту үшін
ойындар, сөйлеуге дағдыландыратын тапсырмалар беріледі. Бекітуге арналған
ойындар, жұмбақтар ұсынылады. Бұл бағдарламада бір бөлімнен кез келген
екінші бөлімге тез көшіп, ондағы ақпараттармен танысуға болады. Бірінші
және екінші тараулар – белгілі бір тәртіпке негізделген қатаң бірізді
технология бойынша құрылған. Үшінші және төртінші тараулар – модульды
технология бойынша құрылған ойын бөлімі болып табылады. Бағдарламада
жұмбақтар ұсынылады. Бақылау (модуль) негізгі бағдарламаға қосымша ретінде
көрсетіледі. Бақылау белгілі бір тараулар бойынша жүзеге асырылады.
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруға арналған
мектепке дейінгі ұйымның оқу-тәрбие процесінің мазмұнына этностық-мәдени
материалды ендіру (Мектепке дейінгілерге этностық-мәдени білім беру
бағдарламасы)
Баланың жеке басының қалыптасуындағы мектепке дейінгі кезең мектепке
дейінгі ұйымдардағы тәрбие беру кезеңін қамтиды. Осы кезеңнің өзінде-ақ ата-
аналардың, педагогтардың, тәрбиешілердің, психологтардың бірлескен күш-
жігері арқылы баланың әлі айқындала қоймаған әлеуметтік сапаларын
қалыптастыру мен дамытудағы тәрбиелік мүмкіндікті жұмылдыру үшін оның жеке
басының, рухани және дене бітімінің даму ерекшеліктерін, этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыру қажет.
Бағдарлама бес-алты жастағы балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастыруға бағытталған. Бағдарламада мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-
тәрбие процесінде өткізілетін сабақтардың, әр түрлі шаралардың үлгілері
берілген.
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда отбасының
көмегі, отбасының балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін дамытуға
бағдарлануы (Ата-аналарға көмек әдістемелік нұсқауы);
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда ата-аналармен
жұмыс формаларын мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесіне ғылыми тұрғыда
негізделген этностық-мәдени білім арқылы ендіруге болады. Туған үйіне деген
сүйіспеншілікті дамыту – балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін дамытудың
алғашқы сатысы. Балаларда туған үйдің эмоционалдық бейнесін қалыптастырудың
жолдары, құралдары және әдістері: ата-аналарға, отбасының басқа да
мүшелеріне, құрбыларына деген сүйіспеншілікті, сыйластықты тәрбиелеу; туған
үйге деген сүйіспеншілікті тәрбиелеуде отбасы дәстүрлерінің әсері. Туған
үйге дұрыс қатынасты тәрбиелеу. Отан туралы мақал-мәтелдер; Туған үйім
жобасының мазмұнын өңдеу т.б. жұмыстар кіреді.
Мектепке дейінгі ұйымның тәрбиешілеріне балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыруға көмек. Бұл шарттар жүйесіне мектепке дейінгі
ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру
бағдарламасын жүзеге асыру барысында тәрбиешілерге көмек ретінде
сабақтардың үлгілері берілген.
Сондықтан да мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастырудың педагогикалық шарттарын өңдеу этностық-мәдени
сәйкестілікті қалыптастыру жөнінде жұмыстың мақсаты, міндеттері, мазмұны,
формасы, әдістерін анықтауға мүмкіндік береді.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастыруда келесі нәтижеге қол жеткізуді болжаймыз: жас ерекшелігіне
сай этностық-мәдени сәйкестілігі қалыптасқан, ана тілін үйренген, ата тегі,
төл мәденеті мен тарихы, туған жері туралы білімі бар, өз ұлты мен жалпы
адамзаттық құндылықтарына баулыған, өз-өзін және басқаларды тануға ұмтылысы
мен ынтасы дамыған тұлға.
Аталмыш педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігін тексеру мақсатында
тәжірибелі-педагогикалық жұмыс ұйымдастырылды.
Тәжірибелі-педагогикалық жұмыс Қарағанды қаласының №145 Балапан,
№42 Тілек, №65 Балауса балабақшаларында, №68 мектеп-интернат-балабақша
жалпы білім беретін кешенінде жүргізіліп, үш кезеңді қамтыды: анықтау,
қалыптастырушы, бақылау. Экспериментке балалар, тәрбиешілер, ата-аналар
қатынасты: 62 бала – эксперименттік топта, 61 бала – бақылау тобында болды.
Анықтау эксперименті барысында сауалнама, әңгімелесу көмегімен мектепке
дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігінің қалыптасуының
деңгейлері үш компоненттің көрсеткіші негізінде (танымдық, аффективті,
мінез-құлықтық) анықталды. Диагностикалау нәтижелері эксперименттік және
бақылау топтарындағы балалардың этностық-мәдени сәйкестілігінің
қалыптасуының деңгейлерінің төмендігі екені анықталды. Себебі, олардың
мәдениет, өз тарихы туралы білімдері, ана тілін үйренуге деген ұмтылысы,
басқа халықтардың ұлттық құндылықтарына деген қатынасы, патриоттық сезімі,
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің төмен деңгейін көрсетті. Мұның
себебінің бірі тәрбиешілер мен ата-аналардың мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруға бағытталған
дайындығының жеткіліксіздігі. Бұл тәрбиеші мен ата-аналарға жүргізілген
диагностика нәтижесімен анықталды.
Анықтау эксперименті кезеңінде өткізілген әңгімелесу барысында
тәрбиешілер, ата-аналар этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастыру өзекті
мәселе екеніне көз жеткізіп, мектепке дейінгі ұйымда арнайы әдістемелік
жүйенің болмауы және әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы анықталды. Сонымен
қатар мектепке дейінгі ұйымның оқу жоспарларын талдау нәтижесі мектепке
дейінгі ұйым мен отбасы арасындағы байланыстың әлсіздігін, мектепке дейінгі
ұйымдарда бір жүйенің жоқтығын, этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастыру
шарттарының анықталмағандығын, мектепке дейінгі ұйым мен ата-аналар
арасындағы сабақтастықтың әлсіздігін көрсетті
Барлығы төрт кесінді өткізілді. Оның бірінші кесіндісі анықтаушы
эксперимент кезінде жүргізілді. Қалыптастырушы эксперимент кезінде екі (2-
ші және 3-ші) аралық кесінділер алынды. Эксперименттен кейін төртінші
кесінді жасалынды.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігінің
ерекшеліктерін ашу негізінде және анықтау экспериментінің нәтижелері,
мектепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық процесіне жүргізілген талдау
бізге балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру әдістемесін
жасауға түрткі болды.
Тәрбиешілердің жоспарларын талдау, жас ерекшелігі мен қызығушылығын
ескере отырып шығармашылық жұмыстарды (апталықтар, айлықтар, көрмелер,
мұражайларға бару және т.б.) ұйымдастырып, өткізуге себеп болды. Мектепке
дейінгі ұйым мен отбасы арасындағы сабақтастықты нығайту мақсатында ата-
аналармен этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастыру бойынша түрлі жұмыс
формалары (тақырыптық баяндамалар, ата-аналар жиналысы, ата-аналар бұрышы)
ұйымдастырылды, этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастыру материалдары
арқылы тәрбиешілер мен ата-аналардың, теориялық және әдістемелік даярлық
деңгейлері анықталды.
Осыдан келіп қалыптастырушы эксперимент жүргізілді. Ол мектепке дейінгі
ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру мақсатында
балалардың білімдерін тереңдетіп, жүйелеу, жағымды эмоциялар мен мінез-
құлықтық бағдарларды дамытудан тұрады. Бұл эксперимент мектепке дейінгі
ұйымның оқу-тәрбие процесіне біздің құрастырған педагогикалық шарттар
негізінде кезең бойынша енгізілді: мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың
этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда тәрбиешілердің даярлығы
(Тәрбиешілерге көмек әдістемелік нұсқауы); мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда отбасының көмегі,
отбасының балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін дамытуға бағдарлануы
(Ата-аналарға көмек әдістемелік нұсқауы); балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыруға арналған мектепке дейінгі ұйымның оқу-тәрбие
процесінің мазмұнына этностық-мәдени материалды ендіру (Мектепке
дейінгілерге этностық-мәдени білім беру бағдарламасы); тілдік ортаның
белсенділігі (Ана тілі электронды оқу баспасы).
Қалыптастырушы эксперимент екі бағытта жүзеге асты:
- мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды тәрбиелеу құралы ретінде
ересектердің (тәрбиеші-педагогтардың, ата-аналардың) этностық-
мәдени сәйкестілікті қалыптастыруға қатынастарын зерттеу;
- мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігінің ерекшеліктерінің көрінуін зерттеу.
Қалыптастырушы эксперимент төмендегі зерттеу әдістері арқылы жүзеге
асты: жеке әңгіме, анкета, таңдау ситуациясы, бақылау.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастыруда біздің құрастырған әдістемелер қолданылды. Әр кезең
барысында әр түрлі әдістемелер негізінде мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруды тексеру негізінде
аралық кесінділер жүргізілді.
Қалыптастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. 5-6 жасар балалардың ойын арқылы сөйлеу тілін дамыту
... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ойын арқылы және сыни тұрғыдан ойлау технологиясы бойынша
белсенділігін
меңгерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 6-8
2. Зерттеу
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени дүниетанымын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-25
2.2 Ойын – мектеп жасына дейінгілердің белсенділігін арттыратын негізгі
тәрбие
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .26 -35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .37-38
Кіріспе
Тәуелсіз еліміздің білім –беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер
қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған
қоғамның тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп бүгінгі таңда оқу-
тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен
ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие үрдісінде барлық
ресурстар толық қолданыс таппай келеді.
Тәрбиенің осындай жиі қолданылатын құралдарының бірі-ойын.
Балалық шақ-бала бойына адамгершіліктің негізін қалайтын кез.
Сондықтан да бала бойына жас кезінен бастап ізгілік, мейірімділік,
инабаттылық сезімдерін қалыптастыру ата-аналар мен тәрбиеші ұстаздардың
міндеті.
Сондықтан біз, тәрбиешілер Қазақстан Республикамыздың болашақ
үміткерлеріміздің жоғарғы деңгейде тәрбиелеп оқыту үшін, мектеп жасына
дейінгі балалардың белсендігін арттыру үшін айналадағы дүниемен
таныстырудың практикалық жүйесін іске асыруымыз қажет. Сондықтан қазіргі
таңда бұл тақырып өте өзекті.
Зерттеу мақсаты: 5-6 жастағы балалардың айналадағы дүниемен
таныстыру іс-әрекетінде дидактика жүйе тиімділігін тексеру.
Зерттеу міндеттері: жоғарыда көрсетілген зерттеу мақсатын жүзеге
асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешуіміз керек деп таптық.
- сөйлеу тілі, ойын ұғымдарының теориялық сипатын анықтау;
- ойын арқылы сөйлеу тілін дамытуды ұйымдастыру жолдарын анықтау және
негіздеу;
- мектепалды даярлық тобы сабағында ойын арқылы сөйлеу тілін дамытуға және
сыни тұрғысынан ойлау технологиясы бойынша белсенділікті меңгертуге
байланысты жұмыс түрлерін қолданудың тиімді жолдарын белгілеу:
Зерттеу болжамы: Егер даярлық тобында ойын арқылы дамытуға арналған
тапсырмалар жүйелі бағытталып, ұйымдастырылса төмендегідей жетістіктерге
жетуге болады:
-оқушылардың ақыл-ойы кеңейеді;
-өз бетімен еңбектену, іздену, жаңа нәрсені ойлап табу, талпыну қабілеттері
ашылады;
-логикалық ойлауы, ой белсенділігінің артуы;
-өзін-өзі бағалай білуі, өздігінен жетілу дағдылары қалыптасып дамиды;
-интеллектуалды ойлау қабілеті дамиды;
-белгілі бір іс-әрекетті орындағанда жігерлі еңбек етуі, шығармашылық
тапқырлығы үстей береді.
Зерттеу әдістері:
- педагогикалық және психологиялық әдебиеттерді талдау;
- бастауыш мектеп мұғалімдерінің озық іс-тәжірибелерімен танысып,зерттеу,
байқау;
- педагогикалық эксперимент жүргізу;
- әртүрлі мәтінмен, сюжетті суретке әңгіме құрау әдістерін қолдану;
- әңгеме, сауал сұрақтар, байқау, салыстыру;
- құзіреттіліктің бастапқы негіздерін қалыптастыру;
- педагогикалық эсперимент нәтижелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылау.
Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасында атап көрсетілгендей, халықтың этностық-мәдени сәйкестілігі
өз тарихында, мәдениетінде болған оқиғаларды білу, қалыптасқан рухани
құндылықтарға адалдық, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде құралады. Ол
ұлттық азат және ерікті жасампаздық шығармашылығы процесінде қалыптасады.
Этностық-мәдени сәйкестілік жағдайына халықтың өзі тудырған әлеуметтік-
мәдени жүйе арқылы қол жетеді. Бұл жүйеге отбасы, мектепке дейінгі балалар
мекемелері, оқу орындары, ұлттық, мәдени орталықтар, бұқаралық ақпарат
құралдары, көркем және ғылыми әдебиет, ғылыми-зерттеу және әкімшілік
мекемелері, тағы басқалары жатады.
1. 5-6 жасар балалардың ойын арқылы сөйлеу тілін дамыту
Болашақ ұрпақтың танымдылық белсенділігін дамыту ақыл-ой тәрбиесінің
бip міндеті ретінде күш бүгінге дейін күн тәртібінен түспей келеді. Ақыл-ой
тәрбиесінің бұл acпектісі баланың ойлау операциясының, танымдық
процестерінің және қабілетінің дамуына тікелей байланысты. 6-7 жастағы
баланы оқу-тәрбие процесінде дамыту мәселесінде басты ролді ең алдымен
баланың өздігімен әрекеті және танымдық белсенділігі атқарады. Ғалымдар
С.Л. Рубинштейн, Д.П. Годовикова, Т.А. Куликова, А.И. Сорокинаның
еңбектерінде 6-7 жастагы балалардың білуге құштарлығының, танымдық
қызығушылығының, коммуникативтік сұрақтары, түрткісінің дамуы танымдық
белсенділігінің көрсеткіштері ретінде атаған. А.П.Усова өзінің
Балабақшадағы оқыту атты еңбегінде мектепке дейін балалардың оқу
әрекетіндегі танымдық белсенділігіне байланысты үш деңгейге бөлген
теориясын басшылыққа алуды ұсынады.
6-7 жастағы балалардың танымдық белсенділігін дамыту балабақшадағы
педогогтардың үлесіне тиіп, үйымдастыру шеберлігімен тікелей байланысты.
Сондықтан бүгінгі күні тәрбиеші-педогог мамандарына түпкілікті білім
берумен қатар, кәсіби іс-әрекетінің ғылыми негіздерін практикада қолдануға,
практикалық біліктілік пен дағдыны қалыптастыруга ерекше көңіл бөлуде.
Ең басты талап баланың бақыты мен тағдырына жауапкершілікпен қарап,
дене, физиологиялық, психологиялық даму заңдылықтарын түсіну. Балабақша
педагогі өзін жай ғана тәрбиешімін деп қарамай, жалпы мәдениетін және
кәсіби біліктілігі мен даярлығын жетілдіру қажет. 6-7 жастағы балалардың
психологиялық ерекшелігі қоршаған ортадағы дүниені танып білсем деген
қызығушылығы басым болып келеді. Баланың өзіндік iшкі позициясы қалыптасып
және екі қажеттілігі; eкіншісі белгілі бip әлеуметік қатынасқа байланысты
қажеттілігі.
Айналадағы әлемді ойын, еңбек, серуен, сабақта педогог-тәрбиешімен,
ересектермен, құрдастарымен қарым-қатынас кезінде танып біледі. Осындай
жетістіктерге жету үшін тәрбиеші-педагог алдында тұрған ертеңгі мектеп
оқушысы деп қарап, баланың мінез кұлқын, сана-сезімінің жетілу дәрежесін
таным үрдістерінің (түйсігі, қабылдауы, ес, ойлау,сөйлеу, зейінінің) дұрыс
бағытта қалыптасып, дамуын қадағалап әpi дамытып отыру керек. Сондықтан
осындай ерекшелігін ескере отырып, оку-тәрбие процесін жүргізу қажет.
Тәрбиеші - педагог - мектепалды жастағы балалардың танымдық,
белсенділігін қалыптастыруда, оның көзін ашуда басты тұлға. Қaзipri таңда
мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру мәселесі жоғары деңгейде
шешіліп, оқытудың жаңа технологиялары енгізіліп, сапалы нәтижелері байқалып
отыр.
1.1 Ойын арқылы және сыни тұрғыдан ойлау технологиясы бойынша белсенділігін
меңгерту
Ойын дегенміз-жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл-күйін
көтеретін, ойландыратын үрдіс. Ойын-төзімділікті, алғырттықты, тапқырлықты,
ұқыптылықты, ізденпаздықты, іскерлікті, дүниетаным өрісінің көлемділігінің,
көп білуді, сондай-ақ, басқа да толып жатқан сапалылық қасиеттердің
қалыптастыруға үлкен мүмкіндігі бар педагогикалық, тиімді әдістерінің бipi.
Сондықтан ойынды сабақтан тыс уақытты пайдалану - үлкен нәтиже бepepi анық.
Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, содан үлкен мәнді де мағыналы
істер туындап өрбитінін байқаймыз.Себебі, бар өнердің бастауы деп білеміз.
Ойын-тек жас адамның дене күш қуатын молайтып, оны шапшандыққа, дәлдіке т.б
ғана тәрбиелеп қоймайды, оныц ақыл-ойының толысуына, жан дүниенің
қалыптасуына, eceйіп ecyiнe де пайдасын тигізеді. Ойын баланың алдынан
өмірдің eciгiн ашып, оньң шығармашылық, қабілетін оятып, танымдық
қасиеттерін дамытады.
В.А.Сухомолинскийдің сөзімен айтар болсақ, Ойынсыз ақыл ойдың қалыпты
дамуы да жоқ. және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен
жарық терезе icпетті, ол арқылы баланың рухани ceзімі жасампаз өмірмен
ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз-ұшқын,
білімге құмарлық пен іліктеудің маздап жанар оты.
¥лы педагог А.С. Макаренко ойынға үлкен мән бере отырып, өзі басқарған
мекемелерінде ойынды тәрбиеленушілер өміріне міндетті түрде енгізіп
отырады. Ойын баланың өмipiн қызыққа, қуанышқа бөлеуін камтамасыз eту үшін
ол балалардың ойынға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелейді-
деп қарастырады.
Ойынды зерттеу мәселесімен педагогтар мен психологтар ғана емес,
философтар, тарихшылар, этнографтар т.б әcipece өнер қайраткерлері түрлі
саладағы ғалымдар ерекше шұғылданған. Біздің қарастырып отырғанымыз-
танымдық ойындар. Танымдық ойындардың түрлері көп. Мысалы, сөз жүмбақ, сөз
тізбек, крассворд, викторина, психологиялық жаттығулар, логикалық есептер,
тренинг, тест, т.б Танымдық ойындар жас ерекшеліктеріне қарай күрделене
түседі. Адам бойындағы қызығушылығын, қабілеттерін арттыруға, білімін
шыңдауда танымдық ойындардың алар орны ерекше.Адамның танымы биіктеген
сайын, дүниеге көзқарасы да кеңейе түседі.
Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай-
қайсысы да адамға, оның игілігіне қызмет етуге бағытталған. Осындай құнды
мәдени игіліктердің бipi- ұлт ойындары.
Ойын да халық педагогикасының құрамды бip бөлігі. Адам баласы жасаған
жеті кереметтің қатарына ceгізінші eтiп, осы ойынның аталып жүруі де жайдан-
жай емес. Ұлттық ойындар халықтың элеуметтік- экономикалық жағдайларына
байланысты туып, дамығанына қазақ, халқының ұлттык, ойындарымен таныса
отырып, көзімізден әбден жетеді.
Қазақтың ұлттық ойындары тақырыпқа өте бай әр алуан болып келеді.
Дегенмен халық ойының неше алуан түрлерін туғызып қана қойған жоқ, соны ic
жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімдік жақтарын да көре білді.
Уакыт мектеп мұғалімдеріне жастарды жаңа заман талаптарына сай, әpi
озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмipre әзірлеу секілді жауапты
міндеттер жүктеп отыр. Бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесіне деген өз талабы, өз
ерекшелігі бар. Халқымыз терең мағыналы дана сөзін Тауына қарай аңы,
заманына қарай заңы деп тауып айтқан. Еңселі ел болып, ана тілін,
атасалтын, дәстүрін қайта түлетуде. Жаңарған елге, жаңа тіл заңы және
тұжырымдамалар мен бағдарламалар тәрбие жүйесіне жаңаша көзқарасты ұрпак;
тәрбие л еуді талап етуде.
Жастарды жаңа заманға сай тәрбиелеу үшін, ұстаздар қауымы оқу тәрбие
жұмысына шығармашылықпен қарап, оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін қолдану
керек. Сондай оқу- тәрбие негіздерінің бipi- ұлттык; ойындарымыз.
Ол- сандағы ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмipre әзірлеу қажетін
өтеген, сыннан өткен сенімді тәрбие құралы. Қазақдың ұлттық ойындары: ойын-
сауық, тұрмыс-салт ойындары, дене шыныктыру, спорт ойындары және оймен
келетін ойындар болып бөлінеді. Ұлт ойындары сонымен қатар ауыз әдебиетінің
бip саласы болып есептеледі.
Халық өзінің қоршаған дүниенің қыры мен сырын егежей-тегежейлі білуді
баланың санасына ойын арқылы жастайынан сіңіре білуді көздеген. Ойын бала
табиғатымен егіз.Өйткені, бала ойынсыз өспек емес, жан-жақты дамымақ емес
бала отбасы тәрбие және өзін коршаған ортамен тығыз араласа отырып, ана
тілін үйренеді. Мектеп табалдырығынан алғаш аттаған балаларға ана тілін
оқытудың тиімді әдістеріне ерекше мән берілуі тиіс.Ана тілі сабақтарында
ойынды ұтымды пайдалану сондай әдістерге жатады. Ойын арқылы оқу процесін
жандандырып, сабақтың сапасын арттыруға толық мүмкіншілік бар. Баланың
сөздік қорын молайтып, сөзді еркін, өз маганасында қолдануға, тез, жылдам
сөйлеуге жаттықтыруға ойын- бірден-бip таптырмайтын құрал.
Оқушылардың жалпы оқу деңгейін көтеру және олардың кажетті практикалық
білімін, біліктілігін, әдетін, тәртібін, әлеуметтік тәжірибесін
қалыптастыру мақсатында әртүрлі пәндер енгізіліп, олардың әрқайсысының өз
бағдарламасы бар екені бәріне мәлім. Сондай пәннің бipi -тіл дамыту пәні -
бастауыш сыныптарда жүргізіледі.Жасөспірімдердің жан-жақты дамуына жағдай
жасау- жалпыдан жекеге қарай, яғни жеке тұлғаны дамытудың, баланың тіл
мүкістігін танып түзетудің, баланың жеке қасиеттерін ашып, білімі мен
біліктілігін кеңейте отырып, өзара қарым-қатынаста қолданатын сөз байлығын
молайту болып табылады.
Ал, қазақ халық педагогикасында саусақ ойыны ұрпақтан-ұрпаққа қалаған
мәдени шығармашылық болып табылады. Қазақ халқы саусақ ойыны арқылы баланың
сөйлеуге деген талпынысын, қабілетін дамытып, ынтасын арттырарын білген.
Саусақ ойының ойнай отырып, балалар қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды, ағаштарды
бейнелей алады.
Ойын- адамның өміртанымының алғашқы қадамы.
Ойын- бip қарағанда қарапайым құбылыс немесе әрекет icпeттi. Ол
міндетті түрде ұжымдық, әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой
қабілетінің дамуы, бip-бipнe деген сыйластық қажеттіліктерімен санасуы әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бip-бipiнe деген
сенімін арттырады.
Ойынның да өзіне тән мотивтері болады.Мысалы, мазмұндық, рөлдік ойындар
баланың зейінін, eciн, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз атқарады.
Ойын әcepi арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай
қабілеті бар екенің байқап көреді. Ал, ақыл-ой ойындарында белгілі бip
ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын,
зейінділігін арттырумен қатар, epiк сезім түрлерін де дамытады.Ойын түрлері
көп. Соның ішінде бастауыш сыныптарда пайдаланатын: ойын-сабақ, ойын-
жаттығу, сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы ойындар, сөздік ойындар,
логикалық ойын есептер, ұлттық ойындар, т.б. Бұндай ойындар оқушыны жан-
жақты дамытып, білімді толық игеруіне көмектеседі.
Оқу үрдісінде - кеңінен қолданылатын ойынның тағы бip түpi ол-дамытушы
ойындар. Дамытушы ойындардың маңыздылығы оқушылардың ынта- ьқыласын есепке
ала отырып, оқуды қызықты етіп, білім, білік, дағдыны қалыптастыру.
Дамытушы ойындарға қойылатын бipiншi талап -оқушының танымдық әрекетін,
қызығушылығын дамыту.
Бұл талаптар төмендегідей сұраныстарға жауап береді:
a) балаларға өзінің қабілетін көрсете білуге мүмкіндік беру;
ә) баланы басқалармен жарыса білуге қалыптастыру;
б) білік пен дағдыны қалыптастыру үшін білімді өзі ізденуге
қамтамасыз ету;
в) ойын барысында балаға жаңа білім, білік дағдылардың қайнар
көзіне жету;
г) баланың ойын барысында жеткен жеңісі оның жаңа алған білім,
білік, дағдыларымен сәйкес келетіндігі.
Осы керсетілген сұраныстардың ішінде балалардың танымдық
әрекеттерін дамытуда әcipece кейінгі 3 бөлімнің маңызы зор. Дамытушы
ойындардың ішінде оқушылардың өздері қолдан жасап, құрастырып
ойнайтын ойыншықтардың орны ерекше.
Өйткені, өздері ойын барысында жаңа білім алып, олардың елестету, есте
сақтау, ойлау, сөйлеу тілімен олардың түрлі қабілеттері: конструкциялық,
музыкалық, ұйымдастырушылық т.б. қасиеттері дамиды.
Сабақты бірыңғай әдістермен жүргізе беру оқушыларды жалықтырары сөзсіз.
Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар сабақ мазмұнына аса
назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады.
2. Зерттеу бөлімі
Тәрбиенің табиғилық принципін алғашқы рет XVII ғасырда Я.А.Коменский
көрсетті. Тәрбиенің бұл принципінің жүзеге асырылуын қазақтардың күнделікті
тұрмыс-тіршілігінен көруге болады. Олар өздерін табиғаттың ажырамас бөлігі
ретінде есептеген. Мұның барлығы өз ізін жыныстық-жас ерекшелік саралауда
да қалдырды.
Ата-бабаларымыздың Балаңды бес жасқа дейін хандай ұста, он бес жасқа
дейін құлдай жұмса, он бес жастан кейін досыңдай көр деген дана сөзінен
баланың мектепке дейінгі кезеңінде сана-сезімінің тұрақсыздығы, танымдық
ерекшеліктерінің ырықсыздығы, ересектердің мінез-құлықтарына еліктеушілігі
көрінеді. Сондықтан этностық-мәдени сәйкестілікті мектепке дейінгі кезеңде
қалыптастырудың ерекшелігін бұл принцип аша түседі.
Тәрбиенің табиғилық принципі – кез келген тәрбие әрекеті мен
педагогикалық процестің жетекшісі болып, нақты даму деңгейімен
ерекшеленеді. Бұл принциптің мәні мынада: тәрбие мен білім беру табиғи және
әлеуметтік-мәдени процестердің өзара байланысы туралы ғылыми түсінігінің
негізінде танылады. Биологиялық организмнің витальды ерекшеліктерін есепке
алу және жыныстық-жас ерекшелік саралауынан тұрады.
Тұлғаның Мен-тұжырымдама бөлігінде этностық-мәдени сәйкестілік адам
психологиясының түбірлі өзгерісіне байланысты. Одан жас ерекшелік дамуының
әр түрлі кезеңіндегі сапалы мәнін табуға болады.
Этностық-мәдени сәйкестілік өзінің қалыптасу процесінде баланың
психикалық даму кезеңдеріне сай бірнеше кезеңдерден өтеді. Баланың белгілі
бір ұлттық топқа жататыны жөніндегі алғашқы тұжырымдамалардың бірін Пиаже
ұсынды. Пиаже этникалық сипаттамалардың дамуының алғашқы кезеңін мектепке
дейінгі жас кезеңіне арнады, бірақ бала алғашқы өз этносы туралы үзік,
жүйелі емес білімді игереді дейді.
2.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени дүниетанымын
қалыптастыру
Мектепке дейінгі ұйымдарда баланың белгілі бір халыққа тиістілігі екенін
саналы түрде меңгеру, оның ерекшеліктерін айқындау педагогикалық
ерекшеліктерін зерттеуден тұрады.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың ерекшеліктерінің бірі табиғилық принциппен айқындалады.
Тәрбиенің табиғилық принципін алғашқы рет XVII ғасырда Я.А.Коменский
көрсетті. Тәрбиенің бұл принципінің жүзеге асырылуын қазақтардың күнделікті
тұрмыс-тіршілігінен көруге болады. Олар өздерін табиғаттың ажырамас бөлігі
ретінде есептеген. Мұның барлығы өз ізін жыныстық-жас ерекшелік саралауда
да қалдырды.
Ата-бабаларымыздың Балаңды бес жасқа дейін хандай ұста, он бес жасқа
дейін құлдай жұмса, он бес жастан кейін досыңдай көр деген дана сөзінен
баланың мектепке дейінгі кезеңінде сана-сезімінің тұрақсыздығы, танымдық
ерекшеліктерінің ырықсыздығы, ересектердің мінез-құлықтарына еліктеушілігі
көрінеді. Сондықтан этностық-мәдени сәйкестілікті мектепке дейінгі кезеңде
қалыптастырудың ерекшелігін бұл принцип аша түседі.
Тәрбиенің табиғилық принципі – кез келген тәрбие әрекеті мен
педагогикалық процестің жетекшісі болып, нақты даму деңгейімен
ерекшеленеді. Бұл принциптің мәні мынада: тәрбие мен білім беру табиғи және
әлеуметтік-мәдени процестердің өзара байланысы туралы ғылыми түсінігінің
негізінде танылады. Биологиялық организмнің витальды ерекшеліктерін есепке
алу және жыныстық-жас ерекшелік саралауынан тұрады.
Тұлғаның Мен-тұжырымдама бөлігінде этностық-мәдени сәйкестілік адам
психологиясының түбірлі өзгерісіне байланысты. Одан жас ерекшелік дамуының
әр түрлі кезеңіндегі сапалы мәнін табуға болады.
Этностық-мәдени сәйкестілік өзінің қалыптасу процесінде баланың
психикалық даму кезеңдеріне сай бірнеше кезеңдерден өтеді. Баланың белгілі
бір ұлттық топқа жататыны жөніндегі алғашқы тұжырымдамалардың бірін Пиаже
ұсынды. Пиаже этникалық сипаттамалардың дамуының алғашқы кезеңін мектепке
дейінгі жас кезеңіне арнады, бірақ бала алғашқы өз этносы туралы үзік,
жүйелі емес білімді игереді дейді.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың ерекшелігін айқындайтын екінші әдіснамалық қағида -
мәденилік принципі.
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда мәденилік
принципінің мәні бала тәрбиеленіп отырған ортаның, ұлттың, қоғамның,
мемлекеттің, аймақтың мәдениетін баланың қолдана алуы.
Н.Б.Крылова бойынша мәденилік принцип – метапринцип, тәрбие мен білім
беру, бір жағынан, мәдениеттің ерекшеліктері мен талаптары бірқалыпты
болса, екінші жағынан, әлеуметтік қайта құруға қабілетті, яғни тек қана
оның нормалары мен құндылықтарын тасымалдаушы ғана емес, жаңа мәдени
формаларды ұйымдастырушы. Тәрбие мен білім берудің қабілеттілігі -
мәдениеттің мәнін, қарқынын, мазмұны мен компоненттерін көрсетіп, мәдени
өзін-өзі анықтауға және сәйкестілендіруге (идентификациялауға) шарттар
тудыру. Бұл принцип бойынша тәрбие мен білім беру жалпы адамзаттық
құндылықтар негізінде пайда болып, оларға қайшылыққа келмейтін этно-ұлттық
мәдени құндылықтар мен нормалар және аймақтық дәстүрлерге сәйкес құрылады.
Этностық-мәдени сәйкестіліктің дамуы бұл мәдени салада маңызды роль
атқаратын психологиялық әлеуметтік үрдіс. Адам өзінің сәйкестілігін
мойындайтын көптеген ерекшеліктерді әлеуметтік жағдайдың дамуын
талдамайынша, түсінуі қиын.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың маңызды факторы - тіл. Балалардың өзара әрекетінің
нәтижесінде этникалық топ өзінің этникалық тілін сақтай алады, кез келген
жағдайда этникалық тілді сақтау этностық-мәдени сәйкестілікке әсер етеді.
Бабаларымыздың қара сөзінің құдыретін жас ұрпаққа үйрету арқылы
олардың сөз қорын байытып, ана тілінің мәртебесін көтеру қажет деп
ойлаймыз.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың үшінші ерекшелігі ұлттық сана-сезім мен этностық-мәдени
сәйкестіліктің арақатынасына байланысты айқындалады. Балалардың этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда бұл ерекшеліктің мәні этностық-мәдени
сәйкестілік компоненттері арқылы анықталады. Олар: когнитивті, аффективті,
мінез-құлықтық.
Когнитивті компонентке жас ерекшелігіне этникалық өзіндік идентификация,
ана тілін үйренуге талпыныс, өз халқының және басқа да этностардың тарихын,
мәдениетін және ұлттық ерекшеліктерін білу жатады.
Аффективті компонентке жеке тұлғаның сезімінде көрінетін сипаттамалар
кіреді.
Мінез-құлықтық компонентке мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың
әрекетіндегі білім, эмоция, сезімдердің көрінуі, мінез-құлық ережелерін
сақтауы жатады.
Ұлттық сананың қалыптасуындағы мәдениет, өнер рольдерін ашуда, оның
маңызын көрсетуде де Л.С.Выготскийдің триадасы сана – мәдениет – жүріс-
тұрыс туралы пікірін тысқары қалдыра алмаймыз. Себебі, әр ұлт өзінің ұлт
болып қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері, ғылымы арқылы
мінез-құлық, болмыс, сана-сезім ерекшеліктерін анық көрсетеді. Сөйтіп,
өзінің өмір сүру ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт
бастамасы баланың өз мәдениетіне ену мүмкіндігімен анықталады.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың төртінші ерекшелігі этноәлеуметтік-рольдік принципіне
негізделеді.
Этностық мәдениеттің қайта пайда болуы жағдайында біз баланың назарын
жас кезінен этноәлеуметтік рольдерге аударуымыз керек. Бала басқа адам
алдындағы өз міндетін, жауапкершілігін бірте-бірте игере отырып, өзінің
этноәлеуметтік ролінің мәнін түсіне бастайды. Этноәлеуметтік рольді тани
отырып, бала бір жас кезеңнен екінші жас кезеңге өту барысында әр түрлі
этноәлеуметтік рольдерді игереді. Бұл рольдердің этникалық тәрбие берудегі
маңызы өте зор. Оларды әлеуметтену үдерісімен бірлікте жүзеге асыру керек.
Адам әлеуметтену барысында белгілі рольдер атқарып, сол рольдер арқылы
әлеуметтік ортада белгілі орын алады.
Бала – отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі болғандықтан да,
тәрбиенің негізі осы кішкентай нәресте кезден басталуы керек. Ұлттық тәрбие
- бесіктен басталады. Отбасындағы ата мен әженің, әке мен шешенің, апа-
қарындас, аға-інінің бір-бірімен күнделікті өмірдегі қарым-қатынасы, мінез-
құлқы – ұлттық тәрбиенің бастау бұлағы. Этностық тәрбие – жеке тұлғаның
этноәлеуметтік рольдер жүйесін игеруін мақсатты түрде реттеу.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың бесінші ерекшелігі мемлекеттік интеграция және этностық-
мәдени сәйкестілік (қазақстандық патриотизм) идеясына тәуелді.
Қазіргі қоғам дамуында және білім беру жүйесінде екі тенденция
байқалады: саралау және кірігу. Этностық қатынастар саласында оларды
бірлікте қарастыру этно-мәдени білім беру қажеттілігін тудырды.
Педагогикалық үдерісте бұл тұжырымдаманы жүзеге асыру этностық
сәйкестілікті мемлекеттік кірігумен бірлікте қалыптастыру мақсатына әкелді.
Мемлекеттік сәйкестілік (кірігу) – этно-мәдени білім берудің
фундаментальды және стратегиялық мақсаты. Егер этностық сәйкестілікке жеке
және топтық түрде қысқа уақыт мерзімінде жетуге болса, мемлекеттік кірігуге
жету – мемлекетте тұратын барлық этностардың күштерін талап ететін ұзақ
процесс (ҚР этномәдени білім тұжырымдамасы).
Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан - 2030 Жолдауында:
...оқушыларды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған
жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... бүгіннен бастап ұлттық мінез-
құлық, биік талғампаздық, тектілік, білімділік, ұлттық намыс қасиеттерін
сіңіріп қалыптастыруымыз керек, - деген болатын. Елбасының бұл сөздері
педагогтар үшін негізгі бағыт, бағдарлама болып табылады.
Этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастырудың алтыншы ерекшелігі
тұқымқуалаушылық, орта және тәрбиенің әсерінен туындайды. Бұқар жырау
Жаманнан жақсы туса да, жақсыдан жаман туса да, адамның ата-тегінен
деген. Қазақ сонау ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан, тұқым қуалайтын
барлық жақсы қасиеттердің жиынтығын тек деген ұғымға сыйғызып, ондай
адамдарды текті деп бір ауыз сөзбен сипаттаған. Ұлттық ерекшеліктерін
қатаң ұстап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуіне осы тектілік негіз болғаны хақ.
Тәрбиедегі негізгі түп – тектілік, оның тамырын, өмір тұрғысын дұрыс
қалыптастыру - ата-ананың негізгі міндеті. Ол міндетті дұрыс атқару үшін
олардың өздері баласына өнеге болуы тиіс.
Қазақтар Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле, - дегендей халқымыздың бойына сіңген атадан балаға жалғасып келе
жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді
көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз. Балаңа басқұр қалдырғанша,
тозбас дәстүр қалдыр - деген қазақ халқы озық жұрттардың санатында болашақ
қамын қатты ойластырған.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың жетінші ерекшелігі әлеуметтену және этностық тәрбие
түсініктерінің арақатынасынан шығады.
Американ социологтары Т.Парсонс, Р.Мертон жеке тұлғаның белгілі ортаға
бейімделіп, әлеуметтік ортада толық сабақтасып кету үдерісін әлеуметтену
деп атайды. Адамның белгілі ортада әлеуметтенуі оның сол ортаға бейімделу
деңгейімен анықталады.
Гуманистік психологияның өкілдері Г.Олпорт, А.Маслоу, К.Роджерс жеке
тұлғаның әлеуметтенуі дегеніміз оның өзіндік өзектелуінен, яғни Мен
тұжырымдамасының процесінен, қандай ортада болмасын белгілі мағынаға ие
болуынан көрінеді - дейді. Жеке тұлға әлеуметтену барысында өзін-өзі
тәрбиелеуге, істеген ісіне жауап беруге, яғни өзіндік сана-сезімінің
қалыптасуына өзі ықпал ете алады. Адамның әлеуметтенуі - өмір бойы үздіксіз
болып отыратын процесс. Әлеуметтену процесінің мазмұны жалпықоғамдық,
ұжымдық, халықтық және ұлттық мазмұнға ие болады. Тәрбие және оқыту жеке
тұлғаның әлеуметтену негізі бола алады.
Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі - өмір бойы жалғасатын біртұтас үздіксіз
үрдіс, оның даму барысында адамның этнос субъектісі ретінде этностық
құндылықтарды, этноәлеуметтік рольдерді және өз халқының салт-дәстүрлерінде
шоғырланған этностық нормаларды меңгеруі, этностық өзіндік санасын оятып,
өз ұлтына, тіліне, тарихына, мәдениетіне деген мақтаныш сезімін және басқа
ұлт өкілдеріне сыйластық, түсіністік сезімін қалыптастыру болып табылады.
1-кестеде мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастырудың ерекшеліктері көрсетілген.
Кесте 1 - Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастырудың ерекшеліктері
Әдіснамалық қағидалар Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
атаулары сәйкестілігін қалыптастыру ерекшеліктерінің сипаты
табиғилық принципі Бес жасқа дейін баланың этностық-мәдени сәйкестілігі
санасыздық деңгейде, ал бес жастан кейін психикалық
даму ерекшелігі саналы даму деңгейіне жетеді. Сонымен
қатар жыныстық ерекшелік те есепке алынады
мәденилік принципі Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру
тәрбиеленіп отырған ортаның, ұлтының, қоғамның,
мемлекетінің, аймағының мәдениетін қолдана алумен
ерекшеленеді. Бұл жалпы адамзаттық құндылықтарға
қайшылыққа келмейтін этно-ұлттық мәдени құндылықтар
мен нормалар және аймақтық дәстүрлерге сәйкес
құрылады
ұлттық сана-сезім мен Этникалық сәйкестілік ұлттық сана-сезімнің компоненті
этностық ретінде қалыптасады. Бұл қалыптасу процесі мектепке
сәйкестіліктің дейінгі кезеңде көріне бастайды. Мен қазақпын атты
арақатынасы қасиетін тәрбиелеу ұлттық сана-сезімнің ерекшелігінен
туындайды
этноәлеуметтік рольдікБала өз міндетін, жауапкершілігін бірте-бірте игере
принципі отырып, өзінің этноәлеуметтік ролінің мәнін түсіне
бастайды. Этноәлеуметтік рольді тани отырып, бала бір
жас кезеңнен екінші жас кезеңге өту барысында бір
этноәлеуметтік рольден екіншісіне өтеді
мемлекеттік интеграцияЭтностық-мәдени сәйкестілік пен мемлекеттік азаматтық
және этностық-мәдени интеграциялау бірлікте қарастырылады. Қазақстандық
сәйкестілік идеясына патриотизм осы бірлік арқылы қалыптасады
тәуелділігі
тұқымқуалаушылық, ортаБала тәрбиесінің шешуші факторлары болып
және тәрбиенің әсері табылғандықтан, ұлттық ерекшеліктерді ұстану, оларды
ұрпақтан ұрпаққа тәрбие арқылы жеткізіп, этногенетика
және этноәлеуметтік құндылықтарды қалыптасады
әлеуметтену және Әлеуметтену процесі этникалық құндылықтарды,
этностық тәрбие этноәлеуметтік рөлдерді және өз халқының
түсініктерінің салт-дәстүрлерінде шоғырланған этникалық өзіндік
арақатынасы санасын оятып, өз ұлтына, тіліне, тарихына,
мәдениетіне деген мақтаныш сезімін және басқа ұлт
өкілдеріне сыйластық, түсіністік сезімін
қалыптастырады
Зерттеуіміздің мақсатын жүзеге асырудың жолдарын анықтау алгоритміне
сәйкес мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың ерекшеліктері айқындалғаннан кейін, мынадай талаптар
туындайды:
1) мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбие мен оқытудың мазмұны, түрі және
әдістері гуманизм мен қоғамды демократияландыру рухына сәйкес құрылуға
тиіс;
2) мектеп жасына дейінгі кезеңнің ерекшелігі сол, бұл кезеңде баланың
этностық-мәдени сәйкестілігі, адамгершілік қасиеттері, білімдік
дағдылары мен икемділіктерінің негізі қалыптастырылуы қажет;
3) мектеп жасына дейінгі кезеңге қойылатын аса маңызды талап - балалардың
этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырып, білімдерін жинақтау мен
жүйелеу, олардың айналадағы құбылыстар туралы негізгі түсініктері мен
қарапайым ұғымдарын қалыптастыру;
4) балаға мектепке дейінгі ұйымдарда педагогикалық үдеріс арқылы
қазақстандық рухани құндылықтарға сай адамгершілік, мәдениет негіздері
дариды. Ұлттық мінез-құлық, талғампаздық, талғам, ұлттық намыс
қасиеттерін сіңіріп қалыптастыру;
5) балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда мектепке
дейінгі ұйымдарға оқу және тәрбие мәселелерін шешуде өзіндік білімін
пайдалана алатын, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму
деңгейіне көтерілген, жоғары білікті мамандар даярлау;
6) баланың қоршаған ортамен қарым – қатынас жасауына, әлеуметтену
процесіне ерекше көңіл бөлу.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастыруға қойылатын талаптарға сәйкес және ерекшеліктерін ескеру
арқылы этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастырудың компоненттері,
өлшемдері, көрсеткіштері анықталды (кесте 2).
Кесте 2 - Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастырудың компоненттері, өлшемдері және көрсеткіштері
Компоненттер Өлшемдер Көрсеткіштер
Танымдық Білімдер Баланың ана тілі, ата тегі, төл мәденеті мен
тарихы, туған жері, салт-дәстүрлері, ұлттық
рәміздер туралы, сонымен қатар жеті атасы, өз
жұрты мен нағашылары, туыс атаулары және өзінің
этноәлеуметтік рольдері туралы білімдер
Аффективтік Ұмтылысы Жоғарыда аталған білімдерге қызығушылық, саналы
мен ынтасы түрде өзінің және өз ұлтының жағымды және
жағымсыз эмоцияларының сезінуі, өзіндік
сана-сезімі
Мінез-құлықтық Біліктері Белсенділігін, өз-өзін және басқаларды тануға
мен ұмтылысын, ынтасын дамыту, этникасына, ұлтына
дағдылары және мәдениетіне тиістілігіне қарамастан, басқа
ұлттарға балалардың қатынасы - толеранттылық
Көрсетілген өлшемдер этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастыру
процесінің нәтижесін анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан осы үдерістің
бір құрылымдық компоненті ретінде қарастыра отырып, мектепке дейінгі
ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың үлгісі
құрылды (сурет 2).
2-ші суретке сәйкес, мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың мақсатын жүзеге асыра отырып, мектепке
дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастырудың
педагогикалық шарттар жүйесін құрастыру негізгі міндет болып табылады. Бұл
міндет мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың үш компонентін жүзеге асыруды көздейді:
танымдық компоненті (ана тілін үйрету, ата тегі, төл мәдениеті мен
тарихы, туған жері туралы білім беру);
- аффективтік компоненті (өз ұлты мен жалпы адамзаттық құндылықтарына
баулу);
- мінез-құлықтық компоненті (өз-өзін және басқаларды тануға ұмтылысын,
ынтасын дамыту).
- Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың ерекшеліктерін айқындайтын әдіснамалық қағидалар:
табиғилық, мәденилік принциптері, ұлттық сана-сезім мен этникалық
сәйкестіліктің арақатынасы, этноәлеуметтік рольдік принцип,
мемлекеттік интеграция және этностық-мәдени сәйкестілік (қазақстандық
патриотизм) идеясына тәуелділігі, тұқымқуалаушылық, орта және
тәрбиенің әсері, әлеуметтену және этникалық тәрбие түсініктерінің
арақатынасы. Осы қағидалар үлгіге принциптері ретінде кірістірілді.
Осы принциптерді есепке алу арқылы мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру міндеттері өз
шешімін педагогикалық шарттар жүйесін анықтауда және құрастырудан
тұрады. Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыру педагогикалық шарттар жүйесін өңдеуді талап
етеді (сурет 3). Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыру процесі педагогикалық шарттардың болуын
қамтамасыз етуді талап етеді. Педагогикалық шарттар түсінігі
мектепке дейінгі ұйымның оқу-тәрбие процесінің барлық бағыттарының
тиімді қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті объективті және
субъективті факторлардың жиынтығы деп қарастырылады. Олар оқыту мен
тәрбиенің мақсатын, міндеттері мен принциптерін таңдауға байланысты
соған сәйкес мазмұнды, ұйымдастыру формалары мен әдістерін анықтайды.
Онда нақты шарттардың көрінуін маңызды етеді. Олар мыналар: тілдік
ортаның белсенділігі (ЭЕМ-ға арналған Ана тілі бағдарламасы);
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруға арналған
мектепке дейінгі ұйымның оқу-тәрбие процесінің мазмұнына этностық-
мәдени материалды ендіру (Мектепке дейінгілерге этностық-мәдени білім
беру бағдарламасы); балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастыруда отбасының көмегі, отбасының балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін дамытуға бағдарлануы (Ата-аналарға көмек әдістемелік
нұсқауы); мектепке дейінгі ұйымның тәрбиешілеріне балалардың этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастыруға көмек.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың жоғарыда аталған педагогикалық шарттары бір-бірімен өзара
байланысты.
Тілдік ортаның белсенділігі (ЭЕМ-ға арналған Ана тілі
бағдарламасы).
Балаларға ана тілін үйрету әр ұстаздың, әр ата-ананың борышы. Ана тіліне
деген сүйіспеншілік мектеп жасына дейінгі кезеңнен басталады. Бұл ұсынылып
отырған бағдарламада әріптер мен дыбыстарға үйрену және бекіту үшін
ойындар, сөйлеуге дағдыландыратын тапсырмалар беріледі. Бекітуге арналған
ойындар, жұмбақтар ұсынылады. Бұл бағдарламада бір бөлімнен кез келген
екінші бөлімге тез көшіп, ондағы ақпараттармен танысуға болады. Бірінші
және екінші тараулар – белгілі бір тәртіпке негізделген қатаң бірізді
технология бойынша құрылған. Үшінші және төртінші тараулар – модульды
технология бойынша құрылған ойын бөлімі болып табылады. Бағдарламада
жұмбақтар ұсынылады. Бақылау (модуль) негізгі бағдарламаға қосымша ретінде
көрсетіледі. Бақылау белгілі бір тараулар бойынша жүзеге асырылады.
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруға арналған
мектепке дейінгі ұйымның оқу-тәрбие процесінің мазмұнына этностық-мәдени
материалды ендіру (Мектепке дейінгілерге этностық-мәдени білім беру
бағдарламасы)
Баланың жеке басының қалыптасуындағы мектепке дейінгі кезең мектепке
дейінгі ұйымдардағы тәрбие беру кезеңін қамтиды. Осы кезеңнің өзінде-ақ ата-
аналардың, педагогтардың, тәрбиешілердің, психологтардың бірлескен күш-
жігері арқылы баланың әлі айқындала қоймаған әлеуметтік сапаларын
қалыптастыру мен дамытудағы тәрбиелік мүмкіндікті жұмылдыру үшін оның жеке
басының, рухани және дене бітімінің даму ерекшеліктерін, этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыру қажет.
Бағдарлама бес-алты жастағы балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастыруға бағытталған. Бағдарламада мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-
тәрбие процесінде өткізілетін сабақтардың, әр түрлі шаралардың үлгілері
берілген.
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда отбасының
көмегі, отбасының балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін дамытуға
бағдарлануы (Ата-аналарға көмек әдістемелік нұсқауы);
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда ата-аналармен
жұмыс формаларын мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесіне ғылыми тұрғыда
негізделген этностық-мәдени білім арқылы ендіруге болады. Туған үйіне деген
сүйіспеншілікті дамыту – балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін дамытудың
алғашқы сатысы. Балаларда туған үйдің эмоционалдық бейнесін қалыптастырудың
жолдары, құралдары және әдістері: ата-аналарға, отбасының басқа да
мүшелеріне, құрбыларына деген сүйіспеншілікті, сыйластықты тәрбиелеу; туған
үйге деген сүйіспеншілікті тәрбиелеуде отбасы дәстүрлерінің әсері. Туған
үйге дұрыс қатынасты тәрбиелеу. Отан туралы мақал-мәтелдер; Туған үйім
жобасының мазмұнын өңдеу т.б. жұмыстар кіреді.
Мектепке дейінгі ұйымның тәрбиешілеріне балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыруға көмек. Бұл шарттар жүйесіне мектепке дейінгі
ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру
бағдарламасын жүзеге асыру барысында тәрбиешілерге көмек ретінде
сабақтардың үлгілері берілген.
Сондықтан да мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастырудың педагогикалық шарттарын өңдеу этностық-мәдени
сәйкестілікті қалыптастыру жөнінде жұмыстың мақсаты, міндеттері, мазмұны,
формасы, әдістерін анықтауға мүмкіндік береді.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастыруда келесі нәтижеге қол жеткізуді болжаймыз: жас ерекшелігіне
сай этностық-мәдени сәйкестілігі қалыптасқан, ана тілін үйренген, ата тегі,
төл мәденеті мен тарихы, туған жері туралы білімі бар, өз ұлты мен жалпы
адамзаттық құндылықтарына баулыған, өз-өзін және басқаларды тануға ұмтылысы
мен ынтасы дамыған тұлға.
Аталмыш педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігін тексеру мақсатында
тәжірибелі-педагогикалық жұмыс ұйымдастырылды.
Тәжірибелі-педагогикалық жұмыс Қарағанды қаласының №145 Балапан,
№42 Тілек, №65 Балауса балабақшаларында, №68 мектеп-интернат-балабақша
жалпы білім беретін кешенінде жүргізіліп, үш кезеңді қамтыды: анықтау,
қалыптастырушы, бақылау. Экспериментке балалар, тәрбиешілер, ата-аналар
қатынасты: 62 бала – эксперименттік топта, 61 бала – бақылау тобында болды.
Анықтау эксперименті барысында сауалнама, әңгімелесу көмегімен мектепке
дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігінің қалыптасуының
деңгейлері үш компоненттің көрсеткіші негізінде (танымдық, аффективті,
мінез-құлықтық) анықталды. Диагностикалау нәтижелері эксперименттік және
бақылау топтарындағы балалардың этностық-мәдени сәйкестілігінің
қалыптасуының деңгейлерінің төмендігі екені анықталды. Себебі, олардың
мәдениет, өз тарихы туралы білімдері, ана тілін үйренуге деген ұмтылысы,
басқа халықтардың ұлттық құндылықтарына деген қатынасы, патриоттық сезімі,
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің төмен деңгейін көрсетті. Мұның
себебінің бірі тәрбиешілер мен ата-аналардың мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруға бағытталған
дайындығының жеткіліксіздігі. Бұл тәрбиеші мен ата-аналарға жүргізілген
диагностика нәтижесімен анықталды.
Анықтау эксперименті кезеңінде өткізілген әңгімелесу барысында
тәрбиешілер, ата-аналар этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастыру өзекті
мәселе екеніне көз жеткізіп, мектепке дейінгі ұйымда арнайы әдістемелік
жүйенің болмауы және әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы анықталды. Сонымен
қатар мектепке дейінгі ұйымның оқу жоспарларын талдау нәтижесі мектепке
дейінгі ұйым мен отбасы арасындағы байланыстың әлсіздігін, мектепке дейінгі
ұйымдарда бір жүйенің жоқтығын, этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастыру
шарттарының анықталмағандығын, мектепке дейінгі ұйым мен ата-аналар
арасындағы сабақтастықтың әлсіздігін көрсетті
Барлығы төрт кесінді өткізілді. Оның бірінші кесіндісі анықтаушы
эксперимент кезінде жүргізілді. Қалыптастырушы эксперимент кезінде екі (2-
ші және 3-ші) аралық кесінділер алынды. Эксперименттен кейін төртінші
кесінді жасалынды.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігінің
ерекшеліктерін ашу негізінде және анықтау экспериментінің нәтижелері,
мектепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық процесіне жүргізілген талдау
бізге балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру әдістемесін
жасауға түрткі болды.
Тәрбиешілердің жоспарларын талдау, жас ерекшелігі мен қызығушылығын
ескере отырып шығармашылық жұмыстарды (апталықтар, айлықтар, көрмелер,
мұражайларға бару және т.б.) ұйымдастырып, өткізуге себеп болды. Мектепке
дейінгі ұйым мен отбасы арасындағы сабақтастықты нығайту мақсатында ата-
аналармен этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастыру бойынша түрлі жұмыс
формалары (тақырыптық баяндамалар, ата-аналар жиналысы, ата-аналар бұрышы)
ұйымдастырылды, этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастыру материалдары
арқылы тәрбиешілер мен ата-аналардың, теориялық және әдістемелік даярлық
деңгейлері анықталды.
Осыдан келіп қалыптастырушы эксперимент жүргізілді. Ол мектепке дейінгі
ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру мақсатында
балалардың білімдерін тереңдетіп, жүйелеу, жағымды эмоциялар мен мінез-
құлықтық бағдарларды дамытудан тұрады. Бұл эксперимент мектепке дейінгі
ұйымның оқу-тәрбие процесіне біздің құрастырған педагогикалық шарттар
негізінде кезең бойынша енгізілді: мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың
этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда тәрбиешілердің даярлығы
(Тәрбиешілерге көмек әдістемелік нұсқауы); мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда отбасының көмегі,
отбасының балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін дамытуға бағдарлануы
(Ата-аналарға көмек әдістемелік нұсқауы); балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыруға арналған мектепке дейінгі ұйымның оқу-тәрбие
процесінің мазмұнына этностық-мәдени материалды ендіру (Мектепке
дейінгілерге этностық-мәдени білім беру бағдарламасы); тілдік ортаның
белсенділігі (Ана тілі электронды оқу баспасы).
Қалыптастырушы эксперимент екі бағытта жүзеге асты:
- мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды тәрбиелеу құралы ретінде
ересектердің (тәрбиеші-педагогтардың, ата-аналардың) этностық-
мәдени сәйкестілікті қалыптастыруға қатынастарын зерттеу;
- мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігінің ерекшеліктерінің көрінуін зерттеу.
Қалыптастырушы эксперимент төмендегі зерттеу әдістері арқылы жүзеге
асты: жеке әңгіме, анкета, таңдау ситуациясы, бақылау.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастыруда біздің құрастырған әдістемелер қолданылды. Әр кезең
барысында әр түрлі әдістемелер негізінде мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруды тексеру негізінде
аралық кесінділер жүргізілді.
Қалыптастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz