Ұлпанның жаратылысы басқа
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Ғ. Мүсірепов – көркем сөз
шебері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Ұлпан романының көркемдік
желісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Оянған өлке романының идеялық түйіні, образдық
жүйесі ... ... ... ... 16
ІІ тарау. Жазушы шығармаларының поэтикалық тілі мен сөз шеберлігі
2.1. Ғ.Мүсірепов романдарындағы образ жасаудың алуан түрлі сыры ... ... 19
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31 Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 32
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық әдебиетіміздің көркемдік, шеберлік
деңгейін арттыруда өлшеусіз үлес қосып, өзіндік өрнек қалдырған қаламгердің
повесть жанрындағы тырнақалды туындылары “Тулаған толқында”, “Көк үйдегі
көршелер”, “Жайлау жолында”, “Тұтқын қыз” және қазақ повесінің көркемдік
дамуындағы ауқымды жетістік – “Кездеспей кеткен бір бейне” повесінің
көркемдігі туралы да түрлі деңгейде сөз болды. Олардың жекелеген қырлары,
атап айтар болсақ, “Тулаған толқындағы” азамат соғысы кезеңіндегі қазақ
еленің көрінісі, “Өмір ертегісіндегі” өндіріс жайы, “Көк үйдегі көршелер”,
“Алғашқы адымдар” повестеріндегі ұжымдастыру шындығы, “Туннельдегі” кеңес
адамдарының реалистік бейнесі, “Тұткын қыз”, “Үздіксіз өсудегі” поэтика
мәселелері тілге тиек етілгенімен, бұл шығармалардағы идеялық нысанның
көркемдік деңгейі, қаламгердің осы бағыттағы жетістіктері арнайы сөз болған
жоқ.
Ғ.Мүсіреповтің повесть жанрындағы туындыларының кейбіреулері аяқталмай
да қалды. Себебі, оларда бейнеленген өмір мен замана мәселелері, тақырыптық
ерекшелік пен жазушының шығармада бейнелеген шындықтарға көзқарасы, яғни
идеялық нысананы жазуши дүниетанымының, шеберлігінің қалыптасу, ұшталу
жолын көрсетеді. Олардың бірі – Ұлпан, Оянған өлке туындыларның кейінгі
кесек шығармалардың өмірге келуіне негіз болғандығын талдап-саралау, ондағы
асқақ рух пен адамгершілік пафосты ашу қажеттігі зертеу тақырыбының
өзектілігін, маңыздылығын айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты
суреткер Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов шығармашылығының алғашқы кезеңі 1920-
1960 жылдар аралығындағы повестері мен Ұлпан мен Оянған өлке
туындыларындағы тақырыпты игеру шеберлігі мен көркемдік-идеялық
ізденістерін зерделеу. Аталған мақсаттарға жету жолында мынадай міндеттер
алға қойылады:
-қаламгер повестеріндегі идеялық нысанаға жету жолындағы көркемдік
ізденістері талданады;
-суреткер шығармаларының жазулуына әсер еткен қоғамдағы әралуан ішкі-
сыртқы факторлар, замана мәселелері, атап айтқанда, азамат соғысы, кеңес
үкіметі саясаты, көркем әдебиеттегі социалистік реализм әдістері
айқындалады;
-кейіпкер сомдаудағы суреткердің ерекшелігіне: қаһарманының портреттік
кескінін, түр-тұрпатын, бітім-болмасын диалог, монолог үлгілеріндегі
сөйлеген сөзі, қимал-қозғалысы, кесек істері, мінез-құлқы, психологиясы
арқылы бейнелеуге ұмтылу шеберліктері сараланады;
-жазушы шығармаларының көркемдік-эстетикалық ерекшеліктері, ондағы юмор
мен сатира табиғаты халықтық дәстүрмен диалектикалық бірлікте пайымдалады;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
І тарау. Мүсірепов – көркем сөз шебері
Суреткер Ғ.Мүсіреповтің әдеби шығармашылығына үңіле отырып, кеңестік
кезең саясаты мен сол тұстағы идеологиялық талаптардың әсерін аңғарамыз.
Әлбетте, әдебиетіміздегі осы іспеттес келеңсіздіктерді қарастырғанда
шығарма дүниеге келген дәуір ерекшеліктері, сол кезендегі қоғамдық
жағдайлар мен саяси оқиғалар, тарихи өзгірістер мен әлеуметтік әлахуалдар
есепке алынуы қажет. Жазушы өз туындысы арқылы заманының қадау-қадау
оқиғаларын қағаз бетіне түсіріп, сол арқылы оқырман көңіліне тоқытады.
Оқырман қауым тұщынып оқып, талғамын тояттататындай асыл дүниелік тудыру
кез-келген қалам иесінің қолынан келер іс емес. Бұл үшін оймен, биік
парасатпен ұштастыра білгенде ғана қаламгер қанатты идеяларын жүзеге
асырмақ. Шын шеберлік шының бағындырған суреткерлер ғана осындай бақытты
иеленбек.
Ғабит Мүсіреповтің суреткерлік ғұмырындағы ең алғашқы әрі көлемді
туындысы “Тулаған толқынданың” бастапқы нұсқасы “Теңіз тепкісінде” деп
аталады. Бұл шығарманың негізі 1925 жылы Орынбор рабфагінде білім алып
жүрген кезенде қаланады да, 1927 жылы толық аяқталған “Теңіз тепкісіндені”
кешікпей шығарма 1928 жылы “Тулаған толқында” деген атпен жеке кітап болып
баспадан шығады. Кейін жазушының шығармасының босандығы мен жете
ширатылмаған тұстарын байқап, біршама қысқартып, ықшамдағаннан кейінгі
нұсқасы аяқ жағы алынып тасталғанымен бұрыңғы мазмұны мен көркемдігін,
шеберлік деңгейін сақталған. Ол жөнінде қаламгердің өзі: “Бұдан бір
оқушыдан ұялар жерлерін кестім. Босандығы да, балалығы да жеткілікті екен.
Аяғы бұрын жеңістен кейінгі Біржан мен Шәйзаның бақытқа жеткенімен бітетін.
Соның өзін тым олақ жасаған екенмін, бұл жолы оған жеткізбей, бостандық
күресіне аттануларымен аяқтауды дұрыс көрдім” деп, қысқаша ескертпе
жасайды. Бұдан кейін автор шығарманың мазмұны мен пішініне қол сұқпай,
әдеби нұсқасын сақтай отырып, шығармалар жинағына еңгізеді.
Жазушының келесі бір белді шығармасы – қазақ еліндегі ұжымдастырудың
алғашқы кезеңін әңгімелейтін “Көк үйдегі көршілер” повесі. Суреткердің
өзіндік стилін, қаламгерлік қарымының өзгеше қырларын танытатын сипаттар
бұл шығармада да жеткілікті.
ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің бірі Ғабит
Мүсірепов артына мол әдеби мұра қалдырды. Ғабиден көзінің тірісінде-ақ аса
дарындылығымен, талғампаздығымен, шығармашылық шеберлігімен халқының зор
құрметіне бөлеген болатын. Жазушының шын өмірі өзі мәңгілік ғұмырға
кеткеннен кейін басталады.
Ғабең ең алдымен, жазушы. Оның қаламынан шыққан Оянған өлке, Жат
қолында, Қазақ солдаты, Ұлпан, Кездеспей кеткен бір бейне, ана
тақырыбына жазған әнгімелері-қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған асыл
дүниелер. Жазушы шығармаларында қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, арман-
аңсары кемел көркемдікпен шебер бейнеленді; сөз өнерінің асқан шебері
ретінде академик- жазушы атанды.
Ғ. Мүсірепов-дарынды драматург. Күні бүгінге дейін қазақ театрларының
сахнасынан түспей келе жатқан Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Ақан сері-Ақтоқты
сияқты пьесалары қазақ драматургиясының классикалық үлгілерінен саналады.
Амангелді, Болашаққа аманат та тарихи қайраткерлерді көркем сомдай
білген кесек туындылардың қатарында.
Ғ. Мүсірепов-алмастай өткір алымды сыншы. Жиырмасыншы ғасырдағы қазақ
әдебиетінде Ғабең пікір білдірмеген жазушы, елеулі мәселе жоқ десе де
болғандай. Оның басты сын-зерттеу еңбектері Суреткер парызы , Заман және
әдебиет, Күнделік, т.б. жинақтарында топталған.
Ғ. Мүсірепов-шебер аудармашы да. Ол М.Горькийдің, М. Шолоховтың,
О.Генридің, А Остовскийдің, В. Шекспирдің, Мольердің, т.б. шығармаларын
қазақ тілінде сөйлетті.
Ғ. Мүсірепов-көркем очерктің майталманы. Жазушы-Аттың сыны, Жапон
әсерлері, Кездесулер сияқты тамаша очерктердің авторы.
Ғ. Мүсірепов-киносценарист. Ол Амангелді (Б. Майлинмен В.Ивановпен
бірге), Қыз Жібек кинофильмдерініңсценариі жазған.
Ең бастысы, ол –еліне абыройлы азамат болды. Ақын болмасаң болма,
азамат болуға міндеттісің деп Некрасов айтқандай, Ғ.Мүсірепов-отанына адал
қызмет еткен, қазақ халқының жарқын болашағы үшін әдебиет майданында аянбай
күресіп, сөз өнерінен биік рухани мұнара тұрғызған азбал азамат. Ғабең
бізге осысымен де қымбат.
Қазақ кеңес әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі Ғабит Махмұтұлы
мүсірепов 1902 жылы 22 наурызда Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданында
туылған. Сауатын ауыл молдасынан ашқан ол он төрт жасында Омбыдағы екі
кластық орыс мектебіне оқуға түседі. Осы мектепте оған белгілі педагог,
жазушы Бекет Өтетілеуов орыс тілі мен әдебиетінен дәріс береді. Болашақ
жазушының әдебиеттің жолына түсуіне бұл жағдай айтарлықтай ықпал
жасайды.Бұл турасында жазушы кейіннен Бекет менің қиссаға құмарлығымды
білгеннен кейін, мені әдебиетке тарта бастады деп жазды.
Екі кластық орыс мектебін бітірген соң ол Б.Өтетілеуовтің тікелей
көмегімен Пресногорьковтағы жоғары бастауыш мектепте білімін
жалғастырады.Осында жүргенде орыс, батыс әдебиеттеріне зер сала танысады.
Көркем әдебиетке деген құштарлығы арта түседі. Ғ.Мүсірепов жоғары бастауыш
мектепті 1921 жылы бітіреді.
Төңкерістен кейінгі қазақ даласындағы әлеуметтік өмір дүмпулі болатын.
Ғабит те ел ішіндегі саяси нақандарға араласып кетеді; мектепті бірге
бітірген жиырма шақты бала Ақмола облысының оңтүстік партизандарының
группасы деген отрядқа келіп қосылып, ақ қазақтарға қарсы күреседі. Содан
кейін ауылда әскери комиссар, аудандық милиция бастығының орынбасары
қызметтерін атқарады. Сол кезде елге танымал болып қалған Мұқановпен
кездесіп, оның кеңесімен Орынбордағы жұмысшылар факультетіне (раб. фак)
оқуға түседі. 1923-1926 раб. факта оқыған кезде әдебиетке бет бұрғандай
болды. Алғашқы әңгімесі қабырға газетінде жарияланады. 1925 жылы Едіге
деген қысқа әңгімесі Еңбекші қазақ газеті бетінде жарлық көрді.
Жұмысшылар факультетін бітірген соң ол Омбы қаласындағы ауылшаруашылық
академиясында бір жыл (1926) оқиды. Мұнда жүргенде де әдебиетпен айналысуын
тоқтатпады. Мамандығына байланыста Америка бидайығы деген кітапша
шығарды. Рабфакта оқып жүргенде жазған Тулаған толқында атты әңгімесін
қайтадан повеске айналдырып жазады.
1927 – 1928 жылдары Шортандыдағы (Щучинск) орман шаруашылығы
техникумында оқытушылық қызмет істейді. Осы кездерден бастап көркем
шығармашылықпен белсенді түрде айналыса бастайды. Ол 1928 – 1938 жылдар
аралығында кеңес, партия, баспа орындарында әртүрлі қызметтер атқарады:
Қазақстан баспасының директоры; Қазақ АССР оқу халық комиссариаты өнер
секторының меңгерушісі (1933); Қазақ әдебиеті, Социалистік Қазақстан
газеттерінің бас редакторы (1934 - 1935); БК(б)П Қазақстан өлкелік
Комитетінің баспасөз бөлімі меңгерушісінің орынбасары (1936); Қазақстан
Орталық партия Комитетінің саяси – ағарту бөлімінің меңгерушісі (1937).
Ғ.Мүсірепов 1938 жылдан 1955 жылға дейін бірыңғай жазушылық жұмыспен
шұғылданда. 1955 – 1966 жылдарда Ара журналының бас редакторы. Қазақстан
Жазушылар Одағы басқармасының бірінші хатшысы болды. 1966 жылдан өмірінің
соңына дейін тек шығармашылықпен айналысты. Социалистік Еңбек Ері Ғ.
Мүсірепов Қазақ ССР Ғалым Академиясының академигі, КСРО және Қазақ ССР
Жоғары Советтерінің депутаты, Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің
мүшесі, КСРО және Қазақстан жазушылар одақтары басқармаларының хатшысы,
Азия- Африка елдерімен достықынтымақ жөніндегі советтік комитеттің және
Еропа мәдиниеті қоғамды атқару комитетінің, Лениндік және Мемлекеттік
сыйлықтар жөніндегі коммитеттің мүшесі ретінде қыруар қоға мдық жұмыстар
атқарады. Ол қазақ әдебиетін дамутуда сіңірген еңбегі үшін көптеген
ордендермен, медальдармен марапатталып, әдеби, ғылыми сыйлықтардың иегері
атанды.
Ғ. Мүсіреповтің тырнақалды туындыларында төңкерістен кейінгі қазақ
даласында болып жатқан саяси-әлеуметтік оқиғалар көрініс тапқан. Алдында
әнгіме болып жазылып, кейіннен (1928) повеске айналып, жарық көрген
Тулаған толқында жиырмасыншы жылдардағы ел өмірінде орын алған саяси
күрес, оның жекелеген адамдардың тағдырына тікелей әсері суреттеледі. Қазақ
даласын оятқан Октябрьдің дабылы мен дауылы ел іншіне өзгерістер әкелді.
Повесте екі айырылып, бір жағы ақтар, екінші жағы қызылдар болып соғысып
жатқан елдің аянышты халі біршама сәтті көрініс тапқан.
Тулаған толқында қазақ ағартушы-демократтарының тікелей әсерімен
жазылған. Мұнда да қазақ қызы Шәйзаның бас бостандығы үшін күресін көрсету
негізгі мақсат тұтылған. Сонымен бірге ел ішіндегі оспан, Итемген сияқты
бай-болыстардың өркөкірек, менмен мінездері, озбырлық, жыртқыштықәрекеттері
аяусыз ажуаланады. Повестің сюжеттік желісі ауылдағы байлар мен кедейлердің
арасындағы күреске құрылған.
Ғ.Мүсіреповтің алғашқы туындысында-ақ суреткерлікке тән таланты өзіндік
ерекшеліктерімен айқын көрінді.
Ұзамады, ұзын астауға салынып балқыған бағланның еті келді. Бүгілген
тізелер жазылып, көсіліп, мінгескен аяқтар жиналды. Еріндегі насыбайлар
кілемнің астына тасталды. Екі құлағы қалқайып, езуі ыржиып, таңдайы көрініп
жатқан қозының басы мен теңкиіп жатқан сары қазысы бар ұзын астау ортаға
келіп сылқ ете түсті - деген жолдардан Ғ. Мусіреповтің стиліне тән жылы
юмор, бейнелілік, ықшамдылық байқалды.
Дегенмен де жазушының тырнақ алды туындысында арқауының солғындау
түскен тұстары да кездеседі. Бұл повестің сюжеті мен композициялық
құрылымының босандау өрілуіне байланысты боланатын. Ауылдағы таптық
тартыстар, ақтар мен қызылдар арасындағы күрес, Біржан мен Шәйзаның
арысындағы сүйіспеншілік сияқты бір неше оқиға тізбегі суреттеліп, бұлардың
біртұтас сюжеттік желі, композициялық құрылым түзе алмай, шашыраңқы шығуы,
жымдасқан тұтастықтың жетіспеуі повестің негізгі кемшілігі ретінде
көрінеді.
1.1. Ұлпан романының көркемдік желісі
Ғ.Мүсіреповтің әңгімелерінен шеберлік жолының өрлеу сатылары көрінеді.
Суреткр шығармашылығына тән оқиғаларының шынайы, тартылымдығы, кең
тыныстылығы, композициялық құрылымының шымырлығы, тілінің құнарлылығы
жарқырай көрініп, көркемдіктің биік белестеріне жол бастайды.
Жазушының ана тақырыбына арнап жазған шығармаларының ішіндегі көлемдісі
де, көрнектісі де – Ұлпан повесі. Шығарманың көлеміне, қамтылған
оқиғалардың ауқымына қарай, қай бір зертеушілер роман деп те атап жүр.
Ұлпан он тоғызынші ғасырдағы қазақ әйелінің трагедиялы тағдырына
арналған. Повесть өмірде болған тариқи шындыққа негізделген. Есеней – аға
сұлтан (Аманқарағай дуанының аға сұлтаны Шынғыс Уәлиханов, Д.Ы.) кеңесінің
ең беделді биі. Әділ де қатал ди атанған адам. Ұзақ ойналады, байламын бір
– ақ кесіп айтады. Ұры – қарыға, шылық былыққа қатал адам. Осы жолдардан –
ақ Керей – Уақ елінің жұрт таныған аса беделді басшысы Есенейдің адамдық
тұлғасы толық көрінеді. Қалқын тура жылға бастап, басын не бір қауіп –
қатерге тіккен елінің ардагері атпал азамат алпысқа келгенде өмірі
тұманданып, беймаза күйге түседі. Өткені екі бірдей ұлы бір күнде өліп,
содан кейін жиырма жылдай әйелі бала көтермейді.Ал адам үшін әсіресе қазақ
үшін өмірдің мәні де, сәні де бала екені белгілі. Артына жақсы ұрпақ, өшпес
із қалдыру – қазақ үшін ең басты парыз. Қаншама қыруар істер атқар,
бәрібір, артыңа өмірінді, ісінді жалғастырар перзент тәрбиелеп қалдыра
алмасаң , ол ғұмыр босқа өткемен бірдей. Бұл – қазақтардың өмірдің мәні
туралы түсінігінің философиялық өзегі. Міне, осылайша ой кешіп, жабырқау
күйде жүрген Есеней Артықбай батырдың қызы он сегіз жастағы Ұлпанды
кездестіріп, бірден құлап түседі. Есенейдін ел қадірлеген азамат екенін
жақсы білетін Артықбай батыр да мәрттік жасап, қызын атастырылып қойған
жеріне бермей, бар жауап кершілігін сезініп, озгеше іске жол ашады.
Батырдың ерке де өжет қызы Ұлпан зорлықпен біреуге барып қор болғанша, ел
сыйлаған белгілі адамның қосағы болып, зор болуды қалайды. Повесте
алпыстағы Есеней мен он сегіздегі Ұлпанның қосылып, шанырақ көтергендігі,
жубайлық өмірдегі бақыты жақтар мен кездескен кедерлегер шынайы көрініс
табады.Байлық пен биліктің дәмін бір адамдай татқан Есеней енді нағыз
бақытылықты жар қызығын, перзент куанышын басынан кешіріп, сезінеді. Бірақ
бул ұзақа созылмайды, жасы келген Есеней сал ауруына ұшырайды. Енді Есеней
елдің бар билігінің тізгінің Ұлпанға ұсынады Ұлпанның елге жасаған
жақсылығы, әділ билігі жұртқа тарайды. Есеней өлген соң, Ұлпан бүкіл сыбан
елінің анасы атанды. Сөйтіп, Ұлпанда қазақ қызы дала өміріндегі үлкен
әлеуметтік мәселелерді шешуге тікелей араласады. Бірақ кереғар заманның
кертартпа қайшылықтары мұндай жаңаша істердің жолына кедергі болмай
қоймайтың. Повестің соңында еліне өнегілі іс қалдырған Ұлпанның өмірі
қайғылы аяқталады. Алдымен Есенейден оннан соң қызы Біжікеннен айырылып
өмірлік тірексіз қалған Ұлпанның айналасында дау – шардың бұлты қоюлана
түсіп ақырында ол өзені өзі қол жұмсауға мәшбір болады.
Ұлпандар - өз заманынан ерте туған жандар. Ұлпан тек өз бақыты үшін
ғана емес елінің әділетті ертеңі үшін де күреседі.Бірақ ол түста қоғам
дамуының ішкі дамуі әлі пісіп жетілмеген еді. Ол үшін Ұлпаннан кейін де
талай Ұлпандар осы жолмен жүріп, әрі қарай жалғастыру керек болатын. Жеке
дара адамдрдың іс -әрекеттері мен қоғам дамуы сәйкестік таппаған түстарда
трагедиялардың туындап отырғандығы да осы себептерден. Бірақ ерте ме, кеш
пе , әйтеуір бір, Ұлпандар күрескен өміршен істердің жүзеге асатындығы
анық. Бүгінгі өміріміз соның айғағы іспеттес. Повесте көрініс тапқан көп
ойлардың құяр арнасы да
Сөз зергері атанған Ғ. Мүсіреповтің інжумаржандай құлпырған көркем
шығармаларды қазір де оқырмандар жүрегіне жол тауып, ізгілік дәндерін
себуде; өмірдің құпияларына терең бойлатып, асқақ идеалдарды уағыздауда;
жүректерге жалын, рухани қуат беріп жарқын болашақтарға бастауда;
эстетикалық ләззат құйып, адамдардың бақытты өмір сүруіне көмектесуде. ХХΙ
ғасырға қадам босқан қазақ әдебиетін Ғ. Мүсіреповсіз көзге елестету қиын.
Өткен ғасырдың жетпісінші жылдарындағы қазақ әдебиетінің соны табыстары
туралы сөз болғанда, көбінесе осы туынды ауызға алынатын еді.Аса көрнекті
көркем сөз шеберінің қалымынан туған бұл шығарма сол кездегі ұлттық әдеби
қазынамызға да, жазушының өз шығармашылығына да елеулі үлес болып қосылған
кесек дүние болды деген пікірге қаламгерлер мен калың оқушы қауым да, әдеби
сын да бірауыздан бүгін де қосылар деген ойдамыз.
Ендеше сол тілеулес қауымға өзінің мол-мол көркемдік сырларымен,
ғажайып сұлу сымбатымен, адам жанының шын суреткер күдіретіне ғана ашылатын
не бір терең құбылыс–құлпырыстарымен ағыл-тегіл ақтарылып, кең арналы
дариядай жайылып сал5ан осынау керемет көркемдік дүниесінің өзіндік ажары
қандай еді? Идеялық-көркемдік ерекшеліктері қандай еді?
Жазушы өмірдің қай белесін ойып алып, тарихтың қай бетін аударыстырып,
біздің алдымызға қандай тағдырлар талқысын елестетіп еді? Жазушының
ғасырлық мерейтойы қарсаңында соған үңіліп көрейік.
Біздің алдымызда бұдан бір жарым ғасыр бұрынғы қазақ қауымының өмір
көріністері сүреттеледі.Шығарманың басты кейіпкері – Ұлпан өміріне
байланысты өрбіген сюжет желісі жиырма шақты жылдың ауқымындағы неше түрлі
қат-қабат қақтығыс оқиғаларды қамтып, халқымыздың өткен тарихындағы белесті
бет-бұрыс кезенді бейнеледі.
Шығарманы оқып болып, көз алдыңнан өң мен түстей өте шыққан асыл
бейненің байбына баққанда, оқушы көкірегіне өкініш пен қасірет мұңын
ұялатып кеткен ұзақ тізбекті оқиғалар шиеленісінен басты нәрсені
іздестіргенде, ойды онға, сананы санға бөліп, ақыл-есінді айнала шарқ
ұрғызатын бір сұрақ тұрар еді. Оның жауабын автордың өзі айтып отыр. Өз
заманынан бұрын туып, арманда кеткен үлкен жанның бейнесі деп отыр.
Өмірге өз заманынан бұрын келіп, тағдыр талқысына түскен, тарих
толғағының заңсыз перзентіндей зар кешіп өткен жандар аз болған ба тегінде?
Қай заманда, қай халықтың тарихында болсын, ондайлар аз болмаған. Қасіреті
бар да қарекеті жоқ, күрсінуі мен күңіренуі бар да – кәдеге жарарлық
күрескерлегі жоқ шарасыз бейбақтарға өмір өз құрсағынан арамза туған
тексіздей ысқаяқтана қарап, оларды бойынан ысырып тастап отырған.Ондайлар
тағдырдың заркешті ащы запыранын көтере алмай, құсалық пен құсталықта
өтетін. Ал енді әлгіндей мезгілсіздердің бір парасы - әділетсіздікке
эрекетпен жауап беретін, қиындыққа қарсы қимыл көрсететін, ерлігі жеткен
жерде есесін алып, жетпеген жерде жеңіліске қасқайып көкірегін тосатын ер
қайраткерлер болған. Әрине, олар да өмірлі өзгерте алмаған, бірақ жастығын
алып өліп, өр арманын өздерімен бірге ала кеткен. Сонысымен–ақ олар өмірге
өшпес із қалдырып отырған.
Қазақ тарихында ондайлар қатарына жататындар - әрегіректе от ауызды,
орақ тілдіайтқыш жыраулар, жезтандай шешендер, ел намысы деп жанын
шүберекке түйген батырлар, ал берегіректе- асқақ мінезді ақындар, заман
ағымын ақыл зердесімен ұғып, болашақты аңғара білген ойшылдар, ағартушылар
еді.
Ал енді Ғабит Мүсіреповтің аталмыш шығармасындағы басты кейіпкер -
өмірге осылай мезгілсіз келіп, өзінің кесек қимылымен мерт болған, бірақ
соңынан сонар жол салып үлгергенқайратты да саналы әйел –Ұлпан.
Қазақ халқының әлеуметтік тарихында да, көркем әдебиетінде де осындай
келелі ісімен ел аузында қалған әйел есімдері аз емес. Халықтың басына ауыр
күн түскенде өзінің ақыл-парасатымен жол тапқан дана аналар, елдің елдігін
сақтап қалар кезең келгенде қолына қару алып, жауға аттанған батыр қыздар,
сөз құдіретін меңгеріп, салт-сана майданында сайысқатүскен ақын әйелдер...
Тіпті басқаны былай қойғанда, әйел теңдігі деген дәстүр түгіл, жеке
ойдың өзі ақылға сыймайтын заманда да алғашқы айқасты өзінің бас
бостандығы, сезім бостандығы жолында бастап, соған өмірлерін құрбан ете
алған ержүрек қыздар болғанғой. әдіде Қыз Жібек,Баяндар,ортатұста Сара,
Ақтоқтылар, тіпті күні кешегі Шұға, Қайша, Қамарлар.
Ал енді одан кейінгіде, бертіндегі жаңа заманда, біздің білетініміз-
қазақ жеріне жаңа қырқасына еркектермен бірге көтеріле алған күрескер
апаларымыз. Олар алдымен ауыл тіршілігіне араласты, оқыды, қоғамдық
қызметке тартылды. Жаңа ддүние жасампаздарының алдыңғы қатарында болды.
Мысалы, Ботагөз, Балым, Раушан, т.б.
Сонда осы екі буынның, екі түрлі күрескерлер легінің арасын жалғастырар
буын қайда?Жеке өз басының жоқшысынан қоғамдық қозғалыс қайраткеріне
дейінгі аралықта әлеуметтікәділет пен тендік жайын ойлаған, еңбекші
бұқараның мүшкіл халін көріп мүсіркеген, халық болашағының даңғылына қарай
бетбұрыс жасай алған қоғам қайраткерлері, бұқарашыл әйелдер болған ба?
Болса, олар кімдер еді?
Халық тарихының арғы- бергі белестеріне көз салып, оның тағдырын
кеңінен толғап журетін жіті ойлы аға жазушымыз әдебиетте дәл осындай
әйелдің бейнесін жасап кетті.
Бұл, біздіңше, Ұлпан повесі арқылы ашып берген Ғабит Мүсіреповтің ең
босты және ең менді жаңалығы еді.
Міне, осы жаңалыққа барар жолдағы жазушы тәжірибесін тереңрек ұғыну
үшін алдымен шығарманың негізгі мазмұнын қысқаша еске түсіріп өтейік.
Оқиға бұдан бір жарым ғасыр бұрын болған дедік. Ол қазіргі Қазақстанның
қиыр солтүстігінде тіршілік еткен қазақ руларының өмірінен алынған тарихи
шындық. Повесте далалық Омбы генерал- губернаторлығына қарасты Аманқарағай
округінің төбе биі болған Есеней өмірінің соңғы кезеңіне байланысты
оқиғалар суреттеледі. Жасында батыр болған, кейін әділ де қатал би атанған
Есеней жасы алпысты алқымдап, қартайып келген шағында өзінің жас кезіндегі
жауынгер үзеңгілесі, талай жорықтарды бірге өткізген қанды көйлек досы
Артықбай батырдың жас қызы Ұлпанға үйленеді де, өзінің бар билігін соған
беріп қояды. Беделді бидің атынан билік жүргізген жас әйел жүре келе,
өзінің әділдігімен, қайырымдылығымен, халықтың қамын ойлап, болашағына көз
жібере алған ақыл – парасатымен ел- жұртына өте қадірлі адам болады. Ел
анасы деген ардақты атқа ие болады. Артына аңыздай ьолып, Ұлпан апа
есімі қалады оның.
Бірақ адам қанша әділ, қаншама қайырымды болғанымен, екінің бірі,
әсіресе сол кездегі қазақ әйелі нақ сол заманда жаңағы біз айтқан
қайраткерлік дәрежеге оңайлықпен жете алмас еді. Қайраткер атану үшін ол
қоғамдық өмірге өзінің іс - әркетімен тың жаналық әкелген болуы, заман
өктемдігін көктей өткенде қажырқайратымен тыңнан жол тартып, өмір ағымын
жаңа бір арнаға бұрғандай іс тындыруы шарт.
Ұлпан- осы мағынада нағыз қайраткер, қаракетшіл істің адамы. Ұлпанның
өмір сүріп, ел билеген, өз бойынан әлгіндей кесек әрекет туғызған заманы
қай заман, қай кезең еді?
Ол кешегі халық тағдырын сан саққа жүгіртіп, көшпелі өмірдің қай
сайында тығырыққа қамайтыны мәлімсіз хандық заманы құрып, қазақ тіршілігі
орыс мемлекетінің құрамында балгілі бір арнаға түсе бастаған кез еді. Тіпті
хандықтан кейін келген аға- сұлтандықтың өзі де өмірден өрыс таба алмай,
аяқси бастаған. Хандықпен бірге тірексіз, тұрғысыз өмірдің тасыр –
тұсырындай аңғал батырлар заманы да өткен бұл кезде.
Қазақ даласы осындай бір саябыр, қазіргі тілмен айтсақ, реалистік өмір
арнасына түсе басталған.
Ұлпан- сол кездегі соны өмірдің жаңалығын түсіне қабылдап, болашағын
дұрыс аңғара білген қайраткер.
Ол алдымен әлеуметтік теңсіздікке қарсы. Ол өз тегі кедей болғандықтан,
жоқшылық зарын тартып өзкендіктен, Есеней аулына келгеннен кейін, талай жыл
бойы Төбе бидің төлеңгітіндей ақысыз- пұлсыз жалшылықта жанкешті болып
тіршілік еткен жарлы ауылдардың талай жылғы ақысын қайтартып береді; иесіз
жатқан шұрайлы жерлерді де соларға бөліп береді.
Елді отырықшылыққа бастайды. Жұртқа қыстау салғызады, егін ектіреді.
Өзі оған алдымен үлгі болады.
Ұлпан қайраткерлігі осындай ауыл өміріндегі күнкөріс мәселелерімен де
шектеліп қалмай, ірі- ірі әлеуметтік мәселелерге дейін көтеріледі. Ұлпан
ұсынысымен қазақ әйелінің қоғамдық жағдайын жақсарту бағытында, жесір
туралы, әйелдің мүліктік правосы туралы зандар қабылданады.
Бұл – тарихи шындық. Жазушының біз үшін үлкен жаңалығы, әдебиет
алдындағы үлкен еңбегі- осы тарихи шындықты нағыз көркемдік шындық күйінде
әсерлі етіп суреттей білуінде. Туған әдебиетімізді тұлғалы бейнемен
молықтырып, Ұлпан сияқты тың, соны, жаңа кейіпкердің жарқын бейнесін
жасауында.
Ұлпан бейнесі- жазушы жүрегінің терең тебіренісінен туған, үлкен
жүректің мол сезімінен жаралған, оның барлық мейірі мен махаббатын, қадірі
мен құрметін суреткерлік талаптың елегінен өткізіп, әбден екшеп барып,
қапысыз мүсінделіп, кемеліне келтіре жасалған бейне. Характердің өсу,
қалыптасу, ашылу сатылары, оның әрбір іс- қымылының жөнжосығы мен дәлел-
дәйегі, өріс – кеңісі мен келіс- келеңі дегендер бәрі орын орнында.
Ұлпанның тұлға бойы толып тұрған ерлік пен ізгілік, ақыл мен парасат,
әділдік пен адамгершілік. Ол осы табиғатынан таймайды да, жаңылмайды да;
жасамыс тартқан сайын молығып, толысып, жаңа бір қырларымен жарқырап
отырады. Соның ішінен әсіресе ерлік қасиетін ерекшелеп көрсетуге болар еді.
Есенейдің қырық жылқысын базарға айдатып, қаладан жасау алғызғанда да
Ұлпанның кім болары белгісі болатын. Оның қасиеттері өмірді көре жүре
ашылады. Ол алғаш рет қалаға аттанғанда қазақ даласына үш өрім таспадай
тартылған арба жолын көрді. Бұл Ұлпанның да өмір жолы еді. Үлкен өмірдің
күре жолынан айырық кетпей, бұдан әрі ылғи қапталдаып отырған ерлік жолы...
Ұлпан характерінің алғашқы арна тауып, өз зандығылымен өріс алуы- оның
қала өмірімен танысуы, орыс тіршілігінің келелі келешегін аңғарып, соның
жөн жосығын таңырқамай да, жатырқамай да етене қабыл алыу. Бұл – Ұлпанның
өзін өмірге орнықтыру талабымен қат-қабат өріліп келген процесс. Бірақ жаңа
өріске бет алған жас әйелдің алдында бұралан, бұрылыстар көп еді. Мол
байлықтын билігі қолына еркін тиген еркетотай болса, Есеней аулына келе
салып, қалың тобырдың төбесіне әңгір таяқ ойнатар ма еді, кім білсін.
Ұлпанның жаратылысы басқа. Ол өз бойындағы өрлікке бағып, атақты бай да би
адамның ауылындағы көріксіз халге намыстанды. Кедей ауылдан шыққан тегіне
бағып, жарлы-жақыбайға жаны ашыды. Сұрап келгеннің қолын қайтарған жоқ,
еселеп артығымен берді. Осы бетінде Ұлпан қолы ашық бәйбіше атанар еді.
Онымен бірақ ел бүйірі шыға ма? Сондықтан кедей-қоңсыға шын жаны ашыған жас
әйел алдымен Есенейдің есігінде жалшылықта жүріп, талай жылғы еңбегін ала
алмай келген елдің есесін бергізеді. Есенейдің малын бөліске салады.
Кедейлік тақсіретін тартып өскен жанның жоқшылыққаішкі қарсылығы осылай
көрінеді.
Бірақ бұл да түбегейлі шешім емес. Бір күндік ішер ас, бір жылдық
талғажау кедей байғұсқа сенімді тіршіліктің кепілдігін бере
алмайды.Сондықтан Ұлпан талауға түсіп, зорлықпен келген елдің жерін де
қайтарып береді. Еңбекші ел тірлігінің мықты тірегі сол екенін білгендіктен
қайтарады.
Ұлпан характерінің алғашқы бір шоқтығы көтерілген тұса да, оның әлеумет
тіршілігіне қарай батыл аяқ басуы да, ұлпандықтың есенейлікті мықтап тұрып
женуі де-осы ара. Есенейдің бар билігін қолына алғаннан кейін, сол елді
орыс өмірінің орісті жақтарына қарай бұруы, жұртты отырықшылыққа бастап,
егіншілікті енгізе бастау – Ұлпанның халықтың шын жанашыр жақың досы екенің
танытатың қадамдары. Осының бірде- бірінде Ұлпан бейнесі идеяның жалың
жаршысы болып кетпейді, ылғи тек өзіне ғана лайық, ірі іс үстінде, бір
айтар тыңғылықты қимыл иесі ретінде көрініп отырады.
Бұл – автордың еңбегі, жазушы тапқырлығының жеміс, шын суреткерліктің
белгісі.
Естеріңізде ме, Есенейдің құдалық жөніндегі қатал да кесімді тілегін
алып келген Мүсірепке Ұлпанның айтатын сөз:
...Ағаңның есінде болсын- Ұлпан арзанға түспейтін қыз, - демеп пе еді
ол?
Ұлпанның тоқал қатын болып босағада отырып қалмайтынын да, бәйбішенің
сарқытын күтіп, көз сүзіп отыратын күндікке көне алмайтынын да сезген
Есеней өзінің бұкіл өмірін сарп етіп жеткен есенейлігін оп- оңай Ұлпанға
бере салады. Қырыққа келгенде біздің елдің Есеней сен боларсын. Оған
дейді сен менің Есенейім бола тұр...- дейді.
Осыны істетіп отырған Есенейдің кендігі, жомарттығы басым ба, жоқ әлде,
өз босынан дәурен өтіп бара жатқанын сезгіндіктен, сол есенейлік біржола
құрып кетпесін деп, көзі тірісінде бір сенімді қолға тапсырып қоюға
бекінген өзімшілдіктің ішкі есебі басым ба? Қалай болғанда да Ұлпан
есенейлікті өзінше қабылдап, өзінше пайданалады. Ешнәрсеге танданбай,
ешнәрсені шатыстырмай, барлығын өз табиғатына лайықтап қабылдай отырып
пайдаланады.
Тоқтай тұр әлі, біраз көрейін,көрмегеніме көзім үйренсін, білмегенімді
біліп алайын. Тоқтай тұр әлі.... Осы Тоқтай түр әлі... бұдан кейінгі
бүкіл Ұлпан әрекетінің ішкі өзегі секілді естіледі.
Әрине, мұның барлығы феодалдық-патриархалдық тәртіптің көбесі сөгілмей,
тұтасып тұрған кезінде бір әйелдің басыны артығымен жетіп жатар еді.
Ал Ұлпан үшін жеткіліксіз екен. Ұлпанның ұлпандығын танытатын әліде
талай шындар бар. Соның бір биік жотасы-Ұлпанның ел билеген болыс-билер мен
патшаның сары ала шекпен, манғас төрелері алдында, келелі жиын үстінде
кеңінен толғап, қазақ халқының әлеуметтік өміріндегі ғасырлар бойы шешімей
келе жатқан түйінді мәселелер, әскі тәртіптер жөнінде ширыға сөйлейтін
жері. Іргелі елдің арғы-бергі қоғамдық тарихынан хабары жоқ, еуропалық
түгіл, азиялық та жүйелі білім алмаған қыр әйелінің қаншама зерделі
болғанда осыншама суырылып, әйел тендігі, әмеңгерлік, мұрагерлік сияқты
үлкен мәселелерді жүйе-жүйесімен жетік баяндауы, бір қарағанды, нанымсыздау
да көрінуі ықтимал. Осындай аңғал күдіктің алдын ораған автор Есенейдің
сөзі еді дегендей емеуірін аңғартады.
Біздің кәміл сенуімізше, бұл авторлық тәсіл ғана. Есенейдің сөзі болса,
Ұлпан соның жай ғана тілхатшысы болса Есеней өзі дәуірлеп тұрған кезінде,
ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болып тұрған шағынды қайда қалған?
Демек, бұл-Ұлпанның сөзі . Ұлпанның есенейлікті өз табиғатының мүддесіне
лайықтап пайдалануының көрінсін. Яғни, Ұлпан секілді көрнекті өкілдерінің
ауызымен айтылған бүкіл қазақ әйелдерінің көкейтесті арманы, олардың
қоғамдық сана – сезімінің сол кезде ақ оянып қалғаның көркемдік зандылықпен
сүреткелік дақтымен көрсетіп отырған жазушы арманы.
Ұлпан бейнесіндегі бүкіл характер дамуының ең асуылы биігі, кейіпкердің
барынша ашылып, жаңа арнада көрінетін жері-Сибан жорығының тұсы. Бұл
арада Ұлпан манайдағы аз ағайын қамқорынан әрі асып, оның жай көнкіріс
жайынан әлдеқайда жоғары көтеріліп, ел амандығын, халық бірлігін ойлалаудан
барып туған ірі қимылдың иесі .
Сонымен Ұлпан бейнесіні байлйнысты айтарлып пікірінді түйінін мұнадай:
осынша суреткерлік шеберлікпен тарихи нартылық талабынан аумайтын,
соншалықты мынсыз зергерлікпен мүсіндеген бұл кейіпкердің бір өзі бүкіл
дәуірдің бейнелеп тұр: қазақ әйелін біткен тағдырында осы кімге дейін
назардан тіс қалып келген бір кеністікті толтырып, аса үлкен тарихи жүкті
арқалап тұр.
Ұлпан бейнесі ұлылығы, ол тындырған істердің мәнділігі-оның қай заманда
өмір сұргенін, қай кезенде қарекет еткенын тағы бір қырынан еске алсақ,
тіпті зорайып, биіктей түседі. Бұл – дуниеге Шоқан келіп кеткен кезен.
Ұлпан- ұлы Абайдың замдасы.Қазақ даласына Ыбырай Алтынсарин білім нұрын дәл
сол кезенде тарата бастаған. Арқаның биік аспанында Біржан мен Ақан әндері
де сол кезде шырқалған.
Халықтың рухани өмірінде өшпес із қалдырған сол ардаргерлермен
қапталдас өмір сұріп, қазақ даласының бір пұшпағында әлеуметтік өмір
арнасына солғұрлым соны тыныс енгізген Ұлпан апа бейнесі, осы сабақтастықты
ойлағанда, тіпті әруқтана түсетін сияқты.
Біз сөзіміздің басында, қайраткер әйелдер деген бір сөзді айтық.
Ұлпан жайындағы ертеректе жарияланған бір мақаламызда да осындай пікір
үшіғын білдірген едік. Соны тағы да тірілткіміз келеді. Белгілі бір арнада
жүйеленіп, саяси-әлеуметтік, философиялық, қоғамдық қөз қарасы
қалыптаспаған қарапайым қазақ әйелін бұлай деу тім артық емес пе?
Біздіңше, артық емес. Ілім болмаса да іс- әрекет жүзінде көрінген,
саяси ағын дәрежесіне котеріле алмаса да, әлеуметтік тендікті өз
табиғатымен, көкірек сәулесімен барынша жақтап шыққан халық өкіленің, халық
қайраткерінің стихиялық бұқарашылдағы бізге айқын көрінеді бұл бейнеден.
Осы мағынада Ұлпан бейнесінде үлкен тарихи жинақтау бар екені даусыз.
Қазақ әдибиетінде ҒабитМүсіреповтің қаламынан тұған қазақ әйелдерінің
талай тамаша бейнелері бар екені мәлім. Талай Ақлима Ақбалалар, Ақбота,
Айгүлдер, әйел махаббатының ақ қанат періштелеріндей Қыз Жібек, Баян,
Ақтоқтылар – Ақ қайсысы жеке –жеке сезім тазалығы мен шынайы әсемдік
дуниесінің асыл алқалары, көненермейті- тозбайтын мерует – моншақтары.Енді
солардың барлығының қымбат қасиеттерін өз бойына өзінше жинақтап, өзіндік
жарастығын тапқан Ақнар апамыз келіп қосылды. Жалпы қазақ әдебиетіне де,
Ғ.Мүсірепов мұрасына да Ұлпанмен бірге келген бір жаңалық осы.
Повестегі Есеней, Мүсіре, Шынар секілді өзге кейіпкерлер де осындай
өзіндік барлық белгілерімен, барынша түлғалана айқын суреттелген. Әсіресе,
Есеней- туған әдебиетімізге үлкен бір төбе болып келген, кешегі Құнанбай,
Игілік, Шәкендер аумағындағы сом тұлға. Оны мен Ұлпан арасындағы қарым-
қатынасты суреттеуде жазушы ерекше бір сонғы із салған. Өз табиғатында
мейлінше кесек жарлып, тұтас біткен, бөліп – жарары жоқ, оралым- бұрылысқа
оңтайы келе бермейтін осынау бірбеткей, қайшылықты бейненің күрт өзгеріп,
күрделі жаңалыққа ұшырауында, Ұлпан бейнесінің шарапатымен қайта туғандай
көп-көп есенейліктен арылуында, баяғы ел қомқорындай қарт батыр қалпына
оралуында көп мән жатыр. Ұлпанның еркіндігі мен Есенейдің пейілі орайласса
да, Ұлпанның өз билігімен нелер күрделі істер тындырылып жатса да, ылғи
ұлпандықтың есенейлікті жеңіп, белең алып жатқанын, оны өзіне біржола
одақтас етіп алғанын аңғарамыз.
Енесей-өте күрделі бейне. Ол ел ішінде қанша әділ атанса, сонша қатал
аталған би. Би емес нағыз озбыр. Ол елінің аз ата Сибанның қамқоры
болғанысып жүріп, соны түп- түгел өзінің қоңсы- жалшысы етіп алған, оның
барына да, жоғына да көз салмай, өзінен өзгені біржола ұмытып кеткен адам
еді. Ұлпан Есеней билігін қолына алғаннан кейін-ақ, ешбір тартыс- талассыз
сол есенейлікке қарсы күресті. Және соны жеңді. Сындырып, қиратып жеңген
жоқ. иінін тауып, иіп әкеліп жеңді. Мен қымбатқа түсемін,-дегендегі Ұлпан
ескертуінің бір шешімі осы- ау дейміз.
Қатал еді, озбыр еді, енді жан- жүрегі жібиін дегені де. Мың жаса,
алтын Ұлпаным!.
Бұл- қыз әкесі, кәрі ьатыр Артықбай сөзі.
Мырза келін- ай, сен келдің де көзіміз ашылды ғой.-Бұл жарлы- жақыбай
кедей ауыл адамдарының сөзі.
Жатсырап кеткен екенмін. Ұлпан өз еліме өзімді қайта табыстырыпжүр.-
Бұл Ұлпан ықпалымен райдан қайтқан Есенейдің өз сөзі.
Елге ең керегі Есенейдің бұғау-тұсауынан босану екен. Ұлпан сол
бұғауды бұзып, сол тұсауды сыпырып тастағандай болды.
Бұл – автор емеуріні.
Осының барлығында да Есеней характерінің белгілі бір қырлары бар.
Елді отырықшылыққа бейімдеу, басқа біраз жайларда да жаңа өмір салтына
қарай орайласу, әйел мәселесі жөнінде жөп-жөнді пікір айтып, әрекет жасап
келген Есеней шынтуайтында есенейлікке кәміл беріп еді.
Қазақта он бес жиырма болыс елдерді басқарған әйелдер болған. Талай
әйелдердің аттары талай елдердің ұраны болып кетті. Сен де солардың
бірісінің!-дегенде Есеней Ұлпан жөнінде қалай қателесіп отырғанын, бұқара
қамын ен бірінші орынға қойған ел анасы Ұлпанның қаншалықты өзгеше орыс
тауып кеткенін түсіне алмай қалып отыр.
Повестің аяғы Ұлпанның қайғылы халін, қасіретті өлімін суреттеумен
аяқталады. Әрине солай болмасқа шарасы да жоқ еді. Заманынан бұрын туған
бірегей адамды ел ардақтағанмен, тұнығын шайқап, алдында кесе- көлденең
ойқастай бергенді ел билеген болыс- билер кешірген жоқ.
Ұлпан Сибан жорығында өз қалымен өзінің отын көсетіп Байдалы биді
пайдаланса, әлі де тұғыры мықты болыс- билер өз заманының жаңа перісі
Торсанды Ұлпанға қарсы пайдаланды.
Бірақ ел аүызында аныс болып Ұлпанның есімі қалды, ісі қалды, дәстүрі
қалды.
Сонымен, қорыта келгенде, аса көрнекті жазушы, шебер сүреткер
Ғ.Мүсіреповтың бұл шығармасында әдебиетімізде бұрын-сонды із түспеген бір
тың тақырып аса шебер көркемдік шешімін тапқан еді деп кесіп айта аламыз.
Ұлпан бейнесі- тұтас бір дәуірдің, тарихи үлкен кеңістіктің кетігін
бір өзі талтырғандай кесек бейне. Бәлкім, тарихтын қайтарыс тасаларында бір
Ұлпан емес, талай Ұлпандар, талай аймандай апаларымыз өткен шығар. сол
бейнеге сондай бейнелерге арналады,-деп еді ғой автордың өзі.
Ендеше Ұлпан бейнесін жазушы сүйіспеншілілігінен туған арман аңсауындай
жалқы ғана тұлға емес, екі дүние арасында аспанға шапшығандай, озбырлық
әлеміне атой салып, қайран дүниелеп өткен бүкіл бір ұрпақтың ақ мәрмәр
ескерткіші болып шыққан деуіміз керек.
1.2. Оянған өлке романының идеялық түйіні, образдық жүйесі
Әдебиеттің талай жанрына жауап беретін суреткер Ғабит Мүсіреповтың
роман әлемі өзінше бір дүние.
Бүкіл бір халық тағдырында үлкен тарихи оқиға, ұлы бебұрыс болған,
міне, осы жайлар негізінде жазылған әйгілі Оянған өлке романын академик-
жазушы Ғ.Мүсірепов өткен 1985 жылы, бірінші кітабынан 30 жыл өткен соң,
аяқтап шықты.
Оянған өлке романында Ғ.Мүсірепов сол мезгілдегі қазақ қоғамы
туралы диагнозды дәл қойғанын уақыт өте келе зейіндегендейміз. Әлемде
қоғам өмірінде, жеке адамның тіршілігінде дәнемесіз бос қуыс жоқ, әр
заманда, әр мезгілде жұрт қол қусырып отырмаған, арпалыс жоқ болса, оны
жасаған, өмірін алыс- жұлыс, арпалыспен кіріктіре сынаған бұған айғақ
романның ашылғандығы екі ауылдың таласып келіп, тоқасып келіп, бірінің
демін бірі аңдып, жарыла жаздаған күйде болуы сол арпалыстың сойқанды,
ызғарлы демі.
Қазақ тарихының өте бір маңызды және қызықты кезеңі алғаш қазақ
жерінде өндіріс орындары ашылып, өндіріс жұмысшыларының пайда бола
бастағанын бірден- бір таныстырарлық шығарма.
Өткен ХІХ ғасырдың орта тұсында, 1856 жылы орыс капиталистері Ушаков
пен Рязанов Қарағанды көмір кенін сатып алады. Сауда- саттық ісіне кәнігі
қу мінездер Қарағандыны су тегінге түсірді, небәрі 250- ақ ақша төледі.
Қазақ даласына капитализм осылайша аш көзденіп, араның аша келіп еді. Сол-
ақ екен, байтақ кенннің майлы бөксесіне тұмсығын сұғып та үлгірді.
Енді олар жатпады Қарағандыға қара қазақ сары бала қамы үшін
шұбады. Романдағы қиындығы мен қызығы қатар жүретін шытырман оқиғалардың
кесек-кесек тұлғалары - кейіпкерлер тағдыры кейіпін бүгінгі күндегі халық
киюде.
Жаңа өмірдің тартыс- керіссіз болуы мүмкін емес. Романда Қарағанды
жұмысшыларының жалақыларының төмендігіне байланысты жұмысқа шықпай бас
көтеруі айтылады. Бүгінгі күні Жамбыл облысы Жантас өңірінде Ғ.Мүсіреповтың
Оянған өлке романында қазақ байларының типтері де жасалған, ол- Игілік
және Жұмаш. Романды оқи отырып, бүгінгі күнде Игілік сияқты ірі тұлғаны
кездестіру қиынырақ болды. Автор оны былай суреттеген: Шойын кеуделі, аю
жоталы, біреуге біткендей жүндес сом саусақты, қастары қиғаш- қиғаш біткен
қара кісі- Игілік би, пан, тәкәппар да емес. Дауысын көтере сөйлегенін, бір
адамға суық жүз көрсетіп, қабақ шытқанын ешкім көрген де, естіген де емес.
Айбар барын өзіде жақсы білетін болғандықтан, құдірет тізгінін қаңтара
ұстайды. Бұйырғаны өтінгендей ғана ,кесік айтқаны бітім айтқандай ғана. Осы
елдің бұндай момынды осы күнге дейін қалай талап тауыспағаны
аңданғандайсың... Игіліктің мінезін мына бір тұста анық көреміз. Жабайды
Игіліктің жігіттері сойылға жығады. Соққыға жыққан қол- Омар қолы. Өткен
күнде болған төбелес қой... Ол жағынан мына Омар білмесе, Жабай өзі әлі
тілге келген жоқ, әл үстінде жатыр, - деп , Сейіт үйге кіре берген Омарды
нұсқады. Қызу жас жігіт бұдан гөрі де қаталырақ кетуге Игіліктен ата
алмады. Омардың қолы таза еместігін түсінсе де , Игілік қол жайлы еш нәрсе
айтпай:
- Сейітке ат жектіріп бер, қасына бір- екі жігіт қос, - деді Омарға.
Омар секілді сотқар адамдар да бүгінгі күнде көбеймесе аз емес. Қызды
, яғни, Назыкешті шығарып салып келе жатқан Сейітке Омардың мына
диалогы зұлым пиғылдың иелері екенін аңғартады. - Көптен көрмеп ем,
құрғырым биылғы жайлаудан түсіп қайтіпті ғой! Мытысаң етті өзің, сайға
қарай неге сүйретіп әкетпедің?- деді.
- Сен менімен бұлай сөйлесуді қой енді, білдің бе? Жетер! – деген
Сейітке.
- Сондағы есікте жүрген бір қыз ба, әй?- деп Омар қала берді
Жазушының үлкен жетістігінің бірі- Кенжеғара бейнесі. Өзінің көптеген
ойланып – толғанып жүрген ой – пікірлерінің денін айтуды Ғ.Мүсірепов
Кенжеғараға жүктейді. Кенжеғара - адал азамат, өз заманының бірегей
қайраткері, халқына керек есептегі кісі. Осынау типтік мінез мыңқ етпей
көтеретіней мықты жасалған. Кенжеғара жап- жас болса да, мінез- құлқы ерте
толысқан, бірдеңені бос сөйлемейтін орнықты адам. Ол бәрінде өлшеп – пішіп
ұзақ толғап, шешімге кешеулеу келеді. Бұл мінезімен ол Игілікті еске
түсіреді. Алайда, әке мен баланың алға қойған мақсаты әр басқа. Біз
білетін Игілік ақылды, қатакетшіл, айналада болып жатқан құбылыстарды жіті
қадағалап, солардың өзіне суыртпақтап пайда таба білетін бақа есептің кісі
еді ғой. Тек байлықты , дәулетті көксеп қоймайды, ол, қоғамдық биік дәреже
беделді көксейді, өзіің зерек зердесімен құрмет қошемет атаққа ие болды.
Ушаковтарға да сыйлы. Бір жағы соның подрядчигі. Есеп шотынан бір елі
айырылмайды. Тиын санағыш. Анау дала Гобсегі – Жұманнан көш ілгері.
Қызық енді басталды. Әлімсақтан бері маңқиған маң далаға әле бір оғаш
мінез біткендей болды. Гудок дегенін бақыртып, кейде шаңқан түске дейін
түндігін ашпай ырылдайтын қазақты қоярда- қоймай елең алаңда тұрғызып,
сидаңдатып кең қазуға айдады. Мал сауумен күн көрген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Ғ. Мүсірепов – көркем сөз
шебері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Ұлпан романының көркемдік
желісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Оянған өлке романының идеялық түйіні, образдық
жүйесі ... ... ... ... 16
ІІ тарау. Жазушы шығармаларының поэтикалық тілі мен сөз шеберлігі
2.1. Ғ.Мүсірепов романдарындағы образ жасаудың алуан түрлі сыры ... ... 19
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31 Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 32
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық әдебиетіміздің көркемдік, шеберлік
деңгейін арттыруда өлшеусіз үлес қосып, өзіндік өрнек қалдырған қаламгердің
повесть жанрындағы тырнақалды туындылары “Тулаған толқында”, “Көк үйдегі
көршелер”, “Жайлау жолында”, “Тұтқын қыз” және қазақ повесінің көркемдік
дамуындағы ауқымды жетістік – “Кездеспей кеткен бір бейне” повесінің
көркемдігі туралы да түрлі деңгейде сөз болды. Олардың жекелеген қырлары,
атап айтар болсақ, “Тулаған толқындағы” азамат соғысы кезеңіндегі қазақ
еленің көрінісі, “Өмір ертегісіндегі” өндіріс жайы, “Көк үйдегі көршелер”,
“Алғашқы адымдар” повестеріндегі ұжымдастыру шындығы, “Туннельдегі” кеңес
адамдарының реалистік бейнесі, “Тұткын қыз”, “Үздіксіз өсудегі” поэтика
мәселелері тілге тиек етілгенімен, бұл шығармалардағы идеялық нысанның
көркемдік деңгейі, қаламгердің осы бағыттағы жетістіктері арнайы сөз болған
жоқ.
Ғ.Мүсіреповтің повесть жанрындағы туындыларының кейбіреулері аяқталмай
да қалды. Себебі, оларда бейнеленген өмір мен замана мәселелері, тақырыптық
ерекшелік пен жазушының шығармада бейнелеген шындықтарға көзқарасы, яғни
идеялық нысананы жазуши дүниетанымының, шеберлігінің қалыптасу, ұшталу
жолын көрсетеді. Олардың бірі – Ұлпан, Оянған өлке туындыларның кейінгі
кесек шығармалардың өмірге келуіне негіз болғандығын талдап-саралау, ондағы
асқақ рух пен адамгершілік пафосты ашу қажеттігі зертеу тақырыбының
өзектілігін, маңыздылығын айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты
суреткер Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов шығармашылығының алғашқы кезеңі 1920-
1960 жылдар аралығындағы повестері мен Ұлпан мен Оянған өлке
туындыларындағы тақырыпты игеру шеберлігі мен көркемдік-идеялық
ізденістерін зерделеу. Аталған мақсаттарға жету жолында мынадай міндеттер
алға қойылады:
-қаламгер повестеріндегі идеялық нысанаға жету жолындағы көркемдік
ізденістері талданады;
-суреткер шығармаларының жазулуына әсер еткен қоғамдағы әралуан ішкі-
сыртқы факторлар, замана мәселелері, атап айтқанда, азамат соғысы, кеңес
үкіметі саясаты, көркем әдебиеттегі социалистік реализм әдістері
айқындалады;
-кейіпкер сомдаудағы суреткердің ерекшелігіне: қаһарманының портреттік
кескінін, түр-тұрпатын, бітім-болмасын диалог, монолог үлгілеріндегі
сөйлеген сөзі, қимал-қозғалысы, кесек істері, мінез-құлқы, психологиясы
арқылы бейнелеуге ұмтылу шеберліктері сараланады;
-жазушы шығармаларының көркемдік-эстетикалық ерекшеліктері, ондағы юмор
мен сатира табиғаты халықтық дәстүрмен диалектикалық бірлікте пайымдалады;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
І тарау. Мүсірепов – көркем сөз шебері
Суреткер Ғ.Мүсіреповтің әдеби шығармашылығына үңіле отырып, кеңестік
кезең саясаты мен сол тұстағы идеологиялық талаптардың әсерін аңғарамыз.
Әлбетте, әдебиетіміздегі осы іспеттес келеңсіздіктерді қарастырғанда
шығарма дүниеге келген дәуір ерекшеліктері, сол кезендегі қоғамдық
жағдайлар мен саяси оқиғалар, тарихи өзгірістер мен әлеуметтік әлахуалдар
есепке алынуы қажет. Жазушы өз туындысы арқылы заманының қадау-қадау
оқиғаларын қағаз бетіне түсіріп, сол арқылы оқырман көңіліне тоқытады.
Оқырман қауым тұщынып оқып, талғамын тояттататындай асыл дүниелік тудыру
кез-келген қалам иесінің қолынан келер іс емес. Бұл үшін оймен, биік
парасатпен ұштастыра білгенде ғана қаламгер қанатты идеяларын жүзеге
асырмақ. Шын шеберлік шының бағындырған суреткерлер ғана осындай бақытты
иеленбек.
Ғабит Мүсіреповтің суреткерлік ғұмырындағы ең алғашқы әрі көлемді
туындысы “Тулаған толқынданың” бастапқы нұсқасы “Теңіз тепкісінде” деп
аталады. Бұл шығарманың негізі 1925 жылы Орынбор рабфагінде білім алып
жүрген кезенде қаланады да, 1927 жылы толық аяқталған “Теңіз тепкісіндені”
кешікпей шығарма 1928 жылы “Тулаған толқында” деген атпен жеке кітап болып
баспадан шығады. Кейін жазушының шығармасының босандығы мен жете
ширатылмаған тұстарын байқап, біршама қысқартып, ықшамдағаннан кейінгі
нұсқасы аяқ жағы алынып тасталғанымен бұрыңғы мазмұны мен көркемдігін,
шеберлік деңгейін сақталған. Ол жөнінде қаламгердің өзі: “Бұдан бір
оқушыдан ұялар жерлерін кестім. Босандығы да, балалығы да жеткілікті екен.
Аяғы бұрын жеңістен кейінгі Біржан мен Шәйзаның бақытқа жеткенімен бітетін.
Соның өзін тым олақ жасаған екенмін, бұл жолы оған жеткізбей, бостандық
күресіне аттануларымен аяқтауды дұрыс көрдім” деп, қысқаша ескертпе
жасайды. Бұдан кейін автор шығарманың мазмұны мен пішініне қол сұқпай,
әдеби нұсқасын сақтай отырып, шығармалар жинағына еңгізеді.
Жазушының келесі бір белді шығармасы – қазақ еліндегі ұжымдастырудың
алғашқы кезеңін әңгімелейтін “Көк үйдегі көршілер” повесі. Суреткердің
өзіндік стилін, қаламгерлік қарымының өзгеше қырларын танытатын сипаттар
бұл шығармада да жеткілікті.
ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің бірі Ғабит
Мүсірепов артына мол әдеби мұра қалдырды. Ғабиден көзінің тірісінде-ақ аса
дарындылығымен, талғампаздығымен, шығармашылық шеберлігімен халқының зор
құрметіне бөлеген болатын. Жазушының шын өмірі өзі мәңгілік ғұмырға
кеткеннен кейін басталады.
Ғабең ең алдымен, жазушы. Оның қаламынан шыққан Оянған өлке, Жат
қолында, Қазақ солдаты, Ұлпан, Кездеспей кеткен бір бейне, ана
тақырыбына жазған әнгімелері-қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған асыл
дүниелер. Жазушы шығармаларында қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, арман-
аңсары кемел көркемдікпен шебер бейнеленді; сөз өнерінің асқан шебері
ретінде академик- жазушы атанды.
Ғ. Мүсірепов-дарынды драматург. Күні бүгінге дейін қазақ театрларының
сахнасынан түспей келе жатқан Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Ақан сері-Ақтоқты
сияқты пьесалары қазақ драматургиясының классикалық үлгілерінен саналады.
Амангелді, Болашаққа аманат та тарихи қайраткерлерді көркем сомдай
білген кесек туындылардың қатарында.
Ғ. Мүсірепов-алмастай өткір алымды сыншы. Жиырмасыншы ғасырдағы қазақ
әдебиетінде Ғабең пікір білдірмеген жазушы, елеулі мәселе жоқ десе де
болғандай. Оның басты сын-зерттеу еңбектері Суреткер парызы , Заман және
әдебиет, Күнделік, т.б. жинақтарында топталған.
Ғ. Мүсірепов-шебер аудармашы да. Ол М.Горькийдің, М. Шолоховтың,
О.Генридің, А Остовскийдің, В. Шекспирдің, Мольердің, т.б. шығармаларын
қазақ тілінде сөйлетті.
Ғ. Мүсірепов-көркем очерктің майталманы. Жазушы-Аттың сыны, Жапон
әсерлері, Кездесулер сияқты тамаша очерктердің авторы.
Ғ. Мүсірепов-киносценарист. Ол Амангелді (Б. Майлинмен В.Ивановпен
бірге), Қыз Жібек кинофильмдерініңсценариі жазған.
Ең бастысы, ол –еліне абыройлы азамат болды. Ақын болмасаң болма,
азамат болуға міндеттісің деп Некрасов айтқандай, Ғ.Мүсірепов-отанына адал
қызмет еткен, қазақ халқының жарқын болашағы үшін әдебиет майданында аянбай
күресіп, сөз өнерінен биік рухани мұнара тұрғызған азбал азамат. Ғабең
бізге осысымен де қымбат.
Қазақ кеңес әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі Ғабит Махмұтұлы
мүсірепов 1902 жылы 22 наурызда Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданында
туылған. Сауатын ауыл молдасынан ашқан ол он төрт жасында Омбыдағы екі
кластық орыс мектебіне оқуға түседі. Осы мектепте оған белгілі педагог,
жазушы Бекет Өтетілеуов орыс тілі мен әдебиетінен дәріс береді. Болашақ
жазушының әдебиеттің жолына түсуіне бұл жағдай айтарлықтай ықпал
жасайды.Бұл турасында жазушы кейіннен Бекет менің қиссаға құмарлығымды
білгеннен кейін, мені әдебиетке тарта бастады деп жазды.
Екі кластық орыс мектебін бітірген соң ол Б.Өтетілеуовтің тікелей
көмегімен Пресногорьковтағы жоғары бастауыш мектепте білімін
жалғастырады.Осында жүргенде орыс, батыс әдебиеттеріне зер сала танысады.
Көркем әдебиетке деген құштарлығы арта түседі. Ғ.Мүсірепов жоғары бастауыш
мектепті 1921 жылы бітіреді.
Төңкерістен кейінгі қазақ даласындағы әлеуметтік өмір дүмпулі болатын.
Ғабит те ел ішіндегі саяси нақандарға араласып кетеді; мектепті бірге
бітірген жиырма шақты бала Ақмола облысының оңтүстік партизандарының
группасы деген отрядқа келіп қосылып, ақ қазақтарға қарсы күреседі. Содан
кейін ауылда әскери комиссар, аудандық милиция бастығының орынбасары
қызметтерін атқарады. Сол кезде елге танымал болып қалған Мұқановпен
кездесіп, оның кеңесімен Орынбордағы жұмысшылар факультетіне (раб. фак)
оқуға түседі. 1923-1926 раб. факта оқыған кезде әдебиетке бет бұрғандай
болды. Алғашқы әңгімесі қабырға газетінде жарияланады. 1925 жылы Едіге
деген қысқа әңгімесі Еңбекші қазақ газеті бетінде жарлық көрді.
Жұмысшылар факультетін бітірген соң ол Омбы қаласындағы ауылшаруашылық
академиясында бір жыл (1926) оқиды. Мұнда жүргенде де әдебиетпен айналысуын
тоқтатпады. Мамандығына байланыста Америка бидайығы деген кітапша
шығарды. Рабфакта оқып жүргенде жазған Тулаған толқында атты әңгімесін
қайтадан повеске айналдырып жазады.
1927 – 1928 жылдары Шортандыдағы (Щучинск) орман шаруашылығы
техникумында оқытушылық қызмет істейді. Осы кездерден бастап көркем
шығармашылықпен белсенді түрде айналыса бастайды. Ол 1928 – 1938 жылдар
аралығында кеңес, партия, баспа орындарында әртүрлі қызметтер атқарады:
Қазақстан баспасының директоры; Қазақ АССР оқу халық комиссариаты өнер
секторының меңгерушісі (1933); Қазақ әдебиеті, Социалистік Қазақстан
газеттерінің бас редакторы (1934 - 1935); БК(б)П Қазақстан өлкелік
Комитетінің баспасөз бөлімі меңгерушісінің орынбасары (1936); Қазақстан
Орталық партия Комитетінің саяси – ағарту бөлімінің меңгерушісі (1937).
Ғ.Мүсірепов 1938 жылдан 1955 жылға дейін бірыңғай жазушылық жұмыспен
шұғылданда. 1955 – 1966 жылдарда Ара журналының бас редакторы. Қазақстан
Жазушылар Одағы басқармасының бірінші хатшысы болды. 1966 жылдан өмірінің
соңына дейін тек шығармашылықпен айналысты. Социалистік Еңбек Ері Ғ.
Мүсірепов Қазақ ССР Ғалым Академиясының академигі, КСРО және Қазақ ССР
Жоғары Советтерінің депутаты, Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің
мүшесі, КСРО және Қазақстан жазушылар одақтары басқармаларының хатшысы,
Азия- Африка елдерімен достықынтымақ жөніндегі советтік комитеттің және
Еропа мәдиниеті қоғамды атқару комитетінің, Лениндік және Мемлекеттік
сыйлықтар жөніндегі коммитеттің мүшесі ретінде қыруар қоға мдық жұмыстар
атқарады. Ол қазақ әдебиетін дамутуда сіңірген еңбегі үшін көптеген
ордендермен, медальдармен марапатталып, әдеби, ғылыми сыйлықтардың иегері
атанды.
Ғ. Мүсіреповтің тырнақалды туындыларында төңкерістен кейінгі қазақ
даласында болып жатқан саяси-әлеуметтік оқиғалар көрініс тапқан. Алдында
әнгіме болып жазылып, кейіннен (1928) повеске айналып, жарық көрген
Тулаған толқында жиырмасыншы жылдардағы ел өмірінде орын алған саяси
күрес, оның жекелеген адамдардың тағдырына тікелей әсері суреттеледі. Қазақ
даласын оятқан Октябрьдің дабылы мен дауылы ел іншіне өзгерістер әкелді.
Повесте екі айырылып, бір жағы ақтар, екінші жағы қызылдар болып соғысып
жатқан елдің аянышты халі біршама сәтті көрініс тапқан.
Тулаған толқында қазақ ағартушы-демократтарының тікелей әсерімен
жазылған. Мұнда да қазақ қызы Шәйзаның бас бостандығы үшін күресін көрсету
негізгі мақсат тұтылған. Сонымен бірге ел ішіндегі оспан, Итемген сияқты
бай-болыстардың өркөкірек, менмен мінездері, озбырлық, жыртқыштықәрекеттері
аяусыз ажуаланады. Повестің сюжеттік желісі ауылдағы байлар мен кедейлердің
арасындағы күреске құрылған.
Ғ.Мүсіреповтің алғашқы туындысында-ақ суреткерлікке тән таланты өзіндік
ерекшеліктерімен айқын көрінді.
Ұзамады, ұзын астауға салынып балқыған бағланның еті келді. Бүгілген
тізелер жазылып, көсіліп, мінгескен аяқтар жиналды. Еріндегі насыбайлар
кілемнің астына тасталды. Екі құлағы қалқайып, езуі ыржиып, таңдайы көрініп
жатқан қозының басы мен теңкиіп жатқан сары қазысы бар ұзын астау ортаға
келіп сылқ ете түсті - деген жолдардан Ғ. Мусіреповтің стиліне тән жылы
юмор, бейнелілік, ықшамдылық байқалды.
Дегенмен де жазушының тырнақ алды туындысында арқауының солғындау
түскен тұстары да кездеседі. Бұл повестің сюжеті мен композициялық
құрылымының босандау өрілуіне байланысты боланатын. Ауылдағы таптық
тартыстар, ақтар мен қызылдар арасындағы күрес, Біржан мен Шәйзаның
арысындағы сүйіспеншілік сияқты бір неше оқиға тізбегі суреттеліп, бұлардың
біртұтас сюжеттік желі, композициялық құрылым түзе алмай, шашыраңқы шығуы,
жымдасқан тұтастықтың жетіспеуі повестің негізгі кемшілігі ретінде
көрінеді.
1.1. Ұлпан романының көркемдік желісі
Ғ.Мүсіреповтің әңгімелерінен шеберлік жолының өрлеу сатылары көрінеді.
Суреткр шығармашылығына тән оқиғаларының шынайы, тартылымдығы, кең
тыныстылығы, композициялық құрылымының шымырлығы, тілінің құнарлылығы
жарқырай көрініп, көркемдіктің биік белестеріне жол бастайды.
Жазушының ана тақырыбына арнап жазған шығармаларының ішіндегі көлемдісі
де, көрнектісі де – Ұлпан повесі. Шығарманың көлеміне, қамтылған
оқиғалардың ауқымына қарай, қай бір зертеушілер роман деп те атап жүр.
Ұлпан он тоғызынші ғасырдағы қазақ әйелінің трагедиялы тағдырына
арналған. Повесть өмірде болған тариқи шындыққа негізделген. Есеней – аға
сұлтан (Аманқарағай дуанының аға сұлтаны Шынғыс Уәлиханов, Д.Ы.) кеңесінің
ең беделді биі. Әділ де қатал ди атанған адам. Ұзақ ойналады, байламын бір
– ақ кесіп айтады. Ұры – қарыға, шылық былыққа қатал адам. Осы жолдардан –
ақ Керей – Уақ елінің жұрт таныған аса беделді басшысы Есенейдің адамдық
тұлғасы толық көрінеді. Қалқын тура жылға бастап, басын не бір қауіп –
қатерге тіккен елінің ардагері атпал азамат алпысқа келгенде өмірі
тұманданып, беймаза күйге түседі. Өткені екі бірдей ұлы бір күнде өліп,
содан кейін жиырма жылдай әйелі бала көтермейді.Ал адам үшін әсіресе қазақ
үшін өмірдің мәні де, сәні де бала екені белгілі. Артына жақсы ұрпақ, өшпес
із қалдыру – қазақ үшін ең басты парыз. Қаншама қыруар істер атқар,
бәрібір, артыңа өмірінді, ісінді жалғастырар перзент тәрбиелеп қалдыра
алмасаң , ол ғұмыр босқа өткемен бірдей. Бұл – қазақтардың өмірдің мәні
туралы түсінігінің философиялық өзегі. Міне, осылайша ой кешіп, жабырқау
күйде жүрген Есеней Артықбай батырдың қызы он сегіз жастағы Ұлпанды
кездестіріп, бірден құлап түседі. Есенейдін ел қадірлеген азамат екенін
жақсы білетін Артықбай батыр да мәрттік жасап, қызын атастырылып қойған
жеріне бермей, бар жауап кершілігін сезініп, озгеше іске жол ашады.
Батырдың ерке де өжет қызы Ұлпан зорлықпен біреуге барып қор болғанша, ел
сыйлаған белгілі адамның қосағы болып, зор болуды қалайды. Повесте
алпыстағы Есеней мен он сегіздегі Ұлпанның қосылып, шанырақ көтергендігі,
жубайлық өмірдегі бақыты жақтар мен кездескен кедерлегер шынайы көрініс
табады.Байлық пен биліктің дәмін бір адамдай татқан Есеней енді нағыз
бақытылықты жар қызығын, перзент куанышын басынан кешіріп, сезінеді. Бірақ
бул ұзақа созылмайды, жасы келген Есеней сал ауруына ұшырайды. Енді Есеней
елдің бар билігінің тізгінің Ұлпанға ұсынады Ұлпанның елге жасаған
жақсылығы, әділ билігі жұртқа тарайды. Есеней өлген соң, Ұлпан бүкіл сыбан
елінің анасы атанды. Сөйтіп, Ұлпанда қазақ қызы дала өміріндегі үлкен
әлеуметтік мәселелерді шешуге тікелей араласады. Бірақ кереғар заманның
кертартпа қайшылықтары мұндай жаңаша істердің жолына кедергі болмай
қоймайтың. Повестің соңында еліне өнегілі іс қалдырған Ұлпанның өмірі
қайғылы аяқталады. Алдымен Есенейден оннан соң қызы Біжікеннен айырылып
өмірлік тірексіз қалған Ұлпанның айналасында дау – шардың бұлты қоюлана
түсіп ақырында ол өзені өзі қол жұмсауға мәшбір болады.
Ұлпандар - өз заманынан ерте туған жандар. Ұлпан тек өз бақыты үшін
ғана емес елінің әділетті ертеңі үшін де күреседі.Бірақ ол түста қоғам
дамуының ішкі дамуі әлі пісіп жетілмеген еді. Ол үшін Ұлпаннан кейін де
талай Ұлпандар осы жолмен жүріп, әрі қарай жалғастыру керек болатын. Жеке
дара адамдрдың іс -әрекеттері мен қоғам дамуы сәйкестік таппаған түстарда
трагедиялардың туындап отырғандығы да осы себептерден. Бірақ ерте ме, кеш
пе , әйтеуір бір, Ұлпандар күрескен өміршен істердің жүзеге асатындығы
анық. Бүгінгі өміріміз соның айғағы іспеттес. Повесте көрініс тапқан көп
ойлардың құяр арнасы да
Сөз зергері атанған Ғ. Мүсіреповтің інжумаржандай құлпырған көркем
шығармаларды қазір де оқырмандар жүрегіне жол тауып, ізгілік дәндерін
себуде; өмірдің құпияларына терең бойлатып, асқақ идеалдарды уағыздауда;
жүректерге жалын, рухани қуат беріп жарқын болашақтарға бастауда;
эстетикалық ләззат құйып, адамдардың бақытты өмір сүруіне көмектесуде. ХХΙ
ғасырға қадам босқан қазақ әдебиетін Ғ. Мүсіреповсіз көзге елестету қиын.
Өткен ғасырдың жетпісінші жылдарындағы қазақ әдебиетінің соны табыстары
туралы сөз болғанда, көбінесе осы туынды ауызға алынатын еді.Аса көрнекті
көркем сөз шеберінің қалымынан туған бұл шығарма сол кездегі ұлттық әдеби
қазынамызға да, жазушының өз шығармашылығына да елеулі үлес болып қосылған
кесек дүние болды деген пікірге қаламгерлер мен калың оқушы қауым да, әдеби
сын да бірауыздан бүгін де қосылар деген ойдамыз.
Ендеше сол тілеулес қауымға өзінің мол-мол көркемдік сырларымен,
ғажайып сұлу сымбатымен, адам жанының шын суреткер күдіретіне ғана ашылатын
не бір терең құбылыс–құлпырыстарымен ағыл-тегіл ақтарылып, кең арналы
дариядай жайылып сал5ан осынау керемет көркемдік дүниесінің өзіндік ажары
қандай еді? Идеялық-көркемдік ерекшеліктері қандай еді?
Жазушы өмірдің қай белесін ойып алып, тарихтың қай бетін аударыстырып,
біздің алдымызға қандай тағдырлар талқысын елестетіп еді? Жазушының
ғасырлық мерейтойы қарсаңында соған үңіліп көрейік.
Біздің алдымызда бұдан бір жарым ғасыр бұрынғы қазақ қауымының өмір
көріністері сүреттеледі.Шығарманың басты кейіпкері – Ұлпан өміріне
байланысты өрбіген сюжет желісі жиырма шақты жылдың ауқымындағы неше түрлі
қат-қабат қақтығыс оқиғаларды қамтып, халқымыздың өткен тарихындағы белесті
бет-бұрыс кезенді бейнеледі.
Шығарманы оқып болып, көз алдыңнан өң мен түстей өте шыққан асыл
бейненің байбына баққанда, оқушы көкірегіне өкініш пен қасірет мұңын
ұялатып кеткен ұзақ тізбекті оқиғалар шиеленісінен басты нәрсені
іздестіргенде, ойды онға, сананы санға бөліп, ақыл-есінді айнала шарқ
ұрғызатын бір сұрақ тұрар еді. Оның жауабын автордың өзі айтып отыр. Өз
заманынан бұрын туып, арманда кеткен үлкен жанның бейнесі деп отыр.
Өмірге өз заманынан бұрын келіп, тағдыр талқысына түскен, тарих
толғағының заңсыз перзентіндей зар кешіп өткен жандар аз болған ба тегінде?
Қай заманда, қай халықтың тарихында болсын, ондайлар аз болмаған. Қасіреті
бар да қарекеті жоқ, күрсінуі мен күңіренуі бар да – кәдеге жарарлық
күрескерлегі жоқ шарасыз бейбақтарға өмір өз құрсағынан арамза туған
тексіздей ысқаяқтана қарап, оларды бойынан ысырып тастап отырған.Ондайлар
тағдырдың заркешті ащы запыранын көтере алмай, құсалық пен құсталықта
өтетін. Ал енді әлгіндей мезгілсіздердің бір парасы - әділетсіздікке
эрекетпен жауап беретін, қиындыққа қарсы қимыл көрсететін, ерлігі жеткен
жерде есесін алып, жетпеген жерде жеңіліске қасқайып көкірегін тосатын ер
қайраткерлер болған. Әрине, олар да өмірлі өзгерте алмаған, бірақ жастығын
алып өліп, өр арманын өздерімен бірге ала кеткен. Сонысымен–ақ олар өмірге
өшпес із қалдырып отырған.
Қазақ тарихында ондайлар қатарына жататындар - әрегіректе от ауызды,
орақ тілдіайтқыш жыраулар, жезтандай шешендер, ел намысы деп жанын
шүберекке түйген батырлар, ал берегіректе- асқақ мінезді ақындар, заман
ағымын ақыл зердесімен ұғып, болашақты аңғара білген ойшылдар, ағартушылар
еді.
Ал енді Ғабит Мүсіреповтің аталмыш шығармасындағы басты кейіпкер -
өмірге осылай мезгілсіз келіп, өзінің кесек қимылымен мерт болған, бірақ
соңынан сонар жол салып үлгергенқайратты да саналы әйел –Ұлпан.
Қазақ халқының әлеуметтік тарихында да, көркем әдебиетінде де осындай
келелі ісімен ел аузында қалған әйел есімдері аз емес. Халықтың басына ауыр
күн түскенде өзінің ақыл-парасатымен жол тапқан дана аналар, елдің елдігін
сақтап қалар кезең келгенде қолына қару алып, жауға аттанған батыр қыздар,
сөз құдіретін меңгеріп, салт-сана майданында сайысқатүскен ақын әйелдер...
Тіпті басқаны былай қойғанда, әйел теңдігі деген дәстүр түгіл, жеке
ойдың өзі ақылға сыймайтын заманда да алғашқы айқасты өзінің бас
бостандығы, сезім бостандығы жолында бастап, соған өмірлерін құрбан ете
алған ержүрек қыздар болғанғой. әдіде Қыз Жібек,Баяндар,ортатұста Сара,
Ақтоқтылар, тіпті күні кешегі Шұға, Қайша, Қамарлар.
Ал енді одан кейінгіде, бертіндегі жаңа заманда, біздің білетініміз-
қазақ жеріне жаңа қырқасына еркектермен бірге көтеріле алған күрескер
апаларымыз. Олар алдымен ауыл тіршілігіне араласты, оқыды, қоғамдық
қызметке тартылды. Жаңа ддүние жасампаздарының алдыңғы қатарында болды.
Мысалы, Ботагөз, Балым, Раушан, т.б.
Сонда осы екі буынның, екі түрлі күрескерлер легінің арасын жалғастырар
буын қайда?Жеке өз басының жоқшысынан қоғамдық қозғалыс қайраткеріне
дейінгі аралықта әлеуметтікәділет пен тендік жайын ойлаған, еңбекші
бұқараның мүшкіл халін көріп мүсіркеген, халық болашағының даңғылына қарай
бетбұрыс жасай алған қоғам қайраткерлері, бұқарашыл әйелдер болған ба?
Болса, олар кімдер еді?
Халық тарихының арғы- бергі белестеріне көз салып, оның тағдырын
кеңінен толғап журетін жіті ойлы аға жазушымыз әдебиетте дәл осындай
әйелдің бейнесін жасап кетті.
Бұл, біздіңше, Ұлпан повесі арқылы ашып берген Ғабит Мүсіреповтің ең
босты және ең менді жаңалығы еді.
Міне, осы жаңалыққа барар жолдағы жазушы тәжірибесін тереңрек ұғыну
үшін алдымен шығарманың негізгі мазмұнын қысқаша еске түсіріп өтейік.
Оқиға бұдан бір жарым ғасыр бұрын болған дедік. Ол қазіргі Қазақстанның
қиыр солтүстігінде тіршілік еткен қазақ руларының өмірінен алынған тарихи
шындық. Повесте далалық Омбы генерал- губернаторлығына қарасты Аманқарағай
округінің төбе биі болған Есеней өмірінің соңғы кезеңіне байланысты
оқиғалар суреттеледі. Жасында батыр болған, кейін әділ де қатал би атанған
Есеней жасы алпысты алқымдап, қартайып келген шағында өзінің жас кезіндегі
жауынгер үзеңгілесі, талай жорықтарды бірге өткізген қанды көйлек досы
Артықбай батырдың жас қызы Ұлпанға үйленеді де, өзінің бар билігін соған
беріп қояды. Беделді бидің атынан билік жүргізген жас әйел жүре келе,
өзінің әділдігімен, қайырымдылығымен, халықтың қамын ойлап, болашағына көз
жібере алған ақыл – парасатымен ел- жұртына өте қадірлі адам болады. Ел
анасы деген ардақты атқа ие болады. Артына аңыздай ьолып, Ұлпан апа
есімі қалады оның.
Бірақ адам қанша әділ, қаншама қайырымды болғанымен, екінің бірі,
әсіресе сол кездегі қазақ әйелі нақ сол заманда жаңағы біз айтқан
қайраткерлік дәрежеге оңайлықпен жете алмас еді. Қайраткер атану үшін ол
қоғамдық өмірге өзінің іс - әркетімен тың жаналық әкелген болуы, заман
өктемдігін көктей өткенде қажырқайратымен тыңнан жол тартып, өмір ағымын
жаңа бір арнаға бұрғандай іс тындыруы шарт.
Ұлпан- осы мағынада нағыз қайраткер, қаракетшіл істің адамы. Ұлпанның
өмір сүріп, ел билеген, өз бойынан әлгіндей кесек әрекет туғызған заманы
қай заман, қай кезең еді?
Ол кешегі халық тағдырын сан саққа жүгіртіп, көшпелі өмірдің қай
сайында тығырыққа қамайтыны мәлімсіз хандық заманы құрып, қазақ тіршілігі
орыс мемлекетінің құрамында балгілі бір арнаға түсе бастаған кез еді. Тіпті
хандықтан кейін келген аға- сұлтандықтың өзі де өмірден өрыс таба алмай,
аяқси бастаған. Хандықпен бірге тірексіз, тұрғысыз өмірдің тасыр –
тұсырындай аңғал батырлар заманы да өткен бұл кезде.
Қазақ даласы осындай бір саябыр, қазіргі тілмен айтсақ, реалистік өмір
арнасына түсе басталған.
Ұлпан- сол кездегі соны өмірдің жаңалығын түсіне қабылдап, болашағын
дұрыс аңғара білген қайраткер.
Ол алдымен әлеуметтік теңсіздікке қарсы. Ол өз тегі кедей болғандықтан,
жоқшылық зарын тартып өзкендіктен, Есеней аулына келгеннен кейін, талай жыл
бойы Төбе бидің төлеңгітіндей ақысыз- пұлсыз жалшылықта жанкешті болып
тіршілік еткен жарлы ауылдардың талай жылғы ақысын қайтартып береді; иесіз
жатқан шұрайлы жерлерді де соларға бөліп береді.
Елді отырықшылыққа бастайды. Жұртқа қыстау салғызады, егін ектіреді.
Өзі оған алдымен үлгі болады.
Ұлпан қайраткерлігі осындай ауыл өміріндегі күнкөріс мәселелерімен де
шектеліп қалмай, ірі- ірі әлеуметтік мәселелерге дейін көтеріледі. Ұлпан
ұсынысымен қазақ әйелінің қоғамдық жағдайын жақсарту бағытында, жесір
туралы, әйелдің мүліктік правосы туралы зандар қабылданады.
Бұл – тарихи шындық. Жазушының біз үшін үлкен жаңалығы, әдебиет
алдындағы үлкен еңбегі- осы тарихи шындықты нағыз көркемдік шындық күйінде
әсерлі етіп суреттей білуінде. Туған әдебиетімізді тұлғалы бейнемен
молықтырып, Ұлпан сияқты тың, соны, жаңа кейіпкердің жарқын бейнесін
жасауында.
Ұлпан бейнесі- жазушы жүрегінің терең тебіренісінен туған, үлкен
жүректің мол сезімінен жаралған, оның барлық мейірі мен махаббатын, қадірі
мен құрметін суреткерлік талаптың елегінен өткізіп, әбден екшеп барып,
қапысыз мүсінделіп, кемеліне келтіре жасалған бейне. Характердің өсу,
қалыптасу, ашылу сатылары, оның әрбір іс- қымылының жөнжосығы мен дәлел-
дәйегі, өріс – кеңісі мен келіс- келеңі дегендер бәрі орын орнында.
Ұлпанның тұлға бойы толып тұрған ерлік пен ізгілік, ақыл мен парасат,
әділдік пен адамгершілік. Ол осы табиғатынан таймайды да, жаңылмайды да;
жасамыс тартқан сайын молығып, толысып, жаңа бір қырларымен жарқырап
отырады. Соның ішінен әсіресе ерлік қасиетін ерекшелеп көрсетуге болар еді.
Есенейдің қырық жылқысын базарға айдатып, қаладан жасау алғызғанда да
Ұлпанның кім болары белгісі болатын. Оның қасиеттері өмірді көре жүре
ашылады. Ол алғаш рет қалаға аттанғанда қазақ даласына үш өрім таспадай
тартылған арба жолын көрді. Бұл Ұлпанның да өмір жолы еді. Үлкен өмірдің
күре жолынан айырық кетпей, бұдан әрі ылғи қапталдаып отырған ерлік жолы...
Ұлпан характерінің алғашқы арна тауып, өз зандығылымен өріс алуы- оның
қала өмірімен танысуы, орыс тіршілігінің келелі келешегін аңғарып, соның
жөн жосығын таңырқамай да, жатырқамай да етене қабыл алыу. Бұл – Ұлпанның
өзін өмірге орнықтыру талабымен қат-қабат өріліп келген процесс. Бірақ жаңа
өріске бет алған жас әйелдің алдында бұралан, бұрылыстар көп еді. Мол
байлықтын билігі қолына еркін тиген еркетотай болса, Есеней аулына келе
салып, қалың тобырдың төбесіне әңгір таяқ ойнатар ма еді, кім білсін.
Ұлпанның жаратылысы басқа. Ол өз бойындағы өрлікке бағып, атақты бай да би
адамның ауылындағы көріксіз халге намыстанды. Кедей ауылдан шыққан тегіне
бағып, жарлы-жақыбайға жаны ашыды. Сұрап келгеннің қолын қайтарған жоқ,
еселеп артығымен берді. Осы бетінде Ұлпан қолы ашық бәйбіше атанар еді.
Онымен бірақ ел бүйірі шыға ма? Сондықтан кедей-қоңсыға шын жаны ашыған жас
әйел алдымен Есенейдің есігінде жалшылықта жүріп, талай жылғы еңбегін ала
алмай келген елдің есесін бергізеді. Есенейдің малын бөліске салады.
Кедейлік тақсіретін тартып өскен жанның жоқшылыққаішкі қарсылығы осылай
көрінеді.
Бірақ бұл да түбегейлі шешім емес. Бір күндік ішер ас, бір жылдық
талғажау кедей байғұсқа сенімді тіршіліктің кепілдігін бере
алмайды.Сондықтан Ұлпан талауға түсіп, зорлықпен келген елдің жерін де
қайтарып береді. Еңбекші ел тірлігінің мықты тірегі сол екенін білгендіктен
қайтарады.
Ұлпан характерінің алғашқы бір шоқтығы көтерілген тұса да, оның әлеумет
тіршілігіне қарай батыл аяқ басуы да, ұлпандықтың есенейлікті мықтап тұрып
женуі де-осы ара. Есенейдің бар билігін қолына алғаннан кейін, сол елді
орыс өмірінің орісті жақтарына қарай бұруы, жұртты отырықшылыққа бастап,
егіншілікті енгізе бастау – Ұлпанның халықтың шын жанашыр жақың досы екенің
танытатың қадамдары. Осының бірде- бірінде Ұлпан бейнесі идеяның жалың
жаршысы болып кетпейді, ылғи тек өзіне ғана лайық, ірі іс үстінде, бір
айтар тыңғылықты қимыл иесі ретінде көрініп отырады.
Бұл – автордың еңбегі, жазушы тапқырлығының жеміс, шын суреткерліктің
белгісі.
Естеріңізде ме, Есенейдің құдалық жөніндегі қатал да кесімді тілегін
алып келген Мүсірепке Ұлпанның айтатын сөз:
...Ағаңның есінде болсын- Ұлпан арзанға түспейтін қыз, - демеп пе еді
ол?
Ұлпанның тоқал қатын болып босағада отырып қалмайтынын да, бәйбішенің
сарқытын күтіп, көз сүзіп отыратын күндікке көне алмайтынын да сезген
Есеней өзінің бұкіл өмірін сарп етіп жеткен есенейлігін оп- оңай Ұлпанға
бере салады. Қырыққа келгенде біздің елдің Есеней сен боларсын. Оған
дейді сен менің Есенейім бола тұр...- дейді.
Осыны істетіп отырған Есенейдің кендігі, жомарттығы басым ба, жоқ әлде,
өз босынан дәурен өтіп бара жатқанын сезгіндіктен, сол есенейлік біржола
құрып кетпесін деп, көзі тірісінде бір сенімді қолға тапсырып қоюға
бекінген өзімшілдіктің ішкі есебі басым ба? Қалай болғанда да Ұлпан
есенейлікті өзінше қабылдап, өзінше пайданалады. Ешнәрсеге танданбай,
ешнәрсені шатыстырмай, барлығын өз табиғатына лайықтап қабылдай отырып
пайдаланады.
Тоқтай тұр әлі, біраз көрейін,көрмегеніме көзім үйренсін, білмегенімді
біліп алайын. Тоқтай тұр әлі.... Осы Тоқтай түр әлі... бұдан кейінгі
бүкіл Ұлпан әрекетінің ішкі өзегі секілді естіледі.
Әрине, мұның барлығы феодалдық-патриархалдық тәртіптің көбесі сөгілмей,
тұтасып тұрған кезінде бір әйелдің басыны артығымен жетіп жатар еді.
Ал Ұлпан үшін жеткіліксіз екен. Ұлпанның ұлпандығын танытатын әліде
талай шындар бар. Соның бір биік жотасы-Ұлпанның ел билеген болыс-билер мен
патшаның сары ала шекпен, манғас төрелері алдында, келелі жиын үстінде
кеңінен толғап, қазақ халқының әлеуметтік өміріндегі ғасырлар бойы шешімей
келе жатқан түйінді мәселелер, әскі тәртіптер жөнінде ширыға сөйлейтін
жері. Іргелі елдің арғы-бергі қоғамдық тарихынан хабары жоқ, еуропалық
түгіл, азиялық та жүйелі білім алмаған қыр әйелінің қаншама зерделі
болғанда осыншама суырылып, әйел тендігі, әмеңгерлік, мұрагерлік сияқты
үлкен мәселелерді жүйе-жүйесімен жетік баяндауы, бір қарағанды, нанымсыздау
да көрінуі ықтимал. Осындай аңғал күдіктің алдын ораған автор Есенейдің
сөзі еді дегендей емеуірін аңғартады.
Біздің кәміл сенуімізше, бұл авторлық тәсіл ғана. Есенейдің сөзі болса,
Ұлпан соның жай ғана тілхатшысы болса Есеней өзі дәуірлеп тұрған кезінде,
ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болып тұрған шағынды қайда қалған?
Демек, бұл-Ұлпанның сөзі . Ұлпанның есенейлікті өз табиғатының мүддесіне
лайықтап пайдалануының көрінсін. Яғни, Ұлпан секілді көрнекті өкілдерінің
ауызымен айтылған бүкіл қазақ әйелдерінің көкейтесті арманы, олардың
қоғамдық сана – сезімінің сол кезде ақ оянып қалғаның көркемдік зандылықпен
сүреткелік дақтымен көрсетіп отырған жазушы арманы.
Ұлпан бейнесіндегі бүкіл характер дамуының ең асуылы биігі, кейіпкердің
барынша ашылып, жаңа арнада көрінетін жері-Сибан жорығының тұсы. Бұл
арада Ұлпан манайдағы аз ағайын қамқорынан әрі асып, оның жай көнкіріс
жайынан әлдеқайда жоғары көтеріліп, ел амандығын, халық бірлігін ойлалаудан
барып туған ірі қимылдың иесі .
Сонымен Ұлпан бейнесіні байлйнысты айтарлып пікірінді түйінін мұнадай:
осынша суреткерлік шеберлікпен тарихи нартылық талабынан аумайтын,
соншалықты мынсыз зергерлікпен мүсіндеген бұл кейіпкердің бір өзі бүкіл
дәуірдің бейнелеп тұр: қазақ әйелін біткен тағдырында осы кімге дейін
назардан тіс қалып келген бір кеністікті толтырып, аса үлкен тарихи жүкті
арқалап тұр.
Ұлпан бейнесі ұлылығы, ол тындырған істердің мәнділігі-оның қай заманда
өмір сұргенін, қай кезенде қарекет еткенын тағы бір қырынан еске алсақ,
тіпті зорайып, биіктей түседі. Бұл – дуниеге Шоқан келіп кеткен кезен.
Ұлпан- ұлы Абайдың замдасы.Қазақ даласына Ыбырай Алтынсарин білім нұрын дәл
сол кезенде тарата бастаған. Арқаның биік аспанында Біржан мен Ақан әндері
де сол кезде шырқалған.
Халықтың рухани өмірінде өшпес із қалдырған сол ардаргерлермен
қапталдас өмір сұріп, қазақ даласының бір пұшпағында әлеуметтік өмір
арнасына солғұрлым соны тыныс енгізген Ұлпан апа бейнесі, осы сабақтастықты
ойлағанда, тіпті әруқтана түсетін сияқты.
Біз сөзіміздің басында, қайраткер әйелдер деген бір сөзді айтық.
Ұлпан жайындағы ертеректе жарияланған бір мақаламызда да осындай пікір
үшіғын білдірген едік. Соны тағы да тірілткіміз келеді. Белгілі бір арнада
жүйеленіп, саяси-әлеуметтік, философиялық, қоғамдық қөз қарасы
қалыптаспаған қарапайым қазақ әйелін бұлай деу тім артық емес пе?
Біздіңше, артық емес. Ілім болмаса да іс- әрекет жүзінде көрінген,
саяси ағын дәрежесіне котеріле алмаса да, әлеуметтік тендікті өз
табиғатымен, көкірек сәулесімен барынша жақтап шыққан халық өкіленің, халық
қайраткерінің стихиялық бұқарашылдағы бізге айқын көрінеді бұл бейнеден.
Осы мағынада Ұлпан бейнесінде үлкен тарихи жинақтау бар екені даусыз.
Қазақ әдибиетінде ҒабитМүсіреповтің қаламынан тұған қазақ әйелдерінің
талай тамаша бейнелері бар екені мәлім. Талай Ақлима Ақбалалар, Ақбота,
Айгүлдер, әйел махаббатының ақ қанат періштелеріндей Қыз Жібек, Баян,
Ақтоқтылар – Ақ қайсысы жеке –жеке сезім тазалығы мен шынайы әсемдік
дуниесінің асыл алқалары, көненермейті- тозбайтын мерует – моншақтары.Енді
солардың барлығының қымбат қасиеттерін өз бойына өзінше жинақтап, өзіндік
жарастығын тапқан Ақнар апамыз келіп қосылды. Жалпы қазақ әдебиетіне де,
Ғ.Мүсірепов мұрасына да Ұлпанмен бірге келген бір жаңалық осы.
Повестегі Есеней, Мүсіре, Шынар секілді өзге кейіпкерлер де осындай
өзіндік барлық белгілерімен, барынша түлғалана айқын суреттелген. Әсіресе,
Есеней- туған әдебиетімізге үлкен бір төбе болып келген, кешегі Құнанбай,
Игілік, Шәкендер аумағындағы сом тұлға. Оны мен Ұлпан арасындағы қарым-
қатынасты суреттеуде жазушы ерекше бір сонғы із салған. Өз табиғатында
мейлінше кесек жарлып, тұтас біткен, бөліп – жарары жоқ, оралым- бұрылысқа
оңтайы келе бермейтін осынау бірбеткей, қайшылықты бейненің күрт өзгеріп,
күрделі жаңалыққа ұшырауында, Ұлпан бейнесінің шарапатымен қайта туғандай
көп-көп есенейліктен арылуында, баяғы ел қомқорындай қарт батыр қалпына
оралуында көп мән жатыр. Ұлпанның еркіндігі мен Есенейдің пейілі орайласса
да, Ұлпанның өз билігімен нелер күрделі істер тындырылып жатса да, ылғи
ұлпандықтың есенейлікті жеңіп, белең алып жатқанын, оны өзіне біржола
одақтас етіп алғанын аңғарамыз.
Енесей-өте күрделі бейне. Ол ел ішінде қанша әділ атанса, сонша қатал
аталған би. Би емес нағыз озбыр. Ол елінің аз ата Сибанның қамқоры
болғанысып жүріп, соны түп- түгел өзінің қоңсы- жалшысы етіп алған, оның
барына да, жоғына да көз салмай, өзінен өзгені біржола ұмытып кеткен адам
еді. Ұлпан Есеней билігін қолына алғаннан кейін-ақ, ешбір тартыс- талассыз
сол есенейлікке қарсы күресті. Және соны жеңді. Сындырып, қиратып жеңген
жоқ. иінін тауып, иіп әкеліп жеңді. Мен қымбатқа түсемін,-дегендегі Ұлпан
ескертуінің бір шешімі осы- ау дейміз.
Қатал еді, озбыр еді, енді жан- жүрегі жібиін дегені де. Мың жаса,
алтын Ұлпаным!.
Бұл- қыз әкесі, кәрі ьатыр Артықбай сөзі.
Мырза келін- ай, сен келдің де көзіміз ашылды ғой.-Бұл жарлы- жақыбай
кедей ауыл адамдарының сөзі.
Жатсырап кеткен екенмін. Ұлпан өз еліме өзімді қайта табыстырыпжүр.-
Бұл Ұлпан ықпалымен райдан қайтқан Есенейдің өз сөзі.
Елге ең керегі Есенейдің бұғау-тұсауынан босану екен. Ұлпан сол
бұғауды бұзып, сол тұсауды сыпырып тастағандай болды.
Бұл – автор емеуріні.
Осының барлығында да Есеней характерінің белгілі бір қырлары бар.
Елді отырықшылыққа бейімдеу, басқа біраз жайларда да жаңа өмір салтына
қарай орайласу, әйел мәселесі жөнінде жөп-жөнді пікір айтып, әрекет жасап
келген Есеней шынтуайтында есенейлікке кәміл беріп еді.
Қазақта он бес жиырма болыс елдерді басқарған әйелдер болған. Талай
әйелдердің аттары талай елдердің ұраны болып кетті. Сен де солардың
бірісінің!-дегенде Есеней Ұлпан жөнінде қалай қателесіп отырғанын, бұқара
қамын ен бірінші орынға қойған ел анасы Ұлпанның қаншалықты өзгеше орыс
тауып кеткенін түсіне алмай қалып отыр.
Повестің аяғы Ұлпанның қайғылы халін, қасіретті өлімін суреттеумен
аяқталады. Әрине солай болмасқа шарасы да жоқ еді. Заманынан бұрын туған
бірегей адамды ел ардақтағанмен, тұнығын шайқап, алдында кесе- көлденең
ойқастай бергенді ел билеген болыс- билер кешірген жоқ.
Ұлпан Сибан жорығында өз қалымен өзінің отын көсетіп Байдалы биді
пайдаланса, әлі де тұғыры мықты болыс- билер өз заманының жаңа перісі
Торсанды Ұлпанға қарсы пайдаланды.
Бірақ ел аүызында аныс болып Ұлпанның есімі қалды, ісі қалды, дәстүрі
қалды.
Сонымен, қорыта келгенде, аса көрнекті жазушы, шебер сүреткер
Ғ.Мүсіреповтың бұл шығармасында әдебиетімізде бұрын-сонды із түспеген бір
тың тақырып аса шебер көркемдік шешімін тапқан еді деп кесіп айта аламыз.
Ұлпан бейнесі- тұтас бір дәуірдің, тарихи үлкен кеңістіктің кетігін
бір өзі талтырғандай кесек бейне. Бәлкім, тарихтын қайтарыс тасаларында бір
Ұлпан емес, талай Ұлпандар, талай аймандай апаларымыз өткен шығар. сол
бейнеге сондай бейнелерге арналады,-деп еді ғой автордың өзі.
Ендеше Ұлпан бейнесін жазушы сүйіспеншілілігінен туған арман аңсауындай
жалқы ғана тұлға емес, екі дүние арасында аспанға шапшығандай, озбырлық
әлеміне атой салып, қайран дүниелеп өткен бүкіл бір ұрпақтың ақ мәрмәр
ескерткіші болып шыққан деуіміз керек.
1.2. Оянған өлке романының идеялық түйіні, образдық жүйесі
Әдебиеттің талай жанрына жауап беретін суреткер Ғабит Мүсіреповтың
роман әлемі өзінше бір дүние.
Бүкіл бір халық тағдырында үлкен тарихи оқиға, ұлы бебұрыс болған,
міне, осы жайлар негізінде жазылған әйгілі Оянған өлке романын академик-
жазушы Ғ.Мүсірепов өткен 1985 жылы, бірінші кітабынан 30 жыл өткен соң,
аяқтап шықты.
Оянған өлке романында Ғ.Мүсірепов сол мезгілдегі қазақ қоғамы
туралы диагнозды дәл қойғанын уақыт өте келе зейіндегендейміз. Әлемде
қоғам өмірінде, жеке адамның тіршілігінде дәнемесіз бос қуыс жоқ, әр
заманда, әр мезгілде жұрт қол қусырып отырмаған, арпалыс жоқ болса, оны
жасаған, өмірін алыс- жұлыс, арпалыспен кіріктіре сынаған бұған айғақ
романның ашылғандығы екі ауылдың таласып келіп, тоқасып келіп, бірінің
демін бірі аңдып, жарыла жаздаған күйде болуы сол арпалыстың сойқанды,
ызғарлы демі.
Қазақ тарихының өте бір маңызды және қызықты кезеңі алғаш қазақ
жерінде өндіріс орындары ашылып, өндіріс жұмысшыларының пайда бола
бастағанын бірден- бір таныстырарлық шығарма.
Өткен ХІХ ғасырдың орта тұсында, 1856 жылы орыс капиталистері Ушаков
пен Рязанов Қарағанды көмір кенін сатып алады. Сауда- саттық ісіне кәнігі
қу мінездер Қарағандыны су тегінге түсірді, небәрі 250- ақ ақша төледі.
Қазақ даласына капитализм осылайша аш көзденіп, араның аша келіп еді. Сол-
ақ екен, байтақ кенннің майлы бөксесіне тұмсығын сұғып та үлгірді.
Енді олар жатпады Қарағандыға қара қазақ сары бала қамы үшін
шұбады. Романдағы қиындығы мен қызығы қатар жүретін шытырман оқиғалардың
кесек-кесек тұлғалары - кейіпкерлер тағдыры кейіпін бүгінгі күндегі халық
киюде.
Жаңа өмірдің тартыс- керіссіз болуы мүмкін емес. Романда Қарағанды
жұмысшыларының жалақыларының төмендігіне байланысты жұмысқа шықпай бас
көтеруі айтылады. Бүгінгі күні Жамбыл облысы Жантас өңірінде Ғ.Мүсіреповтың
Оянған өлке романында қазақ байларының типтері де жасалған, ол- Игілік
және Жұмаш. Романды оқи отырып, бүгінгі күнде Игілік сияқты ірі тұлғаны
кездестіру қиынырақ болды. Автор оны былай суреттеген: Шойын кеуделі, аю
жоталы, біреуге біткендей жүндес сом саусақты, қастары қиғаш- қиғаш біткен
қара кісі- Игілік би, пан, тәкәппар да емес. Дауысын көтере сөйлегенін, бір
адамға суық жүз көрсетіп, қабақ шытқанын ешкім көрген де, естіген де емес.
Айбар барын өзіде жақсы білетін болғандықтан, құдірет тізгінін қаңтара
ұстайды. Бұйырғаны өтінгендей ғана ,кесік айтқаны бітім айтқандай ғана. Осы
елдің бұндай момынды осы күнге дейін қалай талап тауыспағаны
аңданғандайсың... Игіліктің мінезін мына бір тұста анық көреміз. Жабайды
Игіліктің жігіттері сойылға жығады. Соққыға жыққан қол- Омар қолы. Өткен
күнде болған төбелес қой... Ол жағынан мына Омар білмесе, Жабай өзі әлі
тілге келген жоқ, әл үстінде жатыр, - деп , Сейіт үйге кіре берген Омарды
нұсқады. Қызу жас жігіт бұдан гөрі де қаталырақ кетуге Игіліктен ата
алмады. Омардың қолы таза еместігін түсінсе де , Игілік қол жайлы еш нәрсе
айтпай:
- Сейітке ат жектіріп бер, қасына бір- екі жігіт қос, - деді Омарға.
Омар секілді сотқар адамдар да бүгінгі күнде көбеймесе аз емес. Қызды
, яғни, Назыкешті шығарып салып келе жатқан Сейітке Омардың мына
диалогы зұлым пиғылдың иелері екенін аңғартады. - Көптен көрмеп ем,
құрғырым биылғы жайлаудан түсіп қайтіпті ғой! Мытысаң етті өзің, сайға
қарай неге сүйретіп әкетпедің?- деді.
- Сен менімен бұлай сөйлесуді қой енді, білдің бе? Жетер! – деген
Сейітке.
- Сондағы есікте жүрген бір қыз ба, әй?- деп Омар қала берді
Жазушының үлкен жетістігінің бірі- Кенжеғара бейнесі. Өзінің көптеген
ойланып – толғанып жүрген ой – пікірлерінің денін айтуды Ғ.Мүсірепов
Кенжеғараға жүктейді. Кенжеғара - адал азамат, өз заманының бірегей
қайраткері, халқына керек есептегі кісі. Осынау типтік мінез мыңқ етпей
көтеретіней мықты жасалған. Кенжеғара жап- жас болса да, мінез- құлқы ерте
толысқан, бірдеңені бос сөйлемейтін орнықты адам. Ол бәрінде өлшеп – пішіп
ұзақ толғап, шешімге кешеулеу келеді. Бұл мінезімен ол Игілікті еске
түсіреді. Алайда, әке мен баланың алға қойған мақсаты әр басқа. Біз
білетін Игілік ақылды, қатакетшіл, айналада болып жатқан құбылыстарды жіті
қадағалап, солардың өзіне суыртпақтап пайда таба білетін бақа есептің кісі
еді ғой. Тек байлықты , дәулетті көксеп қоймайды, ол, қоғамдық биік дәреже
беделді көксейді, өзіің зерек зердесімен құрмет қошемет атаққа ие болды.
Ушаковтарға да сыйлы. Бір жағы соның подрядчигі. Есеп шотынан бір елі
айырылмайды. Тиын санағыш. Анау дала Гобсегі – Жұманнан көш ілгері.
Қызық енді басталды. Әлімсақтан бері маңқиған маң далаға әле бір оғаш
мінез біткендей болды. Гудок дегенін бақыртып, кейде шаңқан түске дейін
түндігін ашпай ырылдайтын қазақты қоярда- қоймай елең алаңда тұрғызып,
сидаңдатып кең қазуға айдады. Мал сауумен күн көрген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz