Түрлер бойынша шығын есебі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І.Негізгі және қосалқы шығындарды есепке алудың теориялық негіздері

1.1Шығындар ұғымы, жіктелуі, түрлері мен экономикалық
мазмұны ... ... ... ..5

1.2 Негізгі және қосалқы шығындардың мазмұны және есепке алу тәртібі ... .9

1.3 Басқару есебінің әдістемелік нормативтік
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12

1.4 МТС Құрылыс ЖШС-ің даму тарихы, экономикалық - шаруашылық
жағдайына қысқаша
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .16

ІІ ӨНДІРІСКЕ ЖҰМСАЛҒАН ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЕСЕБІ

2.1 Негізгі өндіріс шығындарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .21

2.2 Көмекші өндірістің шығындарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...30

2.3 Өндірістегі ақауларды есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...34

2.4 Кәсіпорындағы негізгі және қосалқы шығындарды есепке алуды арттыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 43

КІРІСПЕ
       Бүгінде бухгалтерлік есепті басқару жүйесінде ең басты бір орын
алады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
      Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық
жүргізуші субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы
жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс
жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес.
      Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері
мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс
қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге
(ұлғайтуға), оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған
ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсіпорынның
материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын
заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік
есептің маңызы мен мәнін айрықша бағаламауға болмайды.
   Менің бұл курстық жұмысты таңдау себебім өндірістік шығындар
кәсіпорын және мекемелерде болып жатқан өзгерістерді толығымен
қарастыру дұрыс деп шештім. Кәсіпорындағы өндірістік шығындарды дұрыс
есептеу кәсіпорынның әрі қарай өркендеуіне жалпы экономиканың өркендеуіне
көп ықпал етеді. Сонымен қатар өндіріске жұмсалатын шығындардың дұрыс
ұйымдастырылуы өнімдердің өзіндік құнын нақты есептелуіне және оны
төмендетуге мүмкіндік береді. Сондықтан аталған тақырып аса өзектілікке ие
болды. Курстық жұмыстың мақсаты болып: кәсіпорындағы өндірістік шығындардың
құрылымын бухгалтерлік есепте шығындарды есепке алынудың теориясы мен
тәжірибесін зерттеу және өндірістік бухгалтерияның өзара байланысын
қарастыру болып табылады. Осы қойылған мақсаттардың орындалуы келесі
міндеттерді шешуді қарастырады:
• өндірістік шығындардың құрамын қарастыру
• өнім өндіруге жұмсалатын шығындардың есебін ұйымдастыруды қарастыру
• өндірістегі ақаулардың есебін қарастыру
• қарым-қатынастарын зерттеу.
Курстық жұмыстың обьектісі болып кәсіпорынның негізгі және көмекші
өндіріс шығындары табылады.

І.Негізгі және қосалқы шығындарды есепке алудың теориялық негіздері

1.1 Шығындар ұғымы, жіктелуі, түрлері мен экономикалық мазмұны
  Кәсіпорын — түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі,
көмекші, қосымша, қосалқы және эксперименттік) тұратын күрделі механизм.
      Кәсіпорынның жекелеген өндірістік буындары бойынша
жоспарлау және шығындарды есепке алу мақсатында өндірілетін өнімнің
атқаратын қызметіне қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер
болып екіге бөлінеді.
      Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді
сатуға және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу — машина жасау
зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
      Көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды,
бірақ өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді
(жөндеу-механикалық және аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау
және т.б.).
      Қосымша цехтар (мақта қалдықтарынан тазартылған мақта өндіру
жөніндегі цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін
тигізеді.
      Қосалқы цехтар (ыдыстар мен буып-түю материалдарын дайындаумен
айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші
өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді.
      Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді
дайындайды және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады.
      Бұдан басқа кәсіпорында қызмет көрсететін өндірістер мен
кәсіпорын ұжымының тұрмыстық қажеттілігін қанағаттандыратын шаруашылықтар
(тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық, моншалар, кір жуатын орындар) болады.
Бұл кәсіпорындар өнімді дайындауға, сондай-ақ басқа да тарапта жұмыстарды
атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.
      Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді:
ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), сериялық
(мамандану анағұрлым тар, ал өндірістік желілер мен цехтар бойынша және
технологиялық жағынан мамандырылған), ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген
өндірістен ұсақ сериямен өнім шығаруға арналған).
      Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.
      Жаппай өндіріс — ұзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз
шығаратын өндіріс тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті
(түрлері) көп болмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп
болуы мүмкін, белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі
және өндірістің жұмыс ырғағының жоғары болуы өндірістің осы тұрпатына тән
белгілер болып табылады. Бұл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі
элементтерінің өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың
нормативтік әдісі қолданылады.
      Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке
алуға және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды,
сонымен бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер
етеді. Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен
жалақы ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара
және ұсақ сериялық өндірістерде — жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде
көбіне маршруттық парақтарына жазылады.
      Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті
көрсету белгілі бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз
етуі керек: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын
есептеу (калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген
өнімнің нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ
жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау
үшін ақпараттарды жинау және бакылауды көздейді.
      Шешімді қабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір
шешім типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал
кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде, өндірістік
шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
      - шығындардың туындайтын (пайда болатын) орындары (өндірістер,
цехтар, учаскелер) бойынша; өндіріс тізбесі (соның ішінде өңдеуі) бойынша,
ал олар шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде субъектінің есеп
саясатында анықталғандай етіп бөлінеді;
      - қызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша; өндіріс
шығындары жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына немесе біртектес өнім
топтарына енеді;
      - шығындар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша; тікелей —
өнімнің өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғни жекелеген өнім түрлерін
өндірумен байланысты болып; жанама - өнімнің өзіндік құнына таратылып
бөлінетін, яғни бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді;
      - өндіріс шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді:
айнымалы — шығарылған өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе
азаюы мүмкін (негізгі материалдар мен шикізаттың шығысы, технологиялық
энергия мен отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы және т.б.); тұрақты —
өнімнің шығару көлемі өзгерген кезде, деңгейі өзгермейтін шығындар (өндіріс
ғимараттарын жарықтандыру мен жылытуға кеткен шығыстар, негізгі құралдардың
амортизациясы);
      - шығыстар түрі бойынша (баптары және элементтері бойынша);
экономикалық элементтер бойынша шығындарға: материалдық шығындар; еңбек ақы
шығындары; еңбек ақыдан айдарылатын аударымдар; негізгі құралдардың
амортизациясы (тозуы); басқа да шығыстар кіреді.
      Шығындар басқару қызметі (функциясы) бойынша:
      - өндірістік (өндіріс процесінің барысында пайда болады);
      - коммерциялық (сатумен байланысты);
      - әкімшілік (басқару процесімен байланысты).
      Коммерциялық және әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады,
ал олар өндірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады,
олардың сызбасын (схемасын) мынадай етіп салуға болады:
Материалдар Жалақы Жалақыдан аударылған Үстеме шығысы
аударымдар
Өндірістік         сатылатын АктивтерӨндірістік
өзіндік Сатылатын
құнға   аяқталмаған өндіріс            өзіндік құнға
           (дайын             өнім, жұмыстардың
өнімнің          өзіндік құны қосылатын,
қосылатын шығындар және қызметтердің
т.б.)                         шығындар
өзіндік құны
Өнімді өндірген кезінде Жұмыстарды атқарған, қызметтерді

көрсеткен кезде

1 сызбасы. Өндірістің өзіндік құны

      Келтірілген сызбадан байқағанымыз өзіне активтердің азаюын
енгізетін шығындар (материалдар, ақша қаражаты және т.б.) немесе
міндеттемелердің өсуіне (көбінесе кредиторлық қарыздар) әкелетін шығындар
жаңа активтерді жүзеге асырады, ал ол ресурс ретінде анықталып, еткен
оқиғалардың нәтижесі ретінде одан болашақта табыс алынатын болып
күтіледі.[1]

1.2 Негізгі және қосалқы шығындардың мазмұны және есепке алу

тәртібі

Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі
пайдаланады, оған 8110 - "Негізгі өндіріс", 8310 - "Көмекші өндіріс", 8410
- "Үстеме шығындар" бөлімшелерінің шоттары кіреді.
      Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу
мен бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері
пайдаланылады:
      "Цехтар бойынша шығындар" ведомосы, онда 8110, 8310, 8410
бөлімшелер шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8110, 8310, 8410
шоттарының есебі компьютерлендірілген кезде олар бойынша тиісті
машинограмма қолданылады. Ай соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын
жинақтауды жүзеге асырады.
      "Цехтар бойынша шығындар" ведомосына жазу үшін мыналар негіз
болып табылады:
      — "Материалдар (жалақы) шығындарын бөлу (тарату)" кестесін
әзірлеу, онда шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және
өндірістің басқа да материалдық запастары көрсетіледі (8111 - "Материалдар"
бөлімшесі шоттарының кредиті); өндіріс персоналдарына төленген еңбек ақы
шығыстары (8112 -"Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу" шотының
кредиті); еңбек ақыдан аударылатын аударымдар (8316- "Басқа да" шоттың
"Әлеуметтік салық" субшотының кредиті);
      — "Негізгі құрал-жабдықтар амортизаци ясының (тозуының) есебі"
кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-
жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі (2420 - "Негізгі құрал-
жабдықтардың тозуы" бөлімшесі шоттарының кредиті);
      - "Материалдық емес активтер амортизациясының есебін" кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге жататын амортизацияның сомасы
көрсетіледі (2410 - "Материалдық емес активтердің амортизациясы" бөлімшесі
шоттарының кредиті);
      - "Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың
көрсеткен қызметтерін бөлу" кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен
шаруашылықтардың өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге
жұмсалған шығындары көрсетіледі (8310 - "Көмекші өндірістер" және 3150
-"Әлеуметтік сала" шоттарының кредиті).
      Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция
(есеп) объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының
белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық (көпжазбалық)
карточкаларда немесе ведомостарда жүргізіледі.
      Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары, бойынша қандай
калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін, есеп объектілерін,
шығын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарын ажыратады. Ал бұл үстеме
шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері
бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Әрбір тоқсанның бірінші күнінде дайын өнім шотының нақты өзіндік
құнының нормативтіктен ауытқулары анықталады.
Есепті кезеңнің аяқталуына байланысты артық шығыстардың сомасына
қосымша жазу жазылады (бесінші бухгалтерлік жазу) және бір мезгілде осы
сомаға қаржылық нәтижесі түзетіліп жазылады яғни табыс көзі осы артық
жұмсалған артық сомаға кеміді (алтыншы бухгалтерлік жазу).
Жоғарыда келтірілген нақты өзіндік құнының нормативтіктен ауытқуларымен
байланысты жазулар Дайын өнімнің баланстық шоттында жүзеге асырылады.
Жоғарыла айтылғандай, нормативтік есебінің әдісі негізінде нормативтік
калькуляциялау жатыр, ал оны төмендегі кестеде жасау нысаны берілген.
Нормативтік калькуляциялаудың сырт бетінде жоспар бойынша және әрекет етуші
және қолданыстағы нормалар бойынша жасалған талдаулар келтріледі.
1-кесте
Шығын дарӘрекет етуші Жоспарлы Нақыт өзіндік құн, оның ішінде
баптары нормалар өзіндік ауытқулар
құн
басы аяғы Барлығы Есептік Есептік емес
ескерілген) (ескерілмеген
)
А 1 2 3 4 5 6

Бұйым бірлігінің нормативтік калькуляциясы
Демек,нормативтік есеп әдісінің негізгі қағидалары келесідей
жағдайларға жатады:
1. ШС-лерінде әрекет етуші нормалар мен сметалардың негізінде әрбір
бұйымдар бойынша өзіндік құнының нормативтік калькуляциясы алдын
ала жасалады. Осы қағидаралы ШС-де алғашқы технологиялық,
конструкторлық, қаржылық және әкімшілік құжаттамалардың
негізінде есептелінген норматвтік, сметалық (бюджеттік)
көрсеткіштерінен тұратын норматив бар болса ғана жүзеге асады,
сонымен қатар басқарудың әртүрлі мүқтавждары үшін қолданылатын:
өндірістік және коммерциялық процестерге нормативтік шығындары
сомасын белгілеу және өндіріс пен шаруашылық мақсаттарға
материалдық және отын энергетикалық ресурстарды босатудың
лимиттерін жасау, есептелінген еңбек ақы қоры, қызметкерлердің
санын және басқару аппараттарын ұсынуға арналған шығыстарының
сметаларының және ресурстарының бағасын бекіту керек. Өкінішке
орай осы уақыттқа дейін отандық тәжірибеде, нормативтік базаның
тек жекеленген фрагменттері әрекет етеді, көбінесе олар өткен
жылдың нақты шығындарының деңгейінде (бұрмаланған есебі
бойныша) қалыптасады: өте ұзақ кезең аралығындағы ауытқуларды
ғана есептеумен шектеледі, көп жағдайда олар құжатталмайды,
кінәлі адамдарды да, ауытқудың себебі де анықталмай ақ олардың
есебі ірілендірілген түрде жүргізіледі, нормадан тыс ескерілген
ауыркулардың үлес салмағы қомақты болады және т.б. Нәтижесінде
шығындар есебінің нормативтік әдісі өзінің пайдалану аясын
тарылады.

1.3 Басқару есебінің әдістемелік нормативтік реттелуі
Бухгалтерлік есептің методологиялық негіздері ұйымдастыру мен жүргізу
тәртіп нормативті (ереже белгілейтін) құжаттар жүйесімен реттеледі.
Қазақстан Республикасында негізінен басқару есебінің реттелетін заңы жоқ.
Сондықтан басқару есебі бухгалтерлік есеппен қаржылық есеп туралы
Қазақстан Республикасының 2007 ж 28 ақпанындағы (01.02.12 өзгерістер мен
толықтырулармен) N 234 Заңы бойынша реттеледі.
Мазмұны
Осы Заң Қазақстан Республикасында бухгалтерлiк есеп пен қаржылық
есептiлiк жүйесiн реттейдi, бухгалтерлiк есептi жүргiзу мен қаржылық
есептiлiктi жасаудың принциптерiн, негiзгi сапалық сипаттамалары мен
ережелерiн белгiлейдi.
Осы Заңда пайдаланылатын негiзгi ұғымдар
Осы Заңның мақсаттары үшiн мынадай негiзгi ұғымдар
пайдаланылады:
1) аккредиттеу - уәкiлеттi органның бухгалтерлердiң кәсiби ұйымдарының
және осы Заңда көзделген, уәкiлеттi орган белгiлеген нысан бойынша
куәлiкпен расталған, бухгалтерлердi кәсiби сертификаттау жөнiндегi
ұйымдардың құқықтылығын тануы;
2) бастапқы eceпкe алу құжаттары (бұдан әрi - бастапқы құжаттар) -
бухгалтерлiк есеп жүргiзуге негiз болатын, операцияның немесе оқиғаның
жасалу фактiсiнiң және оны жасауға берiлген құқықтың қағаз және
электрондық жеткiзгiштегi құжаттық растамасы;
3) бухгалтерлердi кәсiби сертификаттау жөнiндегi аккредиттелген ұйым
(бұдан әрi - сертификаттау жөнiндегi ұйым) - кәсiби бухгалтерлерге
кандидаттарды сертификаттауды жүзеге асыратын, уәкiлеттi орган белгiлеген
тәртiппен аккредиттелген заңды тұлға;
4) бухгалтерлердiң аккредиттелген кәсiби ұйымы (бұдан әрi - кәсiби
ұйым) - бухгалтерлер мен бухгалтерлiк ұйымдардың бiрлестiгi болып табылатын
коммерциялық емес ұйым;
5) бухгалтерлiк есепке алу тiркелiмдерi - бухгалтерлiк есеп пен
қаржылық есептiлiк жүйесiнде көрсету үшiн есепке алуға қабылданған бастапқы
құжаттардағы ақпаратты қорытуға, жүйелеуге және жинақтауға арналған
нысандар;
6) бухгалтерлiк ұйым - бухгалтерлiк есеп саласында қызмет көрсететiн,
кәсiби ұйымның мүшесi болып табылатын ұйым;
7) жария мүдделi ұйымдар - қаржы ұйымдары, акционерлiк қоғамдар
(коммерциялық еместерiн қоспағанда), жер қойнауын пайдаланушы ұйымдар (кең
таралған пайдалы қазбаларды өндiретiн ұйымдардан басқа) және жарғылық
капиталында мемлекеттiң қатысу үлесi бар ұйымдар, сондай-ақ шаруашылық
жүргiзу құқығына негiзделген мемлекеттiк кәсiпорындар;
8) кәсiби бухгалтер - кәсiби бухгалтер сертификаты бар жеке тұлға;
9) кәсiби бухгалтер сертификаты (бұдан әрi - сертификат) -
сертификаттау жөнiндегi ұйым берген, бухгалтердiң кәсiби бiлiктiлiгiн
куәландыратын құжат;
10) қаржылық есептiлiк депозитарийi (бұдан әрi - депозитарий) -
қаржылық есептiлiктiң ұйымдар жыл сайын өткiзiп отыратын, пайдаланушылар
үшiн ашық қолжетiмдi электрондық деректер базасы;
11) қаржылық есептiлiк стандарты - бухгалтерлiк есеп жүргiзу және
қаржылық есептiлiк жасау принциптерi мен әдiстерiн белгiлейтiн құжат;
12) қаржылық есептiлiктiң ұлттық стандарттары (бұдан әрi - ұлттық
стандарттар) - қаржылық есептiлiктiң уәкiлеттi орган бекiткен стандарттары;
13) қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары (бұдан әрi -
халықаралық стандарттар) - Қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары
комитетiнiң Қоры бекiткен қаржылық есептiлiк стандарттары;
14) уәкiлеттi орган - бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
саласындағы қызметтi реттеудi жүзеге асыратын орталық мемлекеттiк орган.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы заңнамасы
1. Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi
және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық
актiлерiнен тұрады.
2. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы
Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiленсе, онда халықаралық шарттың ережелерi
қолданылады.
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiктiң мақсаты
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiктiң мақсаты мүдделi тұлғаларды
дара кәсiпкерлер мен ұйымдардың қаржылық жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi
және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер туралы толық және дұрыс ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады.
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiктiң принциптерi мен негiзгi
сапалық сипаттамалары
1. Есептеу мен үздiксiздiк бухгалтерлiк есептi жүргiзудiң және қаржылық
есептiлiктi жасаудың принциптерi болып табылады.
2.Түсiнiктiлiк, орындылық, сенiмдiлiк және салыстырмалылық қаржылық
есептiлiктiң негiзгi сапалық сипаттамалары болып табылады.
Бухгалтерлiк есептi ұйымдастыру
1. Басшылық немесе дара кәсiпкер:
1) есеп саясатын келiседi және (немесе) бекiтедi;
2) бухгалтерлiк есептi ұйымдастыруды қамтамасыз етедi.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген
тәртiппен және ұйымның жарғысымен (ережесiмен) бекiтiледi.
2. Басшылық немесе дара кәсiпкер есеп жұмысының көлемiне қарай:
1) бас бухгалтер басқаратын құрылымдық бөлiмше ретiнде бухгалтерлiк
қызмет құруды;
2) штатқа бас бухгалтер лауазымын енгiзудi;
3) бухгалтерлiк есептi жүргiзудi және қаржылық есептiлiктi жасауды шарт
негiзiнде бухгалтерлiк немесе аудиторлық ұйымға немесе кәсiби бухгалтерге
берудi;
4) бухгалтерлiк есептi жеке жүргiзудi жүзеге асыра алады.
Жария мүдделi ұйымдарға осы тармақтың 3) және 4) тармақшаларының күшi
қолданылмайды.
Халықаралық бухгалтерлер федерациясының толық мүшесi болып табылатын
ұйым - шетел институтының мүшесi бухгалтерлiк ұйымға теңестiрiледi.
Қаржылық есептiлiк
1. Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе ұйымның қаржылық жағдайы,
қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер туралы
ақпаратты бiлдiредi.
2. Мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiгiн қоспағанда, қаржылық
есептiлiк мыналарды қамтиды:
1) бухгалтерлiк баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерiстер туралы есеп;
5) түсiндiрме жазба.
Қаржылық есептiлiктi жасау тәртiбi және оған қойылатын қосымша талаптар
халықаралық стандарттарға және Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп
пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына сәйкес белгiленедi.
3. Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiк көлемiн, оны жасау
нысандары мен тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi.
4. Қаржылық есептiлiкке ұйымның басшысы және бас бухгалтерi, дара
кәсiпкер қол қояды.
Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк ұйым немесе кәсiби бухгалтер
жүргiзетiн ұйымның қаржылық есептiлiгiне ұйымның басшылығы, сондай-ақ
бухгалтерлiк ұйымның басшысы немесе кәсiби бухгалтер қол қояды.
Қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары
Қаржылық есептiлiктi жасауды ұйымдар Қаржылық есептiлiктiң халықаралық
стандарттары комитетi Қорының оларды ресми аударуға және (немесе) Қазақстан
Республикасында жариялауға жазбаша рұқсаты бар ұйым мемлекеттiк тiлде
немесе орыс тiлiнде жариялаған халықаралық стандарттарға сәйкес жүзеге
асырады.
Осылайша бүгінде Қазақстан Республикасында бухгалтерлік басқару есебі
дамуына кейбір кедергілер кездесіп отырған жоқ. Бірақ жинақталған
тәжірибемен дәстүрді ескере отырып, оның кәсіпорында қалыптасуымен дамуында
обьективті алғышарттар түсіп-жетілді. [7].

1.4 МТС Құрылыс ЖШС-ің даму тарихы, экономикалық –шаруашылық
жағдайына қысқаша сипаттама

Нарықтық экономиканың қай саласында да өндірістік запастар кәсіпорынның
айналым активтерінің құрамды бөлігі болып табылады. Олардың өндіріс
шығындарындағы үлес салмағы түрлеріне, түсу көздеріне, бағалау әдістеріне
байланысты. Агроөнеркәсіп кешенін ұйымдастыруда өндірістік шығындардың
маңызды элементі болып материалды шығындар болып табылады.
Материалдар айналым активтерінің құрамды бөлігі ретінде өндіріс
процесінде толықтай қолданылады және өзінің құнын өндірілетін өнімнің
құнына толығымен алып барады.
ЖШС “МТС Құрылыс” мәліметтері негізінде Тауарлы-материалды құнды
бұйымдарының есебі және аудиті ең алдымен тауарлы-материалды құнды
бұйымдарының есебін теориялық жағынан ашуға тырыстық. Тексеру жұмысы үшін
методикалық база ретінде тауарлы-материалды құнды бұйымдарының есебі
теориясы мен тәжірибесі бойынша Қазақстандық және Ресейлік ғалымдардың
еңбектері алынды.
Қаржы және есеп жұмысының көлеміне қызметкерлерінің міндеттерін
тиісті адамдарға бөліп, тиімді ұйымдастырылған. Жалпы есеп кәсіпорындарында
журнал-ордерлік формада жүргізіледі.
Шаруашылық тауарлы-материалды құнды бұйымдардың есебін бекітілген
нұсқаулықтар, ұсыныстар бойынша жүзеге асырады. Жалпы алғанда
материалдардың жабдықтау-өндіру-сату процесіндегі үздіксіз қозғалысы сәйкес
құжаттармен жабдықталады.
Қаржылық тұрақтылық бұл кәсіпорынның төлем қабілеттілігінін
тұрақты тенденциясы сақталатын қаржылық-экономикалық жағдайы, яғни ол
уақыт бойынша тұрақты , ал жеке және қарыздық капиталдардың қатынасы сол
төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету керек.
Төлем қабілеттілікті уақыт бойынша қамтамасыз ету – бұл кәсіпорынның
қаржылық жағдайын нығайтумен тікелей байланысты үрдіс. Осының
нәтижесінде төлем қабілеттілік жене кәсіпорынның тұтас қаржылық жағдайы
қаржылық ресурстар қозғалысының тек қана сандық емес, ол сонымен қоса
сапалық сипаттамалары болып табылады. Өйткені қаржылық ресурстар алғашында
табыс ретінде көрінеді, ал табыс өз кезегінде құрылу, боліну және төлеу
этаптарынан өтеді, сонымен қоса оның соңғы көлемі кәсіпорын иелігінде
қалады. Яғни жиынтық нәтиже ретіндегі соңғы қаржылық жағдай сол этаптардың
қаржылық жағдайынан туындайтын көлемі болып табылады.
Уақыт бойынша үздіксіз және сенімді жеткілікті қорымен қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін, оның облысын сипаттайтын шарттарды
қарастыру қажет. Бұл шарттар келесілерге нақты шектеулер түрінде көрінеді:
1. Жарғылық мақсатта табысты қолдану;
2. Қарыздық құралдарды тарту;
3. Есептелген сомманың қалыптасуы және оны төлеу;
4. Мүліктің көбеюі;
5. Кәсіпорынның иелігінде қалатын жеке құралдар;
Бұл шарттарда көбінесе мүліктің ақшалай және ақшасыз формасы, оның
жеке және қарыздық құрамасымен бірге үйлестіріледі, ал кәсіпорын
қызметінің өндірістік, инвестициялық және қаржылық саласы
нақты толықтырулар алады.
Сонымен қатар қаржылық тепе-теңдік облысында берілген кәсіпрынның даму
шарттары үйлесімді есептелінеді. Алынған табыс
ақшасыз формадағы кредиторлық қарызбен есептеулердің, қарыздық ақша
құралдардың меншікті капитал өсімінің шекті мөлшері анықталып бөлінеді.
Нәтижесінде жеке құралдардың қарыздық құралдарға үстемдігінің
сенімді негіздемелері құрылады, ал жеке қарыздық ресурстардың
ақшалай құрамдары үнемді қолданылады және қатаң реттеледі.
Айтылып өткен шарттар бір-біріне қайшы келмеуі керек екендігі
түсінікті, ал бұлай болатын болса табыс қалдығы табыстың өзінен аспауы
қажет. Сондықтан осы қызығушылықтардың барлығын сақтау тек жеке құралдар
жеткілікті болған кезде мүмкін. Ал егер бұл құралдар жеткіліксіз болса
алынған табысты қолдану бағытына қатаң шектеулер белгіленеді.
Сәйкесінше табыс бөлінетін элементтер жағымсыз бола алмайды. Ал олай
болмаған жағдайда тепе-теңдік бұзылады. Сондықтан да тепе-теңдікке жету
үшін кәсіпорынның уақыт бойынша және капиталдың басымдығының
төлем қабілеттілігін қамтамасыз ететін шарттарын анықтап, шектеулерін
белгілейді:
1-шарт. Қарыздық құралдардың және ақшалай формадағы есептеулердің
құрылуына шектеулер;
Бұл шарт ең жалпы түрде кредиторлық қарызбен ақшалай
формадағы есептеулердің құрылуының максималды көлемін анықтайды және де
ол қалыптасқан қарыз көлемінің жеке ақша құралдар көздеріне деген
тәуелділігін белгілейді. Сонымен қатар осы қарызды есептік кезең
аралығында өтеудің негізі салынады. Осыдан кәсіпорын тауарлы материалдық
игіліктерді иелену және өзіне міндеттемелерді жүктеуді тек өзінің
мүмкіндіктеріне қарай алуы керек. Бірақ бұл мүмкіндіктер
қатаң түрде шектелген, ал жеке көздерді қолдану бағыттары регламенттелген.
Бұл шарттың бұзылуы тікелей жеке ақша құралдарының шығындалуына, ал ол
өз кезегінде қаржылық жағдайдың нашарлауына алып келеді.
Бір жағынан қалыптасқан қарыздың көлемі логикалық негіздемені
иеленеді, яғни қарыз көлемі осы кезеңде болмаса да келесі есептік
кезеңде өтелуі керек, бірақ оны өтеу көздері қазіргі
уақытта қолда болуы қажет.
Егер айналым құралдары ретінде қарыздыр мен міндеттемелерді өтеуге
бағытталған белгілі бір сомма түрінде несие алынса, онда
ақшалай формадағы жеке капиталдың өсімі басқада тен жағдайларда сол
соммаға кемиді.Мұндай жағдайда берілген өсім жағымсыыз емес көлемде қалуын
бақылау керек.
2-шарт. Кредиторлық қарызды өтеуге жене ақшалай формадағы есептеулерді
төлеуге үстінен шектеу.
Ақшалай формадағы жеке капиталдың өсімі жағымсыз емес
көлемде болып берілуі мүмкін болғандықтан, жеке құралдардың бастапқы көзі
кемиді, яғни кредиторлық қарыздың жалпы соммасында басқа да бірдей
жағдайларда кемиді.
Қалыптасқан қарыз бен кредиторлық қарыздың нақты өтелген соммасы және
төленген есептеулер арасындағы айырмашылық төлеу мерзімі әлі келмеген
немесе ауыстырылған қарыздың өсуін көрсететінін есепке алатын болсақ, онда
берілген шарт өтелетін қарыз көлеміне шектеу қояды.
Бұл шарттың орындалуы есептік кезең аралығында төлем
қабілеттіліктің сақталуын қамтамасыз етеді, бірақ қолда бар жеке ақша
құралдар көздерінің шеңберінде ғана. Сонымен қоса кредиторлық қарыз бен
есептеулердің әлі өтелмеген ауыспалы қалдығы есепке алынады, ал есептік
кезең аяғындағы қарыздардың жеке өтеу көздері бар.
3-шарт. Кредиторлық қарызды өтеуге жене ақшалай формадағы есептеулерді
төлеуге төменнен шектеулер.
Бұл шарт қарыз бен міндеттемелерді өтеумен байланысты ауыспалы
опирациялар негізінде ақшалай формадағы жеке мүліктің қалыптасуын есепке
алады. Егер қарыз бен міндеттемелер ақшалай емес формада есептелінсе, ал
оларды өтеу ақшалай формада жүргізілсе, онда ауыспалы опирациялар қосылады.
Нетижесінде жеке ресурстардың ақшалай құрамдас бөлігі жағымсыз
көлем түрінде қалып кемиді, ал ақшалай емес құрамдас бөлігі
керісінше ұлғаяды.
Әрине есептеулер мен кредиторлық қарыз арасындағы
пропорция кәсіпорынмен анықталады, бірақ қарыздар және міндеттемелер
бойынша нақты шектеулерді сақтау қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін
бекітілген тепе-тендікті бұзбайды.
Ақшалай жене ақшалай емес формадағы барлық қарыздық капиталдың
шектеуіне қосылуы (3-ескертуді қараңыз) ақшалай формадағы жеке
көздердің бар екендігін түсіндіреді.Ол қарыздық құралдарды қайтаруына
кепілдік береді. Олардың өтелуі келесі кезеңде де жүзеге асырылуы мүмкін,
бірақ оның көзі ағымдағы кезеңде болуы керек.
1-ескерту. Ақшадай формадағы есептеулер көлеміне шектеу.
2-ескерту. Ақшадай формадағы кредиторлық қарыз көлеміне шектеу.
3-ескерту. Ақшалай және ақшалай емес формадағы қарыздық капитал
көлеміне шектеу.
Осылайша келтірілген уақыт бойынша төлем қабілеттілікті қамтамасыз
ететін шарттар МТС Құрылыс ЖШС-нің ағымдық есептік кезеңдегі қаржылық
тепе-теңдіктің облысын сандық түрде анықтап, болашаққа
негіз қалыптастырады деген ойдамыз. Қарыздық ресурстар қатаң реттеуге
алынады, ал жеке құралдар оларды өтеу үшін жене кәсіпорынның әрі қарай
дамуы үшін жеткілікті.

      ІІ ӨНДІРІСКЕ ЖҰМСАЛҒАН ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЕСЕБІ

      2.1 Негізгі өндіріс шығындарының есебі

Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен
шығындарды топтастырудан тұрады. Оған мынадай факторлар ықпал етеді:
* мекеменің қызмет түрі;
* мекеме басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы (цехтық, цехсыз);
* мекеменің құқықтық түрі;
* шығарылатын өнім көлемі.
Шығындарды топтастыру мен бөлу.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мұндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын - өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді.
Өнімнің өзіндік құнына кірген шыгындардың түрлері 7 Тауарлық-
материалдық қорлар есебі атты Бухгалтерлік есеп стандарттары және оған
Өнімнің (жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына кіретін
шығындардың құрамы мен жіктелуі атты әдістемелік ұсыныстармен белгіленеді,
бұлар -материалдық шығындар, еңбекті өтеуге шықкан шығыстар, әлеуметтік
салык аударымдары, қосымша шығыстар.
Шығындарды пайда болған жерлері бойынша есептеу. Шығындардың пайда
болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс орындары,
участкелері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен т.б. Мұндай әрбір
учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын номенклатурасында
белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.
Бұл есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдык бөлімшелерінің де жұмысы
тиімділігін ықпалды және жанжақты бақылау өнімнің өзіндік құнын
калькуляцияда қажетті; өнімнің жекелеген түрлері арасындағы қосымша
шығындарды бөлу.
Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты әрбір жауапкершілік
орталықтары бойынша шыгындар мен табыс туралы мәліметтерді сметадан
ауытқуды жауапты адамға арту үшін жинақтау. Жауапкершілік орталықтары
бойынша нақты мәліметтерді қысқа уақыт аралығында жасалатын смета орындау
жөніндегі есепте бухгалтер-талдаушы көрсетеді. Олардан жауапкершілік
орталықтарының басшылары шығыстың әр түрлі баптары бойынша сметадан
ауытқушылықтар туралы ақпарат алады.
Әкімшілік шығындарды қандай аспектіде жіктеу, шығын пайда болған
жерлерді қаншалықты жанжақты және оларды жауапкершілік орталықтарымен
ұштастыру керектігін өзі шешеді.
Көтерушілер бойынша есеп. Технология мен өнім сипатына байланысты
бұйымдар мен жартылай өнімдер, біртекті бұйым топтары, бір аттас немесе
жеке жасап шығаратын бұйым (тапсырыс) сериялары, құрылыс объектілері,
кұрылыстың біткен кезеңдері, жұмыс пен көрсетілген қызмет түрлері яғни
өткізуге арналған өнім (жұмыс, көрсетілген кызмет) түрлері шығынды
көтерушілер (носители) болады.
Егер кәсіпорында біртекті өнім бірдей негіздегі шикізат пен материалдан
жасалса жэне мөлшерімен, жаңғыртып жетілдіруімен (модификациясымен)
айрыкшаланса, онда кәсіпорынның шығынды көтерушілер сайын ең аз шамада
азайтуға мүмкіндік пайда болады, соған орай, калькуляциялау амалын
қарапайымдандыруға болады.
Өндірістік шығындар. Олар төрт элементтен тұрады:
- тікелей материалдық шығындар;
* еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
* аударымдар (әлеуметтік салық);
* қосымша шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген өндіріс,
дайын өнім (тауар) қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті,
кәсіпорын активінде болады жэне алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге
тиісті.
Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын негізгі
материалдар мен шикзат шығындары кіреді және олардың кұнын белгілі бір
бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық
шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына
қолданылуға тиісті, материалдар сынына көбейтіп, санауға болмайды.
Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден және
үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс
күшін төлейтін барлық шығыстар: бұйым дайындаумен тікелей шұғылданатын
жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Олардың еңбекақсысы өндірістік шығындар
құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын бұйымның белгілі бір тұрімс
тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды, оларды қосымша (жанама) еңбек
шығындары деп атайды.
Тікелей материалдык шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып
табылады, олардың шамасы өндіріс көлеміне тура саймасай өзгереді.
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді.
Бұл шығындар өндіріспең байланысты, бірақ тура, тікелей және үнемді дайын
бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды сонымен қатар жанама
өндірістік шығыстарды сайма-сай тандалған база өнімдерінің түрлері бойынша
бөледі. Бөлудің нақты тәсілдері төменде келтірілген.
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құраласпаптарға,
косалқы материалдарға деген шығындар сияқты өндіріс көлеміне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгереді және өзгермелі өндІрістік шығындар болып
табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығыстар тұрақты, мысалы, сақтандыру
жарнамалары, жал төлемі, жабдыққа амортизациялық аударымдар, немесе
жартылай өзгермелілер, мәселен, телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар. Оларды тандалған
әдістемеге сай бұйым бойынша бөледі. Бөлу тәсілдері төменде қарастырылған.
Өндіріс бойынша шыгындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде жіктеледі,
оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама шығындар, еңбекке
жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми зерттеу
жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен көрсетілетін қызметгі жасау
бойынша барлық; тәжірибелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды сынау, ғылыми
зертхананы үстау шыгындарын біріктіреді.
Баламалы шығындар - пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар бір
әрекетті таңдау екінші әрекетті пайда болдырмаған кезде қолдан шыққан
пайданы білдіреді. Баламалы шығындар бизнесте шешім кабылдаған көп
жағдайларда туын дайды. Мысалы, спорттық сөмкелер өндіруші кәсіпорын
чемодан дайындауға тапсырыс алды. Егер кәсіпорын бұл тапсырысты қабылдаса,
спорт тауарларын сататын дүкендердің тұтас жүйесі үшін спорттық сөмкелердің
әдеттегі санын өндіру мүмкіндігі (машиналық және жұмыс уақыты) болмайды.
Бұл тапсырысты қабылдаудың баламапы шығындары - бұл жүзеге асырыла
алмайтын, спорттық сөмкелер өндірісінің пайдалана- алмаған пайдасы.
Пайдаланыла алмаған пайда спорттық сөмкелерді сатудан түскен болуы ықтимал
табыс минус оны өндіру бойынша шығындар болып есептеліңуі мүмкін.
Қайтарымсыз шығындар - бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы немесе болашақтағы
іс-қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып алынған жабдықтың бастапқы
құны (бағасы) мен материалдық корларды жасау шығындары. Сондыктан бұл
шығындар болашақта шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Ғылыми-зерттеу
зертханасы жабдық алды делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі
өтті, ол сыр бере бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бүл түрге
ылғалдылық деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінін көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі үйде орналасқан.
Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу үшін шоттар ұлғаюда,
қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері жабдықты алып тастауды талап
етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай етуден бас тартты, өйткені ол үшін 6
млн теңге төленген болатьін.
Бұл - қайтарымсыз шығынның рөлін бағаламаудың типтік үлгісі. Жабдық
жөніндегі ешқандай болашақ шешімдер бұл құнды қайтара алмайды. Болашақ
шешімдер жөндеу үшін немесе бөлмені кондиционерлерімен және жылу жүйесімен
жабдықтау үшін шоттар сияқты болашақ шығындарға қатысты болады.
Диффенциальды шығындар - екі баламалы шешімдерді қараған кезде
шығындарды ажырататын шама. Қалалық жаңа бассейнді салу үшін екі баламалы
орын қаралды делік. Егер А ауданы тандалса, бассейнде ұстау бойынша жыл
сайынғы шығындар шамамен 65000 теңге болады. Егер В ауданы таңдалса, жыл
сайынғы шығыстар 60 000 теңге сомасында күтіледі. Бассейнді ұстау бойынша
дифференциальды шығындар былайша есептеледі:
65 000 - 60 000 = 5000 тенге.
Дифференциальды шығындар да қосымша немесе өсетін шығындар деп аталды.
Қалалық бассейн мысалында оны ұстау үшін жыл сайын өсетін шығын 5000
теңгені құрайды, егер қалалық басейн В ауданынан А ауданына көшсе.
Дифференциальды (немесе өсетін) шығындар көптеген экономикалық шешімдерден
табылады. Туристік агенттіктің жаңа бөлімшені қала шетіне орналастыруға
орай шығарған қосымша шығындары - жаңа кәсіпорында орналастырудын өсетін
шығындары. Туристік фирма бөлімшені шет жаққа орналыстырып немесе
орналыстырмай шегетін жалпы шығындардағы айырмашылық егер жана бөлімше
ұйымдастырылса, шешімнің өсетін шығындары. Авиажелілерде жаңа маршрут,
заводтарда қосымша ауысым немесе ауруханада медбике штатын ұлғайту туралы
шешімдер де дифференциальды шығындарға кіреді.
Маржиналдық шығындар - өнімнің барлық шығарылуына емес, бірлігіне
шаққандағы қосымша шығындар.
Бір қосымша "Стинол" тоңазытқышын шығарып, кәсіпорын шегетін қосымша
шығындар - тоңазытқыш өндіру бойынша маржиналды шығындар.
Маржиналдық шығындар әдетте әр түрлі өндіріс көлемпще сан қилы болады,
өйткені өндіріс процесінің тиімділігіне қарай өзгереді, олар шығару
ұлғайғанда, азаяды.
Маржиналдық шығындар мен орташа шығындарды айырудың маңызы зор.
Сонымен, өндірістің маржиналдық шығындары - өнімнің тағы бір бірлігі
жасалғанда шығатын қосымша шығындар. Бірлікке шаққандағы орташа шығындар -
шыққан бірлік санына бөлінген өнімнің кез келген санын өндіру бойынша жалпы
шығындар.
Аталған шығын түрлерінен басқа, инкрементті шығындар да бар. Олар
өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. Егер шешім
қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың ұлғаюын өсетін,
басқаша айтсақ, инкрементті шығындар деп қарастырады. Егер өнімнің қосымша
пар-тиясын шығару туралы шешім қабылау тұрақты шығындарды ұлғайтуга әкеліп
соқтырса, инкременттік шығындар нөлге тең болады.
Мекеме қызметкерлерінің тұрмыстық мұқтаждығына тиісті өндірістер мен
шаруашылықтар (моншалар, кір жуу, тұрғын үй-тұрмыстық шаруашылық, мектепке
дейінгі балалар мекемелері, жөндеу және пішу шеберханалары және басқалар)
қызмет көрсетеді.

Қызмет көрсетуші өндірістер мен шаруашылықтардың шығындарын есепке алу,
олар үшін белгіленген шығындар баптарының номенклатурасы бойынша Қызмет
көрсетуші өндірістер мен шаруашылықтардың шығындарын есепке алу
ведомосында жүргізіледі.
Ведомосқа жазу Жалақы мен материалдар шығындарын тарату, Негізгі
құрал-жабдықтардың амортизациясының есебі, Көмекші өндірістер көрсеткен
қызметтерін тарату талдамалы кестелерінен және басқа да құжаттарынан
жасалынады.
Жекелеген талдамалық шоттарда тұрғын үй пәтерлері мен жатақханалар
тұрғындарынан орталықтандырылған жылу, канализация және ассенизация, ыстық
сумен жабдықтау, телефонды және ұжымдық антенналарды пайдаланғаны үшін
алынатын нысаналы алымдар есебінен жүргізілетін шығыстар есепке алынады.
Олар бойынша шығыстар бұл қызметтерді осы кәсіпорынның коммуналдық
шаруашылығы көрсетті ме, әлде басқа кәсіпорын көрсетті ме, оған қарамастан
Коммуналдық қызмет арқылы жүргізіледі. Нысналы алымдарды есепке алу
жекелеген талдамалық шоттардағы алымдар түрлері бойынша жүргізіледі.
ТҮКШ кірістері мынадай баптар бойынша есепке алынады: пәтерақы, тұрғын
үй емес үй жайға арендалық ақы төлеу, үй шаруашылығының пайдалану
шығындарын жабу үшін арендаторлардан алым жинау, басқа да кірістер.
Қоғамдық тамақтандыру кәсіпорыдардағы шығындарды есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын есептеу.
Дайын тағамдардың өзіндік құнын анықтау жән тағамның сатылу құнын
есептеу олардың калькуляциялық карточкаларында жүргізіледі. Оларда
рецептуралар бойынша тағамдардың реттік номері, рецепті бойынша тағамдардың
құрамына кіретін өнімдердің атаулары, өнімдердің жұмсалу нормалары және
олардың сатылу бағалары жазылады. Есептеу үшін 100 тағамдылық өлшем
бірлігін алады. Есеп айырысу 100 тағамға жүргізіледі. Тағамның сатылу
бағасына қосылатын үстеме ақыны асханалар өндірісінің шығындарын жабу
қажеттігін негізге ала отырып анықтайды. Тағамның құны шикізат жиынтығы
немесе өнімдерге баға өзгергенге дейін сақталады. Сату бағасының дұрыс
белгіленгені расталып, оны өндіріс меңгерушісі немесе асхана директоры
бекітеді. Карточкалар нөмірленіп, арнаулы картотекаларда сақталады.
Қосалқы ауыл шаруашылығының табысы мен шығындарының есебі.
Бұл субшотта қосалқы ауыл шарушылығынан алынған өнім мен шығындары
туралы ақпараттар жинақталады. Ол өнеркәсіп, құрылыс және басқа
кәсіпорындардың жанынан құрылады, оның мақсаты сүтпен, етпен, жеміс-
жидекпен және тб. ауыл шарушылық өнімдерімен қамтамасыз ету болып табылады.
Ауыл шаруашылығының ерекшелігіне байланысты ҚАШ өнімдері жылына бір-ақ
рет ауыл шаруашылығының жылы біткеннен кейін калькуляцияланады. Жыл бойында
алыған бүкіл өнімді жоспарлы өзіндік құны бойынша бағалап, жыл соңында есеп
беру калькуляциясы жасалғаннан кейін нақты өзіндік құнына дейін
жеткізіледі, яғни тиісті калькуляциондық айырмасына түзетулер жасалынады.
      Өндіріс шығындарын есептеу үшін 8110 - "Негізгі өндіріс"
бөлімшесінің шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.
      Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қорытындылау (шолу) үшін
8110-"Негізгі өндіріс" шоты арналған. Осы шоттың 8111 - "Материалдар", 8112
- "Өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы", 8113 - "Еңбек ақыдан аударылатын
аударымдар", 8114 "Үстеме шығыстары" жинақталады, содан соң жыл сонында
8110 "Негізгі өндіріс" шотында қорытындыланады.
      8110 "Негізгі өндіріс" шоты бойынша өндірістін шығындар есебі
төмендегі номенклатура баптары бойынша топтастырылып, әдетте, олар
элементтерінің кескіні бойынша есепке алынады.
      Материалдар. Шикі заттар мен материалдар — өнімді әзірлеу
негізінде пайда болатын немесе осы әзірлеу (дайындау) кезінде қажетті
компоненттер болып табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған
шығындар. Осы жерде табиғи шикізаттардың құны (су шаруашылық жүйесінен
субъектінің жинайтын, су үшін төлемі және де ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.