Нерв талшықтарының қасиеттері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Нерв жүйесі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 4
1.2. Нервтерден қозу өтудің
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3. Қозғыш ұлпалардың жалпы сипаттаммасы, қозу процесінің даму
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4. Нейрон жайлы түсінік, орталық синапстар мен орталық нерв жүйесі
қызметінің рефлекторлық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..16
1.5. Рефлекс және рефлекторлық
доға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.6. Нерв талшықтарының
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
II.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...22
IІІ. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 23
Аннотация
Менің курстық жұмысымның тақырыбы: Нерв импульсінің таралу жылдамдығы.
Курстық жұмыста кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттер
қарастырылған. Кіріспеде курстық жұмыстың мақсаты, міндеттері, өзектілігі
қарастырылған. Негізгі бөлімде нерв жүйесі маңызы, нервтерден қозу өтудің
заңдары, қозғыш ұлпалардың жалпы сипаттаммасы, қозу процесінің даму
сатылары, нейрон жайлы түсінік, орталық синапстар мен орталық нерв жүйесі
қызметінің рефлекторлық сипаты, рефлекс және рефлекторлық доға, нерв
талшықтарының қасиеттері қастырылған. Қорытындыда аксон арқылы нерв
импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді, яғни аксонның ұшы басқа нейронға
(немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал беруге маманданған. Аксонның
жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі (холмик) деп аталады. Қысқа
өсінділер – дендриттер арқылы қозу нейрон денесіне өтеді. Нейронныњ басќа
нейронмен немесе ет талшығымен тұйіскен жері синапсты( былайша айтќанда
байланысты) түзеді. Менің курстық жұмысым 25 беттен тұрады. Қолданылған
әдебиеттер саны -20.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Жүйке жүйесі орталық және шеткі бөлімдері болып
екіге бөлінеді. Орталық бөлім ми мен жұлыннан құралады,олар сұр(нейрон
денелерінің шоғырлануынан)және ақ(нейрон талшықтарының бірігуінен)
заттардан тұрады.Шеткі жүйке жүйесінің ішкі мүшелер мен бездердің, қан
тамырларының жұмысын ,зат алмасуын реттейтін бөлігі шеткі жүйке жүйесі
немесе вегетативтік жүйке жүйесі деп аталады. Шеткі жүйке жүйесі мида және
жұлында топ клетка болып орналасады, бұл вегетативтік ядро, яғни орталық
бөлік.Осы орталық бөліктен әрбір мүшеге қимыл және сезімталдықты өткізетін
жүйке талшықтары тарайды.
Жүйке жүйесінің құрылысы мен функциялық негізі -нерв клеткасы немесе
нейрон. Орталық жүйке жүйесінде нейрондарды қосымша клеткалар -глиялар
қоршаған. Нейрондар мен глиялар нерв ұлпасын құрайды. Глиялар нерв
клеткаларының тірегі болып, оны қоректендіреді және электр изоляторы
қызметін атқарады. Жаңа туған нәрестенің нейрондарының саны глиялардан
анағұрлым көп болады. 20-30 жаста олардың саны бір-бірімен теңеседі де
кейін адамның жасы ұлғайған сайын нейрондардың үлесі азайып, глиялардың
үлесі көбейеді. Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта
факторларына бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі
жасушалардың ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметтерін реттеп,
оларды өзара байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі
тітіркедіргіштерге организмнің жауап қайыру мүмкіндігін береді.Нерв
жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге
асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі – информацияны жылдам жеткізетін және
басқаруды жүзеге асыратын күрделі үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде
маманданған жүйе.
Курстық жұмыстың мақсаты:
- Жүйке жүйесіне жалпы сипаттама беру;
- жүйке талшықтарының функциясын, физиологиялық қасиетін, олардың
классификациясын, жүйке талшықтарынан қозуды өткізу механизмдерін меңгеру;
- жүйке талшықтарында қозуды өткізу заңдары туралы көзқарас
қалыптастыру;
- жүйке талшықтарынан қозуды өткізу механизмдерін меңгеру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Жүйке жүйесінің маңызы құрлымы, қасиеті, қызметі және нейрондар
туралы жалпы түсінік қалыптастыру.
- Жүйке талшықтарының классифкациясын, жүйке талшықтар жеке класстарының
физиологиялық қасиеттері мен функцияларымен таныстыру;
- Жүйке талшықтарында қозуды өткізу механизмдерін меңгеру;
- Жүйке талшықтарында қозуды өткізу заңдарымен танысу;
- Қозуды өткізу үшін жүйкенің физиологиялық тұтастығы маңызын тәжірибеде
дәлелдеу.
І Негізгі бөлім
1.1. Нерв жүйесінің маңызы
Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта факторларына
бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі жасушалардың
ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметтерін реттеп, оларды өзара
байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі тітіркедіргіштерге организмнің
жауап қайыру мүмкіндігін береді. Нерв жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық
іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі –
информацияны жылдам жеткізетін және басқаруды жүзеге асыратын күрделі
үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе. Нерв жүйесінің құрылымдық
және қызметтіқ ұйымдасуы. Нерв ұлпасы.
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады.
1. Орталық нерв жүйесі. Орталық нерв жүйесіне жұлын мен ми жатады.
2. Шеткі нерв жүйесі. Шеткі нерв жүйесіне орталық нерв жүйесінен тараған
нервтер мен орталық нерв жүйесінен тысқары орналасқан нерв жасушаларының
шоғыры (ганглилер) жатады.
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1. Соматикалық нерв жүйесі
2. Вегетативтік нерв жүйесі
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын
қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп
атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы
зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп
атайды. Нерв жүйесі нерв ұлпаларынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар
құрайды: нейрон жєне глиальдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып
табылады. Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп
болады. Олар нерв жасушаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды
рольді атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия
клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер т.б.) және оның өсінділері –
олар үшін бір жағынан механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан, нерв жасушаларында электрлік оќшаулауды қамтамасыз етеді. Бірақ
информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру үрдістерін нерв
жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі, құрылымы
алуан түрлі болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер шығад: аксон – ұзын,
бір ғана өсінді; дендриттер - қысқа, көп тармақталған өсінділер [2].
Аксон арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді, яғни
аксонның ұшы басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал
беруге маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі
(холмик) деп аталады. Қысқа өсінділер – дендриттер арқылы қозу нейрон
денесіне өтеді. Нейронныњ басќа нейронмен немесе ет талшығымен тұйіскен
жері синапсты( былайша айтќанда байланысты) түзеді. Әртүрлі нейрондар
денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей болмайды. Осыған орай оларды
униполярлы, псевдоуниполярлы, биополярлы, мультиполярлы деп бөледі.
Униполярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады. Мұндай нейрондар омыртқасыз
жануарларда және омыртқалы жануарлардың эмбриональдық даму кезеңінде
кездеседі. Псевдоуниполярлық нейрондарда да бір өсінді болады, бірақ ол әрі
қарай екі тармақталып кетеді. Биополярлық нейрондарда екі өсінді бар.
Мультиполярлық нейрон денесінен әдетте жуан, ұзын бір аксон және бірнеше
дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні, атқаратын қызметтері,
орналасқан жерлері әртүрлі болады.
Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа жіктеледі:
• афференттік (сезімтал, қозуды орталық нерв жүйесіне қарай(ОНЖ)
өткізеді);
• эфференттік (моторлы, қимыл-қозғалыс, қозуды орталық нерв жүйесінен
жұмыс мүшесіне қарай өткізед);
• қондырма (қосымша немесе аралық нейрон, афференттік нейрондарды
эфференттік нейрондармен байланыстырады).
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша да жіктеуге болады. Мысалы:
қозғағыш (моторлық), секреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы т.б.
Пішіндеріне қарай нейрондарды – пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз
тәрізді, себет тәрізді, тригулярлық, бұта тәрізді т.б. деп те атайды [3].
Нерв талшықтары, оларға тән қасиеттерге тоқталайық, нерв талшықтарының
яғни нерв жасушала өсінділерінің ең негізгі қасиеті өздері арқылы қозу
импульстерін өткізу (тарату) болып есептеледі. Біртекті нерв жасушаларынан
шығатын нерв талшықтары шоғырланып ортақ нерв жүйесі шеңберінде өткізгіш
жолдар деп аталады.
Нерв талшықтарының морфологиялық белгісіне қарай балдырлы немесе
миелинді және балдырсыз (миелинсіз) деп екі топқа айырады. Миелинді сезгіш
және қозғағыш талшықтар сезім органдары мен қаңқа еттерін жабдықтайтын
нервтердің, сондай-ақ вегетативтік нерв жүйесінің құрамына енеді. Миелинсіз
талшықтар омыртқалы жануарларда негізінен симпатиқалық нерв жүйесіне тән.
Миелин қабығы миелоциттердің (Шванн жасушаларының) осьтік цилиндрді
бірнеше қайтара орауының нәтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен
кіргісіп тығыз майлы қорап - миелин қабығы түзіледі. Ол талшықтың бойында
әрбір 1-2 мм сайын үзіліс жасайды. Мұндай ашық аймаќтыі Ранвье үзілістері
деп атайды, олардың диаметрі 1 мкм шамасында. Балдырсыз талшықтарда миелин
қабығы болмайды, олар тек Шванн жасушалаларымен (невриллемамен) ғана
қапталған. Нерв талшықтарындағы құрылымдық элементтердің де әрқайсысының
өзіне тиісті қызметі бар.
1.2. Нервтерден қозу өтудің заңдары
Нерв арқылы қозу өтуге (таралуға) тән бірнеше ерекшеліктер бар.
1. Нерв талшығы морфологиялық функциональдық зақымданбаған, сау болуы
керек. Мұны талшықтың анатомиялық және физиологиялық үзіліссіздік заңы деп
атайды. Егер талшықты кесіп қиса немесе оның бір бөліміне жоғарғы не
төменгі температурамен, я улы заттармен (мыс.тетродотоксинмен),
анестетиктермен әсер етсе ол арқылы қозу өтпейді.
2. Екі бағытта өткізу, яғни нерв талшығы қозуды екі баѓытта да өткізе
алады. Бұл заңдылықты 1877 жылы өз тәжірибесінде Бабухин дәлелдеген.
3. Жекелеп өткізу. Қандай да болмасын шеткі нерв бағаны түрліше нерв
талшықтарынан құралған. Онда қозғағыш, сезгіш және вегетавтивтік нерв
талшықтары болады. Бірақ, әр нерв қозуды жекелеп өткізеді. Осыған орай бір
нерв өзіндегі әр түрлі талшықтар арқылы түрлі шеткі органдарға импульстер
жеткізіп, олардың қызметін өзгертеді. Мәселен, кезеген нерв көкірек
қуысындағы барлық органдарды, құрсақ қуысындағы көптеген органдарды
жабдықтайды.
4. Нерв талшығының салыстырмалы шаршамайтындығы. Егер нерв ет препаратын
ұзақ уақыт ырғақты тітіркендірсек, біраздан кейін ет шаршап, жиырылуын
тоқтатады, ал нерв қозу өткізу қабілетін жоғалтпайды. Бұл қасиетті 1883
жылды Введенский байқаған.[4]
Синапс, құрылымдық-қызметтік ұйымдасуы
Синапс ұғымын ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч.Шеррингтон
енгізді. Синапс құрылымында негізгі үш болімді айырады:1-пресинапстық
звеноны немесе пресинапсты (көп жағдайда ол аксонның ең ақырғы
тармақтарынан тұрады); 2- постсинапстық звеноны немесе пастсинапсты
(көбінесе ол келесі нейрон денесі немсе дендрит мембранасының байланыс
түзетін аймағы); 3- пресинапс пен постсинапс арасындағы болар - болмас (10-
50 нм-дей болатын) синапстық саңылауды. Пресинапс пен постсинапс
мембраналарының бір-біріне дәл (сай) келетін байланыс түзетін аймағы көп
жағдайда пресинапстық мембрана немесе мембрана деп те атайды.
Аксон талшылықтарының жасуша денесінде түзетін синапстарын қандай
жасуша болімімен байланысуына қарай: аксоматикалық, аксо-дендриттік, аксо-
аксональдық, одан басқа әр трлі нейрондар дендриттерінің арасында дендро-
дендриттік, нейрон денелерін бір-бірмен байланыстыратың сомато-соматикалық
және жасуша денесі мен дендриттер арасыңда сомато-дендриттік синапстар да
болады.
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Ең көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң –электрлік
синапстар, ең азы – аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар
қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады.
Синапстың қай механизм арқылы қозу өткізетіндігі күп жағдайда
синапстық сањлаудыњ диаметрі айқындайды. Химиялық синапстарда оның шамасы
10-20 нм –дей. Пресинапстық тоқ саңылауға жеткенде ондағы төменгі кедергіге
байланысты жайылып, күші кемиді де, субсинапстық мембранаға оныњ небәрісі
болігі өтеді. Ал бүл мембраналдық потенциалдың қозу тууға жететіндей
өзгерісін өрбіте алмайды. Сол себептен де химиялық синапста қозудың берілуі
химиялық заттардың (медиаторлардыњ) қатысуымен жүзеге асады. Медиаторлар
пресинапстыњ артындағы кењейген аксон терминаль болігініњ ішінде болатын
диаметрі 30-50 нм шамасындай копіршіктерде орналасады. Нерв талшығыныњ
бойымен келген импульстің әсерінен пресинапс мембранасындағыкальций
каналдарыныњ өткізгіштігі жоғарлайды да, ішке қарай өтетін кальций
иондарыныњ ағыны күшейіп, көпіршікткр мањындағы олардың концентрациясы
артады. Бұл концентрация тиісті шамаға жеткенде көпіршіктер пресинапстық
мембранаға қарай жақындап, тіпті онымекнсіњісіп кетеді. Осы кезде олар
жарылып, ішіндегі медиатор кванттары босайды (әр көпіршікте 1 квант, әр
квантта бірнеше мың молекула болады). Химиялық зат – медиатор синапстық
саңылауға түсіп, субсинапстық мембранадағы арнайы белок-липоидты
молекулалардан туратын сезгіш рецепторлық туындымен өзара әрекеттеседі.
Субсинапстық мембрананыњ ион өткізгіштігі өзгереді. Егер медиатор қозу
тудырушы болса мембанада деполяризация жүреді. Қоздырушы постсинапстық
потенциал пайда болады. Медиатор кванттарының мөлшері жеткілікті болған
жағдайда қоздырушы постсинапстық потенциал таралатын әрекет потенциалына
айналады.
Электрлік синапстардағы саңылау диаметрі 2- 4 нм-ден артпайды. Онымен
қоса бұл саңылауларда диаметрі 1-2 нм-дей болатын белокты молекуладан
тұратын, пресинапстық мембрана мен субсинпстық мембранаға бойлай еніп
оларды өзара байланыстыратын көпіршелер – каналдар болады. Каналдар біраз
бейорганикалық иондардың, кейбір майда молекулалардың бір жасушадан
екіншілеріне өтуіне көмектеседі. Осындай синапстарда электрлік кедергі өте
аз болады да, пресинапстық ток күші әлсіреместен постсинапстық жасушаға
өтеді.
Химиялық сиапстарға тән болатын бірнеше функциональдық ерекшеліктер бар:
1. Олар арқылы қозу кешігіп өтеді (сиапстық кешігу), мысалы, жылықандыларда
0,2-0,5 мс. Ал электрлік синапстарда мұндай кешігу болмайды. 2. Химиялық
синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені тиісті сигналды жеткізуге
тиісті медиатор пресинапстық звенода ғана орналасады. Электрлік синапстарда
қозу көбінесе екі бағытта да өте алады. 3. Химиялық синапстардағы
медиаторлар өздерінің табиғатына, қызметіне қарай, постсинапстық
(субсинапстық) мембранада қозу да, тежелу де тудыра алады. Электрлік
синапстар арқылы тек қозу ғана өте алады, өйткені пресинапстардан нерв
импульстері постсинапстық звеноға ылғи да деполяризация толқыны түрінде
жетеді.
Адам мен жоғары сатылы сүтқоректілердің орталық нерв жүйесінде қоздырушы
және тежеуші медиаторлар ролін атқаратын мына заттарды атауға болады:
ацетилхолин, катехлораминдер (адреналин, норадреналин, дофамин), серотонин,
нейтральды амин ќышќылдары (глутамин, аспарагин), қышқыл амин қышқылдары
(глицин, гамма-амин май ќышќылы - ГАМҚ), полипептидтер
(энкефалин,соматостатин), т.б. заттар.[5]
1.3. Қозғыш ұлпалардың жалпы сипаттаммасы, қозу процесінің даму сатылары
Жануарлардың қимыл - әрекеті, оның ішкі ағзаларының жұмысы, тыныс алу,
ас қорыту, қан айналым, бөлу процестері әр түрлі ет топтарының үйлесімді
қызметінің арқасында атқарылады. Жануарлар ағзасында 3 түрлі ет кездеседі,
олар: көлденең жолақты еттері, жүректің көлденең жолақты еттері жэне ішкі
ағзалардың, қан тамырларының терінің бірыңғай салалы еттері.Қаңка еттері
әрқайсысының құрамында 20-60 ет талшықтары бар жеке-жеке ет шоғырларынан
құралады. Олар сырт жағынан - перимизиумен, ал әр талшык эндомизиумен
қапталады. Пермизий — бұлшык етті не ет талшықтары шоғырын сыртынан жауып
коршайтын дәнекер ұлпалы қабык. Сонымен қатар, сырт жағынан тор қабығымен -
сарколеммамен қапталған, оның ішінде саркоплазма, еттің жиырылғыш жіпшелері
— миофибрилдер және торша қосындылары - саркосомдар мен митохондриялар
орналасады.
Миофибрилдер ет талшығына ұзына бойы орналасады. Олар жіңішке және жуан
белок жіпшелерінен - протофибр. құралған. Жіңішке - актин жіпшелері, ал
жуан - миозин жіпшелері.
Жалпы қозғыш ұлпаларға тән касиеттермен қатар эволюциялық даму үстінде
ет талшықтарының өзіне ғана тән касиеттер пайда болған.
Ет талшықтарының серпімділік қасиеті белсенді жэне енжар
жиырылғыш компонентердің болуына байланысты калыптасқан. Осы
компонентердің кызметіне байланысты ет талшықтарында созылғыштық,
оральшдық, икемділік қасиеттер де пайда болған.
Созылғыштық деп әр түрлі әсер ықпалымен ет талшықтарының ұзаруын
айтады. Бұл касиет ет талшықтарының табиғатына, ет
шоғырларының құрылымына байланысты.
Оралымдылық деп ет талшықтарының кергіш күш әсеріне
ширығумен жауап беретін қасиетін айтады. Еттің оралымдылығын оған
жүк ілініп анықтайды.
Икемділік бұлшық еттің еріксіз, күшпен берген пішінін сақтау қасиеті.
Сыртқы эрекет неғұрлым күшті және оның әсер мерзімі ұзақ болса, соғұрлым
икемділік өзгерістер күштірек болады. Еттің икемділік қасиеті саркоплазмаға
байланысты, сарколемма мен миофибрилдерге әрі оралымдылық, әрі икемділік
касиеттер тән.
Тыныштык жагдайында мотонейрондар импульсі бұлшық ет
тонусын камтамасыз етеді. Тонус деп бұлшық ет талшықтарының қуатты
аз шығындай отырып, тұрақты табиғи ширығу жағдайында, әлсіз кернеулі
күйде болуын айтады. Ет талшықтарының өзіндік қасиеттерінің бірі 4
жиырылғыштық. Жиырылғыштық деп ет талшықтарының
тітіркендіргіш әсерімен өзінің ұзындығы мен кернеу деңгейін өзгертетін
қасиетін айтады. Еттің жиырылғыштық қабілетін миография әдісмен
зерттейді.
Жиырылу жылдамдығына қарай ет талшықтары шапшаң және баяу әрекетті болып
бөлінеді. Шапшаң әрекетті, не фазалық талшықтарда саркоплазмалық ретикулум
жақсы дамиды да одан кальций иондары оңай,
тез шығады. Олардың талшықтары ақ түсті, ірі және ұзынырақ, құрамында
миоглобин аз, гликоген (канттан бауырда және бұлшық етте түзілетін
жануарлар крахмалы, полисахарид) көп болады. Ал, баяу әрекетті не тонустык
талшықтардың түсі қызыл, диаметрі жіңішке. Тотықтырғыш ферменттерінің
белсенділігі жоғары, құрамында миоглобин көп, гликоген аз болады.
Сырткы орта жағдайларының үздіксіз өзгеріп тұруына байланысты, бейімделу
процестері тірі кұрылымдардың физиологиялық қасиеттері мен әрекеттерінің
өзгеру нәтижесінде жүзеге асады. Бұл аталган құбылыстар организмде қозу
жэне тежелу процестері деп аталады. Бұл екі физиологиялық процестердің және
ұлпалар мен органдардағы ара қатынасын бүкіл организмнің тіршілік - әрекеті
қалыптасады.
Қозу деп тітіркендіру салдарынан тірі ұлпалардың әрекеттік, белсенді,
белгілі бір қызмет атқара алатындай жағдайға келуін айтады. Қозу түрлі
физика - химиялық, функционалдық жиынтығынан тұратын күрделі биологиялық
реакция. Қозу тек тірі ұлпаларға, тірі организмге тән қасиет.
Тежелу - тірі құрылымдардың ерекше. биологиялық күйі. Тежелу процесі де
тірі ұлпаның тітіркендіргіштерге белсенді реакциясы нәтижесінде
калыптасады. Тежелу кезінде ұлпалар мен ағзаларға тән әрекеттер толастайды.
Тежелу процесі қозу процесімен бірлесе отырып тірі құрылымдардың сыртқы
орта жағдайларына бейімделуін қамтамасыз етеді. Бұл процес сырт жағынан
физиологиялык тыныштыққа ұқсас.
Барлық тірі құрылымдарға тітіркенгіштік, қозғыштық, және функционалды
жылжымалық – лабильділік қасиеттері тән.
Тітіркенгіштік деп тірі құрылымдардың тітіркендіруге сипатсыз жалпылама
реакциялармен – зат және энергия алмасу процесінің өзгеруімен беретін
жауабы. Бұл реакцияларға шектелген сипат тән, олар тірі құрылымның белгілі
бір учаскесінде шоғырланады, басқа учаскелерге таралмайды.
Тітіркенгіштік қасиет жануарлар торшаларына да, өсімдіктер торшаларына
да тән қасиет. Оның әсерімен торшалар мен ұлпалардың өсу және көбею
процестері атқарылады. Тітіркенгіштік қасиет арқасында тірі құрылымдардың
қоршаған орта жағдайларына баяу морфологиялық бейімделу процесі жүреді.
Жануарлар ұлпасына тітіркенгіштік қасиетпен қатар ерекше қасиет
– қозғыштық тән. Қозғыштық деп тірі құрылымдардың – ет және нерв
торшаларының, тітіркендіруге таралатын әрекет
потенциялымен – тітіркеніспен, арнаулы өзіндік реакциямен жауап беруін
айтады.
Қозу процесі шектелген немесе таралмайтын және
таралатын болып екіге бөлінеді.
Шектелген, таралмайтын қозу түрін алғаш рет Н.Е.ВВеденский ашқан.
Қозудың бұл түрі тітіркенгіш күші табалдырықтан төмен болған жағдайда
туындайды. Мұндай жағдайда ұлпаның қозған учаскесінде әлсіз ғана теріс
электр заряды пайда болады да, ол жан-жағына декреметті түрде (өше)
жайылады. Сондықтан бұл потенциал ұлпа бойымен таралмай, бірнеше миллиметр
аралықта өшіп қалады.
Тітіркенгіш күші табалдырықтан жоғары болған жағдайда әрекет тогы пайда
болып, қозу тогы декрементсіз (өшпей) ұлпы бойымен, жеке импульстер
(тітіркеністер) түрінде таралады.
Ұлпаларда пайда болатын қозу процесі тұтасқан, толассыз құбылыс емес,
ол үздік-үздік, белгілі бір ырғақпен пайда болатын процесс. Оның себебі,
қозу тітіркенісінің пайда болып, дамуы кезінде ұлпалардың қозғыштық
қасиетінде сатылы өзгерістер пайда байқалады. Ұлпа деполяризация процесі
дамып, шектелген, таралмайтын қозу процесі пайда болған кезде аз уақытқа
қозғыштық жоғарылайды. Шектелген қозу таралатын қозуға айналғанда, натрий
иондары торша ішіне ығысады да әрекет потенциялының шыңы байқалып, ұлпаның
қозғыштығы күрт төмендейді. Бұл кезде ұлпаның тітікендіруге сезімталдығы
уақытша жоғалады (абсолюттік рефрактерлік құбылысы), олар тітіркендіруге
жауап бермейді (латын тілінен аударғанда refracta деген сөз – қабылдамау
деген мағына береді). Абсолюттік рефрактерлік кезең әрекет потенциялы
шыңының өрлеу кезімен сәйкес келеді. Ол жылы қанды жануарлардың миелинді
нерв талшықтарында 0,5-1 мс, бұлшық етте - 2,5-3 мс, ал жүрек еттерінде 300-
400 мс уақытқа созылады.
Абсолюттік рефрактерлік сатысында күрделі биохимиялық процестер жүріп,
қозуды тудыруға қажет энергия бөлінеді. Абсолюттік рефрактерліктен кейін
ұлпалардың қозғыштығы біртіндеп бастапқы қалпына оралады. Қозғыштықтың
төмендеген осы кезеңін салыстырмалы рефрактерлік кезең деп атайды. Ол
реполяризациямен – әрекет потенциялы шыңының төмендеп, оның іздік
деполяризацияға айналған кезеңімен сәйкес келеді. Салыстырмалы рефрактерлік
сатысы нерв талшықтарында 1-10, ал ет талшықтарында – 30мс дейін созылады.
Осыдан кейін экзальтация сатысы деп аталған қозғыштықтың
жоғарылау сатысы (латын тілінен аударған exsaltatio – күшті қозған
деген мағына береді). Мерзім жағынан бұл кезең іздік деполяризац ияның
соңымен сәйкес келеді. Экзальтация сатысының ұзақтығы нервте – 20, бұлшық
етте – 50 мс шамасында.
Экзальтация сатысынан соң ұзақ субнормальдық саты басталады.
Бұл кезде ұлпалар қозғыштығы тыныштық сатысымен салыстырғанда
төменірек болады. Субнормальдық кезең іздік гиперполяризациямен сәйкес
келеді.
Қозудың табиғатын түсіндіретін мембраналық теорияға сәйкес абсолюттік
рефрактерлік саты натрий иондарының торша ішіне өтуінің тиылып,
мембрананың калий иондары үшін өтімділігінің жоғарылауымен байланысты.
Осының нәтижесінде мембрананың қозғыштығы уақытша жоғалып, онда жаңа
тітіркендіруге жауап ретінде әрекет потенциялы туындамайды. Салыстырмалы
рефрактерлік жағдайында натрий иондарының өтімділігін төмнедететін, калий
иондарының өтімділігін жоғарылататын жағдайлар жойылып, мембрананың
тыныштық күйіндегі қасиеттері қалпына келеді. Осының нәтижесінде торшалар
мембрананың қозғыштығы мен оның әрекет потенциялын тудыру қабілеті
біртіндеп қалпына оралады. Зат алмасу процесі үшін қолайсыз жағдайлар
туындаса, қалыптастыру процестері баяулап, салыстырмалы рефрактерлік
мерзімі ұлғаяды. Дегенмен, қозғыштықтың төменгі деңгейде сақталуымен
байланысты, салыстырмалы рефрактерлік жағдайында қозу процесін тудыру үшін
тітіркендіргіш күші зор болу керек.
Экзальтация сатысында торшаларда қалыптастыру процестері толығымен
аяқталады. Іздік деполяризация кезінде шегіне жақындап, торшаның қозғыштығы
жоғарылайды (деполяризация деп мембраналық потенциял деңгейінің төмендеуін
атайды). Осы кезде торшаға ықпал еткен тітіркендіргіштің әсері күшейеді,
сондықтан күші табалдырықтан төмен тітіркендіргіштің өзі табалдырықтан
жоғары тітіркендіргіштей ықпал етеді. Экзальтация сатысында тек қана
ұлпалар әрекеті туындап қана қоймай, олардың келесі қозу тітіркенісінің
пайда болуына қолайлы жағдай қалыптасады, ұлпа қайта қозуға дайын күге
оралады. Экзальтация сатысы бұлшық ет пен нерв ұлпаларының ырғақты әрекет
атқаруында маңызды физиологиялық роль атқарады. Егер тітіркендіргіш
әсерінің ырғағы экзальтация сатысымен сәйкес келіп отырса, онда ұлпалар
қызметі күшейіп, олар тиімді әрекет етеді.
Субнормальдық кезең іздік гиперполяризация (мембраналық
потенциял деңгейінің жоғарылауы) өршіген кезде қалыптасады. Бұл мерзімде
тыныштық потенциялы жоғарылайды, сондықтан деполяризацияны қажетті шекке
жеткізу үшін күшті тітіркендіргіш қолдану керек.
Бұлшық ет пен нерв ұлпаларына қозғыштықпен қатар
функционалдық жылдамдық-лабильділік қасиет тән. Бұл қасиетті 1892 жылы
әртүрлі жиіліктегі ырғақты тітіркендірудің нерв-ет препаратына әсерін
зерттеу үстінде орыс ғалымы Н.Е. Введенский ашқан.
Ұлпаның физиологиялық күйіне, тітіркендіру жиілігіне және күшіне
байланысты қозу тітіркенісінің жиілігі көп шекте ауытқып отырады.
Әрбір үлпада дара қозу тітіркенісі белгілі уақытқа созылады. Осымен
байланысты Н.Е. Введенский лабильділік ұлпада жеке қозу тітіркенісінің
пайда болып және өшіп үлгеретін уақытын сипаттайтын қасиет деп санаған.
Лабильділік немесе функционалдық жылжымалық деп ұлпада дара қозу
тітіркенісінің толық кезеңінің пайда болып және аяқталып үлгеру шапшаңдығын
айтады. Қозу толқынының ұзақтығы абсолюттік рефрактерліктің ұзақтығымен
анықталады және де ол ұлпадағы биохимиялық және физиологиялық процестердің
шапшаңдығымен бейнеленеді. Сондықтан жеке қозу толқынын құрайтын процестер
неғұрлым шапшаң жүрсе, соғұрлым лабильділік жоғары болады, демек ұлпада
белгілі бір мерзім ішінде көбірек қлзу толқыны пайда болады. Ұлпа
лабильділігін лабильділік бірлігі деп аталған өлшеммен өлшейді.
Лабильділік бірлігі деп 1 сек ішіндегі тітіркендірулерге жауап ретінде
ұлпада пайда болып үлгеретін қозу тітіркеністерінің ең көп мөлшерін айтады.
Жоғары лобильділік миелинді сомалық нервтерге, ал төменгі лобильділік –
миелинсіз вегативтік нервтерге тән. Сомалық нервтерге 1 сек ішінде 500 қозу
тітіркеніс, пайда болып үлгерсе, вегетативтік нервте – 200 ғана импульс
туындайды. Қаңқа еттерінің лабильділігі бірыңғай салалы етпен салыстырғанда
жоғары. Мысалы, қаңқа еттерінде секундына 200 қозу импульсы туындай алатын
болса, бірыңғай салалы етте бұл көрсеткіш 10 есе кем. Организмнің өсіп-
дамитын кезеңдерінде лабильділік жоғарылайды, қартая келе – төмендейді.
Тітіркендіру ырғағын игеру. Оптимум және пессимум. Ұлпаларға белгілі
бір ырғақпен әсер ете бастағанда, олар сол бір ырғақты игеріп кетпейді,
басқаша айтқанда барлық тітіркендіргіштерге жауап беріп үлгере алмайды.
Жұмыс үстінде ұлпаның лабильділігі өзгеріп, онда жүретін процестер
шапшаңдайды. Бұл алғашқыда ұлпа жауап беріп үлгермейтін жиірек
тітіркендірулерге бейімделіп, олардың ырғағына сәйкес қозу толқынын
туындатуға мүмкіндік береді.
Жұмыс үстінде бастапқы деңгеймен салыстырғанда лабильділіктің жоғарылай
немесе төмендей өзгеруін А.А. Ухтомский ырғақты игеру деп атаған. Ырғақты
игеру – жалпы биологиялық құбылыс болып табылады. Ол организмнің жеке
органдары қызметінің арасындағы үйлесімділіктің негізі болып саналады.
Бастапқы лабильділік төмен болған жағдайда жиі ырғақ жеңіл игеріледі.
Осымен байланысты бастапқы лабильділігі төмен ет ұлпасы, нервпен
салыстырғанда, тітіркендіру ырғағын жақсырақ игереді.
Н.Е. Введенский тәжірибелері нерв – ет препаратының нервін
сирек ырғақпен тітіркендіргенде еттің күшті жиырылатынын дәлелдеген.
Осындай ұлпа әрекеті үшін тиімді тітіркендіру ырғағы оптимальді ырғақ деп
аталған (латын тілінен аударғанда optimus деген сөз өте жақсы деген мағына
береді). Ұлпаны мұндай ырғақпен тітіркендіргенде әрбір жаңа қозу импульсі
(тітіркеніс) экзальтация кезінде туындайды. Қозудың оптимальді ырғағы
максимальдық ырғақтан бернеше есе кем. Мысалы, бақаның қозғағыш нерві үшін
максимальдық ырғақ секундына 500, ал оптимальды ырғақ 100 – 150
тітіркендіруге тең.
Ұлпаны әсер жиілігі оптимальды ырғақтан асып кететін күшпен
тітіркендіргенде еттің жиырылу күші әлсірейді немесе ол тітіркендіруге
жауап қайтарылмайды. Тітіркендірудің мұндай ырғағын пессимумдық ырғақ деп
атайды (латын тілінен аударғанда pesimus - өте нашар деген мағына береді).
Пессимум – тітіркендіру жиілігі лабильділік шегіне асып кеткенде байқалады.
Мұндай жағдайда бірінші тітіркендіргіш әсермен ұлпа қозады да, келесі
тітіркендіргіш әсері оның абсолюттік рефрактерлік күйге өткен кезімен
сәйкес келеді. Сондықтан бұл тітіркендіргішке ұлпа жауап қайтармайды. Бірақ
оның әсерімен ұлпаның абсолюттік рефрактерлік жағдайы тереңдей түседі де,
келесі тітіркендіргіштердің жауап реакция тудыру мүмкіндігі қиындайды.
Осымен байланысты жиі ырғақпен әсер ететін әрбір келесі тітіркендіргіш
ұлпаның лабильділігін төмендете түседі де, қозу процесі емес, керісінше
басқа сападағы тежелу процесін тудырады.
Қозу процесіне нерв немесе ет талшықтарының бойымен өздігінен таралу
қасиеті тән, сондықтан қозғыш ұлпаның бір жерінде пайда болған әрекет
потенциялы оның барлық бетіне таралады. Өзінің күші жағынан әрекет
потенциялы ұлпаның қатар жатқан учаскесін тітркендіруге қажетті
табалдырықты күштен 5-10 есе басым келеді. Ал, импульсті (тітіркеністі)
таратуға қажет қуат сол қозғыш ұлпалардың өзінде АТФ ыдырауы нәтижесінде
бөлінеді. Осы таралатын нерв импульсі шеткей нерв ұштарынан
(рецепторлардан) хабардың ОНЖ орналасқан нерв орталықтарына, ал одан
эффекторларға (атқарушы органдарға) өтуін қамтамасыз етеді. Ет
талшықтарында таралатын нерв импульстері жиырылу аппаратының әрекетін
жандандырады. Әрекет потенциялы айнымалы немесе шектелген тоқтың пайда
болуы нәтижесінде таралады. Нерв немесе ет талшықтарының белгілі
бір учаскесі қозып, әрекет потенциялы туындаған кезде, осы қозған және
көршілес – қозбаған учаскелер арасында потенциялдар айырмасы пайда болады.
Осы потенциялдар айырмасы мембрананың қозған және қозбаған учаскелерінің
ішкі және сыртқы беттерімен айналып отыратын шектелген, айнымалы тоқтың
пайда болуына соқтырады. Мембрананың ішкі бетінде – қозбаған учаскеден
қозған учаскеге бағытталады. Айнымалы тоқтың әсерімен мемебрананың қозбаған
учаскесі тітіркеніп, оның натрий иондарының өткізгіштігі артады да, осы
жерде әрекет потенциялы пайда болады. Ал алғашқы қозған учаскеде тыныштық
потенциялы қалпына келеді. Осы процесс қайталана отырып, қозу импульсінің
мембрана бойымен өшпей, ілгерілей таралуын қамтамасыз етеді. Импульстердің
кері бағытта оралуына қозу толқыны өткен учаскеде рефрактерлік аймақтың
пайда болуы мүмкіндік бермейді.
Сонымен, қозу толқыны ет немесе нерв талшықтары бойымен әрекет тогының
пайда болып және жайылып отыруына байланысты таралады.
Ет және миелинсіз нерв талшықтарында қозу импульсі мемебрана
бойымен қозған бөліктен іргелес жатқан қозбаған бөлікке біркелкі, үздіксіз
таралады. Бұл аталған құбылыс мембрана кедергісінің төмен болуымен
байланысты. Осының салдарынан айнымалы ток талшық мембранасы бойының әр
жерінен шығып, шашырай жайылып, не өшіп оытрады.
Миелинді нерв талшықтарында айнымалы тоқтар тек қана іргелес орналасқан
қозған және қозбаған Ранвье үзілімдері арасында пайда болады. Айнымалы
тоқтың осы үзілімде шығуы мембрана деполяризациялап, әрекет потенциялын
тудырады. Дәл осы сипатта келесі үзілім қозып, қозу толқыны нерв бойымен
таралады. Осыған байланысты қозу толқыны миелинді нерв талшықтарымен
секірмелі, сальтаорлық (латын тілінен аударғанда Salto – секіремін, ырғимын
деген мағына береді) түрде, ығып тарайды. Қозу импульсі мұндай сипатпен
тарағанда, қуат аз шығындалады және оның таралу жылдамдығы шапшаңдайды.
Мысалы, қозу импульсінің таралу жылдамдығы миелинсіз нерв талшықтарында
секундына 0,5 – 3 м, ет талшықтарында – 5 м, ал миелинді нерв талшықтарында
– 30-120 м. Айта кететін жәйт, нерв талшықтары неғұрлым жуан болса,
соғұрлым олар қозу импульсін шапшаң өткізеді. Жуан нерв талшықтарының
қозғыштық қасиеттері де жоғары болады. Сондықтан аралас нервтерді әлсіз
тітіркендіргіштермен тітіркендіргенде алдымен жуандау нерв талшықтары
қозады. Тітіркендіргіш күші өсе түссе, біртіндеп майда нерв талшықтары
қозады да, әрекет потенциялының амплитудасы өсе бастайды.
1.4. Нейрон жайлы түсінік, орталық синапстар мен орталық нерв жүйесі
қызметінің рефлекторлық сипаты
Кез-келген организмнің тіршілік әрекеті қоршаған орта жағдайларына қарай
қалыптасады. Ал сыртқы орта жағдайы әркез құбылмалы күйде болады. Нерв
жүйесі ішкі — сыртқы әсерлерді қабылдап, оған жауап беру нәтижесінде
организмді Коршаған ортаның өзгермелі жағдайларына бейімдейді. Сонымен
қатар нерв жүйесі әртүрлі органдардың, ұлпалардың, торшалардың қызметін
реттеп, оларды өзара үйлестіріп, организмнің біртұтастығын қамтамасыз
етеді. Демек, нерв жүйесі жеке органдар мен бүкіл организмнің күрделі
әрекстін басқарып, түрлі физиологиялық процестердің үйлесімді жүруін
қамтамасыз етеді.
Нерв жүйссі жан-жануарлар мен адамда ұзақ эволюциялық даму нәтижесінде
пайда болған жәнеде ол сыртқы ортаның түрлі құбылы-старының әсерінен
өзгеріп, күрделеніп отырады. Организм деген ұғым оның тұтастығын, жеке
қүрылымдары — торшалары, үлпалары, органдары — арасындағы өзара байланысты
және оем организм мен оны қоршаған орта арасындағы қарым қатынасты
қамтамасыз ететін ерекше байланыс жүйесінің болуын талап етеді. Дсмек,
организмнің эволюциялық дамуы оның байланыс жүйесінің жетілуімен,
күрделіленуімен қатар жүреді.
Организмдегі ең көне және ең қарапайым байланыс түрі тершадан —
торшаға әсер принципімен қалыптасады. Кез-келген торша сыртқы әсерге зат
алмасу процесінің қарқынды өзгертумен жауап береді. Одан әрі осы торшада
пайда болған алмасу өнімдері көріп торшаға әсер етіп, оның әрекетін
өзгертеді. Осылай өзара тізбекті әсердің салда-рынан бүкіл организм
торшаларының фуикциональдық күйі өзгереді. Әрине, бұл жағдайда әр торшаның
әрекетке қосылу шапшандығы мен ондағы реакция қарқынының әр түрлі болуы
заңды нәрсе. Демек байланыстың бұл түрі жетілмеген, қарапайым болып
табылады.
Эволюциялық даму кезінде организімнің сыртқы орта әсерлеріне бейімделуі
нәтижесінде байланыстың басқа түрі — гуморальдық реттеу тетігі пайда
болады. Бүл жағдайда жеке торшалар мен ұлпалардың физиологиялық күйінің
өзгеруіне байланысты пайда болған алмасу өнімдері ұлпалық сүйыққа, лимфаға
қанға бөлінеді де, осы биологиялық сұйықтар арқылы басқа торша мен
ұлпалардың қызметінс әсер етеді.Организімнің сыртқы әсерге бейімделуінің
одан әрі жетілуі нәтижесінде нервтік байланыс механизімі пайда блган.
Нерв жүйесінің құрылымдық типтері:
А — шашыраңқы (диэзуфиялық), Б — түйіндік (ганглийлік), В — тутікті нерв
жүйелері.
Нерв жүйесі организм реакциясын шапшандатады жәнеде сыртқы орта
әсерлерінің белгілі бір мүшелерге, немесе мүшелер жүйесіне тікелей
бағытталуын қамтамасыз етеді.
Ең алғашқы рет нерв жүйесі ішек қуыстыларда (медуза, актиниялар) пайда
болады, бірақ оның құрылымы өте карапайым келеді. Бұл жағдайда нерв
элементтері эпителий астында орналасады да, құрылымы жағынан толық
жіктелмей, организмде нерв торын құрайды. Гаглийлер (түйіндер) осы торда
шашыраңқы орналасады. Бұл баяндалған нерв жүйесінің диффузиялық (шашыраңқы)
түрі .
Эволюциялық қатарда пайда болған нерв жүйесінің келесі күрделірек түрі
түйіндік (ганглийлік) нерв жүйесі болып табылады. Ол былқылдақ денелілерде,
құрттарда, буынаяқтыларда кездеседі. Бұл жағдайда нерв торшалары
организмнің ұзына бойында дененің жеке сегменттерінде түйін тұра
орналасады, Аталған түйіндер бір-бірімен және дененің жеке бөліктерімен
нерв торшаларының өсінділері — нерв талшықтары арқылы байланысады.
Нерв жүйесінің ең күрделі және жетілген түрі-түтікті нерв жүйесі . Ол
омырытқалы жануарлар мен адамға тән. Нерв жүйесінің бұл түрі нерв
торшаларының арнаулы түтікшелерінің ішінде шоғырлануы нәтижесінде пайда
болады да, ол орталық және шеткі беліктерге айқын бөлінеді. Нерв жүйесінің
орталық бөлігін жұлын мен ми құрайды да, шеткі бөлігі нерв торшаларының
өсінділілерінен пайда болады. Аталған нерв жүйесінің негізі — пейрондар
болып табылады.
Баяндалған жайлар нерв жүйесінің құрлымдық зволюциясы үш принциппен
жүргенін көрсетеді: 1. Нерв торшаларының деменің белгілі бір бөліктеріндс
шоғырлануын. 2. Негізінен мерп жүйесінің алдыңғы бөлігінің басым дамуын. 3.
Нерв жүйесінің оның құрылымдық негіз болып табылатын нейрондарға
бөлінетінін.
Филогенездік даму үстінде нерв жүйесі құрылымының күрделенуімен
байланысты оның қызыметі де күрделенеді. Нерв жүйесімен қозу толқынының
таралу шапшандығының өсіуіне байланысты, оның қозғыштығы мен функциональдық
өзгергіштігі артады: Нерв жүйесінің түйіндік түрінде сыртқы әсерге жауап
қайтарудың рефлекторлық принципі — қозуды рецепторлардан нерв түйіндері
арқылы атқарушы органға беру қабілеті пайда болады. Түтікті нерв жүйесі
деңгейінде нерв жүйесі қызметіндегі рефекторлық прицип сапалық жағынан
жетіле түседі де, нерв жүйесінің әрекетінде шартты рефлекторлық механизм
пайда болады.
Организімдегі ең күрделі құрылым нерв жүйесі болып табылады. Ол өте
күрделі тор құра бірігетін ондаған миллиард нерв торшаларынан құралған .
Демек, нерв жүйесінің құрылымдық және функциональдық негізі болып нерв
торшасы, немесе нейрон табылады. Нейрон деп нерв торшасы мен оның
өсінділерінің жиынтығын айтады. Әрбір нейронда төрт құрылым болады: нерв
торшасының денесі, қысқа өсінділер — дендриттер, ұзын өсінді — нейрит,
аксон және аксон ұштары, немесе терминалдар (66-сурст). Нейронның аталған
бөліктерінің әрқайсмсы өзіме ғана топ қызмет атқарады.
Информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру үрдістерін нерв
жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі, құрылымы
алуан түрлі болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер шығад: аксон – ұзын,
бір ғана өсінді; дендриттер — қысқа, көп тармақталған өсінділер. Аксон
арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді, яғни аксонның ұшы
басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал беруге
маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі (холмик)
деп аталады. Қысқа өсінділер – дендриттер арқылы қозу нейрон денесіне
өтеді. Нейронныњ басқа нейронмен немесе ет талшығымен түйіскен жері
синапсты( былайша айтқанда байланысты) түзеді
Нейрон дене түлғасы немесе сома, синтез процестерін жүргізеді. Оның
құрамында ядро, рибосомдар, эндоплазмалық тор және басқа қосындылар болды.
Нейрон денесінде медиаторлар, торша белоктары жәнедебасқа компоненттер
түзіледі. Сома нейронның әрекетін, біртұтастығын қамтамасыз етеді. Ол
зақымданса бүкіл нейрон қмзметі бұзылады.
Аксон нерв импульстерін басқа торшаларға — нерв, ет немесе секреторлық
торшаларға,— жеткізеді. Аксон — нерв торшасының ұзын өсіндісі. Бірқатар
аксондар орталық нерв жүйесін (ми мен жұлынды) шеткі ағзалармен
жалғастырады. Сезімтал (сенсорлық) нейрондар аксоны тітіркеністі шеткі
рецепторлардан ОНЖ-нен жеткізеді. Қозғағыш (моторлық) нейрондар аксоны нерв
импульстерін ОНЖ-нен дене еттеріне жеткізеді. ОНЖ ішкі ағзалармен де аксон
арқылы байланысады.
Аксонның негізгі қызметі — нерв импульсін өткізу. Бұл импульстер аксон
мембранасының өтімділігінің өзгеруіне байланысты электр потенциллының
туындауы нәтижесінде пайда болады да, аксон бойымен сомадан нерв ұшына
дейін толқын сипатта таралады.
Орталық, немесе нейрон аралық синапс деп аксон ұшының басқа нерв
торшасының денесімен немесе өсінділермен жалғасқан жерін айтады. Бір аралық
қозғағыш нейрон беткейімен басқа жүздеген, тіпті мыңдаған нейрондар
аксондарм жанасадм. Орталық синап-старорналасуына қарай аксосомалық,
аксодендриттік және аксоаксолық болып бөлінеді. Егер аксон басқа нерв
торшасының денесімен жалғасса, оны лксосомалық, дендритімен жалғасса —
аксодендриттік, ал аксонымен жалғасса — аксоаксолық деп атайды. Қызметіне
қарай синапстар қоздырғыш және тежеуші болып бөлінеді. Олардың әрқайсысына
біраз құрылымдық ерекшеліктер тән. Қоздырғыш синапстар негізінен
аксодендриттік болып бөлінеді. Олардың синапстық санаулы кеңірек ,
постсинапстық мембранасы калың және тығыз болды. Синапс саңылауында
табақшалар түрінде бос жатқан арнаулы қосындылар кездесіп қалады.
Меднаторлар көпіршіктері ірі дөнгелек ішіндес келеді. Тежеуші синапстардың
санлауы қоздырғыш синапс саңлауынан 1,5—2 есн кем, постсинапстық мембранасы
жұқа, медиаторлар көпіршіктері майда, сопақша келеді де, синапстық саңлауда
қосындылар болмайды.
Қоздырғыш және тежеуші синаттстар өздері бөлетін медиаторларымен де
ерекшеленеді. Қоздырғыш синапстар қозу толқынын ацстил холин медиаторын
болу арқылы таратады. Ацстилхолиннің артық мөлшері холинэстераза
ферментінің әсерімен шапшаң бұзылып отырады. Орталық нерв жүйесінде
холииэргиялық синапстар өте кең тараған, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Нерв жүйесі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 4
1.2. Нервтерден қозу өтудің
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3. Қозғыш ұлпалардың жалпы сипаттаммасы, қозу процесінің даму
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4. Нейрон жайлы түсінік, орталық синапстар мен орталық нерв жүйесі
қызметінің рефлекторлық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..16
1.5. Рефлекс және рефлекторлық
доға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.6. Нерв талшықтарының
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
II.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...22
IІІ. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 23
Аннотация
Менің курстық жұмысымның тақырыбы: Нерв импульсінің таралу жылдамдығы.
Курстық жұмыста кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттер
қарастырылған. Кіріспеде курстық жұмыстың мақсаты, міндеттері, өзектілігі
қарастырылған. Негізгі бөлімде нерв жүйесі маңызы, нервтерден қозу өтудің
заңдары, қозғыш ұлпалардың жалпы сипаттаммасы, қозу процесінің даму
сатылары, нейрон жайлы түсінік, орталық синапстар мен орталық нерв жүйесі
қызметінің рефлекторлық сипаты, рефлекс және рефлекторлық доға, нерв
талшықтарының қасиеттері қастырылған. Қорытындыда аксон арқылы нерв
импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді, яғни аксонның ұшы басқа нейронға
(немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал беруге маманданған. Аксонның
жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі (холмик) деп аталады. Қысқа
өсінділер – дендриттер арқылы қозу нейрон денесіне өтеді. Нейронныњ басќа
нейронмен немесе ет талшығымен тұйіскен жері синапсты( былайша айтќанда
байланысты) түзеді. Менің курстық жұмысым 25 беттен тұрады. Қолданылған
әдебиеттер саны -20.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Жүйке жүйесі орталық және шеткі бөлімдері болып
екіге бөлінеді. Орталық бөлім ми мен жұлыннан құралады,олар сұр(нейрон
денелерінің шоғырлануынан)және ақ(нейрон талшықтарының бірігуінен)
заттардан тұрады.Шеткі жүйке жүйесінің ішкі мүшелер мен бездердің, қан
тамырларының жұмысын ,зат алмасуын реттейтін бөлігі шеткі жүйке жүйесі
немесе вегетативтік жүйке жүйесі деп аталады. Шеткі жүйке жүйесі мида және
жұлында топ клетка болып орналасады, бұл вегетативтік ядро, яғни орталық
бөлік.Осы орталық бөліктен әрбір мүшеге қимыл және сезімталдықты өткізетін
жүйке талшықтары тарайды.
Жүйке жүйесінің құрылысы мен функциялық негізі -нерв клеткасы немесе
нейрон. Орталық жүйке жүйесінде нейрондарды қосымша клеткалар -глиялар
қоршаған. Нейрондар мен глиялар нерв ұлпасын құрайды. Глиялар нерв
клеткаларының тірегі болып, оны қоректендіреді және электр изоляторы
қызметін атқарады. Жаңа туған нәрестенің нейрондарының саны глиялардан
анағұрлым көп болады. 20-30 жаста олардың саны бір-бірімен теңеседі де
кейін адамның жасы ұлғайған сайын нейрондардың үлесі азайып, глиялардың
үлесі көбейеді. Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта
факторларына бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі
жасушалардың ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметтерін реттеп,
оларды өзара байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі
тітіркедіргіштерге организмнің жауап қайыру мүмкіндігін береді.Нерв
жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге
асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі – информацияны жылдам жеткізетін және
басқаруды жүзеге асыратын күрделі үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде
маманданған жүйе.
Курстық жұмыстың мақсаты:
- Жүйке жүйесіне жалпы сипаттама беру;
- жүйке талшықтарының функциясын, физиологиялық қасиетін, олардың
классификациясын, жүйке талшықтарынан қозуды өткізу механизмдерін меңгеру;
- жүйке талшықтарында қозуды өткізу заңдары туралы көзқарас
қалыптастыру;
- жүйке талшықтарынан қозуды өткізу механизмдерін меңгеру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Жүйке жүйесінің маңызы құрлымы, қасиеті, қызметі және нейрондар
туралы жалпы түсінік қалыптастыру.
- Жүйке талшықтарының классифкациясын, жүйке талшықтар жеке класстарының
физиологиялық қасиеттері мен функцияларымен таныстыру;
- Жүйке талшықтарында қозуды өткізу механизмдерін меңгеру;
- Жүйке талшықтарында қозуды өткізу заңдарымен танысу;
- Қозуды өткізу үшін жүйкенің физиологиялық тұтастығы маңызын тәжірибеде
дәлелдеу.
І Негізгі бөлім
1.1. Нерв жүйесінің маңызы
Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта факторларына
бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі жасушалардың
ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметтерін реттеп, оларды өзара
байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі тітіркедіргіштерге организмнің
жауап қайыру мүмкіндігін береді. Нерв жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық
іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі –
информацияны жылдам жеткізетін және басқаруды жүзеге асыратын күрделі
үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе. Нерв жүйесінің құрылымдық
және қызметтіқ ұйымдасуы. Нерв ұлпасы.
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады.
1. Орталық нерв жүйесі. Орталық нерв жүйесіне жұлын мен ми жатады.
2. Шеткі нерв жүйесі. Шеткі нерв жүйесіне орталық нерв жүйесінен тараған
нервтер мен орталық нерв жүйесінен тысқары орналасқан нерв жасушаларының
шоғыры (ганглилер) жатады.
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1. Соматикалық нерв жүйесі
2. Вегетативтік нерв жүйесі
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын
қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп
атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы
зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп
атайды. Нерв жүйесі нерв ұлпаларынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар
құрайды: нейрон жєне глиальдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып
табылады. Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп
болады. Олар нерв жасушаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды
рольді атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия
клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер т.б.) және оның өсінділері –
олар үшін бір жағынан механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан, нерв жасушаларында электрлік оќшаулауды қамтамасыз етеді. Бірақ
информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру үрдістерін нерв
жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі, құрылымы
алуан түрлі болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер шығад: аксон – ұзын,
бір ғана өсінді; дендриттер - қысқа, көп тармақталған өсінділер [2].
Аксон арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді, яғни
аксонның ұшы басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал
беруге маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі
(холмик) деп аталады. Қысқа өсінділер – дендриттер арқылы қозу нейрон
денесіне өтеді. Нейронныњ басќа нейронмен немесе ет талшығымен тұйіскен
жері синапсты( былайша айтќанда байланысты) түзеді. Әртүрлі нейрондар
денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей болмайды. Осыған орай оларды
униполярлы, псевдоуниполярлы, биополярлы, мультиполярлы деп бөледі.
Униполярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады. Мұндай нейрондар омыртқасыз
жануарларда және омыртқалы жануарлардың эмбриональдық даму кезеңінде
кездеседі. Псевдоуниполярлық нейрондарда да бір өсінді болады, бірақ ол әрі
қарай екі тармақталып кетеді. Биополярлық нейрондарда екі өсінді бар.
Мультиполярлық нейрон денесінен әдетте жуан, ұзын бір аксон және бірнеше
дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні, атқаратын қызметтері,
орналасқан жерлері әртүрлі болады.
Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа жіктеледі:
• афференттік (сезімтал, қозуды орталық нерв жүйесіне қарай(ОНЖ)
өткізеді);
• эфференттік (моторлы, қимыл-қозғалыс, қозуды орталық нерв жүйесінен
жұмыс мүшесіне қарай өткізед);
• қондырма (қосымша немесе аралық нейрон, афференттік нейрондарды
эфференттік нейрондармен байланыстырады).
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша да жіктеуге болады. Мысалы:
қозғағыш (моторлық), секреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы т.б.
Пішіндеріне қарай нейрондарды – пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз
тәрізді, себет тәрізді, тригулярлық, бұта тәрізді т.б. деп те атайды [3].
Нерв талшықтары, оларға тән қасиеттерге тоқталайық, нерв талшықтарының
яғни нерв жасушала өсінділерінің ең негізгі қасиеті өздері арқылы қозу
импульстерін өткізу (тарату) болып есептеледі. Біртекті нерв жасушаларынан
шығатын нерв талшықтары шоғырланып ортақ нерв жүйесі шеңберінде өткізгіш
жолдар деп аталады.
Нерв талшықтарының морфологиялық белгісіне қарай балдырлы немесе
миелинді және балдырсыз (миелинсіз) деп екі топқа айырады. Миелинді сезгіш
және қозғағыш талшықтар сезім органдары мен қаңқа еттерін жабдықтайтын
нервтердің, сондай-ақ вегетативтік нерв жүйесінің құрамына енеді. Миелинсіз
талшықтар омыртқалы жануарларда негізінен симпатиқалық нерв жүйесіне тән.
Миелин қабығы миелоциттердің (Шванн жасушаларының) осьтік цилиндрді
бірнеше қайтара орауының нәтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен
кіргісіп тығыз майлы қорап - миелин қабығы түзіледі. Ол талшықтың бойында
әрбір 1-2 мм сайын үзіліс жасайды. Мұндай ашық аймаќтыі Ранвье үзілістері
деп атайды, олардың диаметрі 1 мкм шамасында. Балдырсыз талшықтарда миелин
қабығы болмайды, олар тек Шванн жасушалаларымен (невриллемамен) ғана
қапталған. Нерв талшықтарындағы құрылымдық элементтердің де әрқайсысының
өзіне тиісті қызметі бар.
1.2. Нервтерден қозу өтудің заңдары
Нерв арқылы қозу өтуге (таралуға) тән бірнеше ерекшеліктер бар.
1. Нерв талшығы морфологиялық функциональдық зақымданбаған, сау болуы
керек. Мұны талшықтың анатомиялық және физиологиялық үзіліссіздік заңы деп
атайды. Егер талшықты кесіп қиса немесе оның бір бөліміне жоғарғы не
төменгі температурамен, я улы заттармен (мыс.тетродотоксинмен),
анестетиктермен әсер етсе ол арқылы қозу өтпейді.
2. Екі бағытта өткізу, яғни нерв талшығы қозуды екі баѓытта да өткізе
алады. Бұл заңдылықты 1877 жылы өз тәжірибесінде Бабухин дәлелдеген.
3. Жекелеп өткізу. Қандай да болмасын шеткі нерв бағаны түрліше нерв
талшықтарынан құралған. Онда қозғағыш, сезгіш және вегетавтивтік нерв
талшықтары болады. Бірақ, әр нерв қозуды жекелеп өткізеді. Осыған орай бір
нерв өзіндегі әр түрлі талшықтар арқылы түрлі шеткі органдарға импульстер
жеткізіп, олардың қызметін өзгертеді. Мәселен, кезеген нерв көкірек
қуысындағы барлық органдарды, құрсақ қуысындағы көптеген органдарды
жабдықтайды.
4. Нерв талшығының салыстырмалы шаршамайтындығы. Егер нерв ет препаратын
ұзақ уақыт ырғақты тітіркендірсек, біраздан кейін ет шаршап, жиырылуын
тоқтатады, ал нерв қозу өткізу қабілетін жоғалтпайды. Бұл қасиетті 1883
жылды Введенский байқаған.[4]
Синапс, құрылымдық-қызметтік ұйымдасуы
Синапс ұғымын ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч.Шеррингтон
енгізді. Синапс құрылымында негізгі үш болімді айырады:1-пресинапстық
звеноны немесе пресинапсты (көп жағдайда ол аксонның ең ақырғы
тармақтарынан тұрады); 2- постсинапстық звеноны немесе пастсинапсты
(көбінесе ол келесі нейрон денесі немсе дендрит мембранасының байланыс
түзетін аймағы); 3- пресинапс пен постсинапс арасындағы болар - болмас (10-
50 нм-дей болатын) синапстық саңылауды. Пресинапс пен постсинапс
мембраналарының бір-біріне дәл (сай) келетін байланыс түзетін аймағы көп
жағдайда пресинапстық мембрана немесе мембрана деп те атайды.
Аксон талшылықтарының жасуша денесінде түзетін синапстарын қандай
жасуша болімімен байланысуына қарай: аксоматикалық, аксо-дендриттік, аксо-
аксональдық, одан басқа әр трлі нейрондар дендриттерінің арасында дендро-
дендриттік, нейрон денелерін бір-бірмен байланыстыратың сомато-соматикалық
және жасуша денесі мен дендриттер арасыңда сомато-дендриттік синапстар да
болады.
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Ең көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң –электрлік
синапстар, ең азы – аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар
қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады.
Синапстың қай механизм арқылы қозу өткізетіндігі күп жағдайда
синапстық сањлаудыњ диаметрі айқындайды. Химиялық синапстарда оның шамасы
10-20 нм –дей. Пресинапстық тоқ саңылауға жеткенде ондағы төменгі кедергіге
байланысты жайылып, күші кемиді де, субсинапстық мембранаға оныњ небәрісі
болігі өтеді. Ал бүл мембраналдық потенциалдың қозу тууға жететіндей
өзгерісін өрбіте алмайды. Сол себептен де химиялық синапста қозудың берілуі
химиялық заттардың (медиаторлардыњ) қатысуымен жүзеге асады. Медиаторлар
пресинапстыњ артындағы кењейген аксон терминаль болігініњ ішінде болатын
диаметрі 30-50 нм шамасындай копіршіктерде орналасады. Нерв талшығыныњ
бойымен келген импульстің әсерінен пресинапс мембранасындағыкальций
каналдарыныњ өткізгіштігі жоғарлайды да, ішке қарай өтетін кальций
иондарыныњ ағыны күшейіп, көпіршікткр мањындағы олардың концентрациясы
артады. Бұл концентрация тиісті шамаға жеткенде көпіршіктер пресинапстық
мембранаға қарай жақындап, тіпті онымекнсіњісіп кетеді. Осы кезде олар
жарылып, ішіндегі медиатор кванттары босайды (әр көпіршікте 1 квант, әр
квантта бірнеше мың молекула болады). Химиялық зат – медиатор синапстық
саңылауға түсіп, субсинапстық мембранадағы арнайы белок-липоидты
молекулалардан туратын сезгіш рецепторлық туындымен өзара әрекеттеседі.
Субсинапстық мембрананыњ ион өткізгіштігі өзгереді. Егер медиатор қозу
тудырушы болса мембанада деполяризация жүреді. Қоздырушы постсинапстық
потенциал пайда болады. Медиатор кванттарының мөлшері жеткілікті болған
жағдайда қоздырушы постсинапстық потенциал таралатын әрекет потенциалына
айналады.
Электрлік синапстардағы саңылау диаметрі 2- 4 нм-ден артпайды. Онымен
қоса бұл саңылауларда диаметрі 1-2 нм-дей болатын белокты молекуладан
тұратын, пресинапстық мембрана мен субсинпстық мембранаға бойлай еніп
оларды өзара байланыстыратын көпіршелер – каналдар болады. Каналдар біраз
бейорганикалық иондардың, кейбір майда молекулалардың бір жасушадан
екіншілеріне өтуіне көмектеседі. Осындай синапстарда электрлік кедергі өте
аз болады да, пресинапстық ток күші әлсіреместен постсинапстық жасушаға
өтеді.
Химиялық сиапстарға тән болатын бірнеше функциональдық ерекшеліктер бар:
1. Олар арқылы қозу кешігіп өтеді (сиапстық кешігу), мысалы, жылықандыларда
0,2-0,5 мс. Ал электрлік синапстарда мұндай кешігу болмайды. 2. Химиялық
синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені тиісті сигналды жеткізуге
тиісті медиатор пресинапстық звенода ғана орналасады. Электрлік синапстарда
қозу көбінесе екі бағытта да өте алады. 3. Химиялық синапстардағы
медиаторлар өздерінің табиғатына, қызметіне қарай, постсинапстық
(субсинапстық) мембранада қозу да, тежелу де тудыра алады. Электрлік
синапстар арқылы тек қозу ғана өте алады, өйткені пресинапстардан нерв
импульстері постсинапстық звеноға ылғи да деполяризация толқыны түрінде
жетеді.
Адам мен жоғары сатылы сүтқоректілердің орталық нерв жүйесінде қоздырушы
және тежеуші медиаторлар ролін атқаратын мына заттарды атауға болады:
ацетилхолин, катехлораминдер (адреналин, норадреналин, дофамин), серотонин,
нейтральды амин ќышќылдары (глутамин, аспарагин), қышқыл амин қышқылдары
(глицин, гамма-амин май ќышќылы - ГАМҚ), полипептидтер
(энкефалин,соматостатин), т.б. заттар.[5]
1.3. Қозғыш ұлпалардың жалпы сипаттаммасы, қозу процесінің даму сатылары
Жануарлардың қимыл - әрекеті, оның ішкі ағзаларының жұмысы, тыныс алу,
ас қорыту, қан айналым, бөлу процестері әр түрлі ет топтарының үйлесімді
қызметінің арқасында атқарылады. Жануарлар ағзасында 3 түрлі ет кездеседі,
олар: көлденең жолақты еттері, жүректің көлденең жолақты еттері жэне ішкі
ағзалардың, қан тамырларының терінің бірыңғай салалы еттері.Қаңка еттері
әрқайсысының құрамында 20-60 ет талшықтары бар жеке-жеке ет шоғырларынан
құралады. Олар сырт жағынан - перимизиумен, ал әр талшык эндомизиумен
қапталады. Пермизий — бұлшык етті не ет талшықтары шоғырын сыртынан жауып
коршайтын дәнекер ұлпалы қабык. Сонымен қатар, сырт жағынан тор қабығымен -
сарколеммамен қапталған, оның ішінде саркоплазма, еттің жиырылғыш жіпшелері
— миофибрилдер және торша қосындылары - саркосомдар мен митохондриялар
орналасады.
Миофибрилдер ет талшығына ұзына бойы орналасады. Олар жіңішке және жуан
белок жіпшелерінен - протофибр. құралған. Жіңішке - актин жіпшелері, ал
жуан - миозин жіпшелері.
Жалпы қозғыш ұлпаларға тән касиеттермен қатар эволюциялық даму үстінде
ет талшықтарының өзіне ғана тән касиеттер пайда болған.
Ет талшықтарының серпімділік қасиеті белсенді жэне енжар
жиырылғыш компонентердің болуына байланысты калыптасқан. Осы
компонентердің кызметіне байланысты ет талшықтарында созылғыштық,
оральшдық, икемділік қасиеттер де пайда болған.
Созылғыштық деп әр түрлі әсер ықпалымен ет талшықтарының ұзаруын
айтады. Бұл касиет ет талшықтарының табиғатына, ет
шоғырларының құрылымына байланысты.
Оралымдылық деп ет талшықтарының кергіш күш әсеріне
ширығумен жауап беретін қасиетін айтады. Еттің оралымдылығын оған
жүк ілініп анықтайды.
Икемділік бұлшық еттің еріксіз, күшпен берген пішінін сақтау қасиеті.
Сыртқы эрекет неғұрлым күшті және оның әсер мерзімі ұзақ болса, соғұрлым
икемділік өзгерістер күштірек болады. Еттің икемділік қасиеті саркоплазмаға
байланысты, сарколемма мен миофибрилдерге әрі оралымдылық, әрі икемділік
касиеттер тән.
Тыныштык жагдайында мотонейрондар импульсі бұлшық ет
тонусын камтамасыз етеді. Тонус деп бұлшық ет талшықтарының қуатты
аз шығындай отырып, тұрақты табиғи ширығу жағдайында, әлсіз кернеулі
күйде болуын айтады. Ет талшықтарының өзіндік қасиеттерінің бірі 4
жиырылғыштық. Жиырылғыштық деп ет талшықтарының
тітіркендіргіш әсерімен өзінің ұзындығы мен кернеу деңгейін өзгертетін
қасиетін айтады. Еттің жиырылғыштық қабілетін миография әдісмен
зерттейді.
Жиырылу жылдамдығына қарай ет талшықтары шапшаң және баяу әрекетті болып
бөлінеді. Шапшаң әрекетті, не фазалық талшықтарда саркоплазмалық ретикулум
жақсы дамиды да одан кальций иондары оңай,
тез шығады. Олардың талшықтары ақ түсті, ірі және ұзынырақ, құрамында
миоглобин аз, гликоген (канттан бауырда және бұлшық етте түзілетін
жануарлар крахмалы, полисахарид) көп болады. Ал, баяу әрекетті не тонустык
талшықтардың түсі қызыл, диаметрі жіңішке. Тотықтырғыш ферменттерінің
белсенділігі жоғары, құрамында миоглобин көп, гликоген аз болады.
Сырткы орта жағдайларының үздіксіз өзгеріп тұруына байланысты, бейімделу
процестері тірі кұрылымдардың физиологиялық қасиеттері мен әрекеттерінің
өзгеру нәтижесінде жүзеге асады. Бұл аталган құбылыстар организмде қозу
жэне тежелу процестері деп аталады. Бұл екі физиологиялық процестердің және
ұлпалар мен органдардағы ара қатынасын бүкіл организмнің тіршілік - әрекеті
қалыптасады.
Қозу деп тітіркендіру салдарынан тірі ұлпалардың әрекеттік, белсенді,
белгілі бір қызмет атқара алатындай жағдайға келуін айтады. Қозу түрлі
физика - химиялық, функционалдық жиынтығынан тұратын күрделі биологиялық
реакция. Қозу тек тірі ұлпаларға, тірі организмге тән қасиет.
Тежелу - тірі құрылымдардың ерекше. биологиялық күйі. Тежелу процесі де
тірі ұлпаның тітіркендіргіштерге белсенді реакциясы нәтижесінде
калыптасады. Тежелу кезінде ұлпалар мен ағзаларға тән әрекеттер толастайды.
Тежелу процесі қозу процесімен бірлесе отырып тірі құрылымдардың сыртқы
орта жағдайларына бейімделуін қамтамасыз етеді. Бұл процес сырт жағынан
физиологиялык тыныштыққа ұқсас.
Барлық тірі құрылымдарға тітіркенгіштік, қозғыштық, және функционалды
жылжымалық – лабильділік қасиеттері тән.
Тітіркенгіштік деп тірі құрылымдардың тітіркендіруге сипатсыз жалпылама
реакциялармен – зат және энергия алмасу процесінің өзгеруімен беретін
жауабы. Бұл реакцияларға шектелген сипат тән, олар тірі құрылымның белгілі
бір учаскесінде шоғырланады, басқа учаскелерге таралмайды.
Тітіркенгіштік қасиет жануарлар торшаларына да, өсімдіктер торшаларына
да тән қасиет. Оның әсерімен торшалар мен ұлпалардың өсу және көбею
процестері атқарылады. Тітіркенгіштік қасиет арқасында тірі құрылымдардың
қоршаған орта жағдайларына баяу морфологиялық бейімделу процесі жүреді.
Жануарлар ұлпасына тітіркенгіштік қасиетпен қатар ерекше қасиет
– қозғыштық тән. Қозғыштық деп тірі құрылымдардың – ет және нерв
торшаларының, тітіркендіруге таралатын әрекет
потенциялымен – тітіркеніспен, арнаулы өзіндік реакциямен жауап беруін
айтады.
Қозу процесі шектелген немесе таралмайтын және
таралатын болып екіге бөлінеді.
Шектелген, таралмайтын қозу түрін алғаш рет Н.Е.ВВеденский ашқан.
Қозудың бұл түрі тітіркенгіш күші табалдырықтан төмен болған жағдайда
туындайды. Мұндай жағдайда ұлпаның қозған учаскесінде әлсіз ғана теріс
электр заряды пайда болады да, ол жан-жағына декреметті түрде (өше)
жайылады. Сондықтан бұл потенциал ұлпа бойымен таралмай, бірнеше миллиметр
аралықта өшіп қалады.
Тітіркенгіш күші табалдырықтан жоғары болған жағдайда әрекет тогы пайда
болып, қозу тогы декрементсіз (өшпей) ұлпы бойымен, жеке импульстер
(тітіркеністер) түрінде таралады.
Ұлпаларда пайда болатын қозу процесі тұтасқан, толассыз құбылыс емес,
ол үздік-үздік, белгілі бір ырғақпен пайда болатын процесс. Оның себебі,
қозу тітіркенісінің пайда болып, дамуы кезінде ұлпалардың қозғыштық
қасиетінде сатылы өзгерістер пайда байқалады. Ұлпа деполяризация процесі
дамып, шектелген, таралмайтын қозу процесі пайда болған кезде аз уақытқа
қозғыштық жоғарылайды. Шектелген қозу таралатын қозуға айналғанда, натрий
иондары торша ішіне ығысады да әрекет потенциялының шыңы байқалып, ұлпаның
қозғыштығы күрт төмендейді. Бұл кезде ұлпаның тітікендіруге сезімталдығы
уақытша жоғалады (абсолюттік рефрактерлік құбылысы), олар тітіркендіруге
жауап бермейді (латын тілінен аударғанда refracta деген сөз – қабылдамау
деген мағына береді). Абсолюттік рефрактерлік кезең әрекет потенциялы
шыңының өрлеу кезімен сәйкес келеді. Ол жылы қанды жануарлардың миелинді
нерв талшықтарында 0,5-1 мс, бұлшық етте - 2,5-3 мс, ал жүрек еттерінде 300-
400 мс уақытқа созылады.
Абсолюттік рефрактерлік сатысында күрделі биохимиялық процестер жүріп,
қозуды тудыруға қажет энергия бөлінеді. Абсолюттік рефрактерліктен кейін
ұлпалардың қозғыштығы біртіндеп бастапқы қалпына оралады. Қозғыштықтың
төмендеген осы кезеңін салыстырмалы рефрактерлік кезең деп атайды. Ол
реполяризациямен – әрекет потенциялы шыңының төмендеп, оның іздік
деполяризацияға айналған кезеңімен сәйкес келеді. Салыстырмалы рефрактерлік
сатысы нерв талшықтарында 1-10, ал ет талшықтарында – 30мс дейін созылады.
Осыдан кейін экзальтация сатысы деп аталған қозғыштықтың
жоғарылау сатысы (латын тілінен аударған exsaltatio – күшті қозған
деген мағына береді). Мерзім жағынан бұл кезең іздік деполяризац ияның
соңымен сәйкес келеді. Экзальтация сатысының ұзақтығы нервте – 20, бұлшық
етте – 50 мс шамасында.
Экзальтация сатысынан соң ұзақ субнормальдық саты басталады.
Бұл кезде ұлпалар қозғыштығы тыныштық сатысымен салыстырғанда
төменірек болады. Субнормальдық кезең іздік гиперполяризациямен сәйкес
келеді.
Қозудың табиғатын түсіндіретін мембраналық теорияға сәйкес абсолюттік
рефрактерлік саты натрий иондарының торша ішіне өтуінің тиылып,
мембрананың калий иондары үшін өтімділігінің жоғарылауымен байланысты.
Осының нәтижесінде мембрананың қозғыштығы уақытша жоғалып, онда жаңа
тітіркендіруге жауап ретінде әрекет потенциялы туындамайды. Салыстырмалы
рефрактерлік жағдайында натрий иондарының өтімділігін төмнедететін, калий
иондарының өтімділігін жоғарылататын жағдайлар жойылып, мембрананың
тыныштық күйіндегі қасиеттері қалпына келеді. Осының нәтижесінде торшалар
мембрананың қозғыштығы мен оның әрекет потенциялын тудыру қабілеті
біртіндеп қалпына оралады. Зат алмасу процесі үшін қолайсыз жағдайлар
туындаса, қалыптастыру процестері баяулап, салыстырмалы рефрактерлік
мерзімі ұлғаяды. Дегенмен, қозғыштықтың төменгі деңгейде сақталуымен
байланысты, салыстырмалы рефрактерлік жағдайында қозу процесін тудыру үшін
тітіркендіргіш күші зор болу керек.
Экзальтация сатысында торшаларда қалыптастыру процестері толығымен
аяқталады. Іздік деполяризация кезінде шегіне жақындап, торшаның қозғыштығы
жоғарылайды (деполяризация деп мембраналық потенциял деңгейінің төмендеуін
атайды). Осы кезде торшаға ықпал еткен тітіркендіргіштің әсері күшейеді,
сондықтан күші табалдырықтан төмен тітіркендіргіштің өзі табалдырықтан
жоғары тітіркендіргіштей ықпал етеді. Экзальтация сатысында тек қана
ұлпалар әрекеті туындап қана қоймай, олардың келесі қозу тітіркенісінің
пайда болуына қолайлы жағдай қалыптасады, ұлпа қайта қозуға дайын күге
оралады. Экзальтация сатысы бұлшық ет пен нерв ұлпаларының ырғақты әрекет
атқаруында маңызды физиологиялық роль атқарады. Егер тітіркендіргіш
әсерінің ырғағы экзальтация сатысымен сәйкес келіп отырса, онда ұлпалар
қызметі күшейіп, олар тиімді әрекет етеді.
Субнормальдық кезең іздік гиперполяризация (мембраналық
потенциял деңгейінің жоғарылауы) өршіген кезде қалыптасады. Бұл мерзімде
тыныштық потенциялы жоғарылайды, сондықтан деполяризацияны қажетті шекке
жеткізу үшін күшті тітіркендіргіш қолдану керек.
Бұлшық ет пен нерв ұлпаларына қозғыштықпен қатар
функционалдық жылдамдық-лабильділік қасиет тән. Бұл қасиетті 1892 жылы
әртүрлі жиіліктегі ырғақты тітіркендірудің нерв-ет препаратына әсерін
зерттеу үстінде орыс ғалымы Н.Е. Введенский ашқан.
Ұлпаның физиологиялық күйіне, тітіркендіру жиілігіне және күшіне
байланысты қозу тітіркенісінің жиілігі көп шекте ауытқып отырады.
Әрбір үлпада дара қозу тітіркенісі белгілі уақытқа созылады. Осымен
байланысты Н.Е. Введенский лабильділік ұлпада жеке қозу тітіркенісінің
пайда болып және өшіп үлгеретін уақытын сипаттайтын қасиет деп санаған.
Лабильділік немесе функционалдық жылжымалық деп ұлпада дара қозу
тітіркенісінің толық кезеңінің пайда болып және аяқталып үлгеру шапшаңдығын
айтады. Қозу толқынының ұзақтығы абсолюттік рефрактерліктің ұзақтығымен
анықталады және де ол ұлпадағы биохимиялық және физиологиялық процестердің
шапшаңдығымен бейнеленеді. Сондықтан жеке қозу толқынын құрайтын процестер
неғұрлым шапшаң жүрсе, соғұрлым лабильділік жоғары болады, демек ұлпада
белгілі бір мерзім ішінде көбірек қлзу толқыны пайда болады. Ұлпа
лабильділігін лабильділік бірлігі деп аталған өлшеммен өлшейді.
Лабильділік бірлігі деп 1 сек ішіндегі тітіркендірулерге жауап ретінде
ұлпада пайда болып үлгеретін қозу тітіркеністерінің ең көп мөлшерін айтады.
Жоғары лобильділік миелинді сомалық нервтерге, ал төменгі лобильділік –
миелинсіз вегативтік нервтерге тән. Сомалық нервтерге 1 сек ішінде 500 қозу
тітіркеніс, пайда болып үлгерсе, вегетативтік нервте – 200 ғана импульс
туындайды. Қаңқа еттерінің лабильділігі бірыңғай салалы етпен салыстырғанда
жоғары. Мысалы, қаңқа еттерінде секундына 200 қозу импульсы туындай алатын
болса, бірыңғай салалы етте бұл көрсеткіш 10 есе кем. Организмнің өсіп-
дамитын кезеңдерінде лабильділік жоғарылайды, қартая келе – төмендейді.
Тітіркендіру ырғағын игеру. Оптимум және пессимум. Ұлпаларға белгілі
бір ырғақпен әсер ете бастағанда, олар сол бір ырғақты игеріп кетпейді,
басқаша айтқанда барлық тітіркендіргіштерге жауап беріп үлгере алмайды.
Жұмыс үстінде ұлпаның лабильділігі өзгеріп, онда жүретін процестер
шапшаңдайды. Бұл алғашқыда ұлпа жауап беріп үлгермейтін жиірек
тітіркендірулерге бейімделіп, олардың ырғағына сәйкес қозу толқынын
туындатуға мүмкіндік береді.
Жұмыс үстінде бастапқы деңгеймен салыстырғанда лабильділіктің жоғарылай
немесе төмендей өзгеруін А.А. Ухтомский ырғақты игеру деп атаған. Ырғақты
игеру – жалпы биологиялық құбылыс болып табылады. Ол организмнің жеке
органдары қызметінің арасындағы үйлесімділіктің негізі болып саналады.
Бастапқы лабильділік төмен болған жағдайда жиі ырғақ жеңіл игеріледі.
Осымен байланысты бастапқы лабильділігі төмен ет ұлпасы, нервпен
салыстырғанда, тітіркендіру ырғағын жақсырақ игереді.
Н.Е. Введенский тәжірибелері нерв – ет препаратының нервін
сирек ырғақпен тітіркендіргенде еттің күшті жиырылатынын дәлелдеген.
Осындай ұлпа әрекеті үшін тиімді тітіркендіру ырғағы оптимальді ырғақ деп
аталған (латын тілінен аударғанда optimus деген сөз өте жақсы деген мағына
береді). Ұлпаны мұндай ырғақпен тітіркендіргенде әрбір жаңа қозу импульсі
(тітіркеніс) экзальтация кезінде туындайды. Қозудың оптимальді ырғағы
максимальдық ырғақтан бернеше есе кем. Мысалы, бақаның қозғағыш нерві үшін
максимальдық ырғақ секундына 500, ал оптимальды ырғақ 100 – 150
тітіркендіруге тең.
Ұлпаны әсер жиілігі оптимальды ырғақтан асып кететін күшпен
тітіркендіргенде еттің жиырылу күші әлсірейді немесе ол тітіркендіруге
жауап қайтарылмайды. Тітіркендірудің мұндай ырғағын пессимумдық ырғақ деп
атайды (латын тілінен аударғанда pesimus - өте нашар деген мағына береді).
Пессимум – тітіркендіру жиілігі лабильділік шегіне асып кеткенде байқалады.
Мұндай жағдайда бірінші тітіркендіргіш әсермен ұлпа қозады да, келесі
тітіркендіргіш әсері оның абсолюттік рефрактерлік күйге өткен кезімен
сәйкес келеді. Сондықтан бұл тітіркендіргішке ұлпа жауап қайтармайды. Бірақ
оның әсерімен ұлпаның абсолюттік рефрактерлік жағдайы тереңдей түседі де,
келесі тітіркендіргіштердің жауап реакция тудыру мүмкіндігі қиындайды.
Осымен байланысты жиі ырғақпен әсер ететін әрбір келесі тітіркендіргіш
ұлпаның лабильділігін төмендете түседі де, қозу процесі емес, керісінше
басқа сападағы тежелу процесін тудырады.
Қозу процесіне нерв немесе ет талшықтарының бойымен өздігінен таралу
қасиеті тән, сондықтан қозғыш ұлпаның бір жерінде пайда болған әрекет
потенциялы оның барлық бетіне таралады. Өзінің күші жағынан әрекет
потенциялы ұлпаның қатар жатқан учаскесін тітркендіруге қажетті
табалдырықты күштен 5-10 есе басым келеді. Ал, импульсті (тітіркеністі)
таратуға қажет қуат сол қозғыш ұлпалардың өзінде АТФ ыдырауы нәтижесінде
бөлінеді. Осы таралатын нерв импульсі шеткей нерв ұштарынан
(рецепторлардан) хабардың ОНЖ орналасқан нерв орталықтарына, ал одан
эффекторларға (атқарушы органдарға) өтуін қамтамасыз етеді. Ет
талшықтарында таралатын нерв импульстері жиырылу аппаратының әрекетін
жандандырады. Әрекет потенциялы айнымалы немесе шектелген тоқтың пайда
болуы нәтижесінде таралады. Нерв немесе ет талшықтарының белгілі
бір учаскесі қозып, әрекет потенциялы туындаған кезде, осы қозған және
көршілес – қозбаған учаскелер арасында потенциялдар айырмасы пайда болады.
Осы потенциялдар айырмасы мембрананың қозған және қозбаған учаскелерінің
ішкі және сыртқы беттерімен айналып отыратын шектелген, айнымалы тоқтың
пайда болуына соқтырады. Мембрананың ішкі бетінде – қозбаған учаскеден
қозған учаскеге бағытталады. Айнымалы тоқтың әсерімен мемебрананың қозбаған
учаскесі тітіркеніп, оның натрий иондарының өткізгіштігі артады да, осы
жерде әрекет потенциялы пайда болады. Ал алғашқы қозған учаскеде тыныштық
потенциялы қалпына келеді. Осы процесс қайталана отырып, қозу импульсінің
мембрана бойымен өшпей, ілгерілей таралуын қамтамасыз етеді. Импульстердің
кері бағытта оралуына қозу толқыны өткен учаскеде рефрактерлік аймақтың
пайда болуы мүмкіндік бермейді.
Сонымен, қозу толқыны ет немесе нерв талшықтары бойымен әрекет тогының
пайда болып және жайылып отыруына байланысты таралады.
Ет және миелинсіз нерв талшықтарында қозу импульсі мемебрана
бойымен қозған бөліктен іргелес жатқан қозбаған бөлікке біркелкі, үздіксіз
таралады. Бұл аталған құбылыс мембрана кедергісінің төмен болуымен
байланысты. Осының салдарынан айнымалы ток талшық мембранасы бойының әр
жерінен шығып, шашырай жайылып, не өшіп оытрады.
Миелинді нерв талшықтарында айнымалы тоқтар тек қана іргелес орналасқан
қозған және қозбаған Ранвье үзілімдері арасында пайда болады. Айнымалы
тоқтың осы үзілімде шығуы мембрана деполяризациялап, әрекет потенциялын
тудырады. Дәл осы сипатта келесі үзілім қозып, қозу толқыны нерв бойымен
таралады. Осыған байланысты қозу толқыны миелинді нерв талшықтарымен
секірмелі, сальтаорлық (латын тілінен аударғанда Salto – секіремін, ырғимын
деген мағына береді) түрде, ығып тарайды. Қозу импульсі мұндай сипатпен
тарағанда, қуат аз шығындалады және оның таралу жылдамдығы шапшаңдайды.
Мысалы, қозу импульсінің таралу жылдамдығы миелинсіз нерв талшықтарында
секундына 0,5 – 3 м, ет талшықтарында – 5 м, ал миелинді нерв талшықтарында
– 30-120 м. Айта кететін жәйт, нерв талшықтары неғұрлым жуан болса,
соғұрлым олар қозу импульсін шапшаң өткізеді. Жуан нерв талшықтарының
қозғыштық қасиеттері де жоғары болады. Сондықтан аралас нервтерді әлсіз
тітіркендіргіштермен тітіркендіргенде алдымен жуандау нерв талшықтары
қозады. Тітіркендіргіш күші өсе түссе, біртіндеп майда нерв талшықтары
қозады да, әрекет потенциялының амплитудасы өсе бастайды.
1.4. Нейрон жайлы түсінік, орталық синапстар мен орталық нерв жүйесі
қызметінің рефлекторлық сипаты
Кез-келген организмнің тіршілік әрекеті қоршаған орта жағдайларына қарай
қалыптасады. Ал сыртқы орта жағдайы әркез құбылмалы күйде болады. Нерв
жүйесі ішкі — сыртқы әсерлерді қабылдап, оған жауап беру нәтижесінде
организмді Коршаған ортаның өзгермелі жағдайларына бейімдейді. Сонымен
қатар нерв жүйесі әртүрлі органдардың, ұлпалардың, торшалардың қызметін
реттеп, оларды өзара үйлестіріп, организмнің біртұтастығын қамтамасыз
етеді. Демек, нерв жүйесі жеке органдар мен бүкіл организмнің күрделі
әрекстін басқарып, түрлі физиологиялық процестердің үйлесімді жүруін
қамтамасыз етеді.
Нерв жүйссі жан-жануарлар мен адамда ұзақ эволюциялық даму нәтижесінде
пайда болған жәнеде ол сыртқы ортаның түрлі құбылы-старының әсерінен
өзгеріп, күрделеніп отырады. Организм деген ұғым оның тұтастығын, жеке
қүрылымдары — торшалары, үлпалары, органдары — арасындағы өзара байланысты
және оем организм мен оны қоршаған орта арасындағы қарым қатынасты
қамтамасыз ететін ерекше байланыс жүйесінің болуын талап етеді. Дсмек,
организмнің эволюциялық дамуы оның байланыс жүйесінің жетілуімен,
күрделіленуімен қатар жүреді.
Организмдегі ең көне және ең қарапайым байланыс түрі тершадан —
торшаға әсер принципімен қалыптасады. Кез-келген торша сыртқы әсерге зат
алмасу процесінің қарқынды өзгертумен жауап береді. Одан әрі осы торшада
пайда болған алмасу өнімдері көріп торшаға әсер етіп, оның әрекетін
өзгертеді. Осылай өзара тізбекті әсердің салда-рынан бүкіл организм
торшаларының фуикциональдық күйі өзгереді. Әрине, бұл жағдайда әр торшаның
әрекетке қосылу шапшандығы мен ондағы реакция қарқынының әр түрлі болуы
заңды нәрсе. Демек байланыстың бұл түрі жетілмеген, қарапайым болып
табылады.
Эволюциялық даму кезінде организімнің сыртқы орта әсерлеріне бейімделуі
нәтижесінде байланыстың басқа түрі — гуморальдық реттеу тетігі пайда
болады. Бүл жағдайда жеке торшалар мен ұлпалардың физиологиялық күйінің
өзгеруіне байланысты пайда болған алмасу өнімдері ұлпалық сүйыққа, лимфаға
қанға бөлінеді де, осы биологиялық сұйықтар арқылы басқа торша мен
ұлпалардың қызметінс әсер етеді.Организімнің сыртқы әсерге бейімделуінің
одан әрі жетілуі нәтижесінде нервтік байланыс механизімі пайда блган.
Нерв жүйесінің құрылымдық типтері:
А — шашыраңқы (диэзуфиялық), Б — түйіндік (ганглийлік), В — тутікті нерв
жүйелері.
Нерв жүйесі организм реакциясын шапшандатады жәнеде сыртқы орта
әсерлерінің белгілі бір мүшелерге, немесе мүшелер жүйесіне тікелей
бағытталуын қамтамасыз етеді.
Ең алғашқы рет нерв жүйесі ішек қуыстыларда (медуза, актиниялар) пайда
болады, бірақ оның құрылымы өте карапайым келеді. Бұл жағдайда нерв
элементтері эпителий астында орналасады да, құрылымы жағынан толық
жіктелмей, организмде нерв торын құрайды. Гаглийлер (түйіндер) осы торда
шашыраңқы орналасады. Бұл баяндалған нерв жүйесінің диффузиялық (шашыраңқы)
түрі .
Эволюциялық қатарда пайда болған нерв жүйесінің келесі күрделірек түрі
түйіндік (ганглийлік) нерв жүйесі болып табылады. Ол былқылдақ денелілерде,
құрттарда, буынаяқтыларда кездеседі. Бұл жағдайда нерв торшалары
организмнің ұзына бойында дененің жеке сегменттерінде түйін тұра
орналасады, Аталған түйіндер бір-бірімен және дененің жеке бөліктерімен
нерв торшаларының өсінділері — нерв талшықтары арқылы байланысады.
Нерв жүйесінің ең күрделі және жетілген түрі-түтікті нерв жүйесі . Ол
омырытқалы жануарлар мен адамға тән. Нерв жүйесінің бұл түрі нерв
торшаларының арнаулы түтікшелерінің ішінде шоғырлануы нәтижесінде пайда
болады да, ол орталық және шеткі беліктерге айқын бөлінеді. Нерв жүйесінің
орталық бөлігін жұлын мен ми құрайды да, шеткі бөлігі нерв торшаларының
өсінділілерінен пайда болады. Аталған нерв жүйесінің негізі — пейрондар
болып табылады.
Баяндалған жайлар нерв жүйесінің құрлымдық зволюциясы үш принциппен
жүргенін көрсетеді: 1. Нерв торшаларының деменің белгілі бір бөліктеріндс
шоғырлануын. 2. Негізінен мерп жүйесінің алдыңғы бөлігінің басым дамуын. 3.
Нерв жүйесінің оның құрылымдық негіз болып табылатын нейрондарға
бөлінетінін.
Филогенездік даму үстінде нерв жүйесі құрылымының күрделенуімен
байланысты оның қызыметі де күрделенеді. Нерв жүйесімен қозу толқынының
таралу шапшандығының өсіуіне байланысты, оның қозғыштығы мен функциональдық
өзгергіштігі артады: Нерв жүйесінің түйіндік түрінде сыртқы әсерге жауап
қайтарудың рефлекторлық принципі — қозуды рецепторлардан нерв түйіндері
арқылы атқарушы органға беру қабілеті пайда болады. Түтікті нерв жүйесі
деңгейінде нерв жүйесі қызметіндегі рефекторлық прицип сапалық жағынан
жетіле түседі де, нерв жүйесінің әрекетінде шартты рефлекторлық механизм
пайда болады.
Организімдегі ең күрделі құрылым нерв жүйесі болып табылады. Ол өте
күрделі тор құра бірігетін ондаған миллиард нерв торшаларынан құралған .
Демек, нерв жүйесінің құрылымдық және функциональдық негізі болып нерв
торшасы, немесе нейрон табылады. Нейрон деп нерв торшасы мен оның
өсінділерінің жиынтығын айтады. Әрбір нейронда төрт құрылым болады: нерв
торшасының денесі, қысқа өсінділер — дендриттер, ұзын өсінді — нейрит,
аксон және аксон ұштары, немесе терминалдар (66-сурст). Нейронның аталған
бөліктерінің әрқайсмсы өзіме ғана топ қызмет атқарады.
Информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру үрдістерін нерв
жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі, құрылымы
алуан түрлі болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер шығад: аксон – ұзын,
бір ғана өсінді; дендриттер — қысқа, көп тармақталған өсінділер. Аксон
арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді, яғни аксонның ұшы
басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал беруге
маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі (холмик)
деп аталады. Қысқа өсінділер – дендриттер арқылы қозу нейрон денесіне
өтеді. Нейронныњ басқа нейронмен немесе ет талшығымен түйіскен жері
синапсты( былайша айтқанда байланысты) түзеді
Нейрон дене түлғасы немесе сома, синтез процестерін жүргізеді. Оның
құрамында ядро, рибосомдар, эндоплазмалық тор және басқа қосындылар болды.
Нейрон денесінде медиаторлар, торша белоктары жәнедебасқа компоненттер
түзіледі. Сома нейронның әрекетін, біртұтастығын қамтамасыз етеді. Ол
зақымданса бүкіл нейрон қмзметі бұзылады.
Аксон нерв импульстерін басқа торшаларға — нерв, ет немесе секреторлық
торшаларға,— жеткізеді. Аксон — нерв торшасының ұзын өсіндісі. Бірқатар
аксондар орталық нерв жүйесін (ми мен жұлынды) шеткі ағзалармен
жалғастырады. Сезімтал (сенсорлық) нейрондар аксоны тітіркеністі шеткі
рецепторлардан ОНЖ-нен жеткізеді. Қозғағыш (моторлық) нейрондар аксоны нерв
импульстерін ОНЖ-нен дене еттеріне жеткізеді. ОНЖ ішкі ағзалармен де аксон
арқылы байланысады.
Аксонның негізгі қызметі — нерв импульсін өткізу. Бұл импульстер аксон
мембранасының өтімділігінің өзгеруіне байланысты электр потенциллының
туындауы нәтижесінде пайда болады да, аксон бойымен сомадан нерв ұшына
дейін толқын сипатта таралады.
Орталық, немесе нейрон аралық синапс деп аксон ұшының басқа нерв
торшасының денесімен немесе өсінділермен жалғасқан жерін айтады. Бір аралық
қозғағыш нейрон беткейімен басқа жүздеген, тіпті мыңдаған нейрондар
аксондарм жанасадм. Орталық синап-старорналасуына қарай аксосомалық,
аксодендриттік және аксоаксолық болып бөлінеді. Егер аксон басқа нерв
торшасының денесімен жалғасса, оны лксосомалық, дендритімен жалғасса —
аксодендриттік, ал аксонымен жалғасса — аксоаксолық деп атайды. Қызметіне
қарай синапстар қоздырғыш және тежеуші болып бөлінеді. Олардың әрқайсысына
біраз құрылымдық ерекшеліктер тән. Қоздырғыш синапстар негізінен
аксодендриттік болып бөлінеді. Олардың синапстық санаулы кеңірек ,
постсинапстық мембранасы калың және тығыз болды. Синапс саңылауында
табақшалар түрінде бос жатқан арнаулы қосындылар кездесіп қалады.
Меднаторлар көпіршіктері ірі дөнгелек ішіндес келеді. Тежеуші синапстардың
санлауы қоздырғыш синапс саңлауынан 1,5—2 есн кем, постсинапстық мембранасы
жұқа, медиаторлар көпіршіктері майда, сопақша келеді де, синапстық саңлауда
қосындылар болмайды.
Қоздырғыш және тежеуші синаттстар өздері бөлетін медиаторларымен де
ерекшеленеді. Қоздырғыш синапстар қозу толқынын ацстил холин медиаторын
болу арқылы таратады. Ацстилхолиннің артық мөлшері холинэстераза
ферментінің әсерімен шапшаң бұзылып отырады. Орталық нерв жүйесінде
холииэргиялық синапстар өте кең тараған, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz