Оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі халықтық педагогиканың рөлі
Жоспар
Кіріспе 3
I. Оқушыларға ұлттық тәрбие беру педагогикалық мәселе ретінде. 8
1.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің мәні,маңызы. 8
1.2 Оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі халықтық педагогиканың рөлі 11
1.3 Оқушыларға ұлттық тәрбие беру тәжірибесі (жолдары) 21
Қорытынды 33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 34
Кіріспе
Зерттеудің өзектiлiгi. Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда
орын алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер –
қоғам дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын
тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн
қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi–
жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да
парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн алға тартып отыр.
Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан
бiлiм реформасына қатысты түбегейлі бетбұрыстар, атап айтқанда әлемде
дамыған мемлекеттердегі білім саясатының негізгі көрсеткіші болып саналатын
12 жылдық білім беру жүйесіне ену қарқыны – қоғамдық ортадағы адамдардың
ерекше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болды. Көптеген
өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта жабдықталуы -
бiлiм сапасының жаңа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап қойды. Аса қарқынды
белең ала бастаған аталмыш құбылыстарға мемлекет тарапынан терең
талдаунамалар жасалып, ортақ проблеманы бұқара халықпен бiрлесе отырып
атқару мәселелерi жолға қойылуда.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен
басталады. Сондықтан әлемдік стандартқа сай жалпы орта білім беретін жүйеге
көшіп, педагогтардың кәсіби деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми
технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп, атай келе “Қазақстан
– 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп
кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi.
Олар өз заманының жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты
өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi
заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады...”,-
делінген. Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм
берудi мақсат еткен көпшiлiк қауым, халық педагогикасының асыл мұралары
негiзiнде саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы
жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-практикалық конференциялар мен зерттеуші
ғалымдардың нәтижелерiнде этнопедагогика мұралары назарға iлiніп, оны ұрпақ
тәрбиесінде пайдаланудың қажеттілігі ұсынылуда.
Осы уақытқа дейiнгі тәрбие мәселесімен байланысты зерттелген
еңбектерді төмендегiдей сараптама бойынша жіктедік:
- тәрбие теориясына қатысты еңбектер (Қоянбаев Ж.Б., Болдырев Н.И.,
Бержанов Қ., Мусин Ж., Мұхамбаева А.Х., Подласый И.П., Сейталиев К);
- қазақ этнопедагогикасындағы ұлттық тәрбие мәселелерi (Жарықбаев
Қ.Б., Қалиев С.Қ., Әбiлова З.Ә., Сарыбеков Н.Қ., Ұзақбаева С.А., Наурызбай
Ж.Ж., Қожахметова К.Ж., Жұматаева Е.Ө., Дүйсембiнова Р.Қ., Қабдыразақұлы
Қ., Мұхамбетова С.К., Сәдуақасов Ә., Қоңыратбаева Т.Ә);
- ұлттық тәрбиенiң моделі мен терминологиясы жөнiнде (Бөлеев Қ.,
Беркімбаева Ш.К., Оразбекова К.А);
- оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi (Коротов В.М, Сабитова Г.В,
Ходоровская З.А);
- ұйымдық тәрбиенiң теориялық аспектiлерi (Көпжасарова М.Д.,
Байназаров Р., Галузинский В.М., Падалко Т.В);
- оқушыларға сыныптан тыс тәрбие берудiң әдiстемелерi (Құнантаева
К.Қ., Омаров Е.О., Садықова М.К);
- оқушылардың қоғамдық бiрлестiктерiндегi тәрбие жұмыстары
(Иржанова Р.Д., Лебединский В.В., Абаева Н.Б., Мұқанова Б.Ы., Қасенов Е.Р);
- балалар ұйымдарының дамуы мен қалыптасуының тарихи-педагогикалық
аспектілері (Алиева Л.В., Волохов А.В., Литвак Р.А., Искандирова Т.Н);
- халық педагогикасы материалдары негiзiнде оқушыларға ұлттық тәлiм-
тәрбие беру (Төлеубекова Р.К., Қаплиева А.Қ., Садықова М.К., Сайдахметов
Б.С., Байсарина С.С);
- жаһандану жағдайындағы балалар қозғалысының даму тенденциясы және
социокинетикалық ғылыми бағыт алғышарттары (Вульфов Б.З., Фришман И.И);
Еліміздің егемендік алуына байланысты соңғы жылдардағы
педагогикалық зерттеу еңбектерінде ұлттық мәдениетке баса көңіл бөлу
назарға алынды. Әсіресе, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң
педагогикалық маңызы жөнiндегi мәселелерге көптеген ғалымдар өз еңбектерiн
арнаған. Онда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда
сарапталынып, өз ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру
қажеттiлiктерi ұсынылған. Аталған ғалымдардың еңбектерiн негізге ала отырып
зерттеулер жүргiзген Төлеубекова Р.К., Иманбаева С.Т., Әбдiғаппарова У.М.,
Әбдiлдина С.Қ., Өтемұратова Б.С., Аманжолова А.А., Хасанова Ж.С.,
Жетпiсбаева К.Б., Сырымбетова Л.С., Қаплиева А.Қ., Қисымова А.Қ., Егенисова
А.Қ., Арзымбетова Ш.Ж., Садықова М.К., Сайдахметов Б.С., Байсарина С.С.,
Сыдықов М.Е және басқа ғалымдардың еңбектерiнде ұлттық тәрбие мәселелерi
жеке сала бойынша (экологиялық, эстетикалық, адамгершiлiк, патриоттық,
экономикалық т.б) зерделенгенімен, оны оқушылар ұйымы арқылы ұйымдастырудың
жүйелi әдiстемелерi толығынан айқындалмағанын аңғардық.
Бертін келе мектептегі тәрбие жұмысының өзекті саласы оқушылар
ұжымы арасындағы тәрбие жұмыстарының “бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие
жүйесінің” дағдарысқа ұшырау себептері мен жаңа ғасыр жағдайындағы
социокинетика ғылымының оқушылар ұйымының жұмыс мазмұнына түп қазық
болатын идея, яғни жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық мәдениетке
сүйенген халықтық-демократиялық принципке негізделген жаңа моделінің
қажеттілігін туындатты.
Ғасырлар өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы пікірлер ойлар,
тұжырымдамалар өз жалғасын тауып тарихшы, этнограф, педагог-психолог
ғалымдардың зерттеулерінде де жан–жақты қарастырылған (Қ.Жарықбаев,
С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, А.Сейдімбек, К.Жүкеш, Н.Елікбаев,
А.Нысанбаев, Ж.Алтаев, Н.Әлімбай, Б.Байжігітов, К.Ақышев, Х.Арғынбаев,
Ж.Артықбаев, Т.Басенов, С.Қасиманов, М.С.Мұқанов, К.Әмірғазин, С.Қалиев,
Ж.Ж,Наурызбай, т.б.)
Ұлттық тәрбие жалпы тәрбие теориясының негізгі саласы, құрамдас бөлігі
болып табылады. Сондықтан ұлттық тәрбиенің әдіснамасы мен ғылыми-
әдістемелік мазмұны педагогика ғылымында тәрбие теориясына негізделеді.
Қазақстанда тәрбие беру мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, түрлері мен құралдарын
жетілдіру бойынша Ш.Абдраманның, Қ.Ж.Аганинаның, Қ.М.Арынғазинның,
Е.З.Батталхановтың, А.А.Бейсенбаеваның, А.Байсеркенің, Қ.Қ.Жампейсованың,
А.А.Калюжныйдың, Л.К.Керімовтың, А.А.Қалыбекованың, Н.Ә.Мыңжановтың,
Қ.Б.Сейталиевтің, т.б. еңбектері ұлттық тәрбиені тәрбиенің құрамдас бөлігі
ретінде оқып-үйренуге мүмкіндік берді.
Жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерінде ұрпақ тәрбиесіндегі
халықтың құнды ой-пікірлеріне талдау беріледі, қалыптасқан дәстүрлері
мазмұндалады және ондағы адамгершілік, эстетикалық тәрбие берудің әдіс-
тәсілдері баяндалып, олардың қазіргі жағдайындағы тағылымдық мәні сараланып
сипатталады. Жалпы мектепте оқушыларға ұлттық тәрбие беру мәселесі әлі
күнге дейін өз дәрежесінде көрініс таппағандығын, оқу бағдарламалары мен
оқулықтарға және оқу-тәрбие жұмысына жасаған талдау бұл мәселеге аса назар
аударылмағандығын дәлелдеп, осы уақытқа дейін оның оқу–тәрбие үрдісінде
әлеуеті жеткілікті ескерілмей келгендігін көрсетті.
Қазіргі нарықтық қатынастарға көшуге байланысты қоғамдағы болып
жатқан өзгерістерді ескере отырып, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие беру
барынша дамытуға деген қоғам қажеттілігі мен педагогикалық теорияда қазіргі
жағдайдағы мектеп практикасында шешімін табуы арасында қарама-қайшылық
айқын көрінеді. Бұл мәселенің қоғамдағы әлеуметтік маңыздылығы пен
педагогика ғылымына қосатын үлесін айқындау мен осы мәселелердің ғылыми-
теориялық тұрғыдан шешімін табу менің курстық жұмысымның тақырыбын
Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің маңыздылығы -деп алуыма негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Оқушыларға тәрбиенің ұлттық демократиялық тәрбие
беруге негізделген жаңа моделін құру және оған қажетті педагогикалық
шарттарды айқындап, оқу-тәрбие үрдісіне ендіру.
Зерттеу нысаны: мектептегi оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу пәнi: оқушыларға ұлттық тәрбие берудің мазмұны, әдіс-
тәсілдері мен формалары.
Зерттеудің мiндеттерi:
–жаһандану жағдайында оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі халықтық
педагогиканың ғылыми-әдістемелік негіздерін ашып көрсету;
–Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктерін анықтау;
–Оқушыларыға ұлттық тәрбие берудің үлгісін жасау;
–мектептің тұтас педагогикалық процесінде оқушыларға халықтық
педагогика құралдары арқылы ұлттық тәрбие берудің мазмұнын, әдістері мен
формаларын айқындау;
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негіздері: философия, мәдениеттану,
этнология, педагогика және психология саласы бойынша қарастырылған таным
теориясына қатысты ғалымдар тұжырымдары, гуманистік ілімдер, этномәдениет,
этнопедагогика және этнопсихология саласындағы жетекші зерттеулер мен
қағидалар, Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасындағы
білім беру мекемелеріндегі тәрбие берудің кешенді бағдарламасы; білім
беруді дамыту, ұлттық мектепте гуманитарлық, этномәдени білім мен тәрбие
беру; адамгершілік, көркемдік-эстетикалық және экологиялық тәрбие беру
жүйесіндегі мемлекеттік тұжырымдамалар; философиялық, әлеуметтік,
психологиялық-педагогикалық теориялар; жеке тұлға және оны дамытудағы қарым-
қатынас, басқару қызметі және тәрбие теориясымен байланысты педагог,
психолог, социолог ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зерттеу әдістері: қазақ этнопедагогикасының жетістіктері мен озық
тәжірибені зерттеп жинақтау, тарихи, ғылыми, әдістемелік, педагогикалық
әдебиеттерді талдау, қорыту және жүйелеу; мектеп құжаттарын талдау;
оқушылардың көркем–шығармашылық жұмыстарын, озық педагогикалық тәжрибелерді
зерделеу; педагогикалық эсперимент жүргізу; оқу-тәрбие үрдісін бақылау;
арнайы ұйымдастырылған тәжірибе жұмыстары бойынша зерттеу нәтижесін
қорытындылау; алынған нәтижелерді математикалық өңдеу.
Зерттеу көздерi: Педагогика тарихы мен теориясы, философия,
психология, этнопедагогика мен этнопсихология саласындағы ғылыми еңбектер,
ресми оқу-әдiстемелiк құралдары мен басылымдар, ұлттық тәрбие мәселелерiне
арналған мемлекеттiк және авторлық жобалар, бiлiм мен тәрбие жүйесiне
арналған Қазақстан Республикасының Білім туралы, Мемлекеттік жастар
саясаты туралы Заңдары, Қазақстан Республикасында 2005-2015 жылдары
білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы бiлiм
және ғылым министрлiгi құжаттары.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Курстық жұмыс кiрiспеден,бір бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспеде зерттеудiң өзектiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi, зерттеу
нысаны мен пәнi, қолданылатын әдіс-тәсілдер қарастырылып сипатталады.
“ Оқушыларға ұлттық тәрбие беру педагогикалық мәселе ретінде ”
атты бiрiншi бөлімде Тәрбие теориясына байланысты ағартушылар мен ғалымдар
пікірлері салыстырмалы тұрғыда сарапталынып, ондағы құнды пікірлер мен
тәжірибелерге терең назар аудару мәселелері баяндалады.
Қорытынды бөлiмiнде тарихи-педагогикалық теориялық тәжiрибелер және
ғылыми-эксперименттiк көрсеткiштерге негiзделген ұсыныстар мен тұжырымдар
баяндалды.
I. Оқушыларға ұлттық тәрбие беру педагогикалық мәселе ретінде.
1.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің мәні,маңызы.
Бүгінгі таңда жас ұрпақты өз халқының тарихын, тегін, салт-дәстүрін,
тілін, білімін меңгерген мәдениетті, адами қасиеті мол, шығармашыл тұлға
етіп тәрбиелеу – өмір талабы, қоғам қажеттілігі.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы жас ұрпаққа жан-
жақты білім мен тәрбие берудің мемлекеттік саясатының негізгі ұстанымдарын
айқындап берді: Қазақстанның барлық азаматтарының білім алуға тең құқылы,
әрбір азаматтың интеллектуалдық дамуына, психо-физиологиялық
ерекшеліктеріне қарай, білімнің барлық деңгейіне кең жол ашылды. Әрбір
азаматтың білім алуға құқылығын негізге ала отырып, оқушы бойына ұлттық
құндылық қасиеттерін қалыптастырып, құрметтеуге тәрбиелеуде дидактикалық
шарттар, яғни оқыту, тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру үрдісін жан-жақты
қамту қажеттілігі туындайды.
Қазақ мәдениеті – ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениет. Ол
ұлттық тәлім-тәрбиенің негізінде дамып қалыптасады. Ұлттық тәрбие сол
ұлттың мәдениетін дамытудың қозғаушы күші болып табылады. Қазіргі кезеңде
жоғары оқу орындарының табалдырығынан аттаған студенттерге мемлекеттік
тілден білім беруде ел тарихын терең қозғап, берілген мәтіндердің тәрбиелік
мәніне көбірек көңіл бөлінсе, қазақ зиялы қауымының еңбектерімен қоса,
әлемдік деңгейде ғылыми еңбектерімен өздеріне назар аудартқан, Нобель
сыйлығының иегері атанған ғалымдардың өмірімен де таныстырып, қоғам
дамуына қосқан үлестерін айтып түсіндіру арқылы студенттердің адами-
құндылық қасиеттерін қалыптастырып дамыта аламыз.
Сонымен, ұлттық салт-сананың өмірдегі қолданбалы көрністері: діни
уағыздар, сенімдер, ырымдар, тиымдар, жөн-жоралғылар, рәсімдер, кісілік
рәсімдер арқылы іске асырылады. әрбір жеке тұлғаның ұлттық қасиеттері
(имандылығы, кішіпейілдігі, сыпайылығы, мәдениеттілігі, сыйласымдылығы,
салауаттылығы, тіршілікке бейімділігі, өнерпаздығы, шешендігі,
ақынжандылығы, т.б.) ұлттық тәрбиеге байланысты дамиды.
Әрбір мәдениетті, білімді адам өзінің дүниетанымдық, кәсіптік деңгейін
ұлттық мәдениетпен ұштастыра білуі керек. Білімді болғанымен, ұлттық
мәдениетті бойына сіңіре білмеген болса, ондай адам ұлт алдында мәңгүрт,
мәдениетсіз болып көрінеді де, халықтың наразылығына ұшырайды. Білім беру
мен тәрбиелеудің мақсатын айқындау үшін, Жүсіпбек Аймауытовтың айтқан сөзін
еске түсірейік: мектеп бітіріп шыққан соң бала бүкіл әлемге, өзгенің және
өзінің өміріне білім жүзімен ашылған саналы ақыл көзімен қарай білсе, міне
білімдендірудің көздейтін түпкі мақсаты осы. Мектеп осы бағытта баланың
келешекте жетілуіне мықты негіз салуы керек, – деген екен.
Оқушылардың ұлттық құндылық қасиеттерін қалыптастырып дамыту
негізінің бірден бір көзі – оқу орындарында жүргізілетін тәрбиелік іс-
шаралар. Адамның бойына жақсы адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы, өнер-
білімді игеруі өскен ортаға, тәрбиеге ғана емес, үлгі-өнеге берер ұстазға,
отбасындағы тәрбиеге де байланысты. Әрбір халықтың өсіп-өркендеуі үшін
әлеумет ортада қалыптасқан рухани, мәдени, саяси құндылықтарды сақтап,
дамытып отыруы қажет. Олай болмаса, халықтың біртұтас дүниетанымы ыдырай
бастайды. Әртүрлі бағыттағы реакциялық көзқарастар қоғамда өз үстемдігін
жүргізе бастауы мүмкін.
Ұлттық идеяны қазіргі Қазақстанда бір ғана ұлттың мүддесінен
туындатып жүргізу – демократиялық, құқықтық қоғам құрамыз деген мақсатпен
қайшылыққа келеді. Сондықтан, Қазақстан үшін қазіргі кезеңде үш саяси
құндылықтың – Бірлік, Тұтастық, Тәуелсіздіктің басымдық танытқанын
Елбасымыздың халыққа Жолдауынан көруге болады.
Мәселен, ресейлік ғалымдар бұл идея адамдардың, әлеуметтік топтардың
арасындағы келісімдердің, биліктің әр түрлі формасының практикалық
қызметіне негіз болатындай базалық қасиеті болу қажеттілігін тұжырымдайды.
Саяси құндылықтардың ішіндегі ең маңыздысы – еліміздің тәуелсіздігі.
Өйткені басқа құндылықтардың бәрін біріктіруші, жүйелеуші орталық, өзек
сияқты құбылыс. Сондықтан Қазақстан азаматтарының бәріне ортақ құндылық
рухани, мәдени, саяси, әлеуметтік, экономикалық тәуелсіздікті нығайту
басымдылық танытады.
Ұлттық тәрбие өркениеттік құндылық ретінде қарастырылып, өтпелі
қоғамда трансформациялық процесстегі өркениеттегі құбылыс сияқты өте
күрделі категорияның ауқымын, даму тенденциясын анықтайды; ұлттық тәрбие,
оның өркениеттік мәні жөніндегі мәселені ашуда мәдениет пен өркениеттің
арақатынасын айқындау мақсатында маңызды зерттеулерге арқау болуы; Ұлттық
тәрбие, оның өркениеттік мәні жөніндегі мәселені ашуда мәдениет пен
өркениеттің арақатынасын айқындау мақсатында зерттеулерге арқау болуы;
әлемдік дамуда өркениетті құндылықтарды ұстану көкейтесті мәселеге
айналып, дүниежүзін екіге бөлген қос жүйе текетіресінің ақырынан кейінгі
ТМД да қалыптасқан әлеуметтік мәдени ахуалдың шиеленіскен тұсында ұлттық
дамудың ағымы мен динамикасын анықтауда гуманитарлық ғылымдар жүйесінде
мәдениеттанудың маңыздылығын еселей түсуі; Ұлттық тәрбиенің өркениеттік
құндылық ретіндегі тенденциясын анықтау – мәдениеттанулық мәселе екендігі;
Ұлттық тәрбиенің адамгершілік ұстанымдары өркениеттік құндылық ретінде
қалыптасуында халықтың рухани мұрасын, оның ішінде өміршең тәлім-тәрбиенің
озық үлгілерінің бүгінгі қоғамдық сұранысқа сай қолданылуы; ұлттық
тәрбиенің өркениеттік құндылық ретінде қаралуы адамдар арасындағы мынадай
құндылықтардың:
- әлеуметтік теңдік пен әділдікке негізделген деп қабылданып келген
кеңес дәуіріндегі құндылықтардың;
- ұлттық құндылықтардың;
- батыстан енген құндылықтардың ара-салмағының қай дәрежеде екендігін
саралауға негіз болуы;
- Ұлттық тәрбие арқылы қазақ халқының мәдениеті – оның ұлттық тарихының
өнімді өзегі, құрамдас бөлігі, маңызды саласы екеніне айрықша көңіл
аударуы;
- Ұлттық тәрбиенің мәдени феномен ретіндегі негізгі міндеттерінің бірі
– үшінші мыңжылдықтың буырқаныстарына жауап беретіндей стратегиялық
темірқазығы – Шығыс пен Батыстың дүниетанымдық типтерін оңтайлы синтездеуде
ұлттық құндылықтардың орны мен мазмұнына, мәніне баса назар аударып, оның
орны мен маңызын ашып көрсетуге негіз болуы;
- Қазақтың ұлттық тәрбиесін сипаттайтын ұғымдардың мәні ғылыми әлемде
қалыптасқан теориялық түсініктермен байланыста ашылып, этнотәрбиенің
білімдік ерекшеліктерін анықтауы;
- Қилы-қилы тарихи жағыдайда (көшпенділіктің жалпы дағдарысы,
отаршылдықтың әсері, тоталитарлық жүйенің ықпалы, қазіргі вестерннің
тегеуріні) қалыптасқан ұлттық тәрбие феноменіне ғылыми талдау жасауы;
- ХХ ғасырда бірнеше түбегейлі өзгерістерді бастан кешірген, айтулы
дәрежеде трансформацияға ұшыраған ұлттық тәрбиенің төлтумалылығының
сақталуы мен оған батыстың тәрбие үрдісінің ықпал ету деңгейін анықтауы;
- Дәстүрлі құндылықтар мен жаңа нарықтық құндылықтардың қақтығысы
барысында қалыптасқан қазіргі ұлттық тәрбие процессіндегі қайшылықтардың
себеп-салдарын теориялық мәдениеттанулық тұрғыдан пайымдауы;
- Ұлттық тәрбиенің өркениеттік құндылықтарды қалыптастырудағы рөлін ашып
көрсетуі.
Адам қолымен жасалған әлем шексіз мүмкіндіктер мен өзара байланыстылық
дәуіріне қадам басты. әрбір адам мен әрбір халықтың өзбетінше дербес өмір
сүруге, дамуға деген ұмтылысы күшейіп отыр. Адамзаттың мәдениет пен
діндердің бейбіт сұхбаты болмаған жағыдайда қандай да бір қауіпсіздік
туралы сөз қозғаудың мүмкін еместігіне көзі жетті.
Сондай-ақ, әрбір халықтың өзінің тарихи, рухани және мәдени төлтума
қасиеттеріне бойлауы арта түсуде. Бірақ осындай ұмтылыстар басқа
халықтардың мүдделеріне нұқсан келтірмеуі тиіс. Сондықтан Қазақстанның
өркениет өріне бастар бағыты – адамгершілік-ізгілік қасиеттерге негізделген
ұлттық тәрбиеге табан тірейді.
Ұлттық тәрбие мақсаты – ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық болып
табылатын құндылықтардың үйлесімді дамып, көркейіп, жалпыадамзаттың бүгіні
мен келешегіне қызмет етуі.
1.2 Оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі халықтық педагогиканың рөлі
Бүгінгі білім саласындағы өзгерістер,бірнеше ойдан таралған аса бай
мұраларды қолға алу арқылы білім алушылардың ел мүддесі үшін жұмыс жасауына
септігін тигізіп отыр.
Оқыту мен тәрбие бүгінгі өмірмен ғана астасып қана жатқан жоқ, тарихтың
тұңғиығымен астасып жатыр. Сол себептен де өткеннің кейбір іргелі
тағылымдарына ден қоюға тура келеді. Бүгінде жаңа бетбұрыс жасау кезеңі деп
білеміз. Педагогика ғылымы алдында оқу-тәрбие жүйесін ұдайы жетілдіру
мәселесі қойылып келеді. Қазіргі кезде қазақ мектебі оқушыларының игеруіне
арналған бағдарламалар бұрынғы жылдармен салыстырғанда анағұрлым күрделі.
Ақпараттарды жоғары ғылыми-теориялық деңгейде терең және тыңғылықты оқыту,
оқу мәліметтерін терең және шығармашылықпен меңгеру талап етіледі. Яғни
өздік білімін көтеруіне, ақпарат көздерін алуға, ақыл-ой қабілетінің
дамуына, білім негіздерін саналы түрде игеруіне барынша көңіл аударылуы
қажет деп білеміз.
Еліміздің болашағы әлеуметтік тапсырыстың табысты орындалу деңгейіне
байланысты.
Халықтық педагогика отбасылық тәрбиеден басталып, ел – жұрт, ауыл –
аймақ, тіпті бүкіл халықтық қарым қатынастан берік орын алған тәлім –
тәрбиенің түрі. Ендеше, халық педагогикасы қоғам дамуының барлық
сатыларынан өтіп, тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге
жеткенше ұрпақ тәрбиесінің қайнар көзі, алтын діңгегі болып келгені даусыз.
Халық педагогикасы – халықтардың ғасырлар бойы тәрбиелеу тәсілдеріне
негізделген бай тәрбиесінің жиынтығы. Этнопедагогика – халық
педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп
зерттейтін ғылыми педагогиканың бір саласы. Этнопедагогиканың мақсаты –
халықтық салт-дәстүрді, өнерді дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін,
Отанын, елін, жерін сүйетін, жан-жақты жетілген, саналы жасты тәрбиелеу.
Сондай-ақ, халықтық тәрбие түрлерін жас бүлдіршіндердің бойына сіңіртіп
ілім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де, ой еңбегіне де
қабілетті, жан-жақты жетілген азамат етіп шығару. Ол басқа тәрбиелермен
қатар жүргізіліп, балалардың қайрат- жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер
туындылары негізінде оқытып, тәрбиелеу арқылы іске асырылады.
Этнопедагогика бала денсаулығы мен денесінің жетілуі жөніндегі қамқорлық
ақыл-ой мен еңбекке дайындық, саналы адамгершілік-эстетикалық тұрғыда
бағыттау, мінез-құлықты реттеу, өзін-өзі тәрбиелеу мен қайта тәрбиелеу,
яғни тұлға қалыптастырудың бүкіл жетекші бағыттарын қамтиды. Халықтық
педагогикада бала дүниетанымын қалыптастырудың және оның ақыл-ойын
дамытудың бастау кезі ретінде ең алдымен оның қоғамға, қоршаған дүниеге
Арманы жоқ жас- қанатсыз қарлығаш – дейді халық. Халық ұрпақты ақыл-ойды
өздігінен жетілдіруге үндейтін терең және танымдық процестер жиынтығы
екендігін дұрыс болжайды.
Халық тәрбиешілері үйрену, оқуды адам бүкіл жаңаны ерекше
қабылдағыш балалық шақтан бастаса, мақсатқа лайықты болатындығына, алынған
білімі өмір бойына игілікті қызмет ететіндігіне тәжірибеде көз жеткізді.
Баланың ақылын тәрбиелеу оның танымдық қабілеттерін жан-жақты дамыту,
әртүрлі түсінулердің кеңдігі мен сезімталдығын, байқағыштықты, естің
түрлерін жаттықтыруды, ойдың елестетуін ынталандыруды талап етеді. Мысалы:
жұмбақтар халық педагогикасында осы талапты жүзеге асырудың аса құнды
дидактикалық материалы болып табылады. Олар баланың ойлауын дамытуға ықпал
жасайды.
Халық педагогикасының мақсаты: бірнеше ғасырларға созылған халық
тәжірибесіне сүйене отырып, болашақ ұрпақты еңбекке, өмірге ең жоғарғы
адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу. Халық педагогикасының
негізінде халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар,
халықтық тәрбие дәстүрлері, халық ойындары, үйелмен тәжірибелері т.б.
жатады. Демек, халық педагогикасы-ғасырлар бойы өмір тәжірибесіне
негізделген ұрпақ тәжірибесіндегі дәстүрлердің жиынтығы. Халық
педагогикасының құрамды бөліктері қазақтың ұлттық ойындар, мақал-мәтелдер,
жұмбақтар, ертегілерт.б. ерте заманнан бастап, жас өспірімдердің ой-өрісін,
зеректігін анықтау үшін тәрбие құралы ретінде қолданып келді.
Бүгінгі таңда облыс орталықтарында Назарбаев зияткерлік мектебінің
іргетасы қаланды. Болашақ қазақстандық мектептер үлгілері дарынды жастармен
жұмысқа қуатты күш беретін болады. Әр мектептің өзіндік ерекше сипаты бар
екені бәрімізге белгілі. Нақтырақ ұлттық мектептерге тоқталар болсақ,
оқушыларды ғылыми негізделген және сыналған әдістердің көмегімен іріктеуден
басталады. Оқушылардың зияткерлік және шығармашылық қабілеттерін анықтауға
бағытталған кешенді психологиялық-диагностикалық тексеру міндетті түрде
жүргізіледі. Тексерудің нәтижесінде баланың жалпы және психологиялық даму
деңгейі анықталып қана қоймай, оның өзіндік қабілеттері мен дарындылығын,
әлеуеттік мүмкіндіктерін одан әрі дамыту жолдары қарастырылады.
Дарынд ы оқушыға талантты мұғалім қажет. Егер ұстаз өз сабағын жан-тәнімен
жақсы көрмесе, оның негізгі білімді жеткілікті түрде білім алушыға беруі
мүмкін емес.
Елiмiздiң, ертеңі-бүгiнгi жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры –
ұстаздың қолында,- деп елбасымыз Н.Ә. Назарбаев айтқандай әр мұғалiм
өзінің бiлiмiн үздiксiз көтеріп отыруы қажет.
Бiлiмдi, жан-жақты қабілетті ұрпақ: - ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Ал, қазақ халқының ұлттық тәжірибелері мен тағылымдарының мол қазынасы –
халықтық педагогика. Бүгiнгi қазақ мектептерінің алдында тұрған басты
мiндет – окушының ұлттық сана-сезiмiн оятып, тәрбиелеп қана қоймай, оның
бойына халықтық педагогиканы, ғасырлар бойы қалыптасқан тiл, дiн, тәрбие,
ұлттық салт-дәстүр, үлгi-өнегенi сiңiрту, яғни тәрбие беру мен оқыту
әдістемелерінің түрлерi көп. Ұлттық тәлім тәрбиенің іргетасын дұрыс қалай
бiлу мұғалiмдердiң, ата-аналармен
қосылып жүргiзген шараларына байланысты, өйткенi, бiрiншi ұлттық тәрбиені
ошағы - отбасында, екiншiден, мектепте болғандықтан, ата-ана мен мектеп
болып бiрiгiп жұмыс атқару - біздің басты мiндетiмiз.
Халқымыздың тiлiн, тарихын, ұлттық дәстүрін, ата салтын үмыта
бастаған бүгiнгi ұрпақты тәрбиелеуге ат салысу жалпы ұлтымыздың мiндетi.
Халқымыздың асыл қазынасын тиiмдi пайдалану, оның салт-дәстүрі мен
мәдениетіне құрметпен қарауға үйретуi сөзсiз.
Жас ұрпаққа сапалы біліммен бірге саналы тәрбие беру қай кезде де
өзектілігін жоғалтқан емес. Қазірде солай. Арғы ата-бабаларымыз жас өренді
елін, жерін сүюге үндеп, ұлттық салт-дәстүрмен сусындатуды мұрат тұтқан.
Сол рухани үндеу бүгінгі күнге жеткізді. Жаңа ғасырлардың белесінде өзінің
20 жылдық тарихына табан тіреген Қазақ елінің патриоттардың мекеніне
айналуы өзгеге үлгі, өзімізге медеу. Сондықтан да болар, мемлекет тарапынан
отансүйгіштікті дамыту, сапалы білімге жол бастау бағытында келелі шаралар
атқарылып, көлемді бағдарламалар жасалып жатқаны қаншалық деген сұрақ ойға
оралады.
Соңғы 20 жыл ішіндегі өзгерістер, шыққан биік, қайта оралған құндылықтар,
өлмес-өшпес мұра, тапқан табыстарды тілге тиек етсек, әр қазақстандықтың
жүрегіне қуаныш пен мақтаныш келер күнге деген сенім ұялатады.. Осындай
жетістікке жетуіміз – халқымызды жасампаздыққа жұмылдырып, еліміздің
тарихтағы жаңа орнын айқындаған елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
еңбегі. Бұл жетістіктер – бүкіл қазақстандықтардың мақтанышы. Бір сөзбен
айтқанда, бүкіл қазақстандықтар өз елінің, жерінің өткенін сезінбей, оның
ерлікке, адамгершілікке толы тарихын, өнерін жете ұғынбай, отаншылдық
сезімді қалыптастыру мүмкін емес.
Рухани тәрбиемен нұрланбаған адам өзінің алған білімін қара басының
пайдасына жұмсап, өз мүддесі үшін адамзатқа апат әкелуі мүмкін. Оның мысалы
тарихта аз емес. Тек сол арқылы ғана халқымыздың ғасырлар бойы жинақталған
бай рухани мұрасымен жастардың бойына адамгершілік ізгі қасиеттерді
қалаыптастырып, сіңіртіп, өзінің Отанына адал азамат етіп тәрбиелеу ата-ана
мен ұстаздар қауымына жүктеледі
Оқу мен тәрбиелеудің үлкен ортасы – мектеп екені белгілі. Ондағы жоспарлы
тақырыптық сабақтармен қатар, сынып сағаттары, тәрбие сағаттары,пәндік
олимпиадалар, ғылыми жобалар оқу мен тәрбиенің ең негізгі, ықпалдастығы
болып отыр. Бүгінгі таңда, ұрпағымыздың азамат болып қалыптасуы барысында
біз олардың жаhанданудың теріс ықпалдарына қарсы тұруын ескеруіміз қажет.
Бұл жағдайда тәрбие жұмысының тиімділігі ата-ана мен мектептің өзара
байланысынан көрінеді. Өскелең ұрпаққа адамзат тарихында ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып келе жатқан патриоттық тәрбиені, отаншылдықты, сапалы білімді
дарыту – қазіргі кезде көкейкесті мәселенің бірі болып отыр. Ақиқатында,
осынау мәселе еліміздің тұтастығын, оны ішкі және сыртқы күштерден сақтау
міндетінің өзі жастарды отаншылдық, елжандылық, патриоттық рухта
тәрбиелеуді жүктейді.Өткенін білмеген халқының қадірін білмейді, халық нені
бастан кешірді, бүгінге қол жеткені ненің арқасы, халық өз тарихын жасау
үшін тер төгіп, азап шекті, тар жол, тайғақ кешуден өтіп, жерін қорғап,
елін сақтады. Отансүйгіштік сезімнің нысаны мен қайнар көзіне Отан, туған
жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған
өлкедегі ұлттық құндылықтар жатады.Ұлттық сезім – өзінің ұлттық өкілділігін
мойындай отырып ұлтына деген сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын
бағалай білу. Әрбір адам өз Отанына деген мақтаныш сезімі, өз ұлтын терең
сүюі арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеуге тиіс.Ұлттың сана-сезімімен
ана тілін білу де, жері елінің тарихына зер салу, төл мәдениетін игеру де
туындайды. Ана тілін білмейтін адам өзінің де, ел-жұртының да қадір-
қасиетін жетік біліп, бағалай алмайды. Жалпы, патриоттық сезімнің
қалыптасуы отбасынан бастау алады.Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық
сана-сезім рухани байлықтан көрініс табады. Олай болса, рухани байлыққа, ең
алдымен, тілімізді, дінімізді, салт-дәстүрімізді жатқызсақ, тіл – қазақ
болуымыз үшін, дін – адам болуымыз үшін, салт-дәстүр – ұлт болуымыз үшін
қажет.
Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа тәлім-
тәрбие мен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын айқындап, педагогика
ғылымында ұлттық сананы қалыптастыру көкейкесті мәселелердің бірі болып
отырғаны анық. Сондықтан келешек ұрпақты ұлттық, халықтық тұрғыдан
тәрбиелеу қажет. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы
идеялары еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 халыққа
жолдауында былай деп жазылған: Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз
мәдениетімізді, өз тарихымызды боиымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені
игеруге ұмтылғанымыз жөн.
Олай болса, басты мақсат – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық
құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу.
Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға
тәрбиелеу үшін:
- оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру;
- жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш
сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту;
- ана тілі мен дінін , оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін,
рухани-мәдени мұраларды қастерлеу;
- жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық
мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа
жетеміз.
Ұлттық тәрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мәселелерді: ана
тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім
балалар, қиын балалар, қарттар үйлеріндегі әжелер мен аталар,
нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың және
олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы. Ұлттық тәрбие алған ұрпақ
дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып
өседі. Сондықтан да ұлттық тәрбие – ел болашағы. Қазақ халқының ғасырлар
тұңғиығынан бері тарихымен біте қайнасып келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі
тәжірибелері бізге сол рухани мәдениет, этикалық, эстетикалық құндылықтарын
құрайтын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, әдеби, музыкалық, кәсіби,
тұрмыстық фольклорлар мазмұны арқылы жетіп отыр. Сонымен бірге ұрпақ
тәрбиесіне, жалпы халықтың рухани дамуына байланысты ұлттық тәлім-тәрбиелік
ой-пікірлерді: Қорқыт ата, Әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Мұхамед Хайдар
Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Асанқайғы, т.б. қазақ ақын-
жырауларының мұраларынан, билер мен шешендердің тәлімдік сөздерінен
көреміз.
Ұлттық тәлім-тәрбие бастаулары тарихи дәуірлер көшінде заман
талаптары мен құбылыстарының өзгерістеріне қарай өзінің даму мен қалыптасу
генезисінің ерекшеліктерімен сипатталып отырды.
М. Қашқаридың: “..Ұлым, менің өсиетіммен жанды аузыңа қаратқын.
Ғалым болып, біліміңді ел ішіне таратқын..”,- деген тағылымдық өсиеттер
арқылы, жас ұрпақтың тағдыры мен болашағына деген алаңдаушылығын білдіреді.
Ал, халық тәлiмгерi атанған Қайқауыстың “Кодекс куманикус” атты
еңбегінде: “...ей перзентiм...дүниедегi басқа заттарды өз өрнегiң сияқты
танып түсiне бiл. Аллаһ тағала, адамзатты жаратты. Оған өмiр сүруге қажеттi
өнер, бiлiм, саясат ағымдарын жаратты. Сенi жан-дiлiңмен жақсы көрiп,
тәрбиялап жүрген ата-анаңның көңiлiн қалдырма. Бiлiм – ақылдың ажар көркi.
Аңдасаң – ақыл деген қымбат нәрсе. Оны ұры алып кете алмайды, отқа жанып,
суға ақпайды..”,- деген астарлы ұғымдары арқылы ұлттық тәлiм-тәрбие
тамырларының тереңде жатқанын пайымдайды.
А. Йассауи өз өсиетін шын мәнінде шәкірттерге аманат қылу дәстүрін
ұстанады. Аталмыш қағидалардың жоғарыда айтып кеткендей адамның танымдық
қабілеттерінің жас ерекшеліктеріне негізделе отырып баяндалғаны байқалады.
Асанқайғыдан бастап Абайға дейінгі алып тағылым кеңістігіндегі қазақ
ғұламаларының тәлімдік идеялары – қазақи қанымыз бен ұлттық намысымызға
сіңген мәңгілік рухани құндылықтар ошағы болып қала бермек. Дала абызы
Асанқайғының ой әпсаналарында табиғат, адам және кеңістік дүниелері орын
алады. Мұндағы шартты түрде қабылдап отырған асыл тас – табиғат ортасы,
асыл сөз – адамзат парасаты, жел мен ой толқыны – тылсым кеңістіктің
таңғажайып құпиясы болса керек. Абыз бабамыз аталмыш ой маржандарын ұрпақ
санасына жұмбақ зерде жүйесі арқылы жеткізуді мақсұт еткені байқалады.
Ұлы ағартушы, Ы. Алтынсариннің қазақ баласының болашағы үшін
бойындағы бар күш-жігерін арнағанын қоғамдық қатынастардағы шығармашылық
істермен айналысуда өз ұлтының тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпы мен салт-
дәстүрін өте жоғары бағалап, оның оқу-тәрбие жұмыстарында іске асыру
идеяларын алдына мақсат етіп қойғанын көреміз.
ХХ ғасырдағы әлемдегі өркениетке - Ұлы Абай мұралары философиялық
ойлар мен танымдық-тағылымдық ғибратттар қазынасын басқа қырынан көрсетті.
Қазақтың ұлттық таным мен тағылым тарихнамасын Абайға дейінгі кезең және
Абайдан кейінгі кезең деп атауымызға болады. Ұлттық тәрбие атауын алғаш
әдеби-педагогикалық оқулықтарға енгiзген М. Жұмабаев болды.
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанда қазақтың ұлттық тәрбиесi жөнiнде
арнайы ғылыми еңбек жазуға мемлекет тарапынан мүмкіндік болмағаны белгiлi.
Оған кеңес заманында жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау барысында көз
жеткіздік. Халық педагогикасы, немесе ұлттық тәрбие мәселесі арнайы ғылыми-
зерттеу немесе пән оқулығы ретінде қарастырылмай, негізінен ғылыми мақала,
тезис, қосымша мағлұматтар негізінде Т.Тәжібаев, М. Ғабдуллин, Б.Момышұлы,
Б.Адамбаев, Х.Арғынбаев, М.Әлімбаев, С.Сауытбеков т.б еңбектерде көрініс
тапқан.
Қазақстанда халық педагогикасына қатысты тұңғыш зерттеулерге А.Х.
Мұқамбаева, И. Оршыбеков, Қ.Б. Жарықбаев, С.Қ. Қалиев, Қ. Сейсембаевтың
еңбектері жатады.
Сейтен Сауытбековтың “Тағылым тегi” кiтабы оқушыларға ұлттық тәрбие
беруде тамаша әдiстемелiк-дидактикалық нұсқау болды. Ұлттық тәрбие атауын
өз еңбектерінде Қ. Бөлеев, Ш.К.Беркімбаева және К. Оразбекова енгiзiп,
өзектi мәселе ретiнде қарастыру қажет екенiн дәлелдедi.
Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған кезден-ақ,
ағайын туысты, нағашы жұртын, ата-тегін, руын, ел жұртын білдіруге ерекше
көңіл бөлген. Жеті атасын білу заң болған. Ата-бабаларымыз өз тегінің
шығу тарихын білуді әр азаматқа парыз деп ұққан. Жеті атасын білмеген ер
жетім,Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер деген аталы сөз
содан қалса керек. Баланың өзі шыққан тегін білуі оның азаматтық,
елжандылық, отансүйгіштік қасиеттерін қалыптастырады деп есептеген. Отбасы
мүшелері балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана
қоймаған. Олардың қандай адам болғанын, өнегелерін үлгі етіп отырған. Әрі
сол арқылы отбасы шежіресін жалғастыруға баулуды мақсат еткен. Қазіргі
медицина ғылымы дәлелдегендей, жеті атаға дейін қыз алыспай қанның
тазалығын, яғни ұлттың таза болуына әкеледі екен, екіншіден, қазақ ұрпағы
жеті атасына дейін араласып, ынтымағы бір болсын дегеннен болса керек.
Мектеп қабырғасында тәрбиеленіп жатқан жас ұрпақтарға білімді өз бетінше
ізденуіне , ұлттық тәрбиені сіңіріп, оның ерекшелігін терең білуге,
құрметтеуге, үйретуге тиіспіз.
Қазақ халқының салт-дәстүрінің ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесі аса зор, мәні
үлкен. Ендеше ата-аналарымызға, ұстаздарымызға, оқушыларымызға білім беру
барысында ұлттық салт-дәстүрлерді пайдалану олардың ұлттық рухты
қалыптастыруға мол үлесін қосу қажет.. Баланы жастан демекші, мектеп
оқушыларының санасына халқымыздың тәрбие негізі, асыл қазынасы – салт-
дәстүрлерін дұрыс жеткізе білсек, ертеңгі күні олардан зор ұлтжанды қазақ
азаматы шығатынына кәміл сенуге болады.
Қазақ отбасының осындай өнегелері жеке бастың мінез-құлқы мен рухани мәдени
құндылықтарын қалыптастырудың баспалдақтары болды.
Қазіргі кезде халықтық педагогика элементтерін бастауыш сыныптарда қазақ
тілі, ана тілі, математика, дүниетану, бейнелеу өнері, дене шынықтыру
сабақтарында кеңінен қолданудың маңызы артып келеді. Мысалы: математика
сабағында ақыл-ой қабілетін дамытатын ойындармен, ән-күй сабақтарында түрлі
әуендермен, дүниетану сабағында табиғи денелерді қолдануды және хайуанаттар
дүниесін елестететін ойындармен танысады. Оқушыларды жоғары мәдениетті адам
етіп тәрбиелеу сіздер мен – біздің басты міндетіміз.
Әр мектепте өзінің тәрбие жүйесі бар. Өзінің бағыт бағдары бар. Біздің
мектебіміз ұстаздар қауымына үлкен міндеттер мен зор жауапкершілік жүктеді.
Ол үшін біз, ұстаздар қауымы оқушыларға салт-дәстүрлерді жай ғана үйретіп
қана қоймай, олардың тәрбиелік түп-тамырын, мәнін, алтын діңгегін түсіндіре
білуіміз керек. Ұлттық тәлім тәрбиенің іргетасын дұрыс қалай білу
мұғалімдердің ата-аналармен қосылып жүргізген шараларына байланысты болмақ.
Өйткені, бірінші ұлттық тәрбиенің ошағы – отбасында, екінші – мектепте
болғандықтан, ата-ана мен мектеп, яғни мұғалімдер мен жұртшылық тығыз
байланыста болуы шартты нәрсе.
Өскелең ұрпақ білім мен ұлттық тәрбие негіздерін өзінің ұлттық мектебінен
алатыны сөзсіз. Ұлттық мектеп дегеніміз – ұлттық рухта тәрбие беретін
орын.
Елдің туын көтеріп, тәуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбұрыс
жасаған бүгінгі таңда адамзатттық игіліктерді, халқымыздың ғасырлар бойы
армандаған мәдени-рухани мұрағаттары мен ұлттық тәлім-тәрбие саласындағы,
білім жүйесіндегі ізденістерін көрсету басты міндетіміз болып қала бермек.
Ұлттық тәрбие – біздің ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін асыл қазынамыз. Ал
мұндай мәселелерді зерттеп, көпшіліктің ой-пікірлерін қауым елге жеткізетін
негізгі құрал – бұқаралық ақпарат құралдары екені даусыз.
Біздің ұлттық өнеріміздің, мәдениетіміз бен дәстүрлеріміздің алдыңғы
қатарлы үлгілерін, тіліміздің орасан зор байлығын жас жеткіншектердің жан
дүниесіне сіңіріп, сол арқылы әлемдік рухани өркениеттің өріне шығып, нәр
алу – бүгінгі күн талаптарының маңыздысы. Ата-бабаларымыздың сан ғасырлар
бойы ұрпағына азық болған ақыл-кеңес, өсиеттері, асыл мұрасы ұлттых рух,
ұлттық мақтаныш, ұлттық намыс, ана тілі мен ұлттық мәдениетін қалыптастыру
сезімін ояту – баршамыздың парызымыз. Сонда ғана ұлттық сана-сезімі
толыққанды жетілген, туған тілін еркін білетін, ұлттық сипаты мен ұлттық
рухын жоғалтпаған ұрпақ тәрбиелей аламыз.Адамзат баласының алға қарай
сатылай өркениет өріне жетуі әр адамның дұрыс ой түйіп, өнеге ге жол
сілтеуі,рухани күшін нығайтуға, аға буын өкілдеріне ізет көрсету
отансүйгіштік тәрбенің бастамасы болып табылады. Елбасымыздың кезекті
жолдауында да болашақ ұрпаққа білім мен тәрбие беру мәселесі де басым
бағыттардың бірі болып отырғаны тегін емес. Адамға ең бірінші білім емес,
тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы дейді
Әбу Насыр әл-Фараби өз қағидасында. Яғни оқу мен тәрбие егіз. Оқу мен
тәрбие ықпалдастығы сондай бірін-бірі толықтырып отырады.
Сол себепті, мектебіміздің де күнделікті тыныс тіршілігі әр дайым тәрбиеден
басталады. Бүгінгі күні жоспарлы түрде тәрбие бағыттарындағы барлық іс шара
өзінің нәтижесін беруде. Оқушылар негізінен сабақтан бос уақытта бас қосып,
сынып жетекшісінен бағыт-бағдар алады. Ұстаздар шәкірттермен қазіргі
қоғамдағы маңызды мәселелерді , мәдениеті, ойдың жүйелілігі, деректің
нақтылығы, елдік мәселелер, тіл, дін, тарих төңірегінде пікір алмасып,
бағыт-бағдар беріп отырады.
Белгілі педагог В. А. Сухомлинскийдің еңбектерінде "мектептік-отбасылық
тәрбие" үғымы кең қолданылады. Оның пікірінше тәрбиені мектептік немесе
отбасылық деп қарастыруға болмайды, өйткені бала тұлғасы бір тұтас және оны
қалыптастыру процесі де біртұтас сипат алады. Міне, осындай біртұтас тәрбие
процесінде мектеп жетекші рөл атқарады.Ұрпақ тәрбиесі-адамзат баласының
асыл мұраты. Түбегейлі өзгерістерге бет бұрған жаңа қоғамда тек білімді
болу жеткіліксіз, сондықтан әрбір жеке тұлғаның бойында әр ұстаз
адамгершілік, ізгілік кішіпейілділік, қарапайымдылық, отансүйгіштік
қасиеттерін тәрбиелейді. Бұ ретте мектептегі тәрбиенің мақсаты: ұлттық сана-
сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік,парасатты, мәдениетті, ар-ожданы
мол, еңбекқор, бойында басқа да ізгі қасиеттері қалыптасқан азаматтарды
тәрбиелеу.
Акыл-ой тәрбиесін берудің негізгі құралы — мектептегі оқыту. Өйткені ақыл-
ой тәрбиесі көздеген мақсат-міндеттер оқыту процесінде іске асады. Ол
мақсат-міндеттер мыналар:
— оқушыларды қазіргі заман талаптарына сай ғылым негіздерімен терең және
берік қаруландыру;
— ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
I. Оқушыларға ұлттық тәрбие беру педагогикалық мәселе ретінде. 8
1.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің мәні,маңызы. 8
1.2 Оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі халықтық педагогиканың рөлі 11
1.3 Оқушыларға ұлттық тәрбие беру тәжірибесі (жолдары) 21
Қорытынды 33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 34
Кіріспе
Зерттеудің өзектiлiгi. Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда
орын алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер –
қоғам дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын
тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн
қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi–
жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да
парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн алға тартып отыр.
Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан
бiлiм реформасына қатысты түбегейлі бетбұрыстар, атап айтқанда әлемде
дамыған мемлекеттердегі білім саясатының негізгі көрсеткіші болып саналатын
12 жылдық білім беру жүйесіне ену қарқыны – қоғамдық ортадағы адамдардың
ерекше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болды. Көптеген
өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта жабдықталуы -
бiлiм сапасының жаңа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап қойды. Аса қарқынды
белең ала бастаған аталмыш құбылыстарға мемлекет тарапынан терең
талдаунамалар жасалып, ортақ проблеманы бұқара халықпен бiрлесе отырып
атқару мәселелерi жолға қойылуда.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен
басталады. Сондықтан әлемдік стандартқа сай жалпы орта білім беретін жүйеге
көшіп, педагогтардың кәсіби деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми
технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп, атай келе “Қазақстан
– 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп
кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi.
Олар өз заманының жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты
өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi
заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады...”,-
делінген. Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм
берудi мақсат еткен көпшiлiк қауым, халық педагогикасының асыл мұралары
негiзiнде саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы
жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-практикалық конференциялар мен зерттеуші
ғалымдардың нәтижелерiнде этнопедагогика мұралары назарға iлiніп, оны ұрпақ
тәрбиесінде пайдаланудың қажеттілігі ұсынылуда.
Осы уақытқа дейiнгі тәрбие мәселесімен байланысты зерттелген
еңбектерді төмендегiдей сараптама бойынша жіктедік:
- тәрбие теориясына қатысты еңбектер (Қоянбаев Ж.Б., Болдырев Н.И.,
Бержанов Қ., Мусин Ж., Мұхамбаева А.Х., Подласый И.П., Сейталиев К);
- қазақ этнопедагогикасындағы ұлттық тәрбие мәселелерi (Жарықбаев
Қ.Б., Қалиев С.Қ., Әбiлова З.Ә., Сарыбеков Н.Қ., Ұзақбаева С.А., Наурызбай
Ж.Ж., Қожахметова К.Ж., Жұматаева Е.Ө., Дүйсембiнова Р.Қ., Қабдыразақұлы
Қ., Мұхамбетова С.К., Сәдуақасов Ә., Қоңыратбаева Т.Ә);
- ұлттық тәрбиенiң моделі мен терминологиясы жөнiнде (Бөлеев Қ.,
Беркімбаева Ш.К., Оразбекова К.А);
- оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi (Коротов В.М, Сабитова Г.В,
Ходоровская З.А);
- ұйымдық тәрбиенiң теориялық аспектiлерi (Көпжасарова М.Д.,
Байназаров Р., Галузинский В.М., Падалко Т.В);
- оқушыларға сыныптан тыс тәрбие берудiң әдiстемелерi (Құнантаева
К.Қ., Омаров Е.О., Садықова М.К);
- оқушылардың қоғамдық бiрлестiктерiндегi тәрбие жұмыстары
(Иржанова Р.Д., Лебединский В.В., Абаева Н.Б., Мұқанова Б.Ы., Қасенов Е.Р);
- балалар ұйымдарының дамуы мен қалыптасуының тарихи-педагогикалық
аспектілері (Алиева Л.В., Волохов А.В., Литвак Р.А., Искандирова Т.Н);
- халық педагогикасы материалдары негiзiнде оқушыларға ұлттық тәлiм-
тәрбие беру (Төлеубекова Р.К., Қаплиева А.Қ., Садықова М.К., Сайдахметов
Б.С., Байсарина С.С);
- жаһандану жағдайындағы балалар қозғалысының даму тенденциясы және
социокинетикалық ғылыми бағыт алғышарттары (Вульфов Б.З., Фришман И.И);
Еліміздің егемендік алуына байланысты соңғы жылдардағы
педагогикалық зерттеу еңбектерінде ұлттық мәдениетке баса көңіл бөлу
назарға алынды. Әсіресе, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң
педагогикалық маңызы жөнiндегi мәселелерге көптеген ғалымдар өз еңбектерiн
арнаған. Онда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда
сарапталынып, өз ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру
қажеттiлiктерi ұсынылған. Аталған ғалымдардың еңбектерiн негізге ала отырып
зерттеулер жүргiзген Төлеубекова Р.К., Иманбаева С.Т., Әбдiғаппарова У.М.,
Әбдiлдина С.Қ., Өтемұратова Б.С., Аманжолова А.А., Хасанова Ж.С.,
Жетпiсбаева К.Б., Сырымбетова Л.С., Қаплиева А.Қ., Қисымова А.Қ., Егенисова
А.Қ., Арзымбетова Ш.Ж., Садықова М.К., Сайдахметов Б.С., Байсарина С.С.,
Сыдықов М.Е және басқа ғалымдардың еңбектерiнде ұлттық тәрбие мәселелерi
жеке сала бойынша (экологиялық, эстетикалық, адамгершiлiк, патриоттық,
экономикалық т.б) зерделенгенімен, оны оқушылар ұйымы арқылы ұйымдастырудың
жүйелi әдiстемелерi толығынан айқындалмағанын аңғардық.
Бертін келе мектептегі тәрбие жұмысының өзекті саласы оқушылар
ұжымы арасындағы тәрбие жұмыстарының “бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие
жүйесінің” дағдарысқа ұшырау себептері мен жаңа ғасыр жағдайындағы
социокинетика ғылымының оқушылар ұйымының жұмыс мазмұнына түп қазық
болатын идея, яғни жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық мәдениетке
сүйенген халықтық-демократиялық принципке негізделген жаңа моделінің
қажеттілігін туындатты.
Ғасырлар өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы пікірлер ойлар,
тұжырымдамалар өз жалғасын тауып тарихшы, этнограф, педагог-психолог
ғалымдардың зерттеулерінде де жан–жақты қарастырылған (Қ.Жарықбаев,
С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, А.Сейдімбек, К.Жүкеш, Н.Елікбаев,
А.Нысанбаев, Ж.Алтаев, Н.Әлімбай, Б.Байжігітов, К.Ақышев, Х.Арғынбаев,
Ж.Артықбаев, Т.Басенов, С.Қасиманов, М.С.Мұқанов, К.Әмірғазин, С.Қалиев,
Ж.Ж,Наурызбай, т.б.)
Ұлттық тәрбие жалпы тәрбие теориясының негізгі саласы, құрамдас бөлігі
болып табылады. Сондықтан ұлттық тәрбиенің әдіснамасы мен ғылыми-
әдістемелік мазмұны педагогика ғылымында тәрбие теориясына негізделеді.
Қазақстанда тәрбие беру мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, түрлері мен құралдарын
жетілдіру бойынша Ш.Абдраманның, Қ.Ж.Аганинаның, Қ.М.Арынғазинның,
Е.З.Батталхановтың, А.А.Бейсенбаеваның, А.Байсеркенің, Қ.Қ.Жампейсованың,
А.А.Калюжныйдың, Л.К.Керімовтың, А.А.Қалыбекованың, Н.Ә.Мыңжановтың,
Қ.Б.Сейталиевтің, т.б. еңбектері ұлттық тәрбиені тәрбиенің құрамдас бөлігі
ретінде оқып-үйренуге мүмкіндік берді.
Жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерінде ұрпақ тәрбиесіндегі
халықтың құнды ой-пікірлеріне талдау беріледі, қалыптасқан дәстүрлері
мазмұндалады және ондағы адамгершілік, эстетикалық тәрбие берудің әдіс-
тәсілдері баяндалып, олардың қазіргі жағдайындағы тағылымдық мәні сараланып
сипатталады. Жалпы мектепте оқушыларға ұлттық тәрбие беру мәселесі әлі
күнге дейін өз дәрежесінде көрініс таппағандығын, оқу бағдарламалары мен
оқулықтарға және оқу-тәрбие жұмысына жасаған талдау бұл мәселеге аса назар
аударылмағандығын дәлелдеп, осы уақытқа дейін оның оқу–тәрбие үрдісінде
әлеуеті жеткілікті ескерілмей келгендігін көрсетті.
Қазіргі нарықтық қатынастарға көшуге байланысты қоғамдағы болып
жатқан өзгерістерді ескере отырып, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие беру
барынша дамытуға деген қоғам қажеттілігі мен педагогикалық теорияда қазіргі
жағдайдағы мектеп практикасында шешімін табуы арасында қарама-қайшылық
айқын көрінеді. Бұл мәселенің қоғамдағы әлеуметтік маңыздылығы пен
педагогика ғылымына қосатын үлесін айқындау мен осы мәселелердің ғылыми-
теориялық тұрғыдан шешімін табу менің курстық жұмысымның тақырыбын
Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің маңыздылығы -деп алуыма негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Оқушыларға тәрбиенің ұлттық демократиялық тәрбие
беруге негізделген жаңа моделін құру және оған қажетті педагогикалық
шарттарды айқындап, оқу-тәрбие үрдісіне ендіру.
Зерттеу нысаны: мектептегi оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу пәнi: оқушыларға ұлттық тәрбие берудің мазмұны, әдіс-
тәсілдері мен формалары.
Зерттеудің мiндеттерi:
–жаһандану жағдайында оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі халықтық
педагогиканың ғылыми-әдістемелік негіздерін ашып көрсету;
–Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктерін анықтау;
–Оқушыларыға ұлттық тәрбие берудің үлгісін жасау;
–мектептің тұтас педагогикалық процесінде оқушыларға халықтық
педагогика құралдары арқылы ұлттық тәрбие берудің мазмұнын, әдістері мен
формаларын айқындау;
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негіздері: философия, мәдениеттану,
этнология, педагогика және психология саласы бойынша қарастырылған таным
теориясына қатысты ғалымдар тұжырымдары, гуманистік ілімдер, этномәдениет,
этнопедагогика және этнопсихология саласындағы жетекші зерттеулер мен
қағидалар, Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасындағы
білім беру мекемелеріндегі тәрбие берудің кешенді бағдарламасы; білім
беруді дамыту, ұлттық мектепте гуманитарлық, этномәдени білім мен тәрбие
беру; адамгершілік, көркемдік-эстетикалық және экологиялық тәрбие беру
жүйесіндегі мемлекеттік тұжырымдамалар; философиялық, әлеуметтік,
психологиялық-педагогикалық теориялар; жеке тұлға және оны дамытудағы қарым-
қатынас, басқару қызметі және тәрбие теориясымен байланысты педагог,
психолог, социолог ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зерттеу әдістері: қазақ этнопедагогикасының жетістіктері мен озық
тәжірибені зерттеп жинақтау, тарихи, ғылыми, әдістемелік, педагогикалық
әдебиеттерді талдау, қорыту және жүйелеу; мектеп құжаттарын талдау;
оқушылардың көркем–шығармашылық жұмыстарын, озық педагогикалық тәжрибелерді
зерделеу; педагогикалық эсперимент жүргізу; оқу-тәрбие үрдісін бақылау;
арнайы ұйымдастырылған тәжірибе жұмыстары бойынша зерттеу нәтижесін
қорытындылау; алынған нәтижелерді математикалық өңдеу.
Зерттеу көздерi: Педагогика тарихы мен теориясы, философия,
психология, этнопедагогика мен этнопсихология саласындағы ғылыми еңбектер,
ресми оқу-әдiстемелiк құралдары мен басылымдар, ұлттық тәрбие мәселелерiне
арналған мемлекеттiк және авторлық жобалар, бiлiм мен тәрбие жүйесiне
арналған Қазақстан Республикасының Білім туралы, Мемлекеттік жастар
саясаты туралы Заңдары, Қазақстан Республикасында 2005-2015 жылдары
білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы бiлiм
және ғылым министрлiгi құжаттары.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Курстық жұмыс кiрiспеден,бір бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспеде зерттеудiң өзектiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi, зерттеу
нысаны мен пәнi, қолданылатын әдіс-тәсілдер қарастырылып сипатталады.
“ Оқушыларға ұлттық тәрбие беру педагогикалық мәселе ретінде ”
атты бiрiншi бөлімде Тәрбие теориясына байланысты ағартушылар мен ғалымдар
пікірлері салыстырмалы тұрғыда сарапталынып, ондағы құнды пікірлер мен
тәжірибелерге терең назар аудару мәселелері баяндалады.
Қорытынды бөлiмiнде тарихи-педагогикалық теориялық тәжiрибелер және
ғылыми-эксперименттiк көрсеткiштерге негiзделген ұсыныстар мен тұжырымдар
баяндалды.
I. Оқушыларға ұлттық тәрбие беру педагогикалық мәселе ретінде.
1.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие берудің мәні,маңызы.
Бүгінгі таңда жас ұрпақты өз халқының тарихын, тегін, салт-дәстүрін,
тілін, білімін меңгерген мәдениетті, адами қасиеті мол, шығармашыл тұлға
етіп тәрбиелеу – өмір талабы, қоғам қажеттілігі.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы жас ұрпаққа жан-
жақты білім мен тәрбие берудің мемлекеттік саясатының негізгі ұстанымдарын
айқындап берді: Қазақстанның барлық азаматтарының білім алуға тең құқылы,
әрбір азаматтың интеллектуалдық дамуына, психо-физиологиялық
ерекшеліктеріне қарай, білімнің барлық деңгейіне кең жол ашылды. Әрбір
азаматтың білім алуға құқылығын негізге ала отырып, оқушы бойына ұлттық
құндылық қасиеттерін қалыптастырып, құрметтеуге тәрбиелеуде дидактикалық
шарттар, яғни оқыту, тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру үрдісін жан-жақты
қамту қажеттілігі туындайды.
Қазақ мәдениеті – ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениет. Ол
ұлттық тәлім-тәрбиенің негізінде дамып қалыптасады. Ұлттық тәрбие сол
ұлттың мәдениетін дамытудың қозғаушы күші болып табылады. Қазіргі кезеңде
жоғары оқу орындарының табалдырығынан аттаған студенттерге мемлекеттік
тілден білім беруде ел тарихын терең қозғап, берілген мәтіндердің тәрбиелік
мәніне көбірек көңіл бөлінсе, қазақ зиялы қауымының еңбектерімен қоса,
әлемдік деңгейде ғылыми еңбектерімен өздеріне назар аудартқан, Нобель
сыйлығының иегері атанған ғалымдардың өмірімен де таныстырып, қоғам
дамуына қосқан үлестерін айтып түсіндіру арқылы студенттердің адами-
құндылық қасиеттерін қалыптастырып дамыта аламыз.
Сонымен, ұлттық салт-сананың өмірдегі қолданбалы көрністері: діни
уағыздар, сенімдер, ырымдар, тиымдар, жөн-жоралғылар, рәсімдер, кісілік
рәсімдер арқылы іске асырылады. әрбір жеке тұлғаның ұлттық қасиеттері
(имандылығы, кішіпейілдігі, сыпайылығы, мәдениеттілігі, сыйласымдылығы,
салауаттылығы, тіршілікке бейімділігі, өнерпаздығы, шешендігі,
ақынжандылығы, т.б.) ұлттық тәрбиеге байланысты дамиды.
Әрбір мәдениетті, білімді адам өзінің дүниетанымдық, кәсіптік деңгейін
ұлттық мәдениетпен ұштастыра білуі керек. Білімді болғанымен, ұлттық
мәдениетті бойына сіңіре білмеген болса, ондай адам ұлт алдында мәңгүрт,
мәдениетсіз болып көрінеді де, халықтың наразылығына ұшырайды. Білім беру
мен тәрбиелеудің мақсатын айқындау үшін, Жүсіпбек Аймауытовтың айтқан сөзін
еске түсірейік: мектеп бітіріп шыққан соң бала бүкіл әлемге, өзгенің және
өзінің өміріне білім жүзімен ашылған саналы ақыл көзімен қарай білсе, міне
білімдендірудің көздейтін түпкі мақсаты осы. Мектеп осы бағытта баланың
келешекте жетілуіне мықты негіз салуы керек, – деген екен.
Оқушылардың ұлттық құндылық қасиеттерін қалыптастырып дамыту
негізінің бірден бір көзі – оқу орындарында жүргізілетін тәрбиелік іс-
шаралар. Адамның бойына жақсы адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы, өнер-
білімді игеруі өскен ортаға, тәрбиеге ғана емес, үлгі-өнеге берер ұстазға,
отбасындағы тәрбиеге де байланысты. Әрбір халықтың өсіп-өркендеуі үшін
әлеумет ортада қалыптасқан рухани, мәдени, саяси құндылықтарды сақтап,
дамытып отыруы қажет. Олай болмаса, халықтың біртұтас дүниетанымы ыдырай
бастайды. Әртүрлі бағыттағы реакциялық көзқарастар қоғамда өз үстемдігін
жүргізе бастауы мүмкін.
Ұлттық идеяны қазіргі Қазақстанда бір ғана ұлттың мүддесінен
туындатып жүргізу – демократиялық, құқықтық қоғам құрамыз деген мақсатпен
қайшылыққа келеді. Сондықтан, Қазақстан үшін қазіргі кезеңде үш саяси
құндылықтың – Бірлік, Тұтастық, Тәуелсіздіктің басымдық танытқанын
Елбасымыздың халыққа Жолдауынан көруге болады.
Мәселен, ресейлік ғалымдар бұл идея адамдардың, әлеуметтік топтардың
арасындағы келісімдердің, биліктің әр түрлі формасының практикалық
қызметіне негіз болатындай базалық қасиеті болу қажеттілігін тұжырымдайды.
Саяси құндылықтардың ішіндегі ең маңыздысы – еліміздің тәуелсіздігі.
Өйткені басқа құндылықтардың бәрін біріктіруші, жүйелеуші орталық, өзек
сияқты құбылыс. Сондықтан Қазақстан азаматтарының бәріне ортақ құндылық
рухани, мәдени, саяси, әлеуметтік, экономикалық тәуелсіздікті нығайту
басымдылық танытады.
Ұлттық тәрбие өркениеттік құндылық ретінде қарастырылып, өтпелі
қоғамда трансформациялық процесстегі өркениеттегі құбылыс сияқты өте
күрделі категорияның ауқымын, даму тенденциясын анықтайды; ұлттық тәрбие,
оның өркениеттік мәні жөніндегі мәселені ашуда мәдениет пен өркениеттің
арақатынасын айқындау мақсатында маңызды зерттеулерге арқау болуы; Ұлттық
тәрбие, оның өркениеттік мәні жөніндегі мәселені ашуда мәдениет пен
өркениеттің арақатынасын айқындау мақсатында зерттеулерге арқау болуы;
әлемдік дамуда өркениетті құндылықтарды ұстану көкейтесті мәселеге
айналып, дүниежүзін екіге бөлген қос жүйе текетіресінің ақырынан кейінгі
ТМД да қалыптасқан әлеуметтік мәдени ахуалдың шиеленіскен тұсында ұлттық
дамудың ағымы мен динамикасын анықтауда гуманитарлық ғылымдар жүйесінде
мәдениеттанудың маңыздылығын еселей түсуі; Ұлттық тәрбиенің өркениеттік
құндылық ретіндегі тенденциясын анықтау – мәдениеттанулық мәселе екендігі;
Ұлттық тәрбиенің адамгершілік ұстанымдары өркениеттік құндылық ретінде
қалыптасуында халықтың рухани мұрасын, оның ішінде өміршең тәлім-тәрбиенің
озық үлгілерінің бүгінгі қоғамдық сұранысқа сай қолданылуы; ұлттық
тәрбиенің өркениеттік құндылық ретінде қаралуы адамдар арасындағы мынадай
құндылықтардың:
- әлеуметтік теңдік пен әділдікке негізделген деп қабылданып келген
кеңес дәуіріндегі құндылықтардың;
- ұлттық құндылықтардың;
- батыстан енген құндылықтардың ара-салмағының қай дәрежеде екендігін
саралауға негіз болуы;
- Ұлттық тәрбие арқылы қазақ халқының мәдениеті – оның ұлттық тарихының
өнімді өзегі, құрамдас бөлігі, маңызды саласы екеніне айрықша көңіл
аударуы;
- Ұлттық тәрбиенің мәдени феномен ретіндегі негізгі міндеттерінің бірі
– үшінші мыңжылдықтың буырқаныстарына жауап беретіндей стратегиялық
темірқазығы – Шығыс пен Батыстың дүниетанымдық типтерін оңтайлы синтездеуде
ұлттық құндылықтардың орны мен мазмұнына, мәніне баса назар аударып, оның
орны мен маңызын ашып көрсетуге негіз болуы;
- Қазақтың ұлттық тәрбиесін сипаттайтын ұғымдардың мәні ғылыми әлемде
қалыптасқан теориялық түсініктермен байланыста ашылып, этнотәрбиенің
білімдік ерекшеліктерін анықтауы;
- Қилы-қилы тарихи жағыдайда (көшпенділіктің жалпы дағдарысы,
отаршылдықтың әсері, тоталитарлық жүйенің ықпалы, қазіргі вестерннің
тегеуріні) қалыптасқан ұлттық тәрбие феноменіне ғылыми талдау жасауы;
- ХХ ғасырда бірнеше түбегейлі өзгерістерді бастан кешірген, айтулы
дәрежеде трансформацияға ұшыраған ұлттық тәрбиенің төлтумалылығының
сақталуы мен оған батыстың тәрбие үрдісінің ықпал ету деңгейін анықтауы;
- Дәстүрлі құндылықтар мен жаңа нарықтық құндылықтардың қақтығысы
барысында қалыптасқан қазіргі ұлттық тәрбие процессіндегі қайшылықтардың
себеп-салдарын теориялық мәдениеттанулық тұрғыдан пайымдауы;
- Ұлттық тәрбиенің өркениеттік құндылықтарды қалыптастырудағы рөлін ашып
көрсетуі.
Адам қолымен жасалған әлем шексіз мүмкіндіктер мен өзара байланыстылық
дәуіріне қадам басты. әрбір адам мен әрбір халықтың өзбетінше дербес өмір
сүруге, дамуға деген ұмтылысы күшейіп отыр. Адамзаттың мәдениет пен
діндердің бейбіт сұхбаты болмаған жағыдайда қандай да бір қауіпсіздік
туралы сөз қозғаудың мүмкін еместігіне көзі жетті.
Сондай-ақ, әрбір халықтың өзінің тарихи, рухани және мәдени төлтума
қасиеттеріне бойлауы арта түсуде. Бірақ осындай ұмтылыстар басқа
халықтардың мүдделеріне нұқсан келтірмеуі тиіс. Сондықтан Қазақстанның
өркениет өріне бастар бағыты – адамгершілік-ізгілік қасиеттерге негізделген
ұлттық тәрбиеге табан тірейді.
Ұлттық тәрбие мақсаты – ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық болып
табылатын құндылықтардың үйлесімді дамып, көркейіп, жалпыадамзаттың бүгіні
мен келешегіне қызмет етуі.
1.2 Оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі халықтық педагогиканың рөлі
Бүгінгі білім саласындағы өзгерістер,бірнеше ойдан таралған аса бай
мұраларды қолға алу арқылы білім алушылардың ел мүддесі үшін жұмыс жасауына
септігін тигізіп отыр.
Оқыту мен тәрбие бүгінгі өмірмен ғана астасып қана жатқан жоқ, тарихтың
тұңғиығымен астасып жатыр. Сол себептен де өткеннің кейбір іргелі
тағылымдарына ден қоюға тура келеді. Бүгінде жаңа бетбұрыс жасау кезеңі деп
білеміз. Педагогика ғылымы алдында оқу-тәрбие жүйесін ұдайы жетілдіру
мәселесі қойылып келеді. Қазіргі кезде қазақ мектебі оқушыларының игеруіне
арналған бағдарламалар бұрынғы жылдармен салыстырғанда анағұрлым күрделі.
Ақпараттарды жоғары ғылыми-теориялық деңгейде терең және тыңғылықты оқыту,
оқу мәліметтерін терең және шығармашылықпен меңгеру талап етіледі. Яғни
өздік білімін көтеруіне, ақпарат көздерін алуға, ақыл-ой қабілетінің
дамуына, білім негіздерін саналы түрде игеруіне барынша көңіл аударылуы
қажет деп білеміз.
Еліміздің болашағы әлеуметтік тапсырыстың табысты орындалу деңгейіне
байланысты.
Халықтық педагогика отбасылық тәрбиеден басталып, ел – жұрт, ауыл –
аймақ, тіпті бүкіл халықтық қарым қатынастан берік орын алған тәлім –
тәрбиенің түрі. Ендеше, халық педагогикасы қоғам дамуының барлық
сатыларынан өтіп, тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге
жеткенше ұрпақ тәрбиесінің қайнар көзі, алтын діңгегі болып келгені даусыз.
Халық педагогикасы – халықтардың ғасырлар бойы тәрбиелеу тәсілдеріне
негізделген бай тәрбиесінің жиынтығы. Этнопедагогика – халық
педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп
зерттейтін ғылыми педагогиканың бір саласы. Этнопедагогиканың мақсаты –
халықтық салт-дәстүрді, өнерді дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін,
Отанын, елін, жерін сүйетін, жан-жақты жетілген, саналы жасты тәрбиелеу.
Сондай-ақ, халықтық тәрбие түрлерін жас бүлдіршіндердің бойына сіңіртіп
ілім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де, ой еңбегіне де
қабілетті, жан-жақты жетілген азамат етіп шығару. Ол басқа тәрбиелермен
қатар жүргізіліп, балалардың қайрат- жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер
туындылары негізінде оқытып, тәрбиелеу арқылы іске асырылады.
Этнопедагогика бала денсаулығы мен денесінің жетілуі жөніндегі қамқорлық
ақыл-ой мен еңбекке дайындық, саналы адамгершілік-эстетикалық тұрғыда
бағыттау, мінез-құлықты реттеу, өзін-өзі тәрбиелеу мен қайта тәрбиелеу,
яғни тұлға қалыптастырудың бүкіл жетекші бағыттарын қамтиды. Халықтық
педагогикада бала дүниетанымын қалыптастырудың және оның ақыл-ойын
дамытудың бастау кезі ретінде ең алдымен оның қоғамға, қоршаған дүниеге
Арманы жоқ жас- қанатсыз қарлығаш – дейді халық. Халық ұрпақты ақыл-ойды
өздігінен жетілдіруге үндейтін терең және танымдық процестер жиынтығы
екендігін дұрыс болжайды.
Халық тәрбиешілері үйрену, оқуды адам бүкіл жаңаны ерекше
қабылдағыш балалық шақтан бастаса, мақсатқа лайықты болатындығына, алынған
білімі өмір бойына игілікті қызмет ететіндігіне тәжірибеде көз жеткізді.
Баланың ақылын тәрбиелеу оның танымдық қабілеттерін жан-жақты дамыту,
әртүрлі түсінулердің кеңдігі мен сезімталдығын, байқағыштықты, естің
түрлерін жаттықтыруды, ойдың елестетуін ынталандыруды талап етеді. Мысалы:
жұмбақтар халық педагогикасында осы талапты жүзеге асырудың аса құнды
дидактикалық материалы болып табылады. Олар баланың ойлауын дамытуға ықпал
жасайды.
Халық педагогикасының мақсаты: бірнеше ғасырларға созылған халық
тәжірибесіне сүйене отырып, болашақ ұрпақты еңбекке, өмірге ең жоғарғы
адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу. Халық педагогикасының
негізінде халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар,
халықтық тәрбие дәстүрлері, халық ойындары, үйелмен тәжірибелері т.б.
жатады. Демек, халық педагогикасы-ғасырлар бойы өмір тәжірибесіне
негізделген ұрпақ тәжірибесіндегі дәстүрлердің жиынтығы. Халық
педагогикасының құрамды бөліктері қазақтың ұлттық ойындар, мақал-мәтелдер,
жұмбақтар, ертегілерт.б. ерте заманнан бастап, жас өспірімдердің ой-өрісін,
зеректігін анықтау үшін тәрбие құралы ретінде қолданып келді.
Бүгінгі таңда облыс орталықтарында Назарбаев зияткерлік мектебінің
іргетасы қаланды. Болашақ қазақстандық мектептер үлгілері дарынды жастармен
жұмысқа қуатты күш беретін болады. Әр мектептің өзіндік ерекше сипаты бар
екені бәрімізге белгілі. Нақтырақ ұлттық мектептерге тоқталар болсақ,
оқушыларды ғылыми негізделген және сыналған әдістердің көмегімен іріктеуден
басталады. Оқушылардың зияткерлік және шығармашылық қабілеттерін анықтауға
бағытталған кешенді психологиялық-диагностикалық тексеру міндетті түрде
жүргізіледі. Тексерудің нәтижесінде баланың жалпы және психологиялық даму
деңгейі анықталып қана қоймай, оның өзіндік қабілеттері мен дарындылығын,
әлеуеттік мүмкіндіктерін одан әрі дамыту жолдары қарастырылады.
Дарынд ы оқушыға талантты мұғалім қажет. Егер ұстаз өз сабағын жан-тәнімен
жақсы көрмесе, оның негізгі білімді жеткілікті түрде білім алушыға беруі
мүмкін емес.
Елiмiздiң, ертеңі-бүгiнгi жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры –
ұстаздың қолында,- деп елбасымыз Н.Ә. Назарбаев айтқандай әр мұғалiм
өзінің бiлiмiн үздiксiз көтеріп отыруы қажет.
Бiлiмдi, жан-жақты қабілетті ұрпақ: - ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Ал, қазақ халқының ұлттық тәжірибелері мен тағылымдарының мол қазынасы –
халықтық педагогика. Бүгiнгi қазақ мектептерінің алдында тұрған басты
мiндет – окушының ұлттық сана-сезiмiн оятып, тәрбиелеп қана қоймай, оның
бойына халықтық педагогиканы, ғасырлар бойы қалыптасқан тiл, дiн, тәрбие,
ұлттық салт-дәстүр, үлгi-өнегенi сiңiрту, яғни тәрбие беру мен оқыту
әдістемелерінің түрлерi көп. Ұлттық тәлім тәрбиенің іргетасын дұрыс қалай
бiлу мұғалiмдердiң, ата-аналармен
қосылып жүргiзген шараларына байланысты, өйткенi, бiрiншi ұлттық тәрбиені
ошағы - отбасында, екiншiден, мектепте болғандықтан, ата-ана мен мектеп
болып бiрiгiп жұмыс атқару - біздің басты мiндетiмiз.
Халқымыздың тiлiн, тарихын, ұлттық дәстүрін, ата салтын үмыта
бастаған бүгiнгi ұрпақты тәрбиелеуге ат салысу жалпы ұлтымыздың мiндетi.
Халқымыздың асыл қазынасын тиiмдi пайдалану, оның салт-дәстүрі мен
мәдениетіне құрметпен қарауға үйретуi сөзсiз.
Жас ұрпаққа сапалы біліммен бірге саналы тәрбие беру қай кезде де
өзектілігін жоғалтқан емес. Қазірде солай. Арғы ата-бабаларымыз жас өренді
елін, жерін сүюге үндеп, ұлттық салт-дәстүрмен сусындатуды мұрат тұтқан.
Сол рухани үндеу бүгінгі күнге жеткізді. Жаңа ғасырлардың белесінде өзінің
20 жылдық тарихына табан тіреген Қазақ елінің патриоттардың мекеніне
айналуы өзгеге үлгі, өзімізге медеу. Сондықтан да болар, мемлекет тарапынан
отансүйгіштікті дамыту, сапалы білімге жол бастау бағытында келелі шаралар
атқарылып, көлемді бағдарламалар жасалып жатқаны қаншалық деген сұрақ ойға
оралады.
Соңғы 20 жыл ішіндегі өзгерістер, шыққан биік, қайта оралған құндылықтар,
өлмес-өшпес мұра, тапқан табыстарды тілге тиек етсек, әр қазақстандықтың
жүрегіне қуаныш пен мақтаныш келер күнге деген сенім ұялатады.. Осындай
жетістікке жетуіміз – халқымызды жасампаздыққа жұмылдырып, еліміздің
тарихтағы жаңа орнын айқындаған елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
еңбегі. Бұл жетістіктер – бүкіл қазақстандықтардың мақтанышы. Бір сөзбен
айтқанда, бүкіл қазақстандықтар өз елінің, жерінің өткенін сезінбей, оның
ерлікке, адамгершілікке толы тарихын, өнерін жете ұғынбай, отаншылдық
сезімді қалыптастыру мүмкін емес.
Рухани тәрбиемен нұрланбаған адам өзінің алған білімін қара басының
пайдасына жұмсап, өз мүддесі үшін адамзатқа апат әкелуі мүмкін. Оның мысалы
тарихта аз емес. Тек сол арқылы ғана халқымыздың ғасырлар бойы жинақталған
бай рухани мұрасымен жастардың бойына адамгершілік ізгі қасиеттерді
қалаыптастырып, сіңіртіп, өзінің Отанына адал азамат етіп тәрбиелеу ата-ана
мен ұстаздар қауымына жүктеледі
Оқу мен тәрбиелеудің үлкен ортасы – мектеп екені белгілі. Ондағы жоспарлы
тақырыптық сабақтармен қатар, сынып сағаттары, тәрбие сағаттары,пәндік
олимпиадалар, ғылыми жобалар оқу мен тәрбиенің ең негізгі, ықпалдастығы
болып отыр. Бүгінгі таңда, ұрпағымыздың азамат болып қалыптасуы барысында
біз олардың жаhанданудың теріс ықпалдарына қарсы тұруын ескеруіміз қажет.
Бұл жағдайда тәрбие жұмысының тиімділігі ата-ана мен мектептің өзара
байланысынан көрінеді. Өскелең ұрпаққа адамзат тарихында ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып келе жатқан патриоттық тәрбиені, отаншылдықты, сапалы білімді
дарыту – қазіргі кезде көкейкесті мәселенің бірі болып отыр. Ақиқатында,
осынау мәселе еліміздің тұтастығын, оны ішкі және сыртқы күштерден сақтау
міндетінің өзі жастарды отаншылдық, елжандылық, патриоттық рухта
тәрбиелеуді жүктейді.Өткенін білмеген халқының қадірін білмейді, халық нені
бастан кешірді, бүгінге қол жеткені ненің арқасы, халық өз тарихын жасау
үшін тер төгіп, азап шекті, тар жол, тайғақ кешуден өтіп, жерін қорғап,
елін сақтады. Отансүйгіштік сезімнің нысаны мен қайнар көзіне Отан, туған
жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған
өлкедегі ұлттық құндылықтар жатады.Ұлттық сезім – өзінің ұлттық өкілділігін
мойындай отырып ұлтына деген сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын
бағалай білу. Әрбір адам өз Отанына деген мақтаныш сезімі, өз ұлтын терең
сүюі арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеуге тиіс.Ұлттың сана-сезімімен
ана тілін білу де, жері елінің тарихына зер салу, төл мәдениетін игеру де
туындайды. Ана тілін білмейтін адам өзінің де, ел-жұртының да қадір-
қасиетін жетік біліп, бағалай алмайды. Жалпы, патриоттық сезімнің
қалыптасуы отбасынан бастау алады.Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық
сана-сезім рухани байлықтан көрініс табады. Олай болса, рухани байлыққа, ең
алдымен, тілімізді, дінімізді, салт-дәстүрімізді жатқызсақ, тіл – қазақ
болуымыз үшін, дін – адам болуымыз үшін, салт-дәстүр – ұлт болуымыз үшін
қажет.
Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа тәлім-
тәрбие мен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын айқындап, педагогика
ғылымында ұлттық сананы қалыптастыру көкейкесті мәселелердің бірі болып
отырғаны анық. Сондықтан келешек ұрпақты ұлттық, халықтық тұрғыдан
тәрбиелеу қажет. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы
идеялары еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 халыққа
жолдауында былай деп жазылған: Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз
мәдениетімізді, өз тарихымызды боиымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені
игеруге ұмтылғанымыз жөн.
Олай болса, басты мақсат – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық
құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу.
Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға
тәрбиелеу үшін:
- оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру;
- жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш
сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту;
- ана тілі мен дінін , оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін,
рухани-мәдени мұраларды қастерлеу;
- жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық
мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа
жетеміз.
Ұлттық тәрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мәселелерді: ана
тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім
балалар, қиын балалар, қарттар үйлеріндегі әжелер мен аталар,
нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың және
олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы. Ұлттық тәрбие алған ұрпақ
дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып
өседі. Сондықтан да ұлттық тәрбие – ел болашағы. Қазақ халқының ғасырлар
тұңғиығынан бері тарихымен біте қайнасып келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі
тәжірибелері бізге сол рухани мәдениет, этикалық, эстетикалық құндылықтарын
құрайтын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, әдеби, музыкалық, кәсіби,
тұрмыстық фольклорлар мазмұны арқылы жетіп отыр. Сонымен бірге ұрпақ
тәрбиесіне, жалпы халықтың рухани дамуына байланысты ұлттық тәлім-тәрбиелік
ой-пікірлерді: Қорқыт ата, Әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Мұхамед Хайдар
Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Асанқайғы, т.б. қазақ ақын-
жырауларының мұраларынан, билер мен шешендердің тәлімдік сөздерінен
көреміз.
Ұлттық тәлім-тәрбие бастаулары тарихи дәуірлер көшінде заман
талаптары мен құбылыстарының өзгерістеріне қарай өзінің даму мен қалыптасу
генезисінің ерекшеліктерімен сипатталып отырды.
М. Қашқаридың: “..Ұлым, менің өсиетіммен жанды аузыңа қаратқын.
Ғалым болып, біліміңді ел ішіне таратқын..”,- деген тағылымдық өсиеттер
арқылы, жас ұрпақтың тағдыры мен болашағына деген алаңдаушылығын білдіреді.
Ал, халық тәлiмгерi атанған Қайқауыстың “Кодекс куманикус” атты
еңбегінде: “...ей перзентiм...дүниедегi басқа заттарды өз өрнегiң сияқты
танып түсiне бiл. Аллаһ тағала, адамзатты жаратты. Оған өмiр сүруге қажеттi
өнер, бiлiм, саясат ағымдарын жаратты. Сенi жан-дiлiңмен жақсы көрiп,
тәрбиялап жүрген ата-анаңның көңiлiн қалдырма. Бiлiм – ақылдың ажар көркi.
Аңдасаң – ақыл деген қымбат нәрсе. Оны ұры алып кете алмайды, отқа жанып,
суға ақпайды..”,- деген астарлы ұғымдары арқылы ұлттық тәлiм-тәрбие
тамырларының тереңде жатқанын пайымдайды.
А. Йассауи өз өсиетін шын мәнінде шәкірттерге аманат қылу дәстүрін
ұстанады. Аталмыш қағидалардың жоғарыда айтып кеткендей адамның танымдық
қабілеттерінің жас ерекшеліктеріне негізделе отырып баяндалғаны байқалады.
Асанқайғыдан бастап Абайға дейінгі алып тағылым кеңістігіндегі қазақ
ғұламаларының тәлімдік идеялары – қазақи қанымыз бен ұлттық намысымызға
сіңген мәңгілік рухани құндылықтар ошағы болып қала бермек. Дала абызы
Асанқайғының ой әпсаналарында табиғат, адам және кеңістік дүниелері орын
алады. Мұндағы шартты түрде қабылдап отырған асыл тас – табиғат ортасы,
асыл сөз – адамзат парасаты, жел мен ой толқыны – тылсым кеңістіктің
таңғажайып құпиясы болса керек. Абыз бабамыз аталмыш ой маржандарын ұрпақ
санасына жұмбақ зерде жүйесі арқылы жеткізуді мақсұт еткені байқалады.
Ұлы ағартушы, Ы. Алтынсариннің қазақ баласының болашағы үшін
бойындағы бар күш-жігерін арнағанын қоғамдық қатынастардағы шығармашылық
істермен айналысуда өз ұлтының тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпы мен салт-
дәстүрін өте жоғары бағалап, оның оқу-тәрбие жұмыстарында іске асыру
идеяларын алдына мақсат етіп қойғанын көреміз.
ХХ ғасырдағы әлемдегі өркениетке - Ұлы Абай мұралары философиялық
ойлар мен танымдық-тағылымдық ғибратттар қазынасын басқа қырынан көрсетті.
Қазақтың ұлттық таным мен тағылым тарихнамасын Абайға дейінгі кезең және
Абайдан кейінгі кезең деп атауымызға болады. Ұлттық тәрбие атауын алғаш
әдеби-педагогикалық оқулықтарға енгiзген М. Жұмабаев болды.
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанда қазақтың ұлттық тәрбиесi жөнiнде
арнайы ғылыми еңбек жазуға мемлекет тарапынан мүмкіндік болмағаны белгiлi.
Оған кеңес заманында жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау барысында көз
жеткіздік. Халық педагогикасы, немесе ұлттық тәрбие мәселесі арнайы ғылыми-
зерттеу немесе пән оқулығы ретінде қарастырылмай, негізінен ғылыми мақала,
тезис, қосымша мағлұматтар негізінде Т.Тәжібаев, М. Ғабдуллин, Б.Момышұлы,
Б.Адамбаев, Х.Арғынбаев, М.Әлімбаев, С.Сауытбеков т.б еңбектерде көрініс
тапқан.
Қазақстанда халық педагогикасына қатысты тұңғыш зерттеулерге А.Х.
Мұқамбаева, И. Оршыбеков, Қ.Б. Жарықбаев, С.Қ. Қалиев, Қ. Сейсембаевтың
еңбектері жатады.
Сейтен Сауытбековтың “Тағылым тегi” кiтабы оқушыларға ұлттық тәрбие
беруде тамаша әдiстемелiк-дидактикалық нұсқау болды. Ұлттық тәрбие атауын
өз еңбектерінде Қ. Бөлеев, Ш.К.Беркімбаева және К. Оразбекова енгiзiп,
өзектi мәселе ретiнде қарастыру қажет екенiн дәлелдедi.
Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған кезден-ақ,
ағайын туысты, нағашы жұртын, ата-тегін, руын, ел жұртын білдіруге ерекше
көңіл бөлген. Жеті атасын білу заң болған. Ата-бабаларымыз өз тегінің
шығу тарихын білуді әр азаматқа парыз деп ұққан. Жеті атасын білмеген ер
жетім,Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер деген аталы сөз
содан қалса керек. Баланың өзі шыққан тегін білуі оның азаматтық,
елжандылық, отансүйгіштік қасиеттерін қалыптастырады деп есептеген. Отбасы
мүшелері балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана
қоймаған. Олардың қандай адам болғанын, өнегелерін үлгі етіп отырған. Әрі
сол арқылы отбасы шежіресін жалғастыруға баулуды мақсат еткен. Қазіргі
медицина ғылымы дәлелдегендей, жеті атаға дейін қыз алыспай қанның
тазалығын, яғни ұлттың таза болуына әкеледі екен, екіншіден, қазақ ұрпағы
жеті атасына дейін араласып, ынтымағы бір болсын дегеннен болса керек.
Мектеп қабырғасында тәрбиеленіп жатқан жас ұрпақтарға білімді өз бетінше
ізденуіне , ұлттық тәрбиені сіңіріп, оның ерекшелігін терең білуге,
құрметтеуге, үйретуге тиіспіз.
Қазақ халқының салт-дәстүрінің ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесі аса зор, мәні
үлкен. Ендеше ата-аналарымызға, ұстаздарымызға, оқушыларымызға білім беру
барысында ұлттық салт-дәстүрлерді пайдалану олардың ұлттық рухты
қалыптастыруға мол үлесін қосу қажет.. Баланы жастан демекші, мектеп
оқушыларының санасына халқымыздың тәрбие негізі, асыл қазынасы – салт-
дәстүрлерін дұрыс жеткізе білсек, ертеңгі күні олардан зор ұлтжанды қазақ
азаматы шығатынына кәміл сенуге болады.
Қазақ отбасының осындай өнегелері жеке бастың мінез-құлқы мен рухани мәдени
құндылықтарын қалыптастырудың баспалдақтары болды.
Қазіргі кезде халықтық педагогика элементтерін бастауыш сыныптарда қазақ
тілі, ана тілі, математика, дүниетану, бейнелеу өнері, дене шынықтыру
сабақтарында кеңінен қолданудың маңызы артып келеді. Мысалы: математика
сабағында ақыл-ой қабілетін дамытатын ойындармен, ән-күй сабақтарында түрлі
әуендермен, дүниетану сабағында табиғи денелерді қолдануды және хайуанаттар
дүниесін елестететін ойындармен танысады. Оқушыларды жоғары мәдениетті адам
етіп тәрбиелеу сіздер мен – біздің басты міндетіміз.
Әр мектепте өзінің тәрбие жүйесі бар. Өзінің бағыт бағдары бар. Біздің
мектебіміз ұстаздар қауымына үлкен міндеттер мен зор жауапкершілік жүктеді.
Ол үшін біз, ұстаздар қауымы оқушыларға салт-дәстүрлерді жай ғана үйретіп
қана қоймай, олардың тәрбиелік түп-тамырын, мәнін, алтын діңгегін түсіндіре
білуіміз керек. Ұлттық тәлім тәрбиенің іргетасын дұрыс қалай білу
мұғалімдердің ата-аналармен қосылып жүргізген шараларына байланысты болмақ.
Өйткені, бірінші ұлттық тәрбиенің ошағы – отбасында, екінші – мектепте
болғандықтан, ата-ана мен мектеп, яғни мұғалімдер мен жұртшылық тығыз
байланыста болуы шартты нәрсе.
Өскелең ұрпақ білім мен ұлттық тәрбие негіздерін өзінің ұлттық мектебінен
алатыны сөзсіз. Ұлттық мектеп дегеніміз – ұлттық рухта тәрбие беретін
орын.
Елдің туын көтеріп, тәуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбұрыс
жасаған бүгінгі таңда адамзатттық игіліктерді, халқымыздың ғасырлар бойы
армандаған мәдени-рухани мұрағаттары мен ұлттық тәлім-тәрбие саласындағы,
білім жүйесіндегі ізденістерін көрсету басты міндетіміз болып қала бермек.
Ұлттық тәрбие – біздің ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін асыл қазынамыз. Ал
мұндай мәселелерді зерттеп, көпшіліктің ой-пікірлерін қауым елге жеткізетін
негізгі құрал – бұқаралық ақпарат құралдары екені даусыз.
Біздің ұлттық өнеріміздің, мәдениетіміз бен дәстүрлеріміздің алдыңғы
қатарлы үлгілерін, тіліміздің орасан зор байлығын жас жеткіншектердің жан
дүниесіне сіңіріп, сол арқылы әлемдік рухани өркениеттің өріне шығып, нәр
алу – бүгінгі күн талаптарының маңыздысы. Ата-бабаларымыздың сан ғасырлар
бойы ұрпағына азық болған ақыл-кеңес, өсиеттері, асыл мұрасы ұлттых рух,
ұлттық мақтаныш, ұлттық намыс, ана тілі мен ұлттық мәдениетін қалыптастыру
сезімін ояту – баршамыздың парызымыз. Сонда ғана ұлттық сана-сезімі
толыққанды жетілген, туған тілін еркін білетін, ұлттық сипаты мен ұлттық
рухын жоғалтпаған ұрпақ тәрбиелей аламыз.Адамзат баласының алға қарай
сатылай өркениет өріне жетуі әр адамның дұрыс ой түйіп, өнеге ге жол
сілтеуі,рухани күшін нығайтуға, аға буын өкілдеріне ізет көрсету
отансүйгіштік тәрбенің бастамасы болып табылады. Елбасымыздың кезекті
жолдауында да болашақ ұрпаққа білім мен тәрбие беру мәселесі де басым
бағыттардың бірі болып отырғаны тегін емес. Адамға ең бірінші білім емес,
тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы дейді
Әбу Насыр әл-Фараби өз қағидасында. Яғни оқу мен тәрбие егіз. Оқу мен
тәрбие ықпалдастығы сондай бірін-бірі толықтырып отырады.
Сол себепті, мектебіміздің де күнделікті тыныс тіршілігі әр дайым тәрбиеден
басталады. Бүгінгі күні жоспарлы түрде тәрбие бағыттарындағы барлық іс шара
өзінің нәтижесін беруде. Оқушылар негізінен сабақтан бос уақытта бас қосып,
сынып жетекшісінен бағыт-бағдар алады. Ұстаздар шәкірттермен қазіргі
қоғамдағы маңызды мәселелерді , мәдениеті, ойдың жүйелілігі, деректің
нақтылығы, елдік мәселелер, тіл, дін, тарих төңірегінде пікір алмасып,
бағыт-бағдар беріп отырады.
Белгілі педагог В. А. Сухомлинскийдің еңбектерінде "мектептік-отбасылық
тәрбие" үғымы кең қолданылады. Оның пікірінше тәрбиені мектептік немесе
отбасылық деп қарастыруға болмайды, өйткені бала тұлғасы бір тұтас және оны
қалыптастыру процесі де біртұтас сипат алады. Міне, осындай біртұтас тәрбие
процесінде мектеп жетекші рөл атқарады.Ұрпақ тәрбиесі-адамзат баласының
асыл мұраты. Түбегейлі өзгерістерге бет бұрған жаңа қоғамда тек білімді
болу жеткіліксіз, сондықтан әрбір жеке тұлғаның бойында әр ұстаз
адамгершілік, ізгілік кішіпейілділік, қарапайымдылық, отансүйгіштік
қасиеттерін тәрбиелейді. Бұ ретте мектептегі тәрбиенің мақсаты: ұлттық сана-
сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік,парасатты, мәдениетті, ар-ожданы
мол, еңбекқор, бойында басқа да ізгі қасиеттері қалыптасқан азаматтарды
тәрбиелеу.
Акыл-ой тәрбиесін берудің негізгі құралы — мектептегі оқыту. Өйткені ақыл-
ой тәрбиесі көздеген мақсат-міндеттер оқыту процесінде іске асады. Ол
мақсат-міндеттер мыналар:
— оқушыларды қазіргі заман талаптарына сай ғылым негіздерімен терең және
берік қаруландыру;
— ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz