Өлшеу құралдары және түрлері
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
I. ӨЛШЕМ
ҚҰРАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5
1.1 Өлшеу құралдары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.5
1.2 Өлшем құралдарын реестрге енгізу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүейсінің қазіргі жағдайы...9
II. ҚАЗАҚСТАН МЕТРОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ ҚазМетрИн ... ... ... ... ... 15
2.1Қазақстан метрология институты ҚазМетрИн-дің құрылу тарихы ... ... 15
2.2
Құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
2.3 Негізгі нысаны мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III.ӨЛШЕМ ҚҰРАЛДАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕССТРГЕ ЕНГІЗУ ... ... ... ...
3.1 ӨҚ метрологиялық
аттестациялау ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
3.2 ӨҚ метрологиялық сынау және
калибрлеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
3.3 Ылғалдылық анализаторын реестрге енгізу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Өлшем құралдарын мемлекеттік
реестрге енгізу, оларды аттестациялау, сынау және калибрлеу. Өлшем
құралдарын мемлекеттік сынауға кеңінен тоқталу. Қазақстан
Республикасындағы эканомиканың тұрақсыздығы, саяси факторлар мен
эканомикалық рыноктың қалыптасу жолындағы мемлекет қозғалуының қиын
процессі, стандартизация, сертификация және метрология саласының жұмысына
әсер етеді. Халықаралық эканомикалық қатынастар мен әлемдік шаруашылықтың
тең құқықты қатысуышы болуы үшін, әлемдік тенденциялар мен жетістіктерді
есепке ала отырып, мемлекеттік эканомиканы жетілдіру керек.
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесін енгізер
алдында ҚР метрологтары өзінің әрекеттерін өлшеу құралдары мен өлшемнің
бірдейлігін қамтамасыз ету жолымен жүзеге асырылған, яғни олар нормаларға
сәйкес келетін, мемлекетте бекітілген бірліктер мен олардың метрологиялық
сипаттамаларда барлық градуировканы иеленуді қадағалайды.
Стандартизаци, сертификация және метрологияның халықтық жүйесінің
артта қалуы, ішкі және сыртқы рынокта ғана емес, сондай-ақ қазіргі заманға
сай бәсекелестік шартында, отандық өндірістер бастан кешетін қиындықтарды
тудырады. Аз уақыт аралығындағы стандартизация, сертификация және
метрология саласын жетілдіру бойынша тым жауапкершілікті болады және онымен
бірге отандық өнеркәсіп мекемелерінің тәжрібиелерінде аса көрінерлік
оңтайлы өсуге жетті.
Өлшем құралдарды реестрге енгізу кезінде, оларды
аттестатциялау, сынау және калибрлеу жүргізіледі. Қазақстан Республикасында
жасалатын және импортталатын өлшеу құралдарына белгiленген талаптарға
сәйкес сынақ жүргiзіледі. Метролгиялық аттестация ҚР СТ 2.30-2007 Өлшем
құралдарына метрологиялық аттестаттау жүргізу тәртібі талаптарына сай
жүргізіледі.
Бүгінгі таңда ДСҰ мүше елдерге қойылатын басты талап- өнім
сапасының жеткілікті деңгейде бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету
екені анық. Осыған байланысты Ресейде сапа жүйесін метрологиялық қамтамасыз
ету жұмыстарын жан жақты жетілдіру алға қойылған. Сапа жүйесін
метрологиялық қамтамасыз ету нормативтік құжаттар сериясы түрінде
рәсімделуі қажет, мысалы, кәсіпорынның стандарты түрінде. Өнімді шығарғанда
метрологиялық сараптама, өлшеу әдістерін өңдеу, стандартталмаған өлшеу
құралдарын аттестаттау, дайындағаннан бастап қабылдау бақылауына дейінгі
өлшеу жүйелері сияқты сұрақтарға қатысты болуы керек.
Әрекет етуші өндірісте бұл- өлшеу құралдарын салыстырып тексеру немесе
калибрлеу. Аталған барлық құжаттар сапа жүйесін қамтамасыз етудің құрамдас
бөлігі болуы қажет. Бұл құжаттар осы өндірістің шығарып отырған өнімінің
сапасын тексеруге толық мүмкіндігі бар екенін және өлшеу нәтижелерін нақты,
дәл екеніне толықтай дәлел болуы қажет.
Метрологиялық жөндеу қызметі, техниканы дамыту және жетілдіру,
жаңа технологиялық процестерді ендіру, өнімнің, қызмет көрсетулердің және
еңбек сапасын жоғарылату анағұрлым жетілген өлшеу әдістерін енгізумен,
сондай-ақ өлшеу аспаптарының және сынау құрал-жабдықтарының санын
ұлғайтумен тығыз байланысты.
Қазіргі уақытта республиканың кәсіпорындары мен ұйымдары осы
техникалық құралдардың қомақты қоймасына иелік етеді, яғни оларды ұстау
және пайдалану үшін техникалық куәлік беру және жөндеу бойынша арнайы
қызметтер талап етіледі. Өлшемдер мен өлшем құралдарын қайта-қайта қалпына
келтіру өз қызметіне өлшем құралдары мен сынау құрал-жабдықтарын белсенді
қолданатын кез келген кәсіпорынның тіршілік етуі үшін міндетті шарт болып
табылады.
Стандартизация, сертификация және метрология бойынша жаңа концепцияның
қабылдануы, Қазақстанның ДСҰ кіру мүмкіндігін одан әрі жақындатады.
Стандартизация, сертификация және метрология бойынша ережелер мен
аспектілердің негізін өзгертуі, осы шарттардың негізгі түбегейлі құқықтық
өзгерістерді анықтайды.
Жетілдіру процессі шексіз. Мемлекетте TQM (Total Quality Management)
мәселесі шешілмей, көкжиекте әлуіметтік-этикалық сипаты бар критерийді
орнататын SA – 80002 халықаралық стандарты пайда болды.
Стандартизация, сертификация және метрология бойынша кейбір актуальды
салалар, ұйымдастыру жоспары және құқықтық жағынан едәуір алға жылжып,
мемлекетіміздің эканомикасына да әсерін тигізді.
Қазақстан Республикасының эканомикалық рынокка өтуі, ішкі және сыртқы
рыноктағы ұйымдар мен өндірістер, отандық фирмалары үшін жаңа талаптарды
анықтайды.
Әртүрлі бағыт пен деңгей бойынша халықаралық келісім шартпен құпталған
Халықаралық қызметтестік нормалардың халықтық және халықаралық ережелердің
гармонизациялауын талап етеді. Бұндай түрдегі стандартизация, сертификация
және метрология, жоспарлы эканомиканың жаңа жұмыс шарттарына сәйкес келмей,
Ресейдің мәдени эканомикаға интеграция мүмкіндігін тежейді. Біздің
мемлекетімізде жоспарланған ГАТГДСҰ-ға кіру шарты осыған жарқын мысал
болып табылады.
Қазақстан Республикасының Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы,
Стандартизация туралы, Өнім мен қызметті сертификациялау туралы, Өлшем
бірлігін қамтамасыз ету туралы заңдары, эканомика саласының
әрекеттері үшін маңызды, осы ұйымдастыруға жаңалықтар еңгізу үшін қажетті
құқықтық базасын құрады.
Шет елдерінің механикалық тәжрібиесін біздің отандық шарттарымызға
ауыстырып алуға болмайды, бірақ біздің мамандарымыз олар туралы хабарда
болуы керек, себебі қажетті деңгейде елімізбен шет елдерінде жүзеге
асыруды, қызмет көрсетуді және өнім өндіруге көмектесетін жаңа прогрессивті
шешімдерді қабылдауға көмектеседі.
Стандартизация және сертификация жұмыстарды жүргізудің негізі - өлшем
дәлдігі мен бірлігін қамтамасыз ететін метрология болып табылады.
Қазақстан Республикасының Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заң,
құқықтық-эканомикалық және ұйымдастыру негіздерін орнатады, метрология
саласында мемлекеттік басқару органдар мен жеке және заңды тұлғалардың
арасындағы, метрологиялық ызмет саласындағы қатынастарды реттейді және ол
азаматтармен Қазақстан Республикасының заңды мүдделерін өлшеулердің дұрыс
емес нәтижелерінің салдарынан қорғауға бағытталған.
Курстық жұмыстың мақсаты метрология саласындағы заң шығарушы базаны талдап,
өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің (МӨЖ) қазіргі күйі
мен оның әр түрлі даму жолдарын қарастыру болып табылады.
Алдымызға қайылған мақсатқа жету үшін келесі шарттарды жасау керек:
1. Қазастан Республикасындағы метрологияның даму тарихы мен
метрологияның теориялық негізі.
2. Метрологияның ғылым мен өндірістегі рөлін білу
3. Қазақстандағы метрология саласының заң шығарушы базасына талдау
жасау.
4. Метрология саласындағы заң шығарушы базасын жетілдіру үшін әртүрлі
жолдарын қарастыру.
I. ӨЛШЕМ ҚҰРАЛДАРЫ
1.1 Өлшеу құралдары және түрлері
Метрология – бұл қажетті дәлдікті алу амалдары мен бірлікті
қамтамасыз ететін құралдар мен әдістер және өлшем туралы ғылым.
Метрология үш бөлімнен тұрады: теориялық, заң шығарушы және қолданбалы
метрология.
Теориялық метрология – метрология дамудың іргелі негізін, физикалық
тұрақты шама бірлігінің жүйесін жасаумен және жаңа өлшеу әдістерін
дамытумен айналысады.
Заң шығарушы метрология – мемлекетте қолданылатын өлшеу лабараториялары,
өлшеу құралдары, өлшеу әдістері мен өлшем бірлігі мен рұқсат етілген
мемлекеттік талаптарды орнатады.
Қолданбалы метрология – әртүрлі саладағы теориялық және заң шығарушы
метрологияның практикалық қолдануын жүзеге асырады.
Практикалық жұмыста өлшемді қолданбайтын ешқандай облыс жоқ, егер де ол
кезде өлшем бірлігі мен өлшенетін ауқымның арасындағы қатынас табылатын
болса, қандай да болсын реттеу, бақылау, жоспарлау, болжау анализдері
кезінде, өнімнің сапасы мен өлшемі туралы, дайын өнім мен техникалық
опперациялардың жүруі туралы және барлық өндіру цикілі туралы нақты
мәліметтер болуы керек. Бұндай мәліметтерді олар параметралері мен
көрсеткіштердің, әр түрлі физикалық шамалардың едәуір санын өлшеу жолымен
алады. Қажетті нақты алынған өлшеу мәліметтері, дұрыс шешімді қабылдауды
қамтамасыз етеді. Дұрыс емес мәлімет өнім сапасының төмендеуіне,
аварияларға, ғылыми-зерттеу кезінде дұрыс емес шешімдерге, пайдалы кеңдер
қорын дұрыс емес бағалауына, сауда-коммерциялық операциялар кезінде есептен
жеп қоюына әкеп соғады. Өлшемге бірдей көзқарас келісуші мәліметпен
алмасуды, өлшеу құралдары мен әдістерін стандартизациялау мүмкіндігін,
халықаралық сауда алмасу жүесіндегі сыналған өнім мен өлшеу нәтижелерін
келісіліп қолдау кепілін береді. Барлық мамандарылған метрологтардың
өлшемдері кезінде (техникалық құралдармен өлшенген кездегі табылатын мән)
алынған мәндері дұрыс деп үміттенеді. Алынған өлшеу нәтижелеріндегі үміттін
жоқтығы ғана, оларды қайта өлшеп, басқа мамандар мен өлшеу лабараторияларын
қатыстырады. Н.И. Тюриннің Метрологияға кіріспе кітабында өлшеу қандай
болсын мұқияттықпен өткізілгенімен, қандай да болсын нақты өлшеу құралдарын
қолданғанымен өлшемнің нақты мәнін алу мүмкін емес деп жазған, яғни өлшем
мәнінің қателігі нөлге тең болмайды. Ықтималдық теориясы алынған өлшемді
өлшенетін мәннің нақтысына жақындауына мүмкіндік береді, және де ықтималдық
теориясы бізді шектен шықпайтын ықтималдық қателік шекарасын бағалауды
үйретті. Өлшемнің дұрыстығы алынған өлшем нәтижелерінің сенімділік
деңгейімен сипатталады. Міне осы өлшеу негізіне алынған.
Егер де біз өлшем туралы нақты және толық мәліметті білмесек, ғылыми-
зерттеу жұмыстардағы жетістіктеріміз, ғарышты танып білуіміз, барлық
салалардағы өнімнің сенімділігін қамтамасыз ететін жаңа техналогиялар мен
материалдарды құру мүмкін емес болушы еді. Көп жағдайларда қиын
мәселелерді, әр түрлі жердегі, әр түрлі уақыттағы әр түрлі өлшеу
құралдарының қолдануымен алынған өлшемдердің көп болуы негізінде шешуге
болады. Бұндай мәндерді тек қана олардың бір-біріне жарампаздық шарты
кезінде ғана қолданылады. Дәлдікті бір-біріне жарампаздықты, өлшемнің
нақтылығын жоғарлатуын өндірістің автоматизациясы мәжбүр етеді. Мәселенің
неғұрлым қиындығы, метрология мәндері соғұрлым көп болады. Барлық әрекеттер
өлшемсіз мүмкін емес. Көп өндіріс салаларында өлшемге байланысты жыл сайын
шығын көлемі 30%-ті құрайды.
Метрологияны қамтамасыз етудегі үлкен мәнді, энергетикалық,
материалдық және т.б. ресурстардың үнемдеу мәселесін иеленеді, себебі
өлшемнің нақты есебін, үнемдеу мен су ресурстарын, мұнай және мұнай
өнімдерін, газ, электрлік және жылу энергетикасының материалдар
құндылықтарын жоғалтпау негізі болып табылады. Қазіргі таразы құралдарының
қателігі мынандай: өлшеу процесінде өндірістің барлық өлшенген өнімнен 1%
аңғарылмай қалады. Мұнай, газ, жанар майдың көп мөлшері ескерілмейді. Егер
электрлік энергия счетчигінің қателігі – 2% болса, онда 2% энергия
ескерілмей қалады. Егер де осы пайызды дән, мұнай, газ, болат, шойын үшін
тоннада; электр энергиясы үшін килловатта берілсе онда жыл сайынғы шығын
миллиондаған теңгені құрайды. Егер дәлдік есебі екі есе ғана болса, онда
өнім мен материалдың үлкен саны есептеледі. Метрологиялық қызметтін жоқ
болуы, өлшем бірлігін қамтамасыз ету шартының бұзылуы өнім сапасын бақылау
кезіндегі техналогиялық процесстерді реттеу, ауруларды емдеу мен
диагностика кезіндегі және т.б. өлшеулер үлкен шығынға әкеледі.
Өнімді өндіру кезінде тек қана дайын өнімнің сапасын бағалау кезінде өлшеу
күйін ескеріп қана қоймай, сонымен қатар белсенді бақылау құралының
көмегімен, техналогиялық процесстердің өзінде сапа көрсеткіштерін бағалау
мүмкіндігі мен өлшеу күйін де ескеру керек. Жаңа бұйымды жасамас бұрын,
техналогиялық процесстегі өндірістің метрологиялық жағынан дайындық
мәселелерін шешіп, сынау мен өлшеу құралдарын жасау және аттестациялау
әдістерін қолдану қажет. Медицинадағы метрологияның мәні өте үлкен.
Медициналық өлшеу және сынау құралдарының (адамға қалпына келтіретін әсер
жасаушы) үлкен саны шығарылды. Медицинадағы өлшеулер гигиенада, терапия
және диагностика кезінде өткізіледі. Биалогиялық объект параметрлерінің
өлшеу көрсеткіштері бойынша адамның барлық және жеке мүшелерінің қызметі
мен жұмысқа қабілеттігі туралы пікір айтады. Биалогиялық объектіні емдеу
мақсатымен өткізілетін тарапта жанама ықпал етеді, оның параметрлері өлшеу
жолымен қадағалап, нормаланған болуы керек. Жанама ықпалы мен ағза
параметрлерінің өлшемдері нәтижесі бойынша емдеу жолының дұрыстығы мен іс-
әрекеттердің тиімді ықпал етуі туралы қортынды жасайды.
Гигиенада ағзаға қоршаған ортаның (су, ауа және т.б.) әсері зерттеледі, ол
үшін көп өлшемдер жүргізіледі. Оператор алынған өлшеу нәтижелерінде күмәні
болмауы керек. Ол үшін эксплуатация кезінде үнемі слыстырып тексеруден
өтетін, метрологиялық аттестациясы бар, сынаудан өткен өлшеу құралдарын
ғана қолдану керек. Өлшеу кезіндегі әдіс, метрологиялық аттестация мен
регистрациядан өтуі керек. Аттестациялық әдістің талаптарын ескеріп,
қолданған опператор өзінің өлшеу нәтижелерінің дұрыстығында сенімді болуға
болады және егер де оның қателігі берілген шектен шықпаса. Барлық бағыттағы
объектілерде заң шығарушы метрологияның негізін біліп, теориялық
метрологияны жетілдіре біліп, осының бәрін практикада қолдана алатын
мамандар болуы керек (басты метролог,өлшеу күйі үшін жауап беруші,
өлшемдерді қамтамасыз ететін операторлар). Өлшемді өткізу шығындары,
өндірілетін өнімді жасау үшін жалпы шығынның бөлігін құрайды. Өлшеу кез-
келген өндіріс бұйымы үшін қадағалау, сынау, дайындау және жобалаудың
барлық деңгейлерінен өтетді. Өлшеу техникасының даму деңгейіне байланысты
(өлшеу құралдары мен техникасы) өндірісі дамыған мемлекеттердің техникалық
және ғылыми потенциалының көрсеткіші бағаланады.
Өлшем (физикалық шаманың өлшемі, ҚР СТ 2.1-2000) деп берілген
мөлшердегі физикалық шаманы жаңғырту (сақтау) үшін қолданылатын өлшем
құралы. Өлшемнің бұл құралдарына кірлер, ұзындықтық ұштың өлшемдері, т.б.
жатады. Тәжірибеде бір мәнді және көп мәнді өлшемдер, сондай-ақ өлшемдер
жиыны және магазині қолданылады. Бір мәнді өлшемдер бір мөлшердегі
шамаларды жаңғыртады (кірлер). Көп мәнді өлшемдер физикалық шаманың бірнеше
өлшемдерін бейнелейді. Мысалы, миллиметрлік сызғыш заттың ұзындығын
сантиметрмен де, миллиметрмен де көрсете алады. Өлшемнің жиындары мен
магазиндері шаманың кейбір аралық немесе қосынды мәндерін бейнелеуге
мүмкіндік алу үшін бір мәнді және көп мәнді өлшемдердің бірігуін көрсетеді.
Өлшемдер жиыны әртүрлі мөлшердегі біртекті өлшемдердің жиынтығын көрсетеді,
ол жиынды қолдануға мүмкіндік береді, мысалы, лабораториялық кір жиыны.
Өлшемдер магазині – бір механикалық бүтінге конструктивті біріктірілген
өлшемдер магазині. Бір мәнді өлшемдерге стандартты үлгілер және стандартты
заттар жатады. Стандартты үлгі - белгілі бір сипаттаманың сандық мәнін
орнату мақсатында метрологиялық аттестациялауға ұшырайтын, қажетті түрде
рәсімделген заттың белгілі мөлшері (пробасы). Бұл сипаттама (немесе қасиет)
сыртқы ортаның белгіленген жағдайларында мәні белгілі шама болып табылады.
Мұндай үлгілерге, мысалы, қаттылықтың нақтымәндері бар минералдар жиыны
жатады. Олар осы параметрді басқа минералдарда анықтау үшін пайдаланылады
(Моос шкаласы).
Өлшемдерді пайдаланғанда немесе жұмыс істегенде көбінесе басты назарды
олардың номиналды және нақты мәндерін, сондай-ақ өлшем қателігі мен
разрядын (дәрежесін) ескеру қажет. Номиналды деп өлшемде көрсетілген мәнді
атайды. Өлшемнің нақты мәні ресми эталонды пайдаланған жоғары сапалы өлшеу
нәтижесі ретінде арнайы куәлікте көрсетілуі керек. Номиналды және нақты
мәндердің айырмасы өлшемнің қателігі деп аталады. Қателікке таңбасы бойынша
қарама-қарсы шама өлшемде көрсетілген номиналды мәнге түзетуді білдіреді.
Аттестациялау кезінде қателіктер табылуы мүмкін болғандықтан, өлшемдер
разрядтарға бөлінеді (1, 2-разрядты) және разрядты эталондар деп аталады
(үлгіліөлшеуішқұралдар). Оларды өлшем құралдарды салыстырып тексеру үшін
пайдаланады. Өлшем қателіктерінің шамасы өлшемдерді топтарға (кластарға)
бөлу үшін негіз болады.
1.2 Өлшем құралдарын реестрге енгізу тәртібі
Типті бекіту мақсатында өлшем құралдарына сынақ жүргізуге өтінішті
(бұдан әрі - өтініш), Қазақстан Республикасының сауда және индустрия
министрлігінің метрология және техникалық реттеу комитетіне тапсырады (одан
әрі Комитет).
Типті бекіту мақсатында өтініш беруші өтінішпен қоса мынадай құжаттарды
ұсынады:
• сынақ бағдарламасының жобасы немесе өзгерту жобасы немесе типтік
бағдарламаға толықтырулар;
• толық техникалық және метрологиялық сипаттамалары бар өндіруші-
фирманың құжаттамалар жинағы;
• салыстырып тексеру құралдары мен әдістемелерін регламенттейтін
пайдалану құжаттамасындағы тарау жоқ болғандағы ҚР СТ 2.63 сәйкес
салыстырып тексеру әдістемесінің жобасы;
• екі данада, 13х18 немесе 18х24 жалпы көріністегі суреттермен осы
стандарттың Д қосымшасына сәйкес пішін бойынша типті сипаттау жобасы;
• типтің сипаттамасын ашық басылымда жариялау мүмкіндігі туралы өтініш
берушінің хаты;
• салыстырып тексеру құралдарымен Қазақстан Республикасында оларды
пайдалану процессіндегі өлшем құралдарының қамтамасыз етілгендігі
туралы мағлұматтар, сондай-ақ оларға қызмет көрсетуді және жөндеуді
іске асыратын кәсіпорындар мен ұйымдар туралы мәліметтер;
• ұсынылатын салыстырып тексеру аралық интервалдың негіздігін растайтын
құжаттар.
Шет елдік өндірушінің құжаттар мемлекеттік немесе орыс тілдеріндегі
аудармасымен ұсынылады. Өтінішпен қоса ұсынылған құжаттарды жұмыс үшін
ҚазМетрИн РМК тапсырылады. ҚазМетрИн РМК өлшем құралдарының типін
бекіту мақсатында эксперименттік зерттеулер жүргізуге өтініш берушімен
келісім шартқа отырады. Эксперименттік зерттеулер жүргізу туралы жұмысының
орындау мерзімі келісім шарт бойынша төленген күннен бастап 3 ай. Типті
бекіту мақсатында өлшем құралдарының сынағы өтініш берішумен келісімге
келген және уәкілетті органмен немесе мемлекеттік ғылыми метрологиялық
орталығымен бекітілген ҚР СТ 2.6-2003 талаптарына сәйкес жобасымен немесе
типтік бағдарламен жүргізіледі, бекітілген орнатылған тәртібі бойынша
типтік бағдарламаға өзгеріс немесе қосымша толықтырып енгізуге болады.
Өлшем құралдарының типін бекіту туралы шешімді типті бекіту мақсатында және
бекітілген типке сәйкестікке өлшем құралдарын сынаудың дұрыс нәтижелерінің
негізінде техникалық реттеу және метрология (Комитет) жөніндегі уәкілетті
орган қабылдайды және 5 жыл мерзімге, ҚР СТ 2.21-2007 А қосымшасына сәйкес
пішін бойынша өлшем құралдарының типін бекіту туралы сертификатпен
расталады.
Бекітілген типке сәйкестікке өлшем құралдарына сынақтар жүргізу
тәртібі
Бекітілген типке сәйкестікке өлшем құралдарына сынақ жүргізу үшін өтініш
беруші өтінішпен қоса мынадай құжаттарды ұсынады:
• типті бекіту туралы сертификат көшірмесі;
• типті бекіту мақсатында өлшем құралдарын сынау актісінің көшірмесі
және бекітілген типке сәйкестікке өлшем құралдарын соңғы сынау
актілері, егер олар жүргізілген болса;
• Қазақстан Республикасының аймағында сериялы өндірілетін өлшем
құралдары үшін ГОСТ 2.601 сәйкес пайдалану құжаттары, ал Қазақстан
Республикасының аймағына енгізілетін өлшем құралдары үшін толық
техникалық және метрологиялық сипаттамалары бар дайындаушы фирманың
құжаттамалар жинағы;
Бекітілген типке сәйкестікке өлшем құралдарын сынауды типті бекіту
мақсатында өлшем құралдарына сынаулар жүргізу кезінде уәкілетті органмен
бекітілген бағдарлама бойынша жүргізеді. Қажет болған жағдайда уәкілетті
органмен бекітілген бағдарламаға өзгерістер мен толықтырулар әзірленеді,
өлшем құралдарын дайындау конструкциясына немесе технологиясына енгізілген
өзгерістер әсер ететін сипаттамалар мен параметрлерді тексеруді қосады.
1.3 Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүейсінің қазіргі
жағдайы
Өлшем бірлігі – бұл берілген ықтималдықтың бекітілген шекарасында
орналасқан өлшеу қателігі және өлшеу нәтижесі мен шама бірлігінің заңды
түрде берілуді сипаттайтын өлшем күйін айтамыз. Яғни бұл өлшем бірлігін
қайталап өткізуге қажетті орындалатын көп түрлі өлшемдердің барлық
нәтижелерін, олар талап еткен дәлдіктін кепілі мен оның нақтылығымен
қабаттас жүреді. Өлшеу қателігі өлшеудің қатесі деп атауға бола ма? Жоқ,
себебі қате деп оператормен жіберілген қатені айтады. Өлшем бірлігін
қамтамасыз ету (ӨБҚ) дегеніміз – заңды актілерге сәйкес өлшем бірлігін
қалпында ұстауға бағытталған, сондай-ақ мемлекеттік стандарттар мен басқа
да өлшем бірлігін қамтамасыз ететін нормативтік құжаттармен бекітілген
нормалар мен ережелер. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің негізгі мақсаты –
Қазақстан Республикасының эканомикасы мен халықтың құқықтарын дұрыс емес
нәтижелер салдарынан сақтау болып табылады (Қазақстан Республикасының 4-ші
бабының Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңының формулировкасы
туралы ойлансақ, ол салдардан емес, ол дұрыс емес нәтижелерінен сақтау).
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің басқа мақсаттары (1 Қосымша):
• қызмет пен процесстердің, мемлекеттік және импорттық өнім сапасының
қауіпсіздігі;
• ғылыми жұмыстар мен іргелі зерттеулер кезіндегі өлшемдердің дұрыстығы
• материалды және энергетикалық ресурстар есебінің дұрыстығы;
• қоршаған ортаны қорғау, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
адамдардың еңбек және тұрмыс жағдайларының қауіпсіздігін қадағалау,
диагностика мен ауруларды емдеу кездегі өлшеу нәтижелерінің дұрыстығы.
ӨБҚ – заттардың құрамы мен қасиеттері, табиғи құбылыстардың қасиеттері,
қоршаған ортаның күйі мен адам денсаулығын қорғау, хабарласу құрылғылары
мен көлік жұмыстарының сапасы туралы, өлшеудің дұрыс мәлімет алудың, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының эканомикасы мен халықтың құқығын дұрыс емес
өлшеу нәтижелерінің салдарынан қорғау кепілі болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қамтамасыз ету жүйесі (ҚР
МӨЖ) бұл – Қазақстан Республикасындағы өлшем бірлігін қамтамасыз ету
жөніндегі субъектілер, нормалар, құралдар мен әрекет түрлерінің мемлекеттік
басқару жүйесі.
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі әрекеттер және мемлекеттік басқару
жүейсін құру мен еңгізу үшін салмақты алғышарттар болды:
• біріншіден, өлшеу адам әрекетімен жасалған жаппай өнім болып табылады,
және де еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ортаны қадағалау, өнім
қауіпсіздігі мен сапасын қадағалау, материалдық және энергетикалық
құндылық ресурстарының есебі, ауруларды емдеу диагностикасы және т.б.
қадағалау шарттары негізінде жыл сайын оларға деген сұраным өседі;
• екіншіден, өлшем адам әрекетінің ең негізгісі болып табылады, және
оның сапасының талаптары (яғни дәлдікті) үздіксіз өсіп отырады;
• үшіншіден, халықаралық ынтымақтастықтың дамуы (сату, ғарышты танып
білу жөнінде бағдарламаларды бірігіп зерттеу, медицина саласы,
қоршаған ортаны қорғау) өлшеу нәтижелеріне өзара сенімділікті талап
етеді.
Өлшеу мәліметтерінің дұрыстығы мен нақтылығын жоғарлату мәселесін
метрология шешуі керек, және халық шаруашылығының барлық салаларында
қолданылатын оның нәтижелерінің шешімі, мемлекеттік шешу мәселелерінің
біріншісі болып қалады.
Өлшеудің мәліметі ұғымы – техникалық құралдарды қолдануымен, тәжіребиелі
жолмен алынған құбылыстардың, процесстердің, өнімдердің, бұйымдардың,
материалдар қасиеттерінің өлшемдік сипаттамасы туралы кез-келген мәліметті
қамтиды.
Өлшеу жолымен алынған мәлімет, халық шаруашылығының барлық дерлік басқару
органдарының әрекетіне негізделген. Бірақ бұл өлшем бірлігінің шарты
кезіндегі өлшеу мәліметі (өлшеу нәтижесі) оның дәлдік көрсеткіш мәнінің
бағалауы мен бекітілген бірлік түрінде берілсе ғана мүмкін. Осының
нәтижесінде өлшеу мәліметінің анықтау, қамтамасыз ету бірдейлігі мен
дұрыстығына бағытталған метрологиялық әрекет өлшем бірлігін қамтамасыз ету
ретінде анықталады. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесін
еңгізер алдында ҚР метрологтары өзінің әрекеттерін өлшеу құралдары мен
өлшемнің бірдейлігін қамтамасыз ету жолымен жүзеге асырылған, яғни олар
нормаларға сәйкес келетін, мемлекетте бекітілген бірліктер мен олардың
метрологиялық сипаттамаларда барлық градуировканы иеленуді қадағалайды. ҚР
МӨЖ-ні жасау мен еңгізу, метрология дамуындағы жаңа негізгі деңгейлер
әкелуді болжады. Осылай алғаш рет салаға заңды түрде өлшеу нәтижелері мен
метрологиялық қызмет процессінің әрекеті қосылып, оның өлшем бірлігін
қамтамасыз ету негізінде өлшеу құралдары мен өлшемнің бірдейлігін
қамтамасыз етудің мәні мен мақсаты өзгертіледі. Өлшем бірлігін қамтамасыз
етудің мәніне, құрама бөлігі ретінде, өлшеу құралдары мен өлшеудің
бірдейлігін қамтамасыз ету кіреді. Өлшем бірлігін қолдауына бағытталған,
талаптар мен нормалардың ережелерін бекіткен, нормативтік құжаттардың
комплексі ретінде, өлшем бірлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік жүесі
(МӨЖ), мемлекетте 1966 жылы КСРО-ң стандартизация және метрология жөніндегі
комитетпен қабылданады, ал 1971 жылы өлшемді орындау методикасының
метрологиялық аттестацияны, өлшеу құралдарының мемлекеттік және
ведомстволық тексеру мен өлшеу құралдарының мемлекеттік сынауды өткізу
тәртібі мен ұйымдастыруды анықтайтын МӨЖ нормативтік құжаттар қатары шықты.
Бірақ МӨЖ нормативтік құжаттар ретінде қазіргі заманға сай метрологиялық
әрекеттерді жүзеге асыруды қамтамасыз етпейді.
Сондықтан қазіргі кезде МӨЖ-ні өлшем бірлігін қамтамасыз етудің субъект,
нормалар, құралдар мен әрекет түрлерін басқарып, оның нәтижесі берілген
ықтималдықта, белгіленген шекарасынан шықпайтын өлшемнің қателігі мен заңды
өлшем бірлігі күйіндегі мемлекеттік жүесі деп түсінеді.
ҚР МӨЖ-сі өлшем бірлігін қамтамасыз ету негізінде субъект, нормалар,
құралдар мен әрекет түрлері өзінде қамтитын бағынышты жүені құрастыруды
қарастырды. Мысалға ҚР МӨЖ жүесіндегі ҚР Ст 2.11 сәйкес Қазақстан
Республикасындағы бағынышты жүесіне калибрлеу жүесі орнатылған [10,159].
ҚР МӨЖ объектілері мен құрлымы 2 Қосымшада көрсетілген. ҚР МӨЖ-ң негізгі
мақсаты - өлшем бірлігін қамтамасыз етудегі мәселелерді шешу үшін,
нормативтік-құқықтық, техникалық және эканомикалық жағдайларды жасау болып
табылады.
ҚР МӨЖ-ң негізгі міндеттеріне мыналар жатады (3 Қосымша):
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөнінде оптималды басқару принціптер мен
әрекеттерін дамыту;
• шама бірліктер эталонды базасын құру мен жетілдіру;
• метрология саласындағы негізгі терминдер мен анықтамаларды бекіту;
• өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік базасын құру мен
жетілдіру;
• метрология саласындағы ережелер, талаптар мен нормалармен бірге,
халықаралық, мемлекетаралық, аймақтық және мемлекеттік ережелер,
нормалар мен талаптардың оңтайлылығы;
• өлшеу саласындағы информациялық қамтамасыз етілу.
• ҚР МӨЖ-ң негізгі ұстанымдары:
• ҚР-ң териториясында қолдануға рұқсат етілген заңды шама
бірліктеріндегі өлшеу нәтижелерінің бірігуі;
• берілген ықтималдықпен орнатылған шекараларында орналасқан, қателігі
бар өлшемді жүзеге асыру;
• өлшеу құралдарының шама бірлік эталондарынан өлшем бірлік мөлшеріне
берілуі;
• заңды және нормативті құжаттарға сәйкес өлшем бірліктерін қамтамасыз
ету бойынша әрекеттерді жүзеге асыру.
• ҚР МӨЖ объектілері мыналар:
• шама бірліктері;
• шама бірлік эталондары;
• өлшеу құралдары (ӨҚ);
• өлшеу нәтижелері мен әдістерінің және өлшеу құралдарына талап қою;
• өлшемді орындау әдістемесі (ӨОӘ);
• нормативтік құжаттар (НҚ).
Келесі бөлімдерде МӨЖ-ң объектілерін анығырақ қарастырамыз. Бұнда өлшем
бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің ерекшеліктеріне тоқталу
керек. Шама бірліктері Қазақстан Республикасының териториясында халықаралық
өлшеу жүесінің шама бірліктерін қолдануға рұқсат етіледі. Стандартизаци,
метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органның шешімі бойынша
халықаралық өлшеу жүесіне кірмейтін шама бірліктері рұқсат етіледі. Шама
бірліктерінің мемлекеттік эталоны. ҚР МӨЖ-ң техникалық негізін шама
бірліктерінің мемлекеттік эталондары құрайды. Олардың құрлымы мен мазмұнын
мемлекет жүзеге асырады. Мемлекеттік эталондар шама бірліктерін сақтау мен
қайталау үшін арналған (шама бірліктерін есе немесе үлестік мағынасында)
және ол Қазақстан Республикасының териториясындағы бастапқы ретінде
өлшемнің басқа өлшеу құралдарына беру мақсатымен қолданылады.
Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат етілген шама бірлікті
анықтау үшін өлшеу құралдары қолданылады, және олар орнатылған талаптар мен
эксплуатация шартына сәйкес болуы керек. Өлшеулерді орындау әдістері,
салаларда қолданылатын мемлекеттік метрологиялық қадағалаумен жүзеге
асырылады (ҚР 23 бабы Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заң), және
олар орнатылған тәртіппен стандартизация, метрология және сертификация
жөніндегі өкілетті органмен аккредиттеуге керек, өнімдерді орындау
әдістерін аттестацияланатын және жасауды жүзеге асыратын Метрологиялық
қызметтін ҚР МӨЖ-ң реестіріндегі метрологиялық аттестация мен
регистрациядан өтуі керек. ҚР-ң териториясындағы міндетті түрде
қолданылатын ҚР МӨЖ нормативтік құжаты стандартизация, метрология және
сертификация жөніндегі өкілетті орган бекітеді. ҚР МӨЖ Қазақстан
Республикасына қойылған талаптар бойынша өлшеу дәлдігі мен бірлігін қолдау
және жетістіктеріне арналған, техникалық және нормативтік негізінің
жиынтығы болып табылады. ҚР МӨЖ-ні ұйымдастыру негізі ҚР-ң қызметі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің
мемлекеттік басқарылуы, Қазақстан Республикасының стандартизация,
метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органы мен ҚР-ң
Мемстандартымен жүргізіледі, олар 4 Қосымшада көрсетілген функцияларды
орындайды.
Қақастан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің Мемстандарты:
• ҚР-ң метрологиялық қызметінің жұмыс координациясын жүзеге асырады;
• метрология саласындағы іргелі зерттеулер жүргізуді ұйымдастырады;
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарды бекіту
мен жұмыс тәртібін анықтайды;
• өлшеу құралдарын жөндеу, қолдану және жасау тәртібін анықтайды;
• өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің реестірін
жүргізеді;
• метрология жөніндегі халықаралық және аймақтық ұжымдарда Қазақстан
Республикасының өкілі болады;
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы кадрлерді дайындау мен қайта
дайындауды ұйымдастырады.
• Қазақстан Республикасы метрологиясының техникалық негізін мыналар
құрайды:
• Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметімен қолданылатын шама
бірліктерінің мемлекеттік эталондар жүйесі;
• өлшеу құралдары, соның ішінде мемлекет териториясында қолданылатын
заттар мен материалдардың құрамы мен қасиетінің стандартты үлгілері;
• заттар мен материалдардың қасиеті мен физикалық константалар жөнінде
стандартты анықтама мәліметтері.
• ҚР МӨЖ-ң нормативтік негізі мыналарды регламенттейді:
• шама бірліктері;
• мемлекеттін салыстырып тексеру сызбалары мен мемлекетін шама
эталондары;
• өлшеу құралдарын калибрлеу мен тексерудің әдістері мен құралдары;
• өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларының нөмірленген
номенклатурасы;
• өлшеу дәлдігінің нормалары;
• өлшеу дәлдігінің көрсеткіші мен өлшеу нәтижелерін көрсету формаларының
әдістері;
• өлшеуді орындау әдістемесі;
• заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты
үлгілеріне қойылатын талаптар;
• жобалау, құрлымдық және техналогиялық құжаттарды, нормативтік
құжаттардың метрологиялық сараптауын, өлшеу құралдардың калибрлеуі мен
тексеруді, метрологиялық аттестацияны, сынауды ұйымдастыру мен жүргізу
тәртібі;
• метрология саласындағы терминдер мен анықтамалар.
• ҚР МӨЖ номативтік құжаттары мыналарға бөлінеді:
• номалар мен ережелерді және жалпы талаптарды орнататын, негізін
қалаушысы;
• өлшемнің қандай да бір түріне нормалар мен ережелерді және талаптарды
регламенттеу.
• ҚР МӨЖ-дегі өлшем бірлігін қамтамасыз ету үшін келесі жұмыстар
орындалады (5 Қосымша):
• ҚР МӨЖ-ң нормативті құжаттарды жасау мен жетілдіру;
• Қазақстан Республикасының шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын
жасау, қолдану, сақтау және жетілдіру;
• шама бірліктері, мемлекеттік эталоннан өлшеу құралдарына шама
бірліктерінің өлшемінің берілуі.
• Өлшеу құралдарының бірдейлігін қамтамасыз ету келесі жолдармен
жүргізіледі:
• бекітілген типке сәйкестігі мен типтің бекіту мақсатымен өлшеу
құралдарын сынау;
• өлшеу құралдарының метрологиялық аттестациялауы;
• өлшеу құралдарын калибрлеу мен салыстырып тексеру;
• өлшеуді орындау әдістемесінің метрологиялық аттестациясы:
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді лицензиялау;
• мемлекеттік метралогиялық бақылау мен метрологиялық қадағалау;
• МӨЖ-ң эксперт-аудиторларын дайындау мен атестациялау;
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы мамандылығын жетілдіру;
• ақпараттық қамтамасыздандыру;
• Қазақстан Республикасымен жасалған халықаралық келісім шарт негізінде,
шет елдерінде метралогия саласында жасалған жұмыс нәтижелерін
мойындауды қамтамасыз ету;
• метрология бойынша халықаралық және аймақтық ұжымдардың жұмыстарына
қатысу.
II. ҚАЗАҚСТАН МЕТРОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ ҚазМетрИн
2.1Қазақстан метрология институты ҚазМетрИн-дің құрылу тарихы
Қазақстандағы өлшеу техникасы мен өлшемнің даму тарихы Ресейдегі
метрологияның қалыптасуымен тығыз байланысты. Қазақстан теориясындағы
алғашқы кеңсе 1923 жылы Семипалатинск бөлімінің Омск салыстырып тексеру
палатасы ретінде пайда болды. Оның мақсатына приборлардың қолдануға
жарамдылығын анықтау болды. Олар өндірістегі, сатылымдағы приборлардың
өлшемдері мен нақты өлшем мәндерін салыстырып тексерді. Бұны салыстырып
тексеру ал кеңсені Салыстырып тексеруші орган деп атады. 1925 жылы
Семипалатинск бөлімінің аты Өздік жеке салыстырып тексеру палатасына
ауыстырылады. Олардың жұмыс аумағына Семипалатинск және Жетіқара облыстары
жататын. Қазақстанның қалған териториясы Қазақстан Республикасынан тыс
орналасқан салыстырып тексеру кеңселеріне жататын (Саратов, Оренбург және
Орта Азия өлшем және таразы палаталары). 1929 жылы 1 қазанда
Семипалатинсктін өлшем және таразы палатасының аты Қазақстанның аймақтық
өлшем және таразы салыстырып тестеру палатасына өзгертілді, оны Вильковский
Н.З. басқарған. Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар Кеңесінің шешімі бойынша
Қазақтың аймақты палатасы Семипалатинсктен республиканың Алма-Аты
астанасына көшіріледі. Бұл кезде Қазақстанда тек қарапайым приборлар:
таразы, кірлер, сыйымдылық пен ұзындық өлшемдер мен манометрлер болған.
Қазақстандағы өндіріс пен мәдени-эканомикалық өмірдің дамуы, салыстырып
тексеру органдардың санының өсуі мен приборлардың тексеру номенклатурасының
кеңеюіне әкелді. 1931 жылы Қазақстанның Аймақты салыстырып тексеру
палатасының аты Қазақстанның аймақты стандартизация палатасына ауыстырылды.
Аймақты бюроға метрология мен стандартизацияның қолдану маштабтарын
кеңейтіп, халық шаруашылықтың барлық салаларындағы сапа мен өндіру
деңгейлерін көтеру үшін тиімді амалдарын табу тапсырылды. 1933 жылы
Қазақстанның аймақты стандартизация бюросының аты Қазақ КСМ-ң ІІМХК
негізіндегі өлшем мен таразының өкілетті басқару орталығының басқармасына
ауыстырылды. Одан кейін 1935 жылы Қазақ КСМ-ң ІІМХК негізіндегі өлшем мен
таразы бөліміне өзгертіледі, ал 1938 жылы Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар
Кеңесінің негізіндегі өлшеу құралдары мен өлшем істері жөніндегі өкілетті
басқару комитетіне ауыстырылды. Басқару құрлымы орталық аппараттан және
өлшеу құралдары мен өлшем істері бойынша 14 облыстан құралады.
Жұмысшылардың саны облысты қоса отырып 129 адам болған.
Соғыс жылдарынан кейін халық шаруашылығы қалпына келіп, өлшеу құралдарының
парк сандары көбейді. 1995 жылы бірінші разрядты иеленген Алма-Аты
мемлекеттік қадағалау лабараториясы ұйымдастырылған, кейін оның аты
Республиканың мемлекеттік қадағалау лабараториясына (РМҚЛ) өзгертілді.
Қазақстанда метрологияның қарқынды дамуы 60-шы жылдарда басталды.
Осы жылдарда жабдықтандыру жағынан көрсеткіш құралдар мен көмекші
құралдарға сәйкес келетін 2-ші, 3-ші разрядты, облыстық лабараторияның
қарқынды құрылысы басталды. Алма-Атының мемлекетік қадағалау
лабараториясында, механикалық, бұрышты-сызықтық, теплотехникалық, электрлік
өлшеу түрлері бойынша спекторіне кіретін салыстырып тексеру бөлімі құрылды.
1971 жылы ақпан айында КСРО-ң Қазақтың республикалық мемлекеттік стандарт
басқармасы құрылады. Басқару функциясын анықтайтын жаңа жағдай еңгізіледі.
Жаңа жағдаймен бірге жаңа мақсаттар мен міндеттер анықталып, стандартизация
және метрология саласындағы КСРО-ң мемлекеттік стандарт құқығы кеңейеді.
КСРО-ң Мемстандарттың негізгі мақсаттарының бірі, мемлекеттегі
стандартизация мен метрология жүйесін жасап, негізгі даму бағыттарын
анықтау, өнімнің сапасы мен өндірудің техникалық деңгейінің жоғарлауының
тиімді амалдары ретінді стандартизация мен метрологияның қолдану
маштабтарын кеңейту және оның жұмысының эксплуатациясы мен өндірудің
шығынын азайту болып табылады. 70-ші жылдарда Алма-Атыда физикалық шама
бірліктерді сақтап қайталауға, оларды эталоннан өлшеу құралдарының
корсеткіштеріне және салыстырып тексеру сызбаларына сәйкес, жұмысшы өлшеу
құралдарына беруге арналған арнайы мекемені салу жоспарланды. 1974 жылы
құрлыстың аяқталуы мен мекемелерді салыстырып тексеру құрылғылармен
қамтамасыз етуден кейін, аккустикалық өлшеу құралдарын салыстырып тексеру
бойынша, жоғары қуатты өлшеу құралдары бойынша, селкілдеу (вибрация) мен
жылдамдық бойынша, жоғарғы және төмен темпиратура бойынша, қысым мен 100
мыңға дейін баратын күш және жоғарғы жиілік бойынша жаңа лабараторияларды
құрды. Бұндай салыстырып тексерулер Қазақстанның өндірістері мен ұжымдардын
ғана емес, сондай-ақ Орта Азия мен Батыс Сібір мемлекеттерді де қамтамасыз
етеді. 1972 жылы Қапчағай қаласында радиоциондық қадағалау құрылғыларын
салыстырып тексеру бойынша лабаратория құрылды. Бұл лабаратория көрсеткіші
ерекше құрылғылармен қамтамасыз етіліп, изатоптарды сақтауға барлық
мүмкіндікті жасап, альфа - , бетта - , гамма – сәулеленудің энергиясы
бойынша өлшеу құралдарының толық диапазонын салыстырып тексеруді қамтамасыз
етеді. 1996 жылға дейін ол дозиметриялық және радиометриялық аппараттарын
мемлекеттік салыстырып тексеруді қамтамасыз ететін жалғыз лабаратория
болған. 70-шы жылдардың басында Өскемен, Целиноград, Шымкент, Жамдыл
қалаларында лабараториялар құрылды. Олар 2-ші, 3-ші разрядтары бойынша
салыстырып тексерудің ең жаңа құрылғыларымен қамтамасз етілді. 1975 жылы
өлшеу техникасы мен стандарттар бойынша Қазақ республикасының тарту
қадағалау лабараториясы Қазақ республикасының стандартизация мен метралогия
орталығы негізінде (ҚазРСМО) қайта құрылды, ол өнім өндіру мен жасауды
метрологиялық қамтамасыз етудің күйі мен шығарылатын өнімнің сапасының
стандарттары мен еңгізулерді сақтап, мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыруға
міндетті. 1971 жылы Қазақ КСМ мен бүкіл КСРО республикасында өлшеу
құралдарының бірдейлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік қадағалаудан өлшем
бірлігін қамтамаыз етуге өтуіне байланысты үлкен жұмыс істелді.
Республикадағы өндірістермен шығарылатын және жасалынатын өлшеу
құралдары мемлекеттік сынаудан өткізіледі, өндірістің бірлік өлшеу
құралдарын метрологиялық аттестациялауды ұйымдастырады, өлшеуді орындау
бойынша аттестациялаудың методикасын жасау жұмыстары басталады. Осындай
жұмыстар халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы өлшем күйлерінің
анализін өткізуге түрткі болды. 1977 жылы КСРО-ң Мемстандарт тапсырысы
бойынша Алма-Атының стандартизация және метрология орталығында (АСМО) түсті
металдарға арналған мемлекеттік стандарт үлгілері (МСҮ) жасалды. Барлық
Кеңестердің Сверловск филиалының метрологиялық ғылыми-зерттеу институтында
МСҮ үшін арнайы техникалық құрылғы жасалды. МСҮ-ң реестрдің 35 түрі
Орталықпен жасалып жүргізілді және МСҮ-ң 9000 данасы жасалынды.
Республикада 8 млн. астам өлшеу құралдарының эксплуатациясы болды. Осындай
метрологиялық қамтамасыз ету үшін Басты стандарт үлгілерінің орталығы мен
Басты мемлекет эталондар орталығының АСМО базасы негізінде эталондық база
құрылды. Республика 17 жұмыс эталондағы 13 мың жоғарғы сапалы өлшеу
құралдарының көрсеткіштерімен (ӨҚК), соның ішінде 1-ші разрядтың бастапқы
500-ден, 2-ші разрядтың 700-ден астамымен қамтамасыз етілді. 1992 жылы
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін, бұрынғы КСРО
мен барлық қатынастарын үзіп, Мемстандарттың жүйесі мен республиканың
эканомика құрлымында едәуір өзгерістер бола бастады. Рессей Федерациясы мен
Украинада орналасқан метрологиялық институттар 1992 жылға дейін бірегей
өлшеммен қамтамасыз етіліп, бұрыңғы Кеңес Үкіметіндегі өлшемнің барлық 17
түрі бойынша, метрология саласындағы нормативтік құжаттар мен негізгі
стандарттарды жасау еңгізілді. Осының нәтижесінде Республиканың Мемстандарт
алдында қиын жағдайлар қалыптасты, олардың негізгілері республикада қол
жеткен өлшеу деңгейін сақтап, Қазақстанның мемлекеттік эталондар базасын
құрып жасау, халықаралық талаптарға сай келетін нормативтік құжаттарды
дамыту болып табылады. Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету үшін 1993 жылы 18
қаңтарда Қазақстан Республикасының үкімімен Өлшем бірлігі туралы
Қазақстан Республикасының заңы қабылданады, ол метрологиялық инфрақұрлымның
басқармасының заңды принціптері мен қалыптасқан мемлекеттік қадағалау
формаларына ауыстыруға мүмкіндік берді.
Республика үкімімен Өлшем бірлігінін мемлекеттік жүйесін дамыту
бағдарламасы қабылданды, одан өлшеу деңгейінің көтерілуін тосқан. 1994
жылы Қазақстан Республикасы Халықаралық заң шығарушы метрология ұйымына тең
құқықты мүше ретінде кірді. Біздің мемлекет ИСО мүшесі болып және ТМД
мемлекеттері Стандартизация, метрология және сертификация саласында
келісілген саясатты жүргізу туралы келісім шартқа қол қойды.
Қазақстан Республикасының Индустрия және сауда министрлігі
Техникалық реттеу және метрология комитетінің Қазақстан метрология
институты (ҚазМетрИн) шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық
мемлекеттік кәсіпорны Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 1
қарашадағы № 1342 қаулысымен құрылды және Қазақстан Республикасындағы
метрология бойынша жалғыз институт болып табылады.
Ең басты мақсаттары азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін, және
Қазақстан Республикасының экономикасын өлшемнің теріс нәтижелері салдарынан
қорғауға бағытталған болып еңгезеді.
ҚазМетрИн РМК қызметінің негізгі мәні мен мақсаты:
1) Қазақстан Республикасында жасалатын және импортталатын өлшем
құралдарына белгіленген талаптарға сәйкес сынақ жүргізу;
2) техникалық (эталондық) базаны жетілдіру;
3) өлшем бірлігін қамтамасыз ету үшін метрология бойынша
нормативтік құжаттарды халықаралық талаптармен үйлестіру;
4) метрология саласында кадрларды дайындау және біліктілігін
арттыру;
5) өлшем бірлігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша жеке және
заңды тұлғаларды ақпараттық қамтамасыз ету болып табылады.
ҚазМетрИн РМК қойылған мақсатты іске асыру үшін мынадай
қызмет түрлерін жүзеге асырады:
1) Қазақстан Республикасы шама бірліктері эталондарын ғылыми дайындау,
құру, сақтау, қолдану және метрологиялық аттестаттау;
2) Қазақстан Республикасы эталондарынан шама бірліктері мөлшерін
салыстырып тексеру немесе калибрлеу арқылы заңды және жеке тұлғалардың
эталондарына беру және жаңғырту;
3) шама бірліктерінің эталондық базасын құру және жетілдірудің
мемлекеттік бағдарламасын, сондай-ақ ғылыми метрологиялық орталық ретінде
метрология саласындағы қолданбалы ғылыми зерттеулер бағдарламасын әзірлеу
және жүзеге асыруға қатысу;
4) шама бірліктерінің жаңа эталондарын, жоғары дәлдікті өлшем
құралдарын құру бойынша ғылыми зерттеулерді, оларды әзірлеу және өндіру
бойынша тәжірибелі – конструкторлық жұмыстарды, сондай-ақ заттар мен
материалдардың құрамы мен қасиетінің стандартты үлгілерін әзірлеу және
өндіру бойынша ғылыми–зерттеу жұмыстарын жүргізу;
5) мемлекетаралық және халықаралық деңгейлерде жүргізілетін Қазақстан
Республикасы шама бірліктері эталондарын салғастыруға қатысу, сондай-ақ
республика шегіндегі шама бірліктері эталондарын айналмалы және радиалды
салғастыруды ұйымдастыру және оларға қатысу;
6) өлшем құралдарын, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиетінің
стандартты үлгілерін, аттестатталған қоспалар мен салыстырып тексерілетін
газ қоспаларын, салыстырып тексеру, калибрлеу, жөндеу және өндіру;
7) уақыт пен жиіліктің, заттар мен материалдардың құрамы мен
қасиетінің стандартты үлгілерін, заттар мен материалдардың қасиеті және
физикалық константалары туралы стандартты анықтамалық деректердің
мемлекеттік қызметінің жұмысын қамтамасыз ету;
8) техникалық реттеу және өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында
нормативтік құқықтық кесімдерді әзерлеу және іске асыруға, сондай-ақ өлшем
бірлігін қамтамасыз ету және стандарттау саласында нормативтік құжаттарды
әзірлеуді, оларды мемлекетаралық және халықаралық нормалар және ережелермен
үйлестіруді жүзеге асыруға қатысу;
9) нормативтік құжаттарға, техникалық құжаттамаларға, соның ішінде
салыстырып тексеру әдістемелеріне, өлшем орындау әдістемелеріне, жергілікті
салыстырып тексеру сұлбаларына, өлшем құралдарын сынау және типін бекіту,
салыстырып тексеру және метрологиялық аттестаттау нәтижелерін тану
мақсатында материалдарды, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиетінің
Қазастан метрология институты ҚазМетрИн-дің құрылу тарихы 1992
жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін, бұрынғы
КСРО мен барлық қатынастарын үзіп, Мемстандарттың жүйесі мен республиканың
эканомика құрлымында едәуір өзгерістер бола бастады. Рессей Федерациясы мен
Украинада орналасқан метрологиялық институттар 1992 жылға дейін бірегей
өлшеммен қамтамасыз етіліп, бұрыңғы Кеңес Үкіметіндегі өлшемнің барлық 17
түрі бойынша, метрология саласындағы нормативтік құжаттар мен негізгі
стандарттарды жасау еңгізілді. Осының нәтижесінде Республиканың Мемстандарт
алдында қиын жағдайлар қалыптасты, олардың негізгілері республикада қол
жеткен өлшеу деңгейін сақтап, Қазақстанның мемлекеттік эталондар базасын
құрып жасау, халықаралық талаптарға сай келетін нормативтік құжаттарды
дамыту болып табылады.
Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету үшін 1993 жылы 18 қаңтарда
Қазақстан Республикасының үкімімен Өлшем бірлігі туралы Қазақстан
Республикасының заңы қабылданады, ол метрологиялық инфрақұрлымның
басқармасының заңды принціптері мен қалыптасқан мемлекеттік қадағалау
формаларына ауыстыруға мүмкіндік берді.
Республика үкімімен Өлшем бірлігінін мемлекеттік жүйесін дамыту
бағдарламасы қабылданды, одан өлшеу деңгейінің көтерілуін тосқан. 1994
жылы Қазақстан Республикасы Халықаралық заң шығарушы метрология ұйымына тең
құқықты мүше ретінде кірді. Біздің мемлекет ИСО мүшесі болып және ТМД
мемлекеттері Стандартизация, метрология және сертификация саласында
келісілген саясатты жүргізу туралы келісім шартқа қол қойды.
Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі
Техникалық реттеу және метрология комитеті Қазақстан метрология институты
(ҚазМетрИн) шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік
кәсіпорны (бұдан әрі - ҚазМетрИн РМК) Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1996 жылғы 1 қарашадағы № 1342 қаулысымен құрылды және Қазақстан
Республикасындағы жалғыз мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық болып
анықталды. Негізгі міндет Қазақстан Республикасының азаматтары мен
экономика мүдделерін сенімді емес өлшеу нәтижелері, отандық және
импортталатын өнімдердің қауіпсіздігі мен сапасын, процестерді жұмыстарды
және қызметті қамтамасыз ету салдарынан қорғау болып табылады.
2.2 Құрылымы
ҚазМетрИн РМК құрылымына Астана қаласындағы бас кәсіпорын және бес
филиалдар кіреді:
Алматы қаласындағы Оңтүстік-Қазақстан филиалы;
Орал қаласындағы Батыс-Қазақстан филиалы;
Өскемен қаласындағы Шығыс-Қазақстан филиалы;
Ақтөбе қаласындағы Ақтөбе филиалы;
Қарағанды қаласындағы Қарағанды филиалы.
Қазақстан Республикасының эталон базасы өлшеудің әртүрлі саласында
жұмыс істейтін эталондар жиынтығын білдіретін, еліміздің салалық
экономикасын метрологиялық қамтамасыз ету жүйесінің орталық, маңызды
элементі болып табылады. Қазақстан Республикасының эталон базасы 101 бірлік
эталон және эталон жабдығынан тұрады, оның ішінде:
58 бірлік - мемлекеттік эталон,
22 бірлік - жұмыстық эталон,
21 бірлік – эталон жабдығы.
Бас кәсіпорын мен филиалдардың калибрлеу және салыстырып тексеру
зертханалары ұлттық жүйеде ҚР СТ ИСОМЭК 17025-2007 талаптарына
сәйкестікке, сол сияқты халықаралық жүйеде - МС ИСОМЭК 17025:2005
талаптарына сәйкестікке аккредиттелген.
ҚазИнМетр РМК сынақ зертханасы да электрмагнитті үйлесімділікке (ЭМС)
өнімдерді сынау саласында техникалық құзыреттілікке ұлттық жүйеде
аккредиттелген және температура, діріл, шаң, ылғал әсеріне, қыздыруға
тұрқының төзімділігіне арналған сынақты және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
I. ӨЛШЕМ
ҚҰРАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5
1.1 Өлшеу құралдары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.5
1.2 Өлшем құралдарын реестрге енгізу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүейсінің қазіргі жағдайы...9
II. ҚАЗАҚСТАН МЕТРОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ ҚазМетрИн ... ... ... ... ... 15
2.1Қазақстан метрология институты ҚазМетрИн-дің құрылу тарихы ... ... 15
2.2
Құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
2.3 Негізгі нысаны мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III.ӨЛШЕМ ҚҰРАЛДАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕССТРГЕ ЕНГІЗУ ... ... ... ...
3.1 ӨҚ метрологиялық
аттестациялау ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
3.2 ӨҚ метрологиялық сынау және
калибрлеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
3.3 Ылғалдылық анализаторын реестрге енгізу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Өлшем құралдарын мемлекеттік
реестрге енгізу, оларды аттестациялау, сынау және калибрлеу. Өлшем
құралдарын мемлекеттік сынауға кеңінен тоқталу. Қазақстан
Республикасындағы эканомиканың тұрақсыздығы, саяси факторлар мен
эканомикалық рыноктың қалыптасу жолындағы мемлекет қозғалуының қиын
процессі, стандартизация, сертификация және метрология саласының жұмысына
әсер етеді. Халықаралық эканомикалық қатынастар мен әлемдік шаруашылықтың
тең құқықты қатысуышы болуы үшін, әлемдік тенденциялар мен жетістіктерді
есепке ала отырып, мемлекеттік эканомиканы жетілдіру керек.
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесін енгізер
алдында ҚР метрологтары өзінің әрекеттерін өлшеу құралдары мен өлшемнің
бірдейлігін қамтамасыз ету жолымен жүзеге асырылған, яғни олар нормаларға
сәйкес келетін, мемлекетте бекітілген бірліктер мен олардың метрологиялық
сипаттамаларда барлық градуировканы иеленуді қадағалайды.
Стандартизаци, сертификация және метрологияның халықтық жүйесінің
артта қалуы, ішкі және сыртқы рынокта ғана емес, сондай-ақ қазіргі заманға
сай бәсекелестік шартында, отандық өндірістер бастан кешетін қиындықтарды
тудырады. Аз уақыт аралығындағы стандартизация, сертификация және
метрология саласын жетілдіру бойынша тым жауапкершілікті болады және онымен
бірге отандық өнеркәсіп мекемелерінің тәжрібиелерінде аса көрінерлік
оңтайлы өсуге жетті.
Өлшем құралдарды реестрге енгізу кезінде, оларды
аттестатциялау, сынау және калибрлеу жүргізіледі. Қазақстан Республикасында
жасалатын және импортталатын өлшеу құралдарына белгiленген талаптарға
сәйкес сынақ жүргiзіледі. Метролгиялық аттестация ҚР СТ 2.30-2007 Өлшем
құралдарына метрологиялық аттестаттау жүргізу тәртібі талаптарына сай
жүргізіледі.
Бүгінгі таңда ДСҰ мүше елдерге қойылатын басты талап- өнім
сапасының жеткілікті деңгейде бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету
екені анық. Осыған байланысты Ресейде сапа жүйесін метрологиялық қамтамасыз
ету жұмыстарын жан жақты жетілдіру алға қойылған. Сапа жүйесін
метрологиялық қамтамасыз ету нормативтік құжаттар сериясы түрінде
рәсімделуі қажет, мысалы, кәсіпорынның стандарты түрінде. Өнімді шығарғанда
метрологиялық сараптама, өлшеу әдістерін өңдеу, стандартталмаған өлшеу
құралдарын аттестаттау, дайындағаннан бастап қабылдау бақылауына дейінгі
өлшеу жүйелері сияқты сұрақтарға қатысты болуы керек.
Әрекет етуші өндірісте бұл- өлшеу құралдарын салыстырып тексеру немесе
калибрлеу. Аталған барлық құжаттар сапа жүйесін қамтамасыз етудің құрамдас
бөлігі болуы қажет. Бұл құжаттар осы өндірістің шығарып отырған өнімінің
сапасын тексеруге толық мүмкіндігі бар екенін және өлшеу нәтижелерін нақты,
дәл екеніне толықтай дәлел болуы қажет.
Метрологиялық жөндеу қызметі, техниканы дамыту және жетілдіру,
жаңа технологиялық процестерді ендіру, өнімнің, қызмет көрсетулердің және
еңбек сапасын жоғарылату анағұрлым жетілген өлшеу әдістерін енгізумен,
сондай-ақ өлшеу аспаптарының және сынау құрал-жабдықтарының санын
ұлғайтумен тығыз байланысты.
Қазіргі уақытта республиканың кәсіпорындары мен ұйымдары осы
техникалық құралдардың қомақты қоймасына иелік етеді, яғни оларды ұстау
және пайдалану үшін техникалық куәлік беру және жөндеу бойынша арнайы
қызметтер талап етіледі. Өлшемдер мен өлшем құралдарын қайта-қайта қалпына
келтіру өз қызметіне өлшем құралдары мен сынау құрал-жабдықтарын белсенді
қолданатын кез келген кәсіпорынның тіршілік етуі үшін міндетті шарт болып
табылады.
Стандартизация, сертификация және метрология бойынша жаңа концепцияның
қабылдануы, Қазақстанның ДСҰ кіру мүмкіндігін одан әрі жақындатады.
Стандартизация, сертификация және метрология бойынша ережелер мен
аспектілердің негізін өзгертуі, осы шарттардың негізгі түбегейлі құқықтық
өзгерістерді анықтайды.
Жетілдіру процессі шексіз. Мемлекетте TQM (Total Quality Management)
мәселесі шешілмей, көкжиекте әлуіметтік-этикалық сипаты бар критерийді
орнататын SA – 80002 халықаралық стандарты пайда болды.
Стандартизация, сертификация және метрология бойынша кейбір актуальды
салалар, ұйымдастыру жоспары және құқықтық жағынан едәуір алға жылжып,
мемлекетіміздің эканомикасына да әсерін тигізді.
Қазақстан Республикасының эканомикалық рынокка өтуі, ішкі және сыртқы
рыноктағы ұйымдар мен өндірістер, отандық фирмалары үшін жаңа талаптарды
анықтайды.
Әртүрлі бағыт пен деңгей бойынша халықаралық келісім шартпен құпталған
Халықаралық қызметтестік нормалардың халықтық және халықаралық ережелердің
гармонизациялауын талап етеді. Бұндай түрдегі стандартизация, сертификация
және метрология, жоспарлы эканомиканың жаңа жұмыс шарттарына сәйкес келмей,
Ресейдің мәдени эканомикаға интеграция мүмкіндігін тежейді. Біздің
мемлекетімізде жоспарланған ГАТГДСҰ-ға кіру шарты осыған жарқын мысал
болып табылады.
Қазақстан Республикасының Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы,
Стандартизация туралы, Өнім мен қызметті сертификациялау туралы, Өлшем
бірлігін қамтамасыз ету туралы заңдары, эканомика саласының
әрекеттері үшін маңызды, осы ұйымдастыруға жаңалықтар еңгізу үшін қажетті
құқықтық базасын құрады.
Шет елдерінің механикалық тәжрібиесін біздің отандық шарттарымызға
ауыстырып алуға болмайды, бірақ біздің мамандарымыз олар туралы хабарда
болуы керек, себебі қажетті деңгейде елімізбен шет елдерінде жүзеге
асыруды, қызмет көрсетуді және өнім өндіруге көмектесетін жаңа прогрессивті
шешімдерді қабылдауға көмектеседі.
Стандартизация және сертификация жұмыстарды жүргізудің негізі - өлшем
дәлдігі мен бірлігін қамтамасыз ететін метрология болып табылады.
Қазақстан Республикасының Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заң,
құқықтық-эканомикалық және ұйымдастыру негіздерін орнатады, метрология
саласында мемлекеттік басқару органдар мен жеке және заңды тұлғалардың
арасындағы, метрологиялық ызмет саласындағы қатынастарды реттейді және ол
азаматтармен Қазақстан Республикасының заңды мүдделерін өлшеулердің дұрыс
емес нәтижелерінің салдарынан қорғауға бағытталған.
Курстық жұмыстың мақсаты метрология саласындағы заң шығарушы базаны талдап,
өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің (МӨЖ) қазіргі күйі
мен оның әр түрлі даму жолдарын қарастыру болып табылады.
Алдымызға қайылған мақсатқа жету үшін келесі шарттарды жасау керек:
1. Қазастан Республикасындағы метрологияның даму тарихы мен
метрологияның теориялық негізі.
2. Метрологияның ғылым мен өндірістегі рөлін білу
3. Қазақстандағы метрология саласының заң шығарушы базасына талдау
жасау.
4. Метрология саласындағы заң шығарушы базасын жетілдіру үшін әртүрлі
жолдарын қарастыру.
I. ӨЛШЕМ ҚҰРАЛДАРЫ
1.1 Өлшеу құралдары және түрлері
Метрология – бұл қажетті дәлдікті алу амалдары мен бірлікті
қамтамасыз ететін құралдар мен әдістер және өлшем туралы ғылым.
Метрология үш бөлімнен тұрады: теориялық, заң шығарушы және қолданбалы
метрология.
Теориялық метрология – метрология дамудың іргелі негізін, физикалық
тұрақты шама бірлігінің жүйесін жасаумен және жаңа өлшеу әдістерін
дамытумен айналысады.
Заң шығарушы метрология – мемлекетте қолданылатын өлшеу лабараториялары,
өлшеу құралдары, өлшеу әдістері мен өлшем бірлігі мен рұқсат етілген
мемлекеттік талаптарды орнатады.
Қолданбалы метрология – әртүрлі саладағы теориялық және заң шығарушы
метрологияның практикалық қолдануын жүзеге асырады.
Практикалық жұмыста өлшемді қолданбайтын ешқандай облыс жоқ, егер де ол
кезде өлшем бірлігі мен өлшенетін ауқымның арасындағы қатынас табылатын
болса, қандай да болсын реттеу, бақылау, жоспарлау, болжау анализдері
кезінде, өнімнің сапасы мен өлшемі туралы, дайын өнім мен техникалық
опперациялардың жүруі туралы және барлық өндіру цикілі туралы нақты
мәліметтер болуы керек. Бұндай мәліметтерді олар параметралері мен
көрсеткіштердің, әр түрлі физикалық шамалардың едәуір санын өлшеу жолымен
алады. Қажетті нақты алынған өлшеу мәліметтері, дұрыс шешімді қабылдауды
қамтамасыз етеді. Дұрыс емес мәлімет өнім сапасының төмендеуіне,
аварияларға, ғылыми-зерттеу кезінде дұрыс емес шешімдерге, пайдалы кеңдер
қорын дұрыс емес бағалауына, сауда-коммерциялық операциялар кезінде есептен
жеп қоюына әкеп соғады. Өлшемге бірдей көзқарас келісуші мәліметпен
алмасуды, өлшеу құралдары мен әдістерін стандартизациялау мүмкіндігін,
халықаралық сауда алмасу жүесіндегі сыналған өнім мен өлшеу нәтижелерін
келісіліп қолдау кепілін береді. Барлық мамандарылған метрологтардың
өлшемдері кезінде (техникалық құралдармен өлшенген кездегі табылатын мән)
алынған мәндері дұрыс деп үміттенеді. Алынған өлшеу нәтижелеріндегі үміттін
жоқтығы ғана, оларды қайта өлшеп, басқа мамандар мен өлшеу лабараторияларын
қатыстырады. Н.И. Тюриннің Метрологияға кіріспе кітабында өлшеу қандай
болсын мұқияттықпен өткізілгенімен, қандай да болсын нақты өлшеу құралдарын
қолданғанымен өлшемнің нақты мәнін алу мүмкін емес деп жазған, яғни өлшем
мәнінің қателігі нөлге тең болмайды. Ықтималдық теориясы алынған өлшемді
өлшенетін мәннің нақтысына жақындауына мүмкіндік береді, және де ықтималдық
теориясы бізді шектен шықпайтын ықтималдық қателік шекарасын бағалауды
үйретті. Өлшемнің дұрыстығы алынған өлшем нәтижелерінің сенімділік
деңгейімен сипатталады. Міне осы өлшеу негізіне алынған.
Егер де біз өлшем туралы нақты және толық мәліметті білмесек, ғылыми-
зерттеу жұмыстардағы жетістіктеріміз, ғарышты танып білуіміз, барлық
салалардағы өнімнің сенімділігін қамтамасыз ететін жаңа техналогиялар мен
материалдарды құру мүмкін емес болушы еді. Көп жағдайларда қиын
мәселелерді, әр түрлі жердегі, әр түрлі уақыттағы әр түрлі өлшеу
құралдарының қолдануымен алынған өлшемдердің көп болуы негізінде шешуге
болады. Бұндай мәндерді тек қана олардың бір-біріне жарампаздық шарты
кезінде ғана қолданылады. Дәлдікті бір-біріне жарампаздықты, өлшемнің
нақтылығын жоғарлатуын өндірістің автоматизациясы мәжбүр етеді. Мәселенің
неғұрлым қиындығы, метрология мәндері соғұрлым көп болады. Барлық әрекеттер
өлшемсіз мүмкін емес. Көп өндіріс салаларында өлшемге байланысты жыл сайын
шығын көлемі 30%-ті құрайды.
Метрологияны қамтамасыз етудегі үлкен мәнді, энергетикалық,
материалдық және т.б. ресурстардың үнемдеу мәселесін иеленеді, себебі
өлшемнің нақты есебін, үнемдеу мен су ресурстарын, мұнай және мұнай
өнімдерін, газ, электрлік және жылу энергетикасының материалдар
құндылықтарын жоғалтпау негізі болып табылады. Қазіргі таразы құралдарының
қателігі мынандай: өлшеу процесінде өндірістің барлық өлшенген өнімнен 1%
аңғарылмай қалады. Мұнай, газ, жанар майдың көп мөлшері ескерілмейді. Егер
электрлік энергия счетчигінің қателігі – 2% болса, онда 2% энергия
ескерілмей қалады. Егер де осы пайызды дән, мұнай, газ, болат, шойын үшін
тоннада; электр энергиясы үшін килловатта берілсе онда жыл сайынғы шығын
миллиондаған теңгені құрайды. Егер дәлдік есебі екі есе ғана болса, онда
өнім мен материалдың үлкен саны есептеледі. Метрологиялық қызметтін жоқ
болуы, өлшем бірлігін қамтамасыз ету шартының бұзылуы өнім сапасын бақылау
кезіндегі техналогиялық процесстерді реттеу, ауруларды емдеу мен
диагностика кезіндегі және т.б. өлшеулер үлкен шығынға әкеледі.
Өнімді өндіру кезінде тек қана дайын өнімнің сапасын бағалау кезінде өлшеу
күйін ескеріп қана қоймай, сонымен қатар белсенді бақылау құралының
көмегімен, техналогиялық процесстердің өзінде сапа көрсеткіштерін бағалау
мүмкіндігі мен өлшеу күйін де ескеру керек. Жаңа бұйымды жасамас бұрын,
техналогиялық процесстегі өндірістің метрологиялық жағынан дайындық
мәселелерін шешіп, сынау мен өлшеу құралдарын жасау және аттестациялау
әдістерін қолдану қажет. Медицинадағы метрологияның мәні өте үлкен.
Медициналық өлшеу және сынау құралдарының (адамға қалпына келтіретін әсер
жасаушы) үлкен саны шығарылды. Медицинадағы өлшеулер гигиенада, терапия
және диагностика кезінде өткізіледі. Биалогиялық объект параметрлерінің
өлшеу көрсеткіштері бойынша адамның барлық және жеке мүшелерінің қызметі
мен жұмысқа қабілеттігі туралы пікір айтады. Биалогиялық объектіні емдеу
мақсатымен өткізілетін тарапта жанама ықпал етеді, оның параметрлері өлшеу
жолымен қадағалап, нормаланған болуы керек. Жанама ықпалы мен ағза
параметрлерінің өлшемдері нәтижесі бойынша емдеу жолының дұрыстығы мен іс-
әрекеттердің тиімді ықпал етуі туралы қортынды жасайды.
Гигиенада ағзаға қоршаған ортаның (су, ауа және т.б.) әсері зерттеледі, ол
үшін көп өлшемдер жүргізіледі. Оператор алынған өлшеу нәтижелерінде күмәні
болмауы керек. Ол үшін эксплуатация кезінде үнемі слыстырып тексеруден
өтетін, метрологиялық аттестациясы бар, сынаудан өткен өлшеу құралдарын
ғана қолдану керек. Өлшеу кезіндегі әдіс, метрологиялық аттестация мен
регистрациядан өтуі керек. Аттестациялық әдістің талаптарын ескеріп,
қолданған опператор өзінің өлшеу нәтижелерінің дұрыстығында сенімді болуға
болады және егер де оның қателігі берілген шектен шықпаса. Барлық бағыттағы
объектілерде заң шығарушы метрологияның негізін біліп, теориялық
метрологияны жетілдіре біліп, осының бәрін практикада қолдана алатын
мамандар болуы керек (басты метролог,өлшеу күйі үшін жауап беруші,
өлшемдерді қамтамасыз ететін операторлар). Өлшемді өткізу шығындары,
өндірілетін өнімді жасау үшін жалпы шығынның бөлігін құрайды. Өлшеу кез-
келген өндіріс бұйымы үшін қадағалау, сынау, дайындау және жобалаудың
барлық деңгейлерінен өтетді. Өлшеу техникасының даму деңгейіне байланысты
(өлшеу құралдары мен техникасы) өндірісі дамыған мемлекеттердің техникалық
және ғылыми потенциалының көрсеткіші бағаланады.
Өлшем (физикалық шаманың өлшемі, ҚР СТ 2.1-2000) деп берілген
мөлшердегі физикалық шаманы жаңғырту (сақтау) үшін қолданылатын өлшем
құралы. Өлшемнің бұл құралдарына кірлер, ұзындықтық ұштың өлшемдері, т.б.
жатады. Тәжірибеде бір мәнді және көп мәнді өлшемдер, сондай-ақ өлшемдер
жиыны және магазині қолданылады. Бір мәнді өлшемдер бір мөлшердегі
шамаларды жаңғыртады (кірлер). Көп мәнді өлшемдер физикалық шаманың бірнеше
өлшемдерін бейнелейді. Мысалы, миллиметрлік сызғыш заттың ұзындығын
сантиметрмен де, миллиметрмен де көрсете алады. Өлшемнің жиындары мен
магазиндері шаманың кейбір аралық немесе қосынды мәндерін бейнелеуге
мүмкіндік алу үшін бір мәнді және көп мәнді өлшемдердің бірігуін көрсетеді.
Өлшемдер жиыны әртүрлі мөлшердегі біртекті өлшемдердің жиынтығын көрсетеді,
ол жиынды қолдануға мүмкіндік береді, мысалы, лабораториялық кір жиыны.
Өлшемдер магазині – бір механикалық бүтінге конструктивті біріктірілген
өлшемдер магазині. Бір мәнді өлшемдерге стандартты үлгілер және стандартты
заттар жатады. Стандартты үлгі - белгілі бір сипаттаманың сандық мәнін
орнату мақсатында метрологиялық аттестациялауға ұшырайтын, қажетті түрде
рәсімделген заттың белгілі мөлшері (пробасы). Бұл сипаттама (немесе қасиет)
сыртқы ортаның белгіленген жағдайларында мәні белгілі шама болып табылады.
Мұндай үлгілерге, мысалы, қаттылықтың нақтымәндері бар минералдар жиыны
жатады. Олар осы параметрді басқа минералдарда анықтау үшін пайдаланылады
(Моос шкаласы).
Өлшемдерді пайдаланғанда немесе жұмыс істегенде көбінесе басты назарды
олардың номиналды және нақты мәндерін, сондай-ақ өлшем қателігі мен
разрядын (дәрежесін) ескеру қажет. Номиналды деп өлшемде көрсетілген мәнді
атайды. Өлшемнің нақты мәні ресми эталонды пайдаланған жоғары сапалы өлшеу
нәтижесі ретінде арнайы куәлікте көрсетілуі керек. Номиналды және нақты
мәндердің айырмасы өлшемнің қателігі деп аталады. Қателікке таңбасы бойынша
қарама-қарсы шама өлшемде көрсетілген номиналды мәнге түзетуді білдіреді.
Аттестациялау кезінде қателіктер табылуы мүмкін болғандықтан, өлшемдер
разрядтарға бөлінеді (1, 2-разрядты) және разрядты эталондар деп аталады
(үлгіліөлшеуішқұралдар). Оларды өлшем құралдарды салыстырып тексеру үшін
пайдаланады. Өлшем қателіктерінің шамасы өлшемдерді топтарға (кластарға)
бөлу үшін негіз болады.
1.2 Өлшем құралдарын реестрге енгізу тәртібі
Типті бекіту мақсатында өлшем құралдарына сынақ жүргізуге өтінішті
(бұдан әрі - өтініш), Қазақстан Республикасының сауда және индустрия
министрлігінің метрология және техникалық реттеу комитетіне тапсырады (одан
әрі Комитет).
Типті бекіту мақсатында өтініш беруші өтінішпен қоса мынадай құжаттарды
ұсынады:
• сынақ бағдарламасының жобасы немесе өзгерту жобасы немесе типтік
бағдарламаға толықтырулар;
• толық техникалық және метрологиялық сипаттамалары бар өндіруші-
фирманың құжаттамалар жинағы;
• салыстырып тексеру құралдары мен әдістемелерін регламенттейтін
пайдалану құжаттамасындағы тарау жоқ болғандағы ҚР СТ 2.63 сәйкес
салыстырып тексеру әдістемесінің жобасы;
• екі данада, 13х18 немесе 18х24 жалпы көріністегі суреттермен осы
стандарттың Д қосымшасына сәйкес пішін бойынша типті сипаттау жобасы;
• типтің сипаттамасын ашық басылымда жариялау мүмкіндігі туралы өтініш
берушінің хаты;
• салыстырып тексеру құралдарымен Қазақстан Республикасында оларды
пайдалану процессіндегі өлшем құралдарының қамтамасыз етілгендігі
туралы мағлұматтар, сондай-ақ оларға қызмет көрсетуді және жөндеуді
іске асыратын кәсіпорындар мен ұйымдар туралы мәліметтер;
• ұсынылатын салыстырып тексеру аралық интервалдың негіздігін растайтын
құжаттар.
Шет елдік өндірушінің құжаттар мемлекеттік немесе орыс тілдеріндегі
аудармасымен ұсынылады. Өтінішпен қоса ұсынылған құжаттарды жұмыс үшін
ҚазМетрИн РМК тапсырылады. ҚазМетрИн РМК өлшем құралдарының типін
бекіту мақсатында эксперименттік зерттеулер жүргізуге өтініш берушімен
келісім шартқа отырады. Эксперименттік зерттеулер жүргізу туралы жұмысының
орындау мерзімі келісім шарт бойынша төленген күннен бастап 3 ай. Типті
бекіту мақсатында өлшем құралдарының сынағы өтініш берішумен келісімге
келген және уәкілетті органмен немесе мемлекеттік ғылыми метрологиялық
орталығымен бекітілген ҚР СТ 2.6-2003 талаптарына сәйкес жобасымен немесе
типтік бағдарламен жүргізіледі, бекітілген орнатылған тәртібі бойынша
типтік бағдарламаға өзгеріс немесе қосымша толықтырып енгізуге болады.
Өлшем құралдарының типін бекіту туралы шешімді типті бекіту мақсатында және
бекітілген типке сәйкестікке өлшем құралдарын сынаудың дұрыс нәтижелерінің
негізінде техникалық реттеу және метрология (Комитет) жөніндегі уәкілетті
орган қабылдайды және 5 жыл мерзімге, ҚР СТ 2.21-2007 А қосымшасына сәйкес
пішін бойынша өлшем құралдарының типін бекіту туралы сертификатпен
расталады.
Бекітілген типке сәйкестікке өлшем құралдарына сынақтар жүргізу
тәртібі
Бекітілген типке сәйкестікке өлшем құралдарына сынақ жүргізу үшін өтініш
беруші өтінішпен қоса мынадай құжаттарды ұсынады:
• типті бекіту туралы сертификат көшірмесі;
• типті бекіту мақсатында өлшем құралдарын сынау актісінің көшірмесі
және бекітілген типке сәйкестікке өлшем құралдарын соңғы сынау
актілері, егер олар жүргізілген болса;
• Қазақстан Республикасының аймағында сериялы өндірілетін өлшем
құралдары үшін ГОСТ 2.601 сәйкес пайдалану құжаттары, ал Қазақстан
Республикасының аймағына енгізілетін өлшем құралдары үшін толық
техникалық және метрологиялық сипаттамалары бар дайындаушы фирманың
құжаттамалар жинағы;
Бекітілген типке сәйкестікке өлшем құралдарын сынауды типті бекіту
мақсатында өлшем құралдарына сынаулар жүргізу кезінде уәкілетті органмен
бекітілген бағдарлама бойынша жүргізеді. Қажет болған жағдайда уәкілетті
органмен бекітілген бағдарламаға өзгерістер мен толықтырулар әзірленеді,
өлшем құралдарын дайындау конструкциясына немесе технологиясына енгізілген
өзгерістер әсер ететін сипаттамалар мен параметрлерді тексеруді қосады.
1.3 Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүейсінің қазіргі
жағдайы
Өлшем бірлігі – бұл берілген ықтималдықтың бекітілген шекарасында
орналасқан өлшеу қателігі және өлшеу нәтижесі мен шама бірлігінің заңды
түрде берілуді сипаттайтын өлшем күйін айтамыз. Яғни бұл өлшем бірлігін
қайталап өткізуге қажетті орындалатын көп түрлі өлшемдердің барлық
нәтижелерін, олар талап еткен дәлдіктін кепілі мен оның нақтылығымен
қабаттас жүреді. Өлшеу қателігі өлшеудің қатесі деп атауға бола ма? Жоқ,
себебі қате деп оператормен жіберілген қатені айтады. Өлшем бірлігін
қамтамасыз ету (ӨБҚ) дегеніміз – заңды актілерге сәйкес өлшем бірлігін
қалпында ұстауға бағытталған, сондай-ақ мемлекеттік стандарттар мен басқа
да өлшем бірлігін қамтамасыз ететін нормативтік құжаттармен бекітілген
нормалар мен ережелер. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің негізгі мақсаты –
Қазақстан Республикасының эканомикасы мен халықтың құқықтарын дұрыс емес
нәтижелер салдарынан сақтау болып табылады (Қазақстан Республикасының 4-ші
бабының Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңының формулировкасы
туралы ойлансақ, ол салдардан емес, ол дұрыс емес нәтижелерінен сақтау).
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің басқа мақсаттары (1 Қосымша):
• қызмет пен процесстердің, мемлекеттік және импорттық өнім сапасының
қауіпсіздігі;
• ғылыми жұмыстар мен іргелі зерттеулер кезіндегі өлшемдердің дұрыстығы
• материалды және энергетикалық ресурстар есебінің дұрыстығы;
• қоршаған ортаны қорғау, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
адамдардың еңбек және тұрмыс жағдайларының қауіпсіздігін қадағалау,
диагностика мен ауруларды емдеу кездегі өлшеу нәтижелерінің дұрыстығы.
ӨБҚ – заттардың құрамы мен қасиеттері, табиғи құбылыстардың қасиеттері,
қоршаған ортаның күйі мен адам денсаулығын қорғау, хабарласу құрылғылары
мен көлік жұмыстарының сапасы туралы, өлшеудің дұрыс мәлімет алудың, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының эканомикасы мен халықтың құқығын дұрыс емес
өлшеу нәтижелерінің салдарынан қорғау кепілі болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қамтамасыз ету жүйесі (ҚР
МӨЖ) бұл – Қазақстан Республикасындағы өлшем бірлігін қамтамасыз ету
жөніндегі субъектілер, нормалар, құралдар мен әрекет түрлерінің мемлекеттік
басқару жүйесі.
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі әрекеттер және мемлекеттік басқару
жүейсін құру мен еңгізу үшін салмақты алғышарттар болды:
• біріншіден, өлшеу адам әрекетімен жасалған жаппай өнім болып табылады,
және де еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ортаны қадағалау, өнім
қауіпсіздігі мен сапасын қадағалау, материалдық және энергетикалық
құндылық ресурстарының есебі, ауруларды емдеу диагностикасы және т.б.
қадағалау шарттары негізінде жыл сайын оларға деген сұраным өседі;
• екіншіден, өлшем адам әрекетінің ең негізгісі болып табылады, және
оның сапасының талаптары (яғни дәлдікті) үздіксіз өсіп отырады;
• үшіншіден, халықаралық ынтымақтастықтың дамуы (сату, ғарышты танып
білу жөнінде бағдарламаларды бірігіп зерттеу, медицина саласы,
қоршаған ортаны қорғау) өлшеу нәтижелеріне өзара сенімділікті талап
етеді.
Өлшеу мәліметтерінің дұрыстығы мен нақтылығын жоғарлату мәселесін
метрология шешуі керек, және халық шаруашылығының барлық салаларында
қолданылатын оның нәтижелерінің шешімі, мемлекеттік шешу мәселелерінің
біріншісі болып қалады.
Өлшеудің мәліметі ұғымы – техникалық құралдарды қолдануымен, тәжіребиелі
жолмен алынған құбылыстардың, процесстердің, өнімдердің, бұйымдардың,
материалдар қасиеттерінің өлшемдік сипаттамасы туралы кез-келген мәліметті
қамтиды.
Өлшеу жолымен алынған мәлімет, халық шаруашылығының барлық дерлік басқару
органдарының әрекетіне негізделген. Бірақ бұл өлшем бірлігінің шарты
кезіндегі өлшеу мәліметі (өлшеу нәтижесі) оның дәлдік көрсеткіш мәнінің
бағалауы мен бекітілген бірлік түрінде берілсе ғана мүмкін. Осының
нәтижесінде өлшеу мәліметінің анықтау, қамтамасыз ету бірдейлігі мен
дұрыстығына бағытталған метрологиялық әрекет өлшем бірлігін қамтамасыз ету
ретінде анықталады. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесін
еңгізер алдында ҚР метрологтары өзінің әрекеттерін өлшеу құралдары мен
өлшемнің бірдейлігін қамтамасыз ету жолымен жүзеге асырылған, яғни олар
нормаларға сәйкес келетін, мемлекетте бекітілген бірліктер мен олардың
метрологиялық сипаттамаларда барлық градуировканы иеленуді қадағалайды. ҚР
МӨЖ-ні жасау мен еңгізу, метрология дамуындағы жаңа негізгі деңгейлер
әкелуді болжады. Осылай алғаш рет салаға заңды түрде өлшеу нәтижелері мен
метрологиялық қызмет процессінің әрекеті қосылып, оның өлшем бірлігін
қамтамасыз ету негізінде өлшеу құралдары мен өлшемнің бірдейлігін
қамтамасыз етудің мәні мен мақсаты өзгертіледі. Өлшем бірлігін қамтамасыз
етудің мәніне, құрама бөлігі ретінде, өлшеу құралдары мен өлшеудің
бірдейлігін қамтамасыз ету кіреді. Өлшем бірлігін қолдауына бағытталған,
талаптар мен нормалардың ережелерін бекіткен, нормативтік құжаттардың
комплексі ретінде, өлшем бірлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік жүесі
(МӨЖ), мемлекетте 1966 жылы КСРО-ң стандартизация және метрология жөніндегі
комитетпен қабылданады, ал 1971 жылы өлшемді орындау методикасының
метрологиялық аттестацияны, өлшеу құралдарының мемлекеттік және
ведомстволық тексеру мен өлшеу құралдарының мемлекеттік сынауды өткізу
тәртібі мен ұйымдастыруды анықтайтын МӨЖ нормативтік құжаттар қатары шықты.
Бірақ МӨЖ нормативтік құжаттар ретінде қазіргі заманға сай метрологиялық
әрекеттерді жүзеге асыруды қамтамасыз етпейді.
Сондықтан қазіргі кезде МӨЖ-ні өлшем бірлігін қамтамасыз етудің субъект,
нормалар, құралдар мен әрекет түрлерін басқарып, оның нәтижесі берілген
ықтималдықта, белгіленген шекарасынан шықпайтын өлшемнің қателігі мен заңды
өлшем бірлігі күйіндегі мемлекеттік жүесі деп түсінеді.
ҚР МӨЖ-сі өлшем бірлігін қамтамасыз ету негізінде субъект, нормалар,
құралдар мен әрекет түрлері өзінде қамтитын бағынышты жүені құрастыруды
қарастырды. Мысалға ҚР МӨЖ жүесіндегі ҚР Ст 2.11 сәйкес Қазақстан
Республикасындағы бағынышты жүесіне калибрлеу жүесі орнатылған [10,159].
ҚР МӨЖ объектілері мен құрлымы 2 Қосымшада көрсетілген. ҚР МӨЖ-ң негізгі
мақсаты - өлшем бірлігін қамтамасыз етудегі мәселелерді шешу үшін,
нормативтік-құқықтық, техникалық және эканомикалық жағдайларды жасау болып
табылады.
ҚР МӨЖ-ң негізгі міндеттеріне мыналар жатады (3 Қосымша):
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөнінде оптималды басқару принціптер мен
әрекеттерін дамыту;
• шама бірліктер эталонды базасын құру мен жетілдіру;
• метрология саласындағы негізгі терминдер мен анықтамаларды бекіту;
• өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік базасын құру мен
жетілдіру;
• метрология саласындағы ережелер, талаптар мен нормалармен бірге,
халықаралық, мемлекетаралық, аймақтық және мемлекеттік ережелер,
нормалар мен талаптардың оңтайлылығы;
• өлшеу саласындағы информациялық қамтамасыз етілу.
• ҚР МӨЖ-ң негізгі ұстанымдары:
• ҚР-ң териториясында қолдануға рұқсат етілген заңды шама
бірліктеріндегі өлшеу нәтижелерінің бірігуі;
• берілген ықтималдықпен орнатылған шекараларында орналасқан, қателігі
бар өлшемді жүзеге асыру;
• өлшеу құралдарының шама бірлік эталондарынан өлшем бірлік мөлшеріне
берілуі;
• заңды және нормативті құжаттарға сәйкес өлшем бірліктерін қамтамасыз
ету бойынша әрекеттерді жүзеге асыру.
• ҚР МӨЖ объектілері мыналар:
• шама бірліктері;
• шама бірлік эталондары;
• өлшеу құралдары (ӨҚ);
• өлшеу нәтижелері мен әдістерінің және өлшеу құралдарына талап қою;
• өлшемді орындау әдістемесі (ӨОӘ);
• нормативтік құжаттар (НҚ).
Келесі бөлімдерде МӨЖ-ң объектілерін анығырақ қарастырамыз. Бұнда өлшем
бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің ерекшеліктеріне тоқталу
керек. Шама бірліктері Қазақстан Республикасының териториясында халықаралық
өлшеу жүесінің шама бірліктерін қолдануға рұқсат етіледі. Стандартизаци,
метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органның шешімі бойынша
халықаралық өлшеу жүесіне кірмейтін шама бірліктері рұқсат етіледі. Шама
бірліктерінің мемлекеттік эталоны. ҚР МӨЖ-ң техникалық негізін шама
бірліктерінің мемлекеттік эталондары құрайды. Олардың құрлымы мен мазмұнын
мемлекет жүзеге асырады. Мемлекеттік эталондар шама бірліктерін сақтау мен
қайталау үшін арналған (шама бірліктерін есе немесе үлестік мағынасында)
және ол Қазақстан Республикасының териториясындағы бастапқы ретінде
өлшемнің басқа өлшеу құралдарына беру мақсатымен қолданылады.
Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат етілген шама бірлікті
анықтау үшін өлшеу құралдары қолданылады, және олар орнатылған талаптар мен
эксплуатация шартына сәйкес болуы керек. Өлшеулерді орындау әдістері,
салаларда қолданылатын мемлекеттік метрологиялық қадағалаумен жүзеге
асырылады (ҚР 23 бабы Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заң), және
олар орнатылған тәртіппен стандартизация, метрология және сертификация
жөніндегі өкілетті органмен аккредиттеуге керек, өнімдерді орындау
әдістерін аттестацияланатын және жасауды жүзеге асыратын Метрологиялық
қызметтін ҚР МӨЖ-ң реестіріндегі метрологиялық аттестация мен
регистрациядан өтуі керек. ҚР-ң териториясындағы міндетті түрде
қолданылатын ҚР МӨЖ нормативтік құжаты стандартизация, метрология және
сертификация жөніндегі өкілетті орган бекітеді. ҚР МӨЖ Қазақстан
Республикасына қойылған талаптар бойынша өлшеу дәлдігі мен бірлігін қолдау
және жетістіктеріне арналған, техникалық және нормативтік негізінің
жиынтығы болып табылады. ҚР МӨЖ-ні ұйымдастыру негізі ҚР-ң қызметі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің
мемлекеттік басқарылуы, Қазақстан Республикасының стандартизация,
метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органы мен ҚР-ң
Мемстандартымен жүргізіледі, олар 4 Қосымшада көрсетілген функцияларды
орындайды.
Қақастан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің Мемстандарты:
• ҚР-ң метрологиялық қызметінің жұмыс координациясын жүзеге асырады;
• метрология саласындағы іргелі зерттеулер жүргізуді ұйымдастырады;
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарды бекіту
мен жұмыс тәртібін анықтайды;
• өлшеу құралдарын жөндеу, қолдану және жасау тәртібін анықтайды;
• өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің реестірін
жүргізеді;
• метрология жөніндегі халықаралық және аймақтық ұжымдарда Қазақстан
Республикасының өкілі болады;
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы кадрлерді дайындау мен қайта
дайындауды ұйымдастырады.
• Қазақстан Республикасы метрологиясының техникалық негізін мыналар
құрайды:
• Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметімен қолданылатын шама
бірліктерінің мемлекеттік эталондар жүйесі;
• өлшеу құралдары, соның ішінде мемлекет териториясында қолданылатын
заттар мен материалдардың құрамы мен қасиетінің стандартты үлгілері;
• заттар мен материалдардың қасиеті мен физикалық константалар жөнінде
стандартты анықтама мәліметтері.
• ҚР МӨЖ-ң нормативтік негізі мыналарды регламенттейді:
• шама бірліктері;
• мемлекеттін салыстырып тексеру сызбалары мен мемлекетін шама
эталондары;
• өлшеу құралдарын калибрлеу мен тексерудің әдістері мен құралдары;
• өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларының нөмірленген
номенклатурасы;
• өлшеу дәлдігінің нормалары;
• өлшеу дәлдігінің көрсеткіші мен өлшеу нәтижелерін көрсету формаларының
әдістері;
• өлшеуді орындау әдістемесі;
• заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты
үлгілеріне қойылатын талаптар;
• жобалау, құрлымдық және техналогиялық құжаттарды, нормативтік
құжаттардың метрологиялық сараптауын, өлшеу құралдардың калибрлеуі мен
тексеруді, метрологиялық аттестацияны, сынауды ұйымдастыру мен жүргізу
тәртібі;
• метрология саласындағы терминдер мен анықтамалар.
• ҚР МӨЖ номативтік құжаттары мыналарға бөлінеді:
• номалар мен ережелерді және жалпы талаптарды орнататын, негізін
қалаушысы;
• өлшемнің қандай да бір түріне нормалар мен ережелерді және талаптарды
регламенттеу.
• ҚР МӨЖ-дегі өлшем бірлігін қамтамасыз ету үшін келесі жұмыстар
орындалады (5 Қосымша):
• ҚР МӨЖ-ң нормативті құжаттарды жасау мен жетілдіру;
• Қазақстан Республикасының шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын
жасау, қолдану, сақтау және жетілдіру;
• шама бірліктері, мемлекеттік эталоннан өлшеу құралдарына шама
бірліктерінің өлшемінің берілуі.
• Өлшеу құралдарының бірдейлігін қамтамасыз ету келесі жолдармен
жүргізіледі:
• бекітілген типке сәйкестігі мен типтің бекіту мақсатымен өлшеу
құралдарын сынау;
• өлшеу құралдарының метрологиялық аттестациялауы;
• өлшеу құралдарын калибрлеу мен салыстырып тексеру;
• өлшеуді орындау әдістемесінің метрологиялық аттестациясы:
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді лицензиялау;
• мемлекеттік метралогиялық бақылау мен метрологиялық қадағалау;
• МӨЖ-ң эксперт-аудиторларын дайындау мен атестациялау;
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы мамандылығын жетілдіру;
• ақпараттық қамтамасыздандыру;
• Қазақстан Республикасымен жасалған халықаралық келісім шарт негізінде,
шет елдерінде метралогия саласында жасалған жұмыс нәтижелерін
мойындауды қамтамасыз ету;
• метрология бойынша халықаралық және аймақтық ұжымдардың жұмыстарына
қатысу.
II. ҚАЗАҚСТАН МЕТРОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ ҚазМетрИн
2.1Қазақстан метрология институты ҚазМетрИн-дің құрылу тарихы
Қазақстандағы өлшеу техникасы мен өлшемнің даму тарихы Ресейдегі
метрологияның қалыптасуымен тығыз байланысты. Қазақстан теориясындағы
алғашқы кеңсе 1923 жылы Семипалатинск бөлімінің Омск салыстырып тексеру
палатасы ретінде пайда болды. Оның мақсатына приборлардың қолдануға
жарамдылығын анықтау болды. Олар өндірістегі, сатылымдағы приборлардың
өлшемдері мен нақты өлшем мәндерін салыстырып тексерді. Бұны салыстырып
тексеру ал кеңсені Салыстырып тексеруші орган деп атады. 1925 жылы
Семипалатинск бөлімінің аты Өздік жеке салыстырып тексеру палатасына
ауыстырылады. Олардың жұмыс аумағына Семипалатинск және Жетіқара облыстары
жататын. Қазақстанның қалған териториясы Қазақстан Республикасынан тыс
орналасқан салыстырып тексеру кеңселеріне жататын (Саратов, Оренбург және
Орта Азия өлшем және таразы палаталары). 1929 жылы 1 қазанда
Семипалатинсктін өлшем және таразы палатасының аты Қазақстанның аймақтық
өлшем және таразы салыстырып тестеру палатасына өзгертілді, оны Вильковский
Н.З. басқарған. Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар Кеңесінің шешімі бойынша
Қазақтың аймақты палатасы Семипалатинсктен республиканың Алма-Аты
астанасына көшіріледі. Бұл кезде Қазақстанда тек қарапайым приборлар:
таразы, кірлер, сыйымдылық пен ұзындық өлшемдер мен манометрлер болған.
Қазақстандағы өндіріс пен мәдени-эканомикалық өмірдің дамуы, салыстырып
тексеру органдардың санының өсуі мен приборлардың тексеру номенклатурасының
кеңеюіне әкелді. 1931 жылы Қазақстанның Аймақты салыстырып тексеру
палатасының аты Қазақстанның аймақты стандартизация палатасына ауыстырылды.
Аймақты бюроға метрология мен стандартизацияның қолдану маштабтарын
кеңейтіп, халық шаруашылықтың барлық салаларындағы сапа мен өндіру
деңгейлерін көтеру үшін тиімді амалдарын табу тапсырылды. 1933 жылы
Қазақстанның аймақты стандартизация бюросының аты Қазақ КСМ-ң ІІМХК
негізіндегі өлшем мен таразының өкілетті басқару орталығының басқармасына
ауыстырылды. Одан кейін 1935 жылы Қазақ КСМ-ң ІІМХК негізіндегі өлшем мен
таразы бөліміне өзгертіледі, ал 1938 жылы Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар
Кеңесінің негізіндегі өлшеу құралдары мен өлшем істері жөніндегі өкілетті
басқару комитетіне ауыстырылды. Басқару құрлымы орталық аппараттан және
өлшеу құралдары мен өлшем істері бойынша 14 облыстан құралады.
Жұмысшылардың саны облысты қоса отырып 129 адам болған.
Соғыс жылдарынан кейін халық шаруашылығы қалпына келіп, өлшеу құралдарының
парк сандары көбейді. 1995 жылы бірінші разрядты иеленген Алма-Аты
мемлекеттік қадағалау лабараториясы ұйымдастырылған, кейін оның аты
Республиканың мемлекеттік қадағалау лабараториясына (РМҚЛ) өзгертілді.
Қазақстанда метрологияның қарқынды дамуы 60-шы жылдарда басталды.
Осы жылдарда жабдықтандыру жағынан көрсеткіш құралдар мен көмекші
құралдарға сәйкес келетін 2-ші, 3-ші разрядты, облыстық лабараторияның
қарқынды құрылысы басталды. Алма-Атының мемлекетік қадағалау
лабараториясында, механикалық, бұрышты-сызықтық, теплотехникалық, электрлік
өлшеу түрлері бойынша спекторіне кіретін салыстырып тексеру бөлімі құрылды.
1971 жылы ақпан айында КСРО-ң Қазақтың республикалық мемлекеттік стандарт
басқармасы құрылады. Басқару функциясын анықтайтын жаңа жағдай еңгізіледі.
Жаңа жағдаймен бірге жаңа мақсаттар мен міндеттер анықталып, стандартизация
және метрология саласындағы КСРО-ң мемлекеттік стандарт құқығы кеңейеді.
КСРО-ң Мемстандарттың негізгі мақсаттарының бірі, мемлекеттегі
стандартизация мен метрология жүйесін жасап, негізгі даму бағыттарын
анықтау, өнімнің сапасы мен өндірудің техникалық деңгейінің жоғарлауының
тиімді амалдары ретінді стандартизация мен метрологияның қолдану
маштабтарын кеңейту және оның жұмысының эксплуатациясы мен өндірудің
шығынын азайту болып табылады. 70-ші жылдарда Алма-Атыда физикалық шама
бірліктерді сақтап қайталауға, оларды эталоннан өлшеу құралдарының
корсеткіштеріне және салыстырып тексеру сызбаларына сәйкес, жұмысшы өлшеу
құралдарына беруге арналған арнайы мекемені салу жоспарланды. 1974 жылы
құрлыстың аяқталуы мен мекемелерді салыстырып тексеру құрылғылармен
қамтамасыз етуден кейін, аккустикалық өлшеу құралдарын салыстырып тексеру
бойынша, жоғары қуатты өлшеу құралдары бойынша, селкілдеу (вибрация) мен
жылдамдық бойынша, жоғарғы және төмен темпиратура бойынша, қысым мен 100
мыңға дейін баратын күш және жоғарғы жиілік бойынша жаңа лабараторияларды
құрды. Бұндай салыстырып тексерулер Қазақстанның өндірістері мен ұжымдардын
ғана емес, сондай-ақ Орта Азия мен Батыс Сібір мемлекеттерді де қамтамасыз
етеді. 1972 жылы Қапчағай қаласында радиоциондық қадағалау құрылғыларын
салыстырып тексеру бойынша лабаратория құрылды. Бұл лабаратория көрсеткіші
ерекше құрылғылармен қамтамасыз етіліп, изатоптарды сақтауға барлық
мүмкіндікті жасап, альфа - , бетта - , гамма – сәулеленудің энергиясы
бойынша өлшеу құралдарының толық диапазонын салыстырып тексеруді қамтамасыз
етеді. 1996 жылға дейін ол дозиметриялық және радиометриялық аппараттарын
мемлекеттік салыстырып тексеруді қамтамасыз ететін жалғыз лабаратория
болған. 70-шы жылдардың басында Өскемен, Целиноград, Шымкент, Жамдыл
қалаларында лабараториялар құрылды. Олар 2-ші, 3-ші разрядтары бойынша
салыстырып тексерудің ең жаңа құрылғыларымен қамтамасз етілді. 1975 жылы
өлшеу техникасы мен стандарттар бойынша Қазақ республикасының тарту
қадағалау лабараториясы Қазақ республикасының стандартизация мен метралогия
орталығы негізінде (ҚазРСМО) қайта құрылды, ол өнім өндіру мен жасауды
метрологиялық қамтамасыз етудің күйі мен шығарылатын өнімнің сапасының
стандарттары мен еңгізулерді сақтап, мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыруға
міндетті. 1971 жылы Қазақ КСМ мен бүкіл КСРО республикасында өлшеу
құралдарының бірдейлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік қадағалаудан өлшем
бірлігін қамтамаыз етуге өтуіне байланысты үлкен жұмыс істелді.
Республикадағы өндірістермен шығарылатын және жасалынатын өлшеу
құралдары мемлекеттік сынаудан өткізіледі, өндірістің бірлік өлшеу
құралдарын метрологиялық аттестациялауды ұйымдастырады, өлшеуді орындау
бойынша аттестациялаудың методикасын жасау жұмыстары басталады. Осындай
жұмыстар халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы өлшем күйлерінің
анализін өткізуге түрткі болды. 1977 жылы КСРО-ң Мемстандарт тапсырысы
бойынша Алма-Атының стандартизация және метрология орталығында (АСМО) түсті
металдарға арналған мемлекеттік стандарт үлгілері (МСҮ) жасалды. Барлық
Кеңестердің Сверловск филиалының метрологиялық ғылыми-зерттеу институтында
МСҮ үшін арнайы техникалық құрылғы жасалды. МСҮ-ң реестрдің 35 түрі
Орталықпен жасалып жүргізілді және МСҮ-ң 9000 данасы жасалынды.
Республикада 8 млн. астам өлшеу құралдарының эксплуатациясы болды. Осындай
метрологиялық қамтамасыз ету үшін Басты стандарт үлгілерінің орталығы мен
Басты мемлекет эталондар орталығының АСМО базасы негізінде эталондық база
құрылды. Республика 17 жұмыс эталондағы 13 мың жоғарғы сапалы өлшеу
құралдарының көрсеткіштерімен (ӨҚК), соның ішінде 1-ші разрядтың бастапқы
500-ден, 2-ші разрядтың 700-ден астамымен қамтамасыз етілді. 1992 жылы
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін, бұрынғы КСРО
мен барлық қатынастарын үзіп, Мемстандарттың жүйесі мен республиканың
эканомика құрлымында едәуір өзгерістер бола бастады. Рессей Федерациясы мен
Украинада орналасқан метрологиялық институттар 1992 жылға дейін бірегей
өлшеммен қамтамасыз етіліп, бұрыңғы Кеңес Үкіметіндегі өлшемнің барлық 17
түрі бойынша, метрология саласындағы нормативтік құжаттар мен негізгі
стандарттарды жасау еңгізілді. Осының нәтижесінде Республиканың Мемстандарт
алдында қиын жағдайлар қалыптасты, олардың негізгілері республикада қол
жеткен өлшеу деңгейін сақтап, Қазақстанның мемлекеттік эталондар базасын
құрып жасау, халықаралық талаптарға сай келетін нормативтік құжаттарды
дамыту болып табылады. Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету үшін 1993 жылы 18
қаңтарда Қазақстан Республикасының үкімімен Өлшем бірлігі туралы
Қазақстан Республикасының заңы қабылданады, ол метрологиялық инфрақұрлымның
басқармасының заңды принціптері мен қалыптасқан мемлекеттік қадағалау
формаларына ауыстыруға мүмкіндік берді.
Республика үкімімен Өлшем бірлігінін мемлекеттік жүйесін дамыту
бағдарламасы қабылданды, одан өлшеу деңгейінің көтерілуін тосқан. 1994
жылы Қазақстан Республикасы Халықаралық заң шығарушы метрология ұйымына тең
құқықты мүше ретінде кірді. Біздің мемлекет ИСО мүшесі болып және ТМД
мемлекеттері Стандартизация, метрология және сертификация саласында
келісілген саясатты жүргізу туралы келісім шартқа қол қойды.
Қазақстан Республикасының Индустрия және сауда министрлігі
Техникалық реттеу және метрология комитетінің Қазақстан метрология
институты (ҚазМетрИн) шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық
мемлекеттік кәсіпорны Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 1
қарашадағы № 1342 қаулысымен құрылды және Қазақстан Республикасындағы
метрология бойынша жалғыз институт болып табылады.
Ең басты мақсаттары азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін, және
Қазақстан Республикасының экономикасын өлшемнің теріс нәтижелері салдарынан
қорғауға бағытталған болып еңгезеді.
ҚазМетрИн РМК қызметінің негізгі мәні мен мақсаты:
1) Қазақстан Республикасында жасалатын және импортталатын өлшем
құралдарына белгіленген талаптарға сәйкес сынақ жүргізу;
2) техникалық (эталондық) базаны жетілдіру;
3) өлшем бірлігін қамтамасыз ету үшін метрология бойынша
нормативтік құжаттарды халықаралық талаптармен үйлестіру;
4) метрология саласында кадрларды дайындау және біліктілігін
арттыру;
5) өлшем бірлігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша жеке және
заңды тұлғаларды ақпараттық қамтамасыз ету болып табылады.
ҚазМетрИн РМК қойылған мақсатты іске асыру үшін мынадай
қызмет түрлерін жүзеге асырады:
1) Қазақстан Республикасы шама бірліктері эталондарын ғылыми дайындау,
құру, сақтау, қолдану және метрологиялық аттестаттау;
2) Қазақстан Республикасы эталондарынан шама бірліктері мөлшерін
салыстырып тексеру немесе калибрлеу арқылы заңды және жеке тұлғалардың
эталондарына беру және жаңғырту;
3) шама бірліктерінің эталондық базасын құру және жетілдірудің
мемлекеттік бағдарламасын, сондай-ақ ғылыми метрологиялық орталық ретінде
метрология саласындағы қолданбалы ғылыми зерттеулер бағдарламасын әзірлеу
және жүзеге асыруға қатысу;
4) шама бірліктерінің жаңа эталондарын, жоғары дәлдікті өлшем
құралдарын құру бойынша ғылыми зерттеулерді, оларды әзірлеу және өндіру
бойынша тәжірибелі – конструкторлық жұмыстарды, сондай-ақ заттар мен
материалдардың құрамы мен қасиетінің стандартты үлгілерін әзірлеу және
өндіру бойынша ғылыми–зерттеу жұмыстарын жүргізу;
5) мемлекетаралық және халықаралық деңгейлерде жүргізілетін Қазақстан
Республикасы шама бірліктері эталондарын салғастыруға қатысу, сондай-ақ
республика шегіндегі шама бірліктері эталондарын айналмалы және радиалды
салғастыруды ұйымдастыру және оларға қатысу;
6) өлшем құралдарын, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиетінің
стандартты үлгілерін, аттестатталған қоспалар мен салыстырып тексерілетін
газ қоспаларын, салыстырып тексеру, калибрлеу, жөндеу және өндіру;
7) уақыт пен жиіліктің, заттар мен материалдардың құрамы мен
қасиетінің стандартты үлгілерін, заттар мен материалдардың қасиеті және
физикалық константалары туралы стандартты анықтамалық деректердің
мемлекеттік қызметінің жұмысын қамтамасыз ету;
8) техникалық реттеу және өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында
нормативтік құқықтық кесімдерді әзерлеу және іске асыруға, сондай-ақ өлшем
бірлігін қамтамасыз ету және стандарттау саласында нормативтік құжаттарды
әзірлеуді, оларды мемлекетаралық және халықаралық нормалар және ережелермен
үйлестіруді жүзеге асыруға қатысу;
9) нормативтік құжаттарға, техникалық құжаттамаларға, соның ішінде
салыстырып тексеру әдістемелеріне, өлшем орындау әдістемелеріне, жергілікті
салыстырып тексеру сұлбаларына, өлшем құралдарын сынау және типін бекіту,
салыстырып тексеру және метрологиялық аттестаттау нәтижелерін тану
мақсатында материалдарды, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиетінің
Қазастан метрология институты ҚазМетрИн-дің құрылу тарихы 1992
жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін, бұрынғы
КСРО мен барлық қатынастарын үзіп, Мемстандарттың жүйесі мен республиканың
эканомика құрлымында едәуір өзгерістер бола бастады. Рессей Федерациясы мен
Украинада орналасқан метрологиялық институттар 1992 жылға дейін бірегей
өлшеммен қамтамасыз етіліп, бұрыңғы Кеңес Үкіметіндегі өлшемнің барлық 17
түрі бойынша, метрология саласындағы нормативтік құжаттар мен негізгі
стандарттарды жасау еңгізілді. Осының нәтижесінде Республиканың Мемстандарт
алдында қиын жағдайлар қалыптасты, олардың негізгілері республикада қол
жеткен өлшеу деңгейін сақтап, Қазақстанның мемлекеттік эталондар базасын
құрып жасау, халықаралық талаптарға сай келетін нормативтік құжаттарды
дамыту болып табылады.
Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету үшін 1993 жылы 18 қаңтарда
Қазақстан Республикасының үкімімен Өлшем бірлігі туралы Қазақстан
Республикасының заңы қабылданады, ол метрологиялық инфрақұрлымның
басқармасының заңды принціптері мен қалыптасқан мемлекеттік қадағалау
формаларына ауыстыруға мүмкіндік берді.
Республика үкімімен Өлшем бірлігінін мемлекеттік жүйесін дамыту
бағдарламасы қабылданды, одан өлшеу деңгейінің көтерілуін тосқан. 1994
жылы Қазақстан Республикасы Халықаралық заң шығарушы метрология ұйымына тең
құқықты мүше ретінде кірді. Біздің мемлекет ИСО мүшесі болып және ТМД
мемлекеттері Стандартизация, метрология және сертификация саласында
келісілген саясатты жүргізу туралы келісім шартқа қол қойды.
Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі
Техникалық реттеу және метрология комитеті Қазақстан метрология институты
(ҚазМетрИн) шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік
кәсіпорны (бұдан әрі - ҚазМетрИн РМК) Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1996 жылғы 1 қарашадағы № 1342 қаулысымен құрылды және Қазақстан
Республикасындағы жалғыз мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық болып
анықталды. Негізгі міндет Қазақстан Республикасының азаматтары мен
экономика мүдделерін сенімді емес өлшеу нәтижелері, отандық және
импортталатын өнімдердің қауіпсіздігі мен сапасын, процестерді жұмыстарды
және қызметті қамтамасыз ету салдарынан қорғау болып табылады.
2.2 Құрылымы
ҚазМетрИн РМК құрылымына Астана қаласындағы бас кәсіпорын және бес
филиалдар кіреді:
Алматы қаласындағы Оңтүстік-Қазақстан филиалы;
Орал қаласындағы Батыс-Қазақстан филиалы;
Өскемен қаласындағы Шығыс-Қазақстан филиалы;
Ақтөбе қаласындағы Ақтөбе филиалы;
Қарағанды қаласындағы Қарағанды филиалы.
Қазақстан Республикасының эталон базасы өлшеудің әртүрлі саласында
жұмыс істейтін эталондар жиынтығын білдіретін, еліміздің салалық
экономикасын метрологиялық қамтамасыз ету жүйесінің орталық, маңызды
элементі болып табылады. Қазақстан Республикасының эталон базасы 101 бірлік
эталон және эталон жабдығынан тұрады, оның ішінде:
58 бірлік - мемлекеттік эталон,
22 бірлік - жұмыстық эталон,
21 бірлік – эталон жабдығы.
Бас кәсіпорын мен филиалдардың калибрлеу және салыстырып тексеру
зертханалары ұлттық жүйеде ҚР СТ ИСОМЭК 17025-2007 талаптарына
сәйкестікке, сол сияқты халықаралық жүйеде - МС ИСОМЭК 17025:2005
талаптарына сәйкестікке аккредиттелген.
ҚазИнМетр РМК сынақ зертханасы да электрмагнитті үйлесімділікке (ЭМС)
өнімдерді сынау саласында техникалық құзыреттілікке ұлттық жүйеде
аккредиттелген және температура, діріл, шаң, ылғал әсеріне, қыздыруға
тұрқының төзімділігіне арналған сынақты және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz