Салауатты өмір сүру салтын оқушыларда қалыптастыру
М а з м ұ н ы
Кіріспе
І Салауатты өмір сүру салтының педагогикалық негіздері
1.1 Салауатты өмір сүру салтының мағынасы
1.2 Салауатты өмір салтының педагогикалық негіздері
ІІ Салауатты өмір сүру салтын оқушыларда қалыптастыру
2.1 Салауатты өмір салтын қалыптастырудың мектептегі негізгі бағыттары
2.2 Салауатты өмір салтын қалыптастыру жұмыстарын ұйымдастыру
2.3 Зерттеу бөлімі
Қорытынды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Дүние жүзін жаулап аламын деген Шыңғысхан
Әмударияның жағасында ауырып қалып, қытайдың атақты Ган Чун Цзи деген
емшісін алдыртады. Жарық дүниені қимаған Шыңғысхан, мәңгілік өмір сүруді
жүзеге асыратын қандай дәрің бар деп сұрапты. Сонда емші: Өмірде уақытша
ғана болуға арналған дәрі бар, ал мәңгілік өмір сүретін дәрі жоқ, - депті.
Демек, тұжырымдамамыздың мақсаты - бойына қабылдап алған дертін адам
өзі шығарады дегендей-ақ, ұзақ өмір сүрудің кілті әр адамның өзінің қолында
екенін айтпақпыз.
Сонау ықылым заманнан бері, адам баласы ұзақ өмір сүрудің жолын
қарастыруда. Кезінде осы қағиданың негізі болған Аристотельдің іліміне
сүйенсек: Жанды дене қозғалмаса өледі деген тұжырымдамасы сол дәуірден
бері адамзаттың ұзақ жасауының, яғни, салауатты өмір сүрудің негізгі ілімі
болып табылады. Мысалы, қара қарға әр нәрсені бір шоңып жүріп 300 жыл
жасайды екен. Сағатына 10 м қозғалатын тасбақа да 200 жыл өмір сүреді.
Сонда, Аллаһтың әмірімен табиғат заңына бақылау жасасаң, сол Жаратқан
Иеміздің іліміне жүгінсек, бізге, яғни, адамзатқа қанша өмір сүрудің жолын
қанша іздесек те жетістіктің шыңы көрінбейді. Енді саналы түрде табиғаттың
табиғи болмысын өз қолымызбен бұзып, бүгінгі таңда адамзат өзін-өзі жоюға
өрекеттенуде.
Осылайша, адамзаттың жер бетінен жойылып кетуге қаупі бар тарихи
кезеңде тұрғанда не істеу керек? Адам баласы қалай өмір сүру керек?
Яғни, болашақ өмірді жалғастыру үшін бүкіл әлем бойынша әр халың өзінің
ұлттың бейнесін және денсаулығын сақтауды қарастыруда.
Демек, бүгінгі таңда Қазақстанда күн тәртібінде тұрған әлеуметтік маңызы
зор мәселенің бірі - халың денсаулығы. Республика көлемінде халықтың 80% -ы
әр түрлі ауруға шалдыққан. Егеменді ел болғаннан бері қарай білім беру
жүйесіне реформа жүргізудің салдарынан, оқушы-жастардың тәрбиеден сырт
қалуы келеңсіз жағдайда соғып отыр. Яғни, ата-аналардың, оқытушы-мұғалімнің
ішімдікке, есірткі, шылым шегуге бейімделіп, саналы түрде уақытынан бұрын
денсаулықтарын өз қолдарымен жоюда.
Келесі бір мәселе, адам баласының өз қолымен жасаған табиғат апаты.
Бір мысал алайық, атом радиациясының кеселінен су кепті, жер тозаңға, тас
күлге айналды, өсімдік өсуін тоқтатты. Ауа қозғалысы өзгергендіктен, жер
бетіндегі тіршілік күн өткен сайын апатқа ұшырауда. Міне, тіршіліктің,
болашақ жанды заттардың жер бетінен жойылу қаупінің негізі осында. Бұл
қағиданың негізінде, енді адамзат тіршілікті сақтап қалудың жолын іздеуде.
Демек, денсаулықты сақтап, ұзақ өмір сүрудің бір-ақ жолы бар. Ол -
салауатты өмір сүру салты.
Осындай қағидалардың негізіне сүйене отырып, жеке бастың салауатты
өмір сүру бағытының негізгі мәселесін зерттейміз
Курстық жұмыстың мақсаты:
салауатты өмір салтын оқушыларда қалыптастырудың педагогикалық
негіздері
Міндеттері:
- Салауатты өмір сүру салтының педагогикалық негіздері
- Салауатты өмір сүру салтының мағынасы
- Салуатты өмір сүру салтын мемлекеттік деңгейде реттеу
- Салауатты өмір сүру салтын оушыларда қалыптастыру
- Салауатты өмір салтын қалыптастырудың мектептегі негізгі бағыттары
- Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша ашық сабақтар ұйымдастыру
Зерттеу объектісі мектеп оқушылары
Зерттеу пәні оқушыларда салауатты өмір сүру салтын қалыптастыру мәселелері
І Салауатты өмір сүру салтының педагогикалық негіздері
1.1 Салауатты өмір сүру салтының мағынасы
Сөйлем жазу
Ауырып ем ізденгенше,
Ауырмаудың жолын ізде.
Бірінші байлық – денсаулық дейміз. Бірақ осы сөздің салмағын, жүктер
жауапкершілігін көбіне сезбейтін де, мойындамайтын да сыңайлымыз.
Айтылған сәтте көңілімізге қонады, құлағымызға жағады. Келісеміз. Сонсоң
өзіміз ауа жайылып жүре береміз. Сөйтіп күндердің күнінде бір арылмас
дертке шалдығып санымызды соғамыз. “Жалған – ай!” деп көкірегіміз қарс
айырылып, өмірден түңіле бастаймыз.
“Тәннен жан артық еді, - дейді Абай атамыз - тәнді жанға бас ұрғызса керек
еді. Жоқ біз олай қылмады, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдадық. Жан бізді
жас күнімізде билеп жүрген еді. Ержеткен соң, күш енген соң, оған
билетпедік, жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілмен қарамадық, көңіл
айтып тұрса сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргеннен-ақ
тойдық...”
Тәннен жан артық... Билік жанда ғой. Бірақ ғұмырымыз аз ба, көп пе... кеше,
бүгін, шамасы ертең де билік жанда емес тәнде Пендешіліктен тәнді тоғайтып,
сөйтіп аурулар қатарын молайтып жүрген жай бар. Тым болмаса, жан мен тән
бірлігін, ара қатынасындағы бірлікті неге сақтамасқа? Біреу үшін емес, өзің
үшін, отбасың, өзіңсіз толайым болмайтын көкірегің үшін.
Денсаулық - тән, рухани және әлеуметтік игіліктің жиынтығы. Денені үнемі
ширықтыру, шынықтыру, сананың сапа деңгейін көтеру, интеллект өрісін
биіктету, рухыңды шыңдау - бәрі де денсаулыққа қызмет етеді десек
қателеспейміз.
Қазіргі уақыттағы әлеуметтік - экономикалық жағдай, тіршілік деңгейінің
құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл
халқының, әсіресе, өскелең ұрпақтың денсаулығына кері әсерін тигізуде.
Ел Президентінің “Қазақстан - 2030” жолдамасындағы ұзақ мерзімді
басымдықтың бірі – “Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мән әл
ауқаты” тармағында,“...азамат-тарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сай болуы
және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін” азаматтарымызды
салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Бүгінгі таңда өз
тәуелсіздігін алған егеменді еліміз осы бағытта Қазақстан мектептеріне жан-
жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан дара
тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған.
Қазақстан азаматтарының денсаулығын нығайту, салауатты өмір салтын
ынталандыру туралы елбасының жолдауын, егемендіктің кілтін ұстар жастардың
болашағына апаратын, алтын сүрлеу десе болады.
“Дені сау адам - табиғаттың ең қымбат жемісі” деп тегін айтылмаған.
Қазіргі қоғамымызда халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық және
өлім–жітім деңгейі арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың денсаулығы
қауіп тудыруда. Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткі құмарлық және улы
заттарға әуестік, адамгершілікке жат мінез-құлық, ерте жыныстық қатынас
кеңінен етек алуда.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының дерегі бойынша халық
денсаулығының 49-50 % өмір салтына, яғни адамның өз денсаулығына қалай
қарайтынына тәуелді, 17-20 % қоршаған орта ерекшеліктеріне байланысты.
Сонымен қатар денсаулық қатерінің негізгі факторларына мыналар да енеді:
қозғалыс күшінің кему салдарынан қимылдың кемуі (гиподинамия) дене
массасының артуы, жүйесіз тамақтану, қоршаған орта нысандарының барлығының
көптеген уытты заттармен ластануы, өндірісте және тұрмыста күйзеліс
туғызатын жағдайлар, зиянды әдеттердің – шылым шегу, алкоголь пайдалану,
нашақорлық көп таралуы.
Қорыта келгенде, академик Н. М. Амосов айтқандай: “Денсаулығың мықты болуы
үшін мәнді өз күшің болу қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды.”
Құрбы - құрдастар, егемен еліміздің болашағы біздер. Қоғамда болып жатқан
жаман әдеттерге кінәлі - адамдардың өзі. Осындай жат, жаман әдеттерден
бойымызды аулақ ұстап, төзімділік, табандылық танытып, адамгершілік
қасиеттерді жоғары ұстай білуіміз керек. Болашағымыз нұрлы, еліміздің
ертеңі нұрлы болсын десек, ел болып, халық болып болашағымызды, ұлтымызды,
тегімізді жоғалтып алмау үшін нашақорлық, СПИД, ішімдік, темекіден
бойымызды аулақ ұстап, қоғамымыздың бұл түнектен арылуының жолын іздеп,
салауатты өмір салтын насихаттайық.
Ей замандас, алдыменен досыңды ұқ.
Досың спорт, таза ауа, өсімдік.
Ала жүріп, осылардың сыйлығын –
Жаңа ғасырға біз берейік көріктік.
Халықтың денсаулығы – ел дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың
кепілі.
Атамыз қазақтың Бірінші байлық - денсаулық, яки болмаса Денсаулық –
терең байлық деген даналық мәтелдері тіршіліктің нағыз өзегінен алынған
емес пе? Денсаулықтың қадірін, маңызын айрықша ұғынып барлық игіліктен
жоғары санаған. Тағы да Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде деп жан
мен тән саулығын қоршаған орта аясында дұрыс сақтап және нығайтуға түрлі
пайдалы әрекеттер жасап отырған.
Жасырары жоқ, күні бүгінге дейін небір ғұлама ғалымдар, біліктілігі күшті
дәрігерлер де Денсаулық деген не? деген сұраққа әлі толымды, тұшымды, дәл
анықтама бере алмай келеді. Қолымызда тек ВОЗ (дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымы) қалыптастырған анықтама бар. Бұл бойынша Денсаулық – жан, тән
және адамның әлеуметтік жағдайының қоңдылығы. Байқап отырсаңыз жан иесінің
жалғыз анатомиялық дұрыс қалпына ғана емес, оның әлеуметтік жағдай-
тұрпатына да ерекше мән берілген.
Жуырда ғана өткен дәрігерлер мен провизорлардың съезінде сөйлеген сөзінде
еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев: Халықтың денсаулығы – ел дамуының аса
маңызды тұтқасы, болашағымыздың кепілі деп тағы да айрықша айқындап атап
өтті. Сонымен қатар келешек атқарылатын істердің басты стратегиялық
бағыттарын да көрсетті.
Бірінші: балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына айрықша көңіл бөлу.
Екінші: халықты қол жетерлік және саналы медициналық көмекпен қамтамасыз
ету.
Үшінші: отандық медицина ғылымын дамыту.
Осы бағыттама аясында ел басқарған ағалармен біріге отырып, түрлі
індеттердің алдын алу керек. Салауатты өмір салтын ұсынбаған мемлекеттің
экономикасы құлдырайтыны сөзсіз. Ауру адам қандай іс бітірмек!
Жастар – болашағымыздың алтын тірегі. Жастар арасындағы нашақорлық пен
маскүнемдіктің алдын алу үшін мен мынадай деректер мен цифрларды ұсынғым
келіп тұр.
Жасыратыны жоқ бүгіндері елімізде осынау қауіпті нашақорлықпен
айналысатындар саны өсіп барады. Есірткінің медициналық-әлеуметтік
проблемалары республика орталығының мәліметіне қарағанда, бұл кеселге
тәуелді болғандардың саны 250 мыңнан асады екен. Ал 1,5 млн-дай адам
нашақорлыққа бейімділік сәтінде отпен ойнағандай әрі-сәрі күй кешуде.
Әсіресе кәмелетке толмағандардың әлгіндей қатерлі дертке әуестене түсуі
қатты ойландыруы тиіс. Міне, сондықтан да қоғамымызда ертеңгі болашағы үшін
мұндай тағылымды шаралардың өткізіліп тұруы ғанибетті іс болмақ. Жылына БҰҰ-
ның сараптауы бойынша есірткінің негізгі массасы 65% Орта Азия арқылы
өтеді, ал Қазақстан арқылы жылына 150 тонна өтеді. Қазақстан Республикасы
бойынша 47 мың адам есірткіні қолданатындар тізімінде. Қазақстан жерінде
жеңіл есірткіден гөрі өте улы түріне көбірек сұраныс болып жатыр.
Республикадағы есірткіні көп пайдаланатын нашақорлар саны қарқынды өсіп
келе жатқан қара дақтар. Мысалы: Теміртау қаласында 9 ай ішінде 633 нашақор
бар екені анықталып, 111 заңды бұзғандықтан істері сотта қаралған. Өз
облысымызда 20 мың 732 нашақор, 637 СПИД ауруына шалдыққандар тіркелген.
Осылардың 48%-ы қылмыскерлер.
Тағы да айтарым, өкінішке орай көптеген азаматтарымыз өз денсаулығын
сақтауға және нығайтуға жауапты емес, немқұрайды қарайды. Тіпті денсаулығы
өзіне емес, тек дәрігерлерге қажет сияқты медицинаға тұтынушылық немесе
масылдық пиғылы бар. Дәрігерлер қанша ескертсе де жаман әдеттерден арылғысы
келмейді. Темекі тартады, насыбай атады, салынып арақ ішеді. Мысалы: К-
деген гипертониямен кісі жағдайы бақуат бола тұра өз (денсаулығына)
кеселіне бір тиын жұмсағысы келмейді, тек үкіметтің қаражатына иек артқысы
келеді. Кейбір аналарымыз қонақ келгенде көл-көсір дастархан жасап, ал өз
денсаулығына аса қажет анемияға қарсы бір дәріні де сатып алып ішкісі де
келмейді. Жалпы, халқымыздың Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде
деген дана қағидасын әрдайым, әрқайсысымыз жадымыздан шықпайтын биік
ұстаным болуға тиіс. Себебі бұл қаражат халықтікі, әрбір салық төлеушінің
үлесі екенін ұмытпағанымыз жөн.
Жас кезінен аурушаң болған Поль Брегг Өзіңді өзің жасай біл деген
қағиданы нық ұстанған. Ол ынта-жігерінің салауатты өмір сүруге деген
құштарлығының арқасында барлық ауруларды жеңіп, денсаулығы мықты болып өмір
сүрген. Ия, кіснің болса да денсаулығы өз қолында. Салауатты өмір сүремін
десеңіз ешкім оған қарсы тұра алмайды.
Салауатты өмір салтына денешынықтыру, спорт, дене тәрбиесі, туризм,
халықаралық туризм, табиғатқа серуен, таза ауада жүру жатады. Кешкі
тамақтан соң, таза ауада бір-екі сағат серуен құрып, ұйықтаудың пайдасы
зор. Ұйқы 7-8 сағаттан кем болмауы тиіс. Әр адам жыл сайын бір рет еңбек
демалысын тиімді пайдаланғаны жөн. Барлық кезде тамақты жаңадан дайындап
ішкен дұрыс. Алланың табиғатты адам үшін жаратқанын және парыз еткенін,
тіршілігінде қажетіне дұрыс пайдалануды, денсаулығына зиян келмейтіндей
жағдайда болуын қадағалауды салауатты өмір салты деп ұғамыз.
Адам денсаулығына зиянын тигізетін жат әдеттерден аулақ болғаны жөн. Енді
оларға не жататынына тоқтала кетейік: Олар – темекі тарту, спирттік
ішімдіктерге, есірткілік заттарға салыну. Арақтың орнына қымыз бен қымыран
іш, темекі тартудың орнына таза ауада көбірек жүр. Жастарға есірткіні
пайдаланба, көңіл көтеретін мәдени көпшілік орындарына баруды әдетке
айналдыр дер едім. Еңбек адамды тәрбиелейді. Сондықтан жұмыс істеуден
қашпаған жөн. Жалқаулыққа салынудың соңы жақсылыққа апармайды. Имандылық
жолына түсіп, жылына бір келетін оразаны тұтып, оның тәртібін сақтағаныңыз
дұрыс. Дүниеде бұған тең келетін ештеңе жоқ.
Біз табиғаттың, қоршаған ортаның ластануына жол бермеуіміз керек. Өзіңізді
қандай көрсеңіз, өзгелерді де солай көріңіз. Адамдар бір-бірімен дос,
бауырлас, сыйлас, рақымды, мейірімді болса, нұр үстіне нұр жауады. Әрқашан
жаман ойдан аулақ болыңыз. Адам өзін өзгеден кем сезінуі, денсаулығының
нашар екендігін ойлап қамығуы, көз алдына өлім қорқынышын елестетуі ойды
бұзады.
Сөз соңында қайра айтарымыз, халық денсаулығы тек медицина қызметкерлерінің
кәсіби тірлігі ғана емес, бүкіл қоғамның тұтас денсаулық сақтауға және
нығайтуға арналған үйлескен іс-қимыл әрекеттерінің жемісі екенін баршамыз
да ұғынуға тиіспіз. Сонда ғана қоршаған ортаны сақтай отырып, таза су ішіп,
дұрыс тамақтанып, иманды және салауатты өмір салттарын тұрақты
қалыптастырсақ болашақтың жарқын кепілі болмақ.
1.1 Салауатты өмір сүру салтының мағынасы
Қазақстанның бүгінгі әлеуметтік-экономикалық дамуы күрделі кезеңді
басынан кешіріп отыр. Кеңестік дәуір тоқырауға душар етті. Қалыптасқан
әкімшілік жүйе қоғам мүшелеріне енжарлықты, селқостықты, жауапсыздықты
дамытты. Осы империяның көлеңкесіндегі өмірден Қазақстан кеңестік жүйеден
түбегейлі және түпкілікті бас тартып, жаңа принциптерге негізделген
егеменді мемлекет құру үстінде. Бұл үкімет білім беру мен тәрбиелеуді
тәуелсіз мемлекеттің талабына үйлесімді құрып, жастарға сапалық жаңа
қасиеттерді сіңіруді қолға алып, салауатты өмір салтын қалыптастыруға батыл
кірісті, Тұлғаның өз болмысын тануға көмектесіп, тереңде жатқан талап-
тілегін дамытып толыққанды өмір сүру үшін рухани күш-жігер беру оқу
орындарының басты міндетіне айналды. Осы орайдан оқушылардың бойына жаңа
сана, жаңа көзқарас қалыптастыруда имандылық пен адамгершілік жағынан
құлдыраған нашақорлық, жезөкшілік, маскүнмдік сияқты індеттерден
сақтанарлықтай таным түсінік қалыптастыру басты проблема болып саналады.
Әрине, тәрбие ісіндегі келелі мәселе тек айтумен ғана шешілмейді,
оның дұрыс жүзеге асуы оқушының арман – мұратына үйлесімді салауатты өмір
салтының идеяларының терең ұқтырып бойына сіңіруі. Ал мұның басты құралы
нақты іс-әрекет арқылы көзқарас қалыптастыру. Осы орайда орта мектептерде
әдеп әліппесіне, отбасылық тәрбиеге байланысты сабақтар өту белгіленіп және
сыныптан тыс жүргізілетін тәрбие жұмыстарының бағдарламалары қайта
құрастырылды. Уақыт талабы бұл құжаттарды әлі де жетілдіре түсінуді және
білім беруді дамытудың жаңа тұжырымдамасына үйлесімді құруды керек етіп
отыр.
Салауатты өмір салтын қалыптастырудағы негізгі құралдардың бірі –
түрлі іс-әрекет барысында оқушылардың өзара қарым-қатынасы, пікірлесуі және
мұғалімнің, ата-ананың және ересек адамдардың үлгі өнегесі деп білген жөн.
Сонымен қатар оқушыға дене тәрбиесін бергенде олардың жас ерекшеліктері,
денсаулығы, спортпен қаншалықты шұғылданғандығы, дене шынықтыру жаттығуына
қатысуы т.б. ескерілуі керек. Бұларға қоса дәрігерлік мекемелердің ұйғарымы
және адамгершілік талаптарға байланысты табиғи нышандар, дербес
ерекшеліктерге мүмкіндік беріліп отыр.
Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) анықтамасы бойынша,
денсаулық дегеніміз- организмде аурудың не болмаса физикалық кемістіктің
жоқтығы ғана емес, ол табиғи (физикалық), рухани және әлеуметтік толық аман-
есендік. Академик В.П.Казначевтің жеке бас денсаулығы анықтамасы бұдан да
толығырақ: денсаулық дегеніміз, организмнің ұзақ өмір сүру барысында
биологиялық және психалогилялық әрекеттері мен тиімді жұмыскерлігінің
әлеуметтік белсенділігінің, сондай-ақ жас ерекшеліктеріне сәйкес дені сау
ұрпақ жалғастыру қабілетінің сақталуы мен дамуы.
Денсаулық- физикалық, рухани және әлеуметтік болып бөлінеді.
Физикалық саулық дегеніміз- адам организімінде функциялардың өздігінен
реттелуі, функциялық үрдістердің келісімді өтуі, сыртқы орта әсерлеріне
бейімделу қасиеттерінің жоғарғы дәрежелі жағдайда болуы.
Психикалық саулық дегеніміз- ауруды болдырмау, қайтсе де одан арылу
адам өмірінің мақсаты болуын болжайды.
Әлеуметтік саулық дегеніміз- адамның әлеуметтік белсенділігінің, яғни
жеке адамның айналадағы өмірмен біте қайнау дәрежесі.
Денсаулық, қалып (норма) деген ұғымдар бір-біріне ұқсас. Қалып – дені
сау адам баласының бәріне бірдей тұрақты стандарт мақсат ететін үлгі
болатындай денсаулықтың көрсеткіштері. Денсаулық жағдайын бағалау үшін
жасқа байланысты жеке адамдардың қалып көрсеткіштері пайдаланылады. Жасқа
байланысты қалып көрсеткішін анықтау үшін белгілі көрсеткіштің әрбір
жастағы адам топтарының орташа көрсеткіші есептеліп шығарылады. Әрбір топта
табылған орташа көрсеткішті қалып стандарт етіп алынады. Бірақта бір топқа
кірген адамдардың көрсеткіштерінің бір бірінен айырмашылығы әжептеуір
болуы мүмкін. Өйткені олардың жыныстық, кәсіптік, тұрған жерінің, өмір
салтының т.б. айырмашылықтары болады. Орташа көрсеткіштерді анықтағанда,
айтылған айырмашылықтарды да еске алған жөн. Осыған орай қалып деген ұғым
денсаулық деген ұғым тәрізді әр адамның жеке басына ғана тән
көрсеткіштері болмақ.
Дене жаттығуларының әсерінен бұлшық еттерде едәуір өзгерістер болады. Егер
де бұлшық еттер ұзақ уақыт қимылсыз күйде тұратын болса, онда олар
әлсіздене бастайды, көлемі кішірейеді. Дене жаттығулары, олардың көлемін
ұлғайтады, нығаюына ыңғайлайды. Мұнымен қатар бұлшық еттердің өсуі, олардың
талшықтар санының көбеюінен, ұзаруынан емес жуандауы әсерінен болмақ.
Бұлшық ет созылуы жақсарады , тонусы, қан айналым және бұлшықет қоректенуі
жақсарады.
Дене жаттығуларымен айналысқан кезде көптеген капиллярлар кеңейіп қана
қоймайды, олардың саныда бірден көбейе бастайды. Әсіресе бас ми
капиллярларының саны өсуінің ерекше маңызы бар, кезінде И.М.Сеченов ми
даму үрдісінде бұлшықет қозғалысының маңызын талай атап өткен.
Жаттығу кезінде оттегін тұтыну деңгейі бірден көтеріледі, өйткені
бұлшықет жүйесі қаншалықты белсенді қызмет істесе, соншадлықты жүрек те
әлуетті қызмет етеді. Дене шынықтыруымен, спортпен айналыспайтын адамның
жүрек бұлшық еті әр жиырылыс сайын, қолқаға 60мл шамасындай қан сол
қарыншадан лықсып шығарылатын болса, жаттыққан адамда жай тыныштық
жағыдайда бір жиырылыстың өзінде қолқаға 90-100 мл қан шығарады.
Жаттықпаған адамда жүрек минутына 70 рет жиырылады, ал спортшыларда пульс
жиілігі 1 минут ішінде жүрек 50-60 рет жиырылатын болады. Кейбір
спортшыларда пульс 40-тан аспай, бір сөзбен айтқанда, жаттыққан адамның
жүрегі әр систола сайын қанды көп шығарады, яғни жүрегі үнемі де, ұтымды
жұмыс істейді.
Дене жаттығулары өкпенің тіршілік сыйымдылығын кеңейтеді, қабырға
шеміршектерінің икемділігін жақсартады, тыныс еттерін күшейтеді, олардың
тонусын жоғарылатады. Тыныстың минуттық көлемі –қалпы 8 л көп болмайды. Ал,
тез және бар күшімен жүгіргенде не жүзгенде ТМК 20 есе көбейеді, 120-130
л жетеді .
Дене шынықтырумен айналысу, зат алмасудың бар үрдістеріне және зәр шығару
ағзаларының жұмыстарына дұрыс әсер етеді, қан тасмалдау, лимфа жүйесінің
функциясын күшейтеді.
Дене жаттығулары жамбас қуысында қанның іркіліп қалуын, қатпаны, гемаройды
болдырмайды.
Қандай болмасын дене жүктемесі – склероздық өзгерістерді болдырмайды. Дене
жаттығулары адамның психикасына да үлкен әсерін тигізеді. Осының әсерінен
жүйке-жүйесінің күш қуаты өседі, ішкі секретция бездерінің жұмысына дем
береді және жағымды эмоция тудырады.
Дене шынықтыру мен айналысуды бастайтындар үшін көптеген әр түрлі дене
шынықтыру жаттығуларының мол жиынтығының арасындағы ең бірінші орынға
шығаратындары : сауықтыра жүгіріс, жүріспен алмастырып тұратын жүгіру,
аэробика, шейпинг, жүзу, туризм, ерік гимнастикасы, таңертеңгі сауықтыру
гимнастикасы, дәстүрлі гимнастика және тыныс алу жаттығулары.
Дене тәрбиесі- тұлғаны жан-жақты үйлесімді қалыптастырып, дамыту
процесінің негізгі бір саласы. Себебі, дене тәрбиесі тұлға денесінің
қалыпты жетілуін, денсаулығының нығаюын қамтамасыз етуде, оларды еңбекке,
Отанды қорғауға дайындауда аса маңызды қызмет атқарады.
Дене тәрбиесі- адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы қимыл - әрекеттерін
қалыптастыратын адамгершілік қасиеттері мен ерік – жігерін жетілдіретін
негізгі тәрбие бағытының бірі.
Сондай-ақ, дене тәрбиесі – ерік-жігері мықты, тәртіпті, батыл және
белсенді, өз Отаннын қорғауға лайықты жас ұрпақты ойдағыдай әзірлеуде аса
маңызды әлеуметтік міндеттерді атқарады. Дене тәрбиесі жастарда ақыл-ой
және еңбек әрекетінде нәтижелі жұмыс істей алатын сапа қасиеттерін
қалыптастыруға ықпал етеді.
Дене тәрбиесінің көздейтін мақсаты – балалардың дене мәдениеті мен
спортпен айналысу қызығушылықтары мен қажеттіліктеір ояту, ынталандыру
және дененің дамуы мен денсаулықты нығайтудың психофизиологиялық
негіздерін терең ұғынуларына, сонымен қатар ақыл-ой адамгершілік және
эстетикалық т.б. тәрбие салаларының дамуына да ықпал ету мүмкіншіліктеріне
жағыдай жасау.
Дене тәрбиесінің негізгі мазмұны дене шынықтыру жөніндегі оқу
бағдарламасында және спорт теориясы мен практикасы жөніндегі факультативтік
сабақтар бағдарламасында, сондай-ақ, Жалпы білім беретін мектеп
оқушыларына дене тәрбиесін беру туралы Ережеде (Алматы, 1993) ашып
көрсетілген. Бұл құжаттарда денсаулықты және ағзаны нығайтуға, қимыл-
қозғалыс дағдылары мен икемділікті, төзімділікті, шапшаңдықты
қалыптастырып, дамытуға баса назар аударылған.
Дене тәрбиесінің мазмұны – бұл баланың жеке басы және қоғамдық гигиена
нормаларын сақтау дағдысына үйрету.
Дене тәрбиесінің мазмұнында оқушыларды дене шынықтыру және спорт
жайындағы білімдер жүйесімен қаруландыруды көздейді. Мұндай білімдер
оқушылардың ақыл-ой және адамгершілік ой-өрісін кеғейтеді, олардың бойында
жалпы мәдениетті дамытады.
Кеңестік дәуірге дейін дене тәрбиесінің ғылыми негізін қалаған аса
көрнекті педагог, әрі дәрігер П.Ф.Лесгафт болды. Ол адам денесінің
жекелеген мүшелерін дамытуға бағытталған жаттығулар арқылы әсер етуді
ұсынады.
Дене тәрбиесінің жүйесі және басқару.
Адам ағзасының негізгі қызметінің қалыптасып жетілуі баланың жастық
шағында, әсіресе мектеп жасында жүзеге асады. Сондықтан осы кезеңде оған
әсер ететін барлық факторларды барынша тиімді пайдалану қажет. Осы орайда
жас ағзаның қалыпты дамуына мектептегі дене тәрбиесі мақсатты әрі жан-жақты
жағдай туғызады.
1.2 Салауатты өмір сүру салтының педагогикалық негіздері
Денсаулық- физикалық, психологиялық және әлеуметтік болып үшке
бөлінеді. Организмде денсаулықтың осы аталған түрлері бір-бірімен тығыз
байланысты болады.
Салауатты өмір салты деген ұғым тек үстіртін көз қарасқа ғана жай
дүние болып көрінуі мүмкін. Тән- тамақты шамалап жесең, барынша
еңбектенсең, уақтында дем алсаң болғаны дегендей ұғымды білдіреді. Бірақ
істеген ісіңнің, еңбек тәртібін сақтаудың мейлінше пайдалы болуы үшін
әркімнің психалогиялық ерекшеліктерінің де әсері зор екенін ескерген жөн.
Тек психалогиясы сау адам ауруду болдырмауды, ауырған күнде қайтсе де одан
арылуды мақсат етеді. Адамның ақыл-ойы, оның істеген ісіне, жұмыскерлігіне
әсер еттетіні, керісінше бір жері қатты ауыратын болса, ол адам
тынышсызданатыны, мінез-құлқының өзгеретіні де белгілі. Тіпті біреулер
аурушаң келетін болса, екіншілері ауруы болмаса да ауруының барлығына өзін-
өзі сендіріп,дәрігердің абайламай айтқан сөзіне сеніп,өзінше жобалап,
мазасызданып жоқ ауруды өзіне бар дейтіндер де аз емес. Мұндай ауруларды
медицинада ятрогендік (сендіруден болатын) ауру деп атайды. Кейде ауру
күйзеліс жағдайды басынан кешірген немесе қатты ренжіген адамның ауыратыны
да кездеседі. Осы айтылғанның бәрі тән саулығын және әлеуметтік саулықты
сақтау үшін психикалық саулықтың қажет екенін көрсетеді.
Ауруды жұбату, оның жүрегінде сауығамын деген сенім тудырады, кейде
бұл дәрі ұсынылғаннан да пайдалырақ болады. Психика аурудың үдеуіне, сондай-
ақ аурудан жазылуына рухани жағдай жасайды, яғни психика күйзелістің
туындау себебі немесе оған қарсы төтеп беретін күш де бола алады.
Бүкіл дүнйежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының мағлұматтары бойынша
барлық аурулардың 45% күйзеліспен байланысты болмақ. Сондықтан
күйзелістің тетік-тегершінін білу, оның мүмкіндіктерін және күйзеліс
қақтығыстарының алдын алу, оның кеселді салдарынан сақ болу қажет.
Көп елдегі тұрғындардың залалды дағдыларға деген бой алдырудың, мұның
етек алып, кең таралуын бірқатар ғалымдар және алдыңғы қатарлы әлеумет
басқа келген ұлттық апат деп таниды. Адамзат үшін бұл дегеніміз
заманарық зілзаласымен бірдей.
Бұл бел алған көпшілік кемістігін өркениет ауруы деп те атайды.
Бірте-бірте осы дерт медициналық қана емес, сонымен бірге әлеуметтік сипат
алып келеді.
Дағды- бір не бірнеше қимылды әлденеше рет атқару қажеттілігінен
туындайтын, сондай-ақ табиғатына таңылып қалатын мінездегі
автоматтандырылған элемент осы. Динамикалық таптаурын істері туындайды,
ми қыртысында кешенді шартты байланыстар, шартты рефлекстер тізбегі пайда
болды.
Егер де осы шартты рефлекстер кешені адам үшін пайданы діттесе және
денсаулықты жетілдіруге бағыттаса, жақсы ғой, айталық: таңғы гимнастикамен
шұғылдану, ұйқы алдында серуен құру, тамақтану тәртібін бақылау т.б.
Бұлар –пайдалы дағдылар, бірақ дағдылардың басқа да түрлері бар, оларды
залалды деп атайды. Тұлға ретінде өмір бойы өз мүмкіндігін жүзеге асыруға
кедергі болатын, не мүмкіндіктен ажыратып ада қылатын дағдылар бар, оларды
да залалды деп есептейді.
Адам денсаулығына оңдыртпайтын кесел келтіретіні айдай әлемге мәлім
дағдылар қатарына: темекі шегу, ішімдікке салыну, есірткіге және улы
заттарға (токсикоманияға) бой алдыру жатады.
БДҰ сарапшылары тәкелділік тудыратын заттар терминалогиясын анықтаған.
А) алкогольді –барбитурат түріндегі (этил спирт, барбитураттар,
седативті мепробиромат, хлоралгидрат және т.б.);
Б) амфетамин түріндегі заттар (амфетамин, фенметразин т.б.);
B) кокаин түріндегі заттар (кокаин және коко жапрақтары);
Г) каннабис түріндегі заттар (марихуана, гашиш);
Д) галлюцинаген түріндегі заттар (лизегид.-ЛСД, мескалин);
Е) ката түріндегі заттар (Catha ectulis fovsk);
Ж)апиын түріндегі заттар (морфии, героин, кодеин, метадон);
З) эфирлі ертінділер түріндегі заттар (толуол, ацетон және
тетрахлорометан).
Жоғаррыда аталған дәрі дәрмектер (эфирлі ертінділерді есепке алмағанда)
емдеу мақсатында пайдаланылады және және адам организмі бұларға бой алдыра
бастайды-ослайша тәуелділік туындайды.
Сондай-ақ есірткі заттарына темекі де жатады, ол денсаулыққа зиян
келтіретіні айдай анық, оған деген тәуелділік тудырады.
Есірткі заттарға деген тәуелділік тудырып, оны одан әрі ушықтыратын
факторлар қатарына мыналар жатады: Организмнің жекеленген ерекшеліктері,
есірткі қолданғанан кейін болатын түйсінулерді қабылдау, ортаның
әлеуметтік, мәдени сипаты есірткі заттар әсерлерінің тетіктегершігі.
Қазіргі кезде есірткі заттар мен улы заттар (токсикомония) проблемасы
көкей кестілер тізбесінен көрінеді. Есірткіні бір ғана рет қабылдаған
өзінде көңіл-күйді көтеріп (эйфория), дауаламайтын жерге апарып тастауы,
тез арада жаның бей-берекетін алатын үйірсектіктің қалыптасуының негізгі
себептерінің бірі болып табылады. Организмге есірткі заттарды енгізгеннен
кейін бет қызады, бүкіл денеге жылу таралуынан болатын жайлы бір сезім бой
алады, тері жеңіл-желпі қышиды. Осыдан кейін-ақ пайда болатын
жайбарақаттылыққа, тез өзгеріп құбыла бастайтын, түленіп түстенген елестер
және қиял тектес әлем-жәлем дүние жетегіне алады. Есірткіге деген
үйірсектік бірнеше апта ішінде-ақ біршама тез қалыптасады. Осыдан барып
созылмалы интоксикация дамиды.
Алкоголь- құрамында этил спирті бар ішімдіктер болып табылады.
Алкоголь – рахаттану орталығына әсерін тигізеді, осындай сезім тудырып,
адамдарды ұялу қасиеттерінен жұрдай етеді.
Әр түрлі ішімдіктердің спирттік мәні бірдей емес: сырада 3-6 %, шарапта-
10-14 % , виски, арақ, бренди, ром, коняката- 40-50% бар.
Жалпы тақырыпты қорытындылай келетін болсақСалауатты өмір салтын
қалыптастыру ең алдымен залалды дағдылардан (арақ-шарап, темекі , есірткі,
қолдану) аулақ болумен байланысты болады.Ақпарат арақ- шарап, темекі,
есірткіні ауызға алудың кез келген түрлерінің жалпы адам және қоғам
денсаулығына кесел келтіретіні жайында болуы қажет. Алкогольды тежеусіз
қолдану, оның салдары, маскүнемдіктің медициналық, медико-психологиялық,
құқықтық, адамгершілік, этикалық, эканомикалық, демографиялық аспектілері,
алткогольдың адам денсаулығына етер физикалық және психикалық әсері,
қоршаған ортамен қарым-қатынасы туралы мағлұматтар келтіріледі.
Салауатты өмір салтын қалыптастыруда темекі мен күреске айырықша көңіл
бөлінеді. Темекінің таралып кеткенігі, оны қолға алуға мәжбүр қылатын
факторлар, шылым түтінінің құрамдас бөліктері, канцерогендер, тыныс алу
ағзалары, ас қорыту, жүрек-тамырлар жүйесі т.б. аурулардың туындауындағы
темекінің ролі хақындағы мәліметтерді жіктеп талдай келе, темекінің
медициналық, психологиялық, әлеуметтік аспектілері туралы ақпарат беріледі.
Тактикалық тұрғыда темекіге деген теріс көзқарасты қалыптастыру ләзім.
Бұл жұмыс жас, жыныс, денсаулық жағдайын ескере отырып жүгізіледі. Осылайша
балалар мен жасөспірімдерге арналған ақпараттың негізін денеміздің табиғи
дамуына, психикалық эмоциялық әлеміне етер әсері, қыздар мен бала туар
жастағы әйедермен, темекі тартатын жүкті әйелдер организмдеріндегі
өзгерістер салдар және осындай аналардан туар бала болашағы т.б. жөніндегі
мағлұматтар құрайды.
Денсаулықты сақтауға себеп болатын негізгі компонентер:
-тиімді тамақтану;
- табиғатына орай қимыл белсенділігі;-
- шынығу;
- психикалық денсаулыққа деген оң көзқарас;
- тән, киім күтімі;
- тұрмыстағы гигиеналық режимді ұстану;
- еңбек пен демалыстың тиімді режимін қадағалау;
- денсаулыққа нұқсан келтірмейтін, қалыпты жыныстық;
- темекңіден, есірткіден, алкагольден, орынсыз дәрі -дәрмектен тартыну;
- экологиялық жағымды (позитивті ) мінез құлық.
Міне, осылай өз денсаулығына деген кімнің де болмасын бұған ұқсас
айқын сенім, салауатты өмір салты, жас , әлеуметтік және басқа
ерекшеліктері ескеріле отырып, денсаулықты сақтауға деген бағдардың алғы
шарты болып қала бермек.
СӨС насихатын денсаулықты сақтау, аурудың алдын алу т.с.с. шығыны аз,
қол жетерлік, залалы жоқ әдістер аспектілерінде өткізу керек. Осы
әдістердің арасында тұрғындарды табиғи сауықтырудың дәстүрлі емес
әдістеріне ерекше көңіл бөлінбек.
СӨС мақсат еткен, кең таралған қозғалыстардың бірі- судың, жердің,
ауаның пайдалы қасиеттерін пайдалану прициптеріне негізделген 12 қағидадан
тұратын П.К. Ивановтың тұрғындарды табиғи сауықтыру жүйесі болып табылады.
ТМД республикаларының көбінде, облыстарда , қалаларда П.К Иванов жүйесіне
негізделген арнайы орталықтар ұйымдастырылып ашылды.
Адам өміріндегі проблемаларды шешу-қайғы- қасіретті біршама жеңілдеу
өткеруге дем беретін, бақытты, табысты өмірге жеткізе алатын
трансендентальды медитацияны насихаттау болады. Бұл әдіс адамды табиғат,
қоршаған орта көмегі арқылы организмге әсер ететін барлық залалды
факторларды, күйзелістерді алмастыруға өзінің ішкі күш-қуатын бағыттайды.
Медитация кезінде дене керемет босаңсыған жағдайға келеді, күйзелістерді,
шаршағаныңды кетіреді.
СӨС қалыптастыруда жалпы қоғам азаматтары болып күрес жүргізу, залалды
заттардың адам организміне зиян екенін ашық, айқын түсіндіру. Және де
жасөспірімдердің залалды заттарға құмарлығын жою ең басты мақсат етіп
қойылуы қажет.
Профилактика- бұл мемлекеттік, қоғамдық, элеуметтік, эканомикалық,
медициналық, санитарлық, психалогиялық шаралардың бірегей кешенді жүйесі.
Дағды- бір не бірнеше қимылды әлденеше рет атқару қажеттілігінен
туындайтын, сондай-ақ табиғатына таңылып қалатын мінездегі
автоматтандырылған элемент осы.
Денсаулық - физикалық, психологиялық және әлеуметтік болып үшке
бөлінеді. Организмде денсаулықтың осы аталған түрлері бір-бірімен тығыз
байланысты болады.
Физикалық саулық дегеніміз- адам организімінде функциялардың өздігінен
реттелуі, функциялық үрдістердің келісімді өтуі, сыртқы орта әсерлеріне
бейімделу қасиеттерінің жоғарғы дәрежелі жағдайда болуы.
Психикалық саулық дегеніміз- ауруды болдырмау, қайтсе де одан арылу
адам өмірінің мақсаты болуын болжайды.
Әлеуметтік саулық дегеніміз- адамның әлеуметтік белсенділігінің, яғни
жеке адамның айналадағы өмірмен біте қайнау дәрежесі.
Дене тәрбиесі- адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы қимыл - әрекеттерін
қалыптастыратын адамгершілік қасиеттері мен ерік – жігерін жетілдіретін
негізгі тәрбие бағытының бірі.
Дене тәрбиесінің мазмұны – бұл баланың жеке басы және қоғамдық гигиена
нормаларын сақтау дағдысына үйрету.
.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, жасы толмаған құқық бұзушылардың
44% сәтсіз отбасында тәрбиеленгендер [2,25]
Профессор А.Е. Личко және В.Г. Степанов сәтті отбасыны талдай отырып,
4 жағдайды бөліп көрсетеді:
-Отбасындағы қамқорлықты күшейту (гиперопека);
-немқұрайлылық ( гипоопека);
- отбасындағы кумирдің болуы;
Статистика бойынша ОҚО да 14-18 жас аралығындағы тұлғалар арасында қылмыс,
өсуде. 1995 ж. 460 қылмыс оның 25 адам өлімі, оның 4-ін жасы кәмелетке
толмағандар жасаған; 1997 ж. 317 қылмыс, 51 адам өлімі, дегенмен 13,8 %
төмендеген, 96-бап бойынша 6 өлім тіркелген; 1998 ж. 243 қылмыс, 23%
төмендеген, 74 адам өлімі оның 5-уін жасөспірімдер жасаған. 1999ж. 228
қылмыс, 6,1 % төмендеген, 96-бапқа 4 адам өлімі жатады.
2000ж 269 қылмыс, 17,5% өскен, 195-і ауыр қылмыс. 14-18 жас
аралығындағыларға 9 адам өлімі тіркелген. Адам өлімі 25% өскен, 33 әйел
зорлау, 48 тонау, 64 анаша айналымына қатысты қылмысты жасөпірімдер
жасаған. Статистикалық мәліметтерге талдау жасасақ, кәмелетке толмаған
жастар арасында 120 бап бойынша 1995 ж. -4; 1996-6; 1998 ж. -6; 1999ж- 3;
2000 ж. -4-ке жеткен. 178-бап бойынша 1995-27; 1996-26; 1997 ж. -17; 1998
ж. -13; 1999 ж.-27; 2000 ж. - 34 қылмысты іс қозғалған. 174-бап қарақшылық
бойынша 1995 ж. -19; 1996 ж.-5; 1997ж.- 14; 1998ж.- 11; 1999ж. -11; 2000ж.-
10 іс-қозғалған.
Қазіргі кезде біздің қала көшелерінде қараусыз қалған балалар мен
жасөспірімдерді көреміз. Арнаулы мәліметтер бойынша 1997 ж қарашада
Қазақстан бойынша 27 мың бала мектепке бармаған.
Жастардың девианттық жүріс-тұрыстарының бір түрі–нашақорлық. Бұл
мәселе жөнінде ел Президенті Қазақстан халқына жолдауының бірінде былай
деген: Қазақстан есірткі бизнесінің халықаралық құрылымдарының мүддесі
үйлескен аймаққа айналған. Экономикалық, географиялық тұрғыдан қарағанда
есірткі бизнесімен күресті Қазақстандықтардың өздерінің қолдауынсыз
жүргізуге болмайды [4]. ҚР нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы
күрестің 2001-2005 ж.ж. жарлығымен бекітілген құжатта:
Кәмелетке толмағандар мен жастардың, әйелдердің арасында есірткіні
беймедициналық тұтынудың етек алуы ерекше алаңдатушылық туғызады. Есірткі
тұтынушылардың 23-30 жасқа дейінгі адамдар [4].
Есірткіге байланысты қылмыс жоғары қарқынмен өсуде. 1991 ж. бастап жалпы
қылмыстылықтың 19,8% төмендеуі аясында есірткіге байланысты қылмыстардың
абсолюттік санының 4,3 есе өсті. Бұл қылмыстардың үлесі 5,3 есе өсті және
1999 ж. 15,28 % құрады. Жастар арасында жүргізілген әлеуметтік сұраунаманың
бір деректерінде жастардың 9-10% есірткіні пайдаланғанын айтқан болатын
[5]. Статистикалық мәліметтер бойынша, қылмыстарды (есірткіге байланысты)
20-29 жастағы адамдар жасайды екен [6,4б.].Есірткі мен нашақорлыққа қарсы
күресте елімізде де істеліп жатқан шаралар бар. Мысалы ҚР
Премьер–Министрінің 2003 ж. 20 қыркүйек №222 өкімімен бекітілген Ауыл
жылына арналған спорт есірткіге қарсы ұранымен АҚ бидай республикалық
ауыл спорты ойындарын өткізу туралы іс-шарасын жатқызуға болады. Спорт
мектептерін қайта жандандырып,олардың басым бөлігін спорттың түр-түрімен
айналысуға баулу қажет. Жастар арасындағы нашақорлықпен күрес ісі бізден
жүйелі және кешенді шараларды жүргізуді талап етіп отыр.
Жастар арасындағы девианттық жүріс-тұрыстың тағы бір түрі – ішкілік.
Статистикалық мәліметтер бойынша, бұзақылықтың 90%; әйел зорлаудың 90%;
басқа қылмыстар 40% өлім, тонау, қарақшылық шабуыл, ауыр дене жарақатын
салудың 70%, ажырасудың 50% ішімдікке байланысты болған. Ішімдік мәселесі
көбіне қазіргі кезде ауыл жастарының арасында өршіп тұр. Жұмыссыздық,
әлеуметтік жағдайдың нашарлығы, мәдени демалыстарының дұрыс өткізілмеуі
жастарды араққа итермелеуде, сондықтан ауылдағы клуб, мәдениет үйі, т.б.
мәдени іс-шараларды ұлттық рухымызды көтеретін насихат шараларын жүзеге
асыру кезек күттірмей атқарылар шараға айналдыру қажет.
Девианттық мінез-құлықтық бір түрі суицид, яғни бұл өзіне -өзі қол
жұмсауы. Ауытқудың бұл түрі 20-55 жасқа дейінгілер, ол қазіргі кезде 10-12
жасар балаларда да кездесіп отыр. Бұл жағынан Қазақстанда басқа ТМД
елдерінен қалыспай отыр.
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуының бірнеше себептері бар:
Әлеуметтік теңсіздік –жұмыссыздық, әлеуметтік жағдайдың төмендеуі,
жемқорлық т.б.
Моральдық этикалық фактор қоғамның моральдық –адамгершілік қасиетінің
төмендеуі, рухани азғындау жеке адамның қоғамдық ортаны жатсынуы. Қоғам
өмірін ақшаның билеуі, барлығы сатылады, барлығын сатып алуға болады.
Деградация және әдет-ғұрыптың ықпалының төмендеуі. Бұқаралық қайырымшылық
сатылған махаббат, құқық бұзушылықтың күшеюі;
Девианттық мінез-құлыққа қоршаған ортаның немқұрайлы қарауы. әсіресе,
отбасы тәрбиесінің нашарлауы денсаулықтағы психофизикалық ауытқулар т.б.
Осының барлығы рухани дүниенің дағдарларысына әкеліп, өмір сүру мәнінің
жоғалуына алып келеді.
Бұл қоғамның болашағы жастарға кері әсер тигізетіні сөзсіз.
Жастар арасындағы әлеуметтік – нормалардан ауытқудың түрлерін зерттей
отырып, мынадай тұжырым жасауға болады. Бір әлеуметтік норманы бұзудан
екінші әлеуметтік нормаға өту байқалады. Ол жеке тұлғаның өзіне тән
ерекшелігіне және қоршаған ортасына байланысты болады.
Жастар біздің болашағымыз. Бүгінгі жастар – ертеңгі қауымның қариясы.
Қарияның кейінгілерге айтар ақылы, кеңесі болады-деген-ді Ғабит Мүсірепов
Яғни, бүгінгі жастар ертеңгі қазақ ұлты. Одан соң бір-екі ұрпақ ауысқанда
қазақ ұлтының бетке ұстар қариясы. Сондықтан, жастардың саяси құқықтық
санасы мен мәдениетін қалыптастыруға барлығымыз ат салысайық.
Санитарлық дәрігер ас мәзірін құрастырған кезде мынандай негізгі
қағидаларды білуі керек-1 Тағам рационы балалардың жас мөлшеріне сәйкес
дене еңбегінің жүктемесіне, жыл мезгіліне, климатқа байланысты алынған
тағамдық заттарға және энергияға қажеттілігіне сәйкес болуы қажет.
Бірінші байлық – денсаулық дейміз. Бірақ осы сөздің салмағын, жүктер
жауапкершілігін көбіне сезбейтін де, мойындамайтын да сыңайлымыз. Айтылған
сәтте көңілімізге қонады, құлағымызға жағады. Келісеміз. Сонсоң өзіміз ауа
жайылып жүре береміз. Сөйтіп күндердің күнінде бір арылмас дертке шалдығып
санымызды соғамыз. “Жалған – ай!” деп көкірегіміз қарс айырылып, өмірден
түңіле бастаймыз.
“Тәннен жан артық еді, - дейді Абай атамыз - тәнді жанға бас
ұрғызса керек еді. Жоқ біз олай қылмады, ұзақтай шулап, қарғадай
барқылдадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүрген еді. Ержеткен соң, күш
енген соң, оған билетпедік, жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілмен
қарамадық, көңіл айтып тұрса сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын
көргеннен-ақ тойдық...”
Тәннен жан артық... Билік жанда ғой. Бірақ ғұмырымыз аз ба, көп пе...
кеше, бүгін, шамасы ертең де билік жанда емес тәнде Пендешіліктен тәнді
тоғайтып, сөйтіп аурулар қатарын молайтып жүрген жай бар. Тым болмаса, жан
мен тән бірлігін, ара қатынасындағы бірлікті неге сақтамасқа? Біреу үшін
емес, өзің үшін, отбасың, өзіңсіз толайым болмайтын көкірегің үшін.
Денсаулық - тән, рухани және әлеуметтік игіліктің жиынтығы.
Денені үнемі ширықтыру, шынықтыру, сананың сапа деңгейін көтеру, интеллект
өрісін биіктету, рухыңды шыңдау - бәрі де денсаулыққа қызмет етеді десек
қателеспейміз.
Қазіргі уақыттағы әлеуметтік - экономикалық жағдай, тіршілік
деңгейінің құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының
бүкіл халқының, әсіресе, өскелең ұрпақтың денсаулығына кері әсерін
тигізуде.
Ел Президентінің “Қазақстан - 2030” жолдамасындағы ұзақ мерзімді
басымдықтың бірі – “Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мән әл
ауқаты” тармағында,“...азамат-тарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сай болуы
және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін” азаматтарымызды
салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Бүгінгі таңда өз
тәуелсіздігін алған егеменді еліміз осы бағытта Қазақстан мектептеріне жан-
жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан дара
тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған.
Қазақстан азаматтарының денсаулығын нығайту, салауатты өмір салтын
ынталандыру туралы елбасының жолдауын, егемендіктің кілтін ұстар жастардың
болашағына апаратын, алтын сүрлеу десе болады.
“Дені сау адам - табиғаттың ең қымбат жемісі” деп тегін
айтылмаған.
ІІ Салауатты өмір сүру салтын оқушыларда қалыптастыру
2.1 Салауатты өмір салтын қалыптастырудың мектептегі негізгі бағыттары
Қазіргі қоғамымызда халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық
және өлім–жітім деңгейі арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың
денсаулығы қауіп тудыруда. Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткі
құмарлық және улы заттарға әуестік, адамгершілікке жат мінез-құлық, ерте
жыныстық қатынас кеңінен етек алуда.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының дерегі бойынша
халық денсаулығының 49-50 % өмір салтына, яғни адамның өз денсаулығына
қалай қарайтынына тәуелді, 17-20 % қоршаған орта ерекшеліктеріне
байланысты. Сонымен қатар денсаулық қатерінің негізгі факторларына мыналар
да енеді: қозғалыс күшінің кему салдарынан қимылдың кемуі (гиподинамия)
дене массасының артуы, жүйесіз тамақтану, қоршаған орта нысандарының
барлығының көптеген уытты заттармен ластануы, өндірісте және тұрмыста
күйзеліс туғызатын жағдайлар, зиянды әдеттердің – шылым шегу, алкоголь
пайдалану, нашақорлық көп таралуы.
Қорыта келгенде, академик Н. М. Амосов айтқандай: “Денсаулығың
мықты болуы үшін мәнді өз күшің болу қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға
болмайды.”
Құрбы - құрдастар, егемен еліміздің болашағы біздер. Қоғамда болып
жатқан жаман әдеттерге кінәлі - адамдардың өзі. Осындай жат, жаман
әдеттерден бойымызды аулақ ұстап, төзімділік, табандылық танытып,
адамгершілік қасиеттерді жоғары ұстай білуіміз керек. Болашағымыз нұрлы,
еліміздің ертеңі нұрлы болсын десек, ел болып, халық болып болашағымызды,
ұлтымызды, тегімізді жоғалтып алмау үшін нашақорлық, СПИД, ішімдік,
темекіден бойымызды аулақ ұстап, қоғамымыздың бұл түнектен арылуының жолын
іздеп, салауатты өмір салтын насихаттайық.
Ей замандас, алдыменен досыңды ұқ.
Досың спорт, таза ауа, өсімдік.
Ала жүріп, осылардың сыйлығын –
Жаңа ғасырға біз берейік көріктік.
Халықтың денсаулығы – ел дамуының аса маңызды тұтқасы,
болашағымыздың кепілі.
Атамыз қазақтың Бірінші байлық - денсаулық, яки болмаса
Денсаулық – терең байлық деген даналық мәтелдері тіршіліктің нағыз
өзегінен алынған емес пе? Денсаулықтың қадірін, маңызын айрықша ұғынып
барлық игіліктен жоғары санаған. Тағы да Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын
жол ізде деп жан мен тән саулығын қоршаған орта аясында дұрыс сақтап және
нығайтуға түрлі пайдалы әрекеттер жасап отырған.
Жасырары жоқ, күні бүгінге дейін небір ғұлама ғалымдар,
біліктілігі күшті дәрігерлер де Денсаулық деген не? деген сұраққа әлі
толымды, тұшымды, дәл анықтама бере алмай келеді. Қолымызда тек ВОЗ
(дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы) қалыптастырған анықтама бар. Бұл
бойынша Денсаулық – жан, тән және адамның әлеуметтік жағдайының қоңдылығы.
Байқап отырсаңыз жан иесінің жалғыз анатомиялық дұрыс қалпына ғана емес,
оның әлеуметтік жағдай-тұрпатына да ерекше мән берілген.
Жуырда ғана өткен дәрігерлер мен провизорлардың съезінде сөйлеген
сөзінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев: Халықтың денсаулығы – ел
дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың кепілі деп тағы да айрықша
айқындап атап өтті. Сонымен қатар келешек атқарылатын істердің басты
стратегиялық бағыттарын да көрсетті.
Бірінші: балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Салауатты өмір сүру салтының педагогикалық негіздері
1.1 Салауатты өмір сүру салтының мағынасы
1.2 Салауатты өмір салтының педагогикалық негіздері
ІІ Салауатты өмір сүру салтын оқушыларда қалыптастыру
2.1 Салауатты өмір салтын қалыптастырудың мектептегі негізгі бағыттары
2.2 Салауатты өмір салтын қалыптастыру жұмыстарын ұйымдастыру
2.3 Зерттеу бөлімі
Қорытынды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Дүние жүзін жаулап аламын деген Шыңғысхан
Әмударияның жағасында ауырып қалып, қытайдың атақты Ган Чун Цзи деген
емшісін алдыртады. Жарық дүниені қимаған Шыңғысхан, мәңгілік өмір сүруді
жүзеге асыратын қандай дәрің бар деп сұрапты. Сонда емші: Өмірде уақытша
ғана болуға арналған дәрі бар, ал мәңгілік өмір сүретін дәрі жоқ, - депті.
Демек, тұжырымдамамыздың мақсаты - бойына қабылдап алған дертін адам
өзі шығарады дегендей-ақ, ұзақ өмір сүрудің кілті әр адамның өзінің қолында
екенін айтпақпыз.
Сонау ықылым заманнан бері, адам баласы ұзақ өмір сүрудің жолын
қарастыруда. Кезінде осы қағиданың негізі болған Аристотельдің іліміне
сүйенсек: Жанды дене қозғалмаса өледі деген тұжырымдамасы сол дәуірден
бері адамзаттың ұзақ жасауының, яғни, салауатты өмір сүрудің негізгі ілімі
болып табылады. Мысалы, қара қарға әр нәрсені бір шоңып жүріп 300 жыл
жасайды екен. Сағатына 10 м қозғалатын тасбақа да 200 жыл өмір сүреді.
Сонда, Аллаһтың әмірімен табиғат заңына бақылау жасасаң, сол Жаратқан
Иеміздің іліміне жүгінсек, бізге, яғни, адамзатқа қанша өмір сүрудің жолын
қанша іздесек те жетістіктің шыңы көрінбейді. Енді саналы түрде табиғаттың
табиғи болмысын өз қолымызбен бұзып, бүгінгі таңда адамзат өзін-өзі жоюға
өрекеттенуде.
Осылайша, адамзаттың жер бетінен жойылып кетуге қаупі бар тарихи
кезеңде тұрғанда не істеу керек? Адам баласы қалай өмір сүру керек?
Яғни, болашақ өмірді жалғастыру үшін бүкіл әлем бойынша әр халың өзінің
ұлттың бейнесін және денсаулығын сақтауды қарастыруда.
Демек, бүгінгі таңда Қазақстанда күн тәртібінде тұрған әлеуметтік маңызы
зор мәселенің бірі - халың денсаулығы. Республика көлемінде халықтың 80% -ы
әр түрлі ауруға шалдыққан. Егеменді ел болғаннан бері қарай білім беру
жүйесіне реформа жүргізудің салдарынан, оқушы-жастардың тәрбиеден сырт
қалуы келеңсіз жағдайда соғып отыр. Яғни, ата-аналардың, оқытушы-мұғалімнің
ішімдікке, есірткі, шылым шегуге бейімделіп, саналы түрде уақытынан бұрын
денсаулықтарын өз қолдарымен жоюда.
Келесі бір мәселе, адам баласының өз қолымен жасаған табиғат апаты.
Бір мысал алайық, атом радиациясының кеселінен су кепті, жер тозаңға, тас
күлге айналды, өсімдік өсуін тоқтатты. Ауа қозғалысы өзгергендіктен, жер
бетіндегі тіршілік күн өткен сайын апатқа ұшырауда. Міне, тіршіліктің,
болашақ жанды заттардың жер бетінен жойылу қаупінің негізі осында. Бұл
қағиданың негізінде, енді адамзат тіршілікті сақтап қалудың жолын іздеуде.
Демек, денсаулықты сақтап, ұзақ өмір сүрудің бір-ақ жолы бар. Ол -
салауатты өмір сүру салты.
Осындай қағидалардың негізіне сүйене отырып, жеке бастың салауатты
өмір сүру бағытының негізгі мәселесін зерттейміз
Курстық жұмыстың мақсаты:
салауатты өмір салтын оқушыларда қалыптастырудың педагогикалық
негіздері
Міндеттері:
- Салауатты өмір сүру салтының педагогикалық негіздері
- Салауатты өмір сүру салтының мағынасы
- Салуатты өмір сүру салтын мемлекеттік деңгейде реттеу
- Салауатты өмір сүру салтын оушыларда қалыптастыру
- Салауатты өмір салтын қалыптастырудың мектептегі негізгі бағыттары
- Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша ашық сабақтар ұйымдастыру
Зерттеу объектісі мектеп оқушылары
Зерттеу пәні оқушыларда салауатты өмір сүру салтын қалыптастыру мәселелері
І Салауатты өмір сүру салтының педагогикалық негіздері
1.1 Салауатты өмір сүру салтының мағынасы
Сөйлем жазу
Ауырып ем ізденгенше,
Ауырмаудың жолын ізде.
Бірінші байлық – денсаулық дейміз. Бірақ осы сөздің салмағын, жүктер
жауапкершілігін көбіне сезбейтін де, мойындамайтын да сыңайлымыз.
Айтылған сәтте көңілімізге қонады, құлағымызға жағады. Келісеміз. Сонсоң
өзіміз ауа жайылып жүре береміз. Сөйтіп күндердің күнінде бір арылмас
дертке шалдығып санымызды соғамыз. “Жалған – ай!” деп көкірегіміз қарс
айырылып, өмірден түңіле бастаймыз.
“Тәннен жан артық еді, - дейді Абай атамыз - тәнді жанға бас ұрғызса керек
еді. Жоқ біз олай қылмады, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдадық. Жан бізді
жас күнімізде билеп жүрген еді. Ержеткен соң, күш енген соң, оған
билетпедік, жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілмен қарамадық, көңіл
айтып тұрса сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргеннен-ақ
тойдық...”
Тәннен жан артық... Билік жанда ғой. Бірақ ғұмырымыз аз ба, көп пе... кеше,
бүгін, шамасы ертең де билік жанда емес тәнде Пендешіліктен тәнді тоғайтып,
сөйтіп аурулар қатарын молайтып жүрген жай бар. Тым болмаса, жан мен тән
бірлігін, ара қатынасындағы бірлікті неге сақтамасқа? Біреу үшін емес, өзің
үшін, отбасың, өзіңсіз толайым болмайтын көкірегің үшін.
Денсаулық - тән, рухани және әлеуметтік игіліктің жиынтығы. Денені үнемі
ширықтыру, шынықтыру, сананың сапа деңгейін көтеру, интеллект өрісін
биіктету, рухыңды шыңдау - бәрі де денсаулыққа қызмет етеді десек
қателеспейміз.
Қазіргі уақыттағы әлеуметтік - экономикалық жағдай, тіршілік деңгейінің
құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл
халқының, әсіресе, өскелең ұрпақтың денсаулығына кері әсерін тигізуде.
Ел Президентінің “Қазақстан - 2030” жолдамасындағы ұзақ мерзімді
басымдықтың бірі – “Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мән әл
ауқаты” тармағында,“...азамат-тарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сай болуы
және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін” азаматтарымызды
салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Бүгінгі таңда өз
тәуелсіздігін алған егеменді еліміз осы бағытта Қазақстан мектептеріне жан-
жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан дара
тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған.
Қазақстан азаматтарының денсаулығын нығайту, салауатты өмір салтын
ынталандыру туралы елбасының жолдауын, егемендіктің кілтін ұстар жастардың
болашағына апаратын, алтын сүрлеу десе болады.
“Дені сау адам - табиғаттың ең қымбат жемісі” деп тегін айтылмаған.
Қазіргі қоғамымызда халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық және
өлім–жітім деңгейі арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың денсаулығы
қауіп тудыруда. Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткі құмарлық және улы
заттарға әуестік, адамгершілікке жат мінез-құлық, ерте жыныстық қатынас
кеңінен етек алуда.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының дерегі бойынша халық
денсаулығының 49-50 % өмір салтына, яғни адамның өз денсаулығына қалай
қарайтынына тәуелді, 17-20 % қоршаған орта ерекшеліктеріне байланысты.
Сонымен қатар денсаулық қатерінің негізгі факторларына мыналар да енеді:
қозғалыс күшінің кему салдарынан қимылдың кемуі (гиподинамия) дене
массасының артуы, жүйесіз тамақтану, қоршаған орта нысандарының барлығының
көптеген уытты заттармен ластануы, өндірісте және тұрмыста күйзеліс
туғызатын жағдайлар, зиянды әдеттердің – шылым шегу, алкоголь пайдалану,
нашақорлық көп таралуы.
Қорыта келгенде, академик Н. М. Амосов айтқандай: “Денсаулығың мықты болуы
үшін мәнді өз күшің болу қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды.”
Құрбы - құрдастар, егемен еліміздің болашағы біздер. Қоғамда болып жатқан
жаман әдеттерге кінәлі - адамдардың өзі. Осындай жат, жаман әдеттерден
бойымызды аулақ ұстап, төзімділік, табандылық танытып, адамгершілік
қасиеттерді жоғары ұстай білуіміз керек. Болашағымыз нұрлы, еліміздің
ертеңі нұрлы болсын десек, ел болып, халық болып болашағымызды, ұлтымызды,
тегімізді жоғалтып алмау үшін нашақорлық, СПИД, ішімдік, темекіден
бойымызды аулақ ұстап, қоғамымыздың бұл түнектен арылуының жолын іздеп,
салауатты өмір салтын насихаттайық.
Ей замандас, алдыменен досыңды ұқ.
Досың спорт, таза ауа, өсімдік.
Ала жүріп, осылардың сыйлығын –
Жаңа ғасырға біз берейік көріктік.
Халықтың денсаулығы – ел дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың
кепілі.
Атамыз қазақтың Бірінші байлық - денсаулық, яки болмаса Денсаулық –
терең байлық деген даналық мәтелдері тіршіліктің нағыз өзегінен алынған
емес пе? Денсаулықтың қадірін, маңызын айрықша ұғынып барлық игіліктен
жоғары санаған. Тағы да Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде деп жан
мен тән саулығын қоршаған орта аясында дұрыс сақтап және нығайтуға түрлі
пайдалы әрекеттер жасап отырған.
Жасырары жоқ, күні бүгінге дейін небір ғұлама ғалымдар, біліктілігі күшті
дәрігерлер де Денсаулық деген не? деген сұраққа әлі толымды, тұшымды, дәл
анықтама бере алмай келеді. Қолымызда тек ВОЗ (дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымы) қалыптастырған анықтама бар. Бұл бойынша Денсаулық – жан, тән
және адамның әлеуметтік жағдайының қоңдылығы. Байқап отырсаңыз жан иесінің
жалғыз анатомиялық дұрыс қалпына ғана емес, оның әлеуметтік жағдай-
тұрпатына да ерекше мән берілген.
Жуырда ғана өткен дәрігерлер мен провизорлардың съезінде сөйлеген сөзінде
еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев: Халықтың денсаулығы – ел дамуының аса
маңызды тұтқасы, болашағымыздың кепілі деп тағы да айрықша айқындап атап
өтті. Сонымен қатар келешек атқарылатын істердің басты стратегиялық
бағыттарын да көрсетті.
Бірінші: балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына айрықша көңіл бөлу.
Екінші: халықты қол жетерлік және саналы медициналық көмекпен қамтамасыз
ету.
Үшінші: отандық медицина ғылымын дамыту.
Осы бағыттама аясында ел басқарған ағалармен біріге отырып, түрлі
індеттердің алдын алу керек. Салауатты өмір салтын ұсынбаған мемлекеттің
экономикасы құлдырайтыны сөзсіз. Ауру адам қандай іс бітірмек!
Жастар – болашағымыздың алтын тірегі. Жастар арасындағы нашақорлық пен
маскүнемдіктің алдын алу үшін мен мынадай деректер мен цифрларды ұсынғым
келіп тұр.
Жасыратыны жоқ бүгіндері елімізде осынау қауіпті нашақорлықпен
айналысатындар саны өсіп барады. Есірткінің медициналық-әлеуметтік
проблемалары республика орталығының мәліметіне қарағанда, бұл кеселге
тәуелді болғандардың саны 250 мыңнан асады екен. Ал 1,5 млн-дай адам
нашақорлыққа бейімділік сәтінде отпен ойнағандай әрі-сәрі күй кешуде.
Әсіресе кәмелетке толмағандардың әлгіндей қатерлі дертке әуестене түсуі
қатты ойландыруы тиіс. Міне, сондықтан да қоғамымызда ертеңгі болашағы үшін
мұндай тағылымды шаралардың өткізіліп тұруы ғанибетті іс болмақ. Жылына БҰҰ-
ның сараптауы бойынша есірткінің негізгі массасы 65% Орта Азия арқылы
өтеді, ал Қазақстан арқылы жылына 150 тонна өтеді. Қазақстан Республикасы
бойынша 47 мың адам есірткіні қолданатындар тізімінде. Қазақстан жерінде
жеңіл есірткіден гөрі өте улы түріне көбірек сұраныс болып жатыр.
Республикадағы есірткіні көп пайдаланатын нашақорлар саны қарқынды өсіп
келе жатқан қара дақтар. Мысалы: Теміртау қаласында 9 ай ішінде 633 нашақор
бар екені анықталып, 111 заңды бұзғандықтан істері сотта қаралған. Өз
облысымызда 20 мың 732 нашақор, 637 СПИД ауруына шалдыққандар тіркелген.
Осылардың 48%-ы қылмыскерлер.
Тағы да айтарым, өкінішке орай көптеген азаматтарымыз өз денсаулығын
сақтауға және нығайтуға жауапты емес, немқұрайды қарайды. Тіпті денсаулығы
өзіне емес, тек дәрігерлерге қажет сияқты медицинаға тұтынушылық немесе
масылдық пиғылы бар. Дәрігерлер қанша ескертсе де жаман әдеттерден арылғысы
келмейді. Темекі тартады, насыбай атады, салынып арақ ішеді. Мысалы: К-
деген гипертониямен кісі жағдайы бақуат бола тұра өз (денсаулығына)
кеселіне бір тиын жұмсағысы келмейді, тек үкіметтің қаражатына иек артқысы
келеді. Кейбір аналарымыз қонақ келгенде көл-көсір дастархан жасап, ал өз
денсаулығына аса қажет анемияға қарсы бір дәріні де сатып алып ішкісі де
келмейді. Жалпы, халқымыздың Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде
деген дана қағидасын әрдайым, әрқайсысымыз жадымыздан шықпайтын биік
ұстаным болуға тиіс. Себебі бұл қаражат халықтікі, әрбір салық төлеушінің
үлесі екенін ұмытпағанымыз жөн.
Жас кезінен аурушаң болған Поль Брегг Өзіңді өзің жасай біл деген
қағиданы нық ұстанған. Ол ынта-жігерінің салауатты өмір сүруге деген
құштарлығының арқасында барлық ауруларды жеңіп, денсаулығы мықты болып өмір
сүрген. Ия, кіснің болса да денсаулығы өз қолында. Салауатты өмір сүремін
десеңіз ешкім оған қарсы тұра алмайды.
Салауатты өмір салтына денешынықтыру, спорт, дене тәрбиесі, туризм,
халықаралық туризм, табиғатқа серуен, таза ауада жүру жатады. Кешкі
тамақтан соң, таза ауада бір-екі сағат серуен құрып, ұйықтаудың пайдасы
зор. Ұйқы 7-8 сағаттан кем болмауы тиіс. Әр адам жыл сайын бір рет еңбек
демалысын тиімді пайдаланғаны жөн. Барлық кезде тамақты жаңадан дайындап
ішкен дұрыс. Алланың табиғатты адам үшін жаратқанын және парыз еткенін,
тіршілігінде қажетіне дұрыс пайдалануды, денсаулығына зиян келмейтіндей
жағдайда болуын қадағалауды салауатты өмір салты деп ұғамыз.
Адам денсаулығына зиянын тигізетін жат әдеттерден аулақ болғаны жөн. Енді
оларға не жататынына тоқтала кетейік: Олар – темекі тарту, спирттік
ішімдіктерге, есірткілік заттарға салыну. Арақтың орнына қымыз бен қымыран
іш, темекі тартудың орнына таза ауада көбірек жүр. Жастарға есірткіні
пайдаланба, көңіл көтеретін мәдени көпшілік орындарына баруды әдетке
айналдыр дер едім. Еңбек адамды тәрбиелейді. Сондықтан жұмыс істеуден
қашпаған жөн. Жалқаулыққа салынудың соңы жақсылыққа апармайды. Имандылық
жолына түсіп, жылына бір келетін оразаны тұтып, оның тәртібін сақтағаныңыз
дұрыс. Дүниеде бұған тең келетін ештеңе жоқ.
Біз табиғаттың, қоршаған ортаның ластануына жол бермеуіміз керек. Өзіңізді
қандай көрсеңіз, өзгелерді де солай көріңіз. Адамдар бір-бірімен дос,
бауырлас, сыйлас, рақымды, мейірімді болса, нұр үстіне нұр жауады. Әрқашан
жаман ойдан аулақ болыңыз. Адам өзін өзгеден кем сезінуі, денсаулығының
нашар екендігін ойлап қамығуы, көз алдына өлім қорқынышын елестетуі ойды
бұзады.
Сөз соңында қайра айтарымыз, халық денсаулығы тек медицина қызметкерлерінің
кәсіби тірлігі ғана емес, бүкіл қоғамның тұтас денсаулық сақтауға және
нығайтуға арналған үйлескен іс-қимыл әрекеттерінің жемісі екенін баршамыз
да ұғынуға тиіспіз. Сонда ғана қоршаған ортаны сақтай отырып, таза су ішіп,
дұрыс тамақтанып, иманды және салауатты өмір салттарын тұрақты
қалыптастырсақ болашақтың жарқын кепілі болмақ.
1.1 Салауатты өмір сүру салтының мағынасы
Қазақстанның бүгінгі әлеуметтік-экономикалық дамуы күрделі кезеңді
басынан кешіріп отыр. Кеңестік дәуір тоқырауға душар етті. Қалыптасқан
әкімшілік жүйе қоғам мүшелеріне енжарлықты, селқостықты, жауапсыздықты
дамытты. Осы империяның көлеңкесіндегі өмірден Қазақстан кеңестік жүйеден
түбегейлі және түпкілікті бас тартып, жаңа принциптерге негізделген
егеменді мемлекет құру үстінде. Бұл үкімет білім беру мен тәрбиелеуді
тәуелсіз мемлекеттің талабына үйлесімді құрып, жастарға сапалық жаңа
қасиеттерді сіңіруді қолға алып, салауатты өмір салтын қалыптастыруға батыл
кірісті, Тұлғаның өз болмысын тануға көмектесіп, тереңде жатқан талап-
тілегін дамытып толыққанды өмір сүру үшін рухани күш-жігер беру оқу
орындарының басты міндетіне айналды. Осы орайдан оқушылардың бойына жаңа
сана, жаңа көзқарас қалыптастыруда имандылық пен адамгершілік жағынан
құлдыраған нашақорлық, жезөкшілік, маскүнмдік сияқты індеттерден
сақтанарлықтай таным түсінік қалыптастыру басты проблема болып саналады.
Әрине, тәрбие ісіндегі келелі мәселе тек айтумен ғана шешілмейді,
оның дұрыс жүзеге асуы оқушының арман – мұратына үйлесімді салауатты өмір
салтының идеяларының терең ұқтырып бойына сіңіруі. Ал мұның басты құралы
нақты іс-әрекет арқылы көзқарас қалыптастыру. Осы орайда орта мектептерде
әдеп әліппесіне, отбасылық тәрбиеге байланысты сабақтар өту белгіленіп және
сыныптан тыс жүргізілетін тәрбие жұмыстарының бағдарламалары қайта
құрастырылды. Уақыт талабы бұл құжаттарды әлі де жетілдіре түсінуді және
білім беруді дамытудың жаңа тұжырымдамасына үйлесімді құруды керек етіп
отыр.
Салауатты өмір салтын қалыптастырудағы негізгі құралдардың бірі –
түрлі іс-әрекет барысында оқушылардың өзара қарым-қатынасы, пікірлесуі және
мұғалімнің, ата-ананың және ересек адамдардың үлгі өнегесі деп білген жөн.
Сонымен қатар оқушыға дене тәрбиесін бергенде олардың жас ерекшеліктері,
денсаулығы, спортпен қаншалықты шұғылданғандығы, дене шынықтыру жаттығуына
қатысуы т.б. ескерілуі керек. Бұларға қоса дәрігерлік мекемелердің ұйғарымы
және адамгершілік талаптарға байланысты табиғи нышандар, дербес
ерекшеліктерге мүмкіндік беріліп отыр.
Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) анықтамасы бойынша,
денсаулық дегеніміз- организмде аурудың не болмаса физикалық кемістіктің
жоқтығы ғана емес, ол табиғи (физикалық), рухани және әлеуметтік толық аман-
есендік. Академик В.П.Казначевтің жеке бас денсаулығы анықтамасы бұдан да
толығырақ: денсаулық дегеніміз, организмнің ұзақ өмір сүру барысында
биологиялық және психалогилялық әрекеттері мен тиімді жұмыскерлігінің
әлеуметтік белсенділігінің, сондай-ақ жас ерекшеліктеріне сәйкес дені сау
ұрпақ жалғастыру қабілетінің сақталуы мен дамуы.
Денсаулық- физикалық, рухани және әлеуметтік болып бөлінеді.
Физикалық саулық дегеніміз- адам организімінде функциялардың өздігінен
реттелуі, функциялық үрдістердің келісімді өтуі, сыртқы орта әсерлеріне
бейімделу қасиеттерінің жоғарғы дәрежелі жағдайда болуы.
Психикалық саулық дегеніміз- ауруды болдырмау, қайтсе де одан арылу
адам өмірінің мақсаты болуын болжайды.
Әлеуметтік саулық дегеніміз- адамның әлеуметтік белсенділігінің, яғни
жеке адамның айналадағы өмірмен біте қайнау дәрежесі.
Денсаулық, қалып (норма) деген ұғымдар бір-біріне ұқсас. Қалып – дені
сау адам баласының бәріне бірдей тұрақты стандарт мақсат ететін үлгі
болатындай денсаулықтың көрсеткіштері. Денсаулық жағдайын бағалау үшін
жасқа байланысты жеке адамдардың қалып көрсеткіштері пайдаланылады. Жасқа
байланысты қалып көрсеткішін анықтау үшін белгілі көрсеткіштің әрбір
жастағы адам топтарының орташа көрсеткіші есептеліп шығарылады. Әрбір топта
табылған орташа көрсеткішті қалып стандарт етіп алынады. Бірақта бір топқа
кірген адамдардың көрсеткіштерінің бір бірінен айырмашылығы әжептеуір
болуы мүмкін. Өйткені олардың жыныстық, кәсіптік, тұрған жерінің, өмір
салтының т.б. айырмашылықтары болады. Орташа көрсеткіштерді анықтағанда,
айтылған айырмашылықтарды да еске алған жөн. Осыған орай қалып деген ұғым
денсаулық деген ұғым тәрізді әр адамның жеке басына ғана тән
көрсеткіштері болмақ.
Дене жаттығуларының әсерінен бұлшық еттерде едәуір өзгерістер болады. Егер
де бұлшық еттер ұзақ уақыт қимылсыз күйде тұратын болса, онда олар
әлсіздене бастайды, көлемі кішірейеді. Дене жаттығулары, олардың көлемін
ұлғайтады, нығаюына ыңғайлайды. Мұнымен қатар бұлшық еттердің өсуі, олардың
талшықтар санының көбеюінен, ұзаруынан емес жуандауы әсерінен болмақ.
Бұлшық ет созылуы жақсарады , тонусы, қан айналым және бұлшықет қоректенуі
жақсарады.
Дене жаттығуларымен айналысқан кезде көптеген капиллярлар кеңейіп қана
қоймайды, олардың саныда бірден көбейе бастайды. Әсіресе бас ми
капиллярларының саны өсуінің ерекше маңызы бар, кезінде И.М.Сеченов ми
даму үрдісінде бұлшықет қозғалысының маңызын талай атап өткен.
Жаттығу кезінде оттегін тұтыну деңгейі бірден көтеріледі, өйткені
бұлшықет жүйесі қаншалықты белсенді қызмет істесе, соншадлықты жүрек те
әлуетті қызмет етеді. Дене шынықтыруымен, спортпен айналыспайтын адамның
жүрек бұлшық еті әр жиырылыс сайын, қолқаға 60мл шамасындай қан сол
қарыншадан лықсып шығарылатын болса, жаттыққан адамда жай тыныштық
жағыдайда бір жиырылыстың өзінде қолқаға 90-100 мл қан шығарады.
Жаттықпаған адамда жүрек минутына 70 рет жиырылады, ал спортшыларда пульс
жиілігі 1 минут ішінде жүрек 50-60 рет жиырылатын болады. Кейбір
спортшыларда пульс 40-тан аспай, бір сөзбен айтқанда, жаттыққан адамның
жүрегі әр систола сайын қанды көп шығарады, яғни жүрегі үнемі де, ұтымды
жұмыс істейді.
Дене жаттығулары өкпенің тіршілік сыйымдылығын кеңейтеді, қабырға
шеміршектерінің икемділігін жақсартады, тыныс еттерін күшейтеді, олардың
тонусын жоғарылатады. Тыныстың минуттық көлемі –қалпы 8 л көп болмайды. Ал,
тез және бар күшімен жүгіргенде не жүзгенде ТМК 20 есе көбейеді, 120-130
л жетеді .
Дене шынықтырумен айналысу, зат алмасудың бар үрдістеріне және зәр шығару
ағзаларының жұмыстарына дұрыс әсер етеді, қан тасмалдау, лимфа жүйесінің
функциясын күшейтеді.
Дене жаттығулары жамбас қуысында қанның іркіліп қалуын, қатпаны, гемаройды
болдырмайды.
Қандай болмасын дене жүктемесі – склероздық өзгерістерді болдырмайды. Дене
жаттығулары адамның психикасына да үлкен әсерін тигізеді. Осының әсерінен
жүйке-жүйесінің күш қуаты өседі, ішкі секретция бездерінің жұмысына дем
береді және жағымды эмоция тудырады.
Дене шынықтыру мен айналысуды бастайтындар үшін көптеген әр түрлі дене
шынықтыру жаттығуларының мол жиынтығының арасындағы ең бірінші орынға
шығаратындары : сауықтыра жүгіріс, жүріспен алмастырып тұратын жүгіру,
аэробика, шейпинг, жүзу, туризм, ерік гимнастикасы, таңертеңгі сауықтыру
гимнастикасы, дәстүрлі гимнастика және тыныс алу жаттығулары.
Дене тәрбиесі- тұлғаны жан-жақты үйлесімді қалыптастырып, дамыту
процесінің негізгі бір саласы. Себебі, дене тәрбиесі тұлға денесінің
қалыпты жетілуін, денсаулығының нығаюын қамтамасыз етуде, оларды еңбекке,
Отанды қорғауға дайындауда аса маңызды қызмет атқарады.
Дене тәрбиесі- адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы қимыл - әрекеттерін
қалыптастыратын адамгершілік қасиеттері мен ерік – жігерін жетілдіретін
негізгі тәрбие бағытының бірі.
Сондай-ақ, дене тәрбиесі – ерік-жігері мықты, тәртіпті, батыл және
белсенді, өз Отаннын қорғауға лайықты жас ұрпақты ойдағыдай әзірлеуде аса
маңызды әлеуметтік міндеттерді атқарады. Дене тәрбиесі жастарда ақыл-ой
және еңбек әрекетінде нәтижелі жұмыс істей алатын сапа қасиеттерін
қалыптастыруға ықпал етеді.
Дене тәрбиесінің көздейтін мақсаты – балалардың дене мәдениеті мен
спортпен айналысу қызығушылықтары мен қажеттіліктеір ояту, ынталандыру
және дененің дамуы мен денсаулықты нығайтудың психофизиологиялық
негіздерін терең ұғынуларына, сонымен қатар ақыл-ой адамгершілік және
эстетикалық т.б. тәрбие салаларының дамуына да ықпал ету мүмкіншіліктеріне
жағыдай жасау.
Дене тәрбиесінің негізгі мазмұны дене шынықтыру жөніндегі оқу
бағдарламасында және спорт теориясы мен практикасы жөніндегі факультативтік
сабақтар бағдарламасында, сондай-ақ, Жалпы білім беретін мектеп
оқушыларына дене тәрбиесін беру туралы Ережеде (Алматы, 1993) ашып
көрсетілген. Бұл құжаттарда денсаулықты және ағзаны нығайтуға, қимыл-
қозғалыс дағдылары мен икемділікті, төзімділікті, шапшаңдықты
қалыптастырып, дамытуға баса назар аударылған.
Дене тәрбиесінің мазмұны – бұл баланың жеке басы және қоғамдық гигиена
нормаларын сақтау дағдысына үйрету.
Дене тәрбиесінің мазмұнында оқушыларды дене шынықтыру және спорт
жайындағы білімдер жүйесімен қаруландыруды көздейді. Мұндай білімдер
оқушылардың ақыл-ой және адамгершілік ой-өрісін кеғейтеді, олардың бойында
жалпы мәдениетті дамытады.
Кеңестік дәуірге дейін дене тәрбиесінің ғылыми негізін қалаған аса
көрнекті педагог, әрі дәрігер П.Ф.Лесгафт болды. Ол адам денесінің
жекелеген мүшелерін дамытуға бағытталған жаттығулар арқылы әсер етуді
ұсынады.
Дене тәрбиесінің жүйесі және басқару.
Адам ағзасының негізгі қызметінің қалыптасып жетілуі баланың жастық
шағында, әсіресе мектеп жасында жүзеге асады. Сондықтан осы кезеңде оған
әсер ететін барлық факторларды барынша тиімді пайдалану қажет. Осы орайда
жас ағзаның қалыпты дамуына мектептегі дене тәрбиесі мақсатты әрі жан-жақты
жағдай туғызады.
1.2 Салауатты өмір сүру салтының педагогикалық негіздері
Денсаулық- физикалық, психологиялық және әлеуметтік болып үшке
бөлінеді. Организмде денсаулықтың осы аталған түрлері бір-бірімен тығыз
байланысты болады.
Салауатты өмір салты деген ұғым тек үстіртін көз қарасқа ғана жай
дүние болып көрінуі мүмкін. Тән- тамақты шамалап жесең, барынша
еңбектенсең, уақтында дем алсаң болғаны дегендей ұғымды білдіреді. Бірақ
істеген ісіңнің, еңбек тәртібін сақтаудың мейлінше пайдалы болуы үшін
әркімнің психалогиялық ерекшеліктерінің де әсері зор екенін ескерген жөн.
Тек психалогиясы сау адам ауруду болдырмауды, ауырған күнде қайтсе де одан
арылуды мақсат етеді. Адамның ақыл-ойы, оның істеген ісіне, жұмыскерлігіне
әсер еттетіні, керісінше бір жері қатты ауыратын болса, ол адам
тынышсызданатыны, мінез-құлқының өзгеретіні де белгілі. Тіпті біреулер
аурушаң келетін болса, екіншілері ауруы болмаса да ауруының барлығына өзін-
өзі сендіріп,дәрігердің абайламай айтқан сөзіне сеніп,өзінше жобалап,
мазасызданып жоқ ауруды өзіне бар дейтіндер де аз емес. Мұндай ауруларды
медицинада ятрогендік (сендіруден болатын) ауру деп атайды. Кейде ауру
күйзеліс жағдайды басынан кешірген немесе қатты ренжіген адамның ауыратыны
да кездеседі. Осы айтылғанның бәрі тән саулығын және әлеуметтік саулықты
сақтау үшін психикалық саулықтың қажет екенін көрсетеді.
Ауруды жұбату, оның жүрегінде сауығамын деген сенім тудырады, кейде
бұл дәрі ұсынылғаннан да пайдалырақ болады. Психика аурудың үдеуіне, сондай-
ақ аурудан жазылуына рухани жағдай жасайды, яғни психика күйзелістің
туындау себебі немесе оған қарсы төтеп беретін күш де бола алады.
Бүкіл дүнйежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының мағлұматтары бойынша
барлық аурулардың 45% күйзеліспен байланысты болмақ. Сондықтан
күйзелістің тетік-тегершінін білу, оның мүмкіндіктерін және күйзеліс
қақтығыстарының алдын алу, оның кеселді салдарынан сақ болу қажет.
Көп елдегі тұрғындардың залалды дағдыларға деген бой алдырудың, мұның
етек алып, кең таралуын бірқатар ғалымдар және алдыңғы қатарлы әлеумет
басқа келген ұлттық апат деп таниды. Адамзат үшін бұл дегеніміз
заманарық зілзаласымен бірдей.
Бұл бел алған көпшілік кемістігін өркениет ауруы деп те атайды.
Бірте-бірте осы дерт медициналық қана емес, сонымен бірге әлеуметтік сипат
алып келеді.
Дағды- бір не бірнеше қимылды әлденеше рет атқару қажеттілігінен
туындайтын, сондай-ақ табиғатына таңылып қалатын мінездегі
автоматтандырылған элемент осы. Динамикалық таптаурын істері туындайды,
ми қыртысында кешенді шартты байланыстар, шартты рефлекстер тізбегі пайда
болды.
Егер де осы шартты рефлекстер кешені адам үшін пайданы діттесе және
денсаулықты жетілдіруге бағыттаса, жақсы ғой, айталық: таңғы гимнастикамен
шұғылдану, ұйқы алдында серуен құру, тамақтану тәртібін бақылау т.б.
Бұлар –пайдалы дағдылар, бірақ дағдылардың басқа да түрлері бар, оларды
залалды деп атайды. Тұлға ретінде өмір бойы өз мүмкіндігін жүзеге асыруға
кедергі болатын, не мүмкіндіктен ажыратып ада қылатын дағдылар бар, оларды
да залалды деп есептейді.
Адам денсаулығына оңдыртпайтын кесел келтіретіні айдай әлемге мәлім
дағдылар қатарына: темекі шегу, ішімдікке салыну, есірткіге және улы
заттарға (токсикоманияға) бой алдыру жатады.
БДҰ сарапшылары тәкелділік тудыратын заттар терминалогиясын анықтаған.
А) алкогольді –барбитурат түріндегі (этил спирт, барбитураттар,
седативті мепробиромат, хлоралгидрат және т.б.);
Б) амфетамин түріндегі заттар (амфетамин, фенметразин т.б.);
B) кокаин түріндегі заттар (кокаин және коко жапрақтары);
Г) каннабис түріндегі заттар (марихуана, гашиш);
Д) галлюцинаген түріндегі заттар (лизегид.-ЛСД, мескалин);
Е) ката түріндегі заттар (Catha ectulis fovsk);
Ж)апиын түріндегі заттар (морфии, героин, кодеин, метадон);
З) эфирлі ертінділер түріндегі заттар (толуол, ацетон және
тетрахлорометан).
Жоғаррыда аталған дәрі дәрмектер (эфирлі ертінділерді есепке алмағанда)
емдеу мақсатында пайдаланылады және және адам организмі бұларға бой алдыра
бастайды-ослайша тәуелділік туындайды.
Сондай-ақ есірткі заттарына темекі де жатады, ол денсаулыққа зиян
келтіретіні айдай анық, оған деген тәуелділік тудырады.
Есірткі заттарға деген тәуелділік тудырып, оны одан әрі ушықтыратын
факторлар қатарына мыналар жатады: Организмнің жекеленген ерекшеліктері,
есірткі қолданғанан кейін болатын түйсінулерді қабылдау, ортаның
әлеуметтік, мәдени сипаты есірткі заттар әсерлерінің тетіктегершігі.
Қазіргі кезде есірткі заттар мен улы заттар (токсикомония) проблемасы
көкей кестілер тізбесінен көрінеді. Есірткіні бір ғана рет қабылдаған
өзінде көңіл-күйді көтеріп (эйфория), дауаламайтын жерге апарып тастауы,
тез арада жаның бей-берекетін алатын үйірсектіктің қалыптасуының негізгі
себептерінің бірі болып табылады. Организмге есірткі заттарды енгізгеннен
кейін бет қызады, бүкіл денеге жылу таралуынан болатын жайлы бір сезім бой
алады, тері жеңіл-желпі қышиды. Осыдан кейін-ақ пайда болатын
жайбарақаттылыққа, тез өзгеріп құбыла бастайтын, түленіп түстенген елестер
және қиял тектес әлем-жәлем дүние жетегіне алады. Есірткіге деген
үйірсектік бірнеше апта ішінде-ақ біршама тез қалыптасады. Осыдан барып
созылмалы интоксикация дамиды.
Алкоголь- құрамында этил спирті бар ішімдіктер болып табылады.
Алкоголь – рахаттану орталығына әсерін тигізеді, осындай сезім тудырып,
адамдарды ұялу қасиеттерінен жұрдай етеді.
Әр түрлі ішімдіктердің спирттік мәні бірдей емес: сырада 3-6 %, шарапта-
10-14 % , виски, арақ, бренди, ром, коняката- 40-50% бар.
Жалпы тақырыпты қорытындылай келетін болсақСалауатты өмір салтын
қалыптастыру ең алдымен залалды дағдылардан (арақ-шарап, темекі , есірткі,
қолдану) аулақ болумен байланысты болады.Ақпарат арақ- шарап, темекі,
есірткіні ауызға алудың кез келген түрлерінің жалпы адам және қоғам
денсаулығына кесел келтіретіні жайында болуы қажет. Алкогольды тежеусіз
қолдану, оның салдары, маскүнемдіктің медициналық, медико-психологиялық,
құқықтық, адамгершілік, этикалық, эканомикалық, демографиялық аспектілері,
алткогольдың адам денсаулығына етер физикалық және психикалық әсері,
қоршаған ортамен қарым-қатынасы туралы мағлұматтар келтіріледі.
Салауатты өмір салтын қалыптастыруда темекі мен күреске айырықша көңіл
бөлінеді. Темекінің таралып кеткенігі, оны қолға алуға мәжбүр қылатын
факторлар, шылым түтінінің құрамдас бөліктері, канцерогендер, тыныс алу
ағзалары, ас қорыту, жүрек-тамырлар жүйесі т.б. аурулардың туындауындағы
темекінің ролі хақындағы мәліметтерді жіктеп талдай келе, темекінің
медициналық, психологиялық, әлеуметтік аспектілері туралы ақпарат беріледі.
Тактикалық тұрғыда темекіге деген теріс көзқарасты қалыптастыру ләзім.
Бұл жұмыс жас, жыныс, денсаулық жағдайын ескере отырып жүгізіледі. Осылайша
балалар мен жасөспірімдерге арналған ақпараттың негізін денеміздің табиғи
дамуына, психикалық эмоциялық әлеміне етер әсері, қыздар мен бала туар
жастағы әйедермен, темекі тартатын жүкті әйелдер организмдеріндегі
өзгерістер салдар және осындай аналардан туар бала болашағы т.б. жөніндегі
мағлұматтар құрайды.
Денсаулықты сақтауға себеп болатын негізгі компонентер:
-тиімді тамақтану;
- табиғатына орай қимыл белсенділігі;-
- шынығу;
- психикалық денсаулыққа деген оң көзқарас;
- тән, киім күтімі;
- тұрмыстағы гигиеналық режимді ұстану;
- еңбек пен демалыстың тиімді режимін қадағалау;
- денсаулыққа нұқсан келтірмейтін, қалыпты жыныстық;
- темекңіден, есірткіден, алкагольден, орынсыз дәрі -дәрмектен тартыну;
- экологиялық жағымды (позитивті ) мінез құлық.
Міне, осылай өз денсаулығына деген кімнің де болмасын бұған ұқсас
айқын сенім, салауатты өмір салты, жас , әлеуметтік және басқа
ерекшеліктері ескеріле отырып, денсаулықты сақтауға деген бағдардың алғы
шарты болып қала бермек.
СӨС насихатын денсаулықты сақтау, аурудың алдын алу т.с.с. шығыны аз,
қол жетерлік, залалы жоқ әдістер аспектілерінде өткізу керек. Осы
әдістердің арасында тұрғындарды табиғи сауықтырудың дәстүрлі емес
әдістеріне ерекше көңіл бөлінбек.
СӨС мақсат еткен, кең таралған қозғалыстардың бірі- судың, жердің,
ауаның пайдалы қасиеттерін пайдалану прициптеріне негізделген 12 қағидадан
тұратын П.К. Ивановтың тұрғындарды табиғи сауықтыру жүйесі болып табылады.
ТМД республикаларының көбінде, облыстарда , қалаларда П.К Иванов жүйесіне
негізделген арнайы орталықтар ұйымдастырылып ашылды.
Адам өміріндегі проблемаларды шешу-қайғы- қасіретті біршама жеңілдеу
өткеруге дем беретін, бақытты, табысты өмірге жеткізе алатын
трансендентальды медитацияны насихаттау болады. Бұл әдіс адамды табиғат,
қоршаған орта көмегі арқылы организмге әсер ететін барлық залалды
факторларды, күйзелістерді алмастыруға өзінің ішкі күш-қуатын бағыттайды.
Медитация кезінде дене керемет босаңсыған жағдайға келеді, күйзелістерді,
шаршағаныңды кетіреді.
СӨС қалыптастыруда жалпы қоғам азаматтары болып күрес жүргізу, залалды
заттардың адам организміне зиян екенін ашық, айқын түсіндіру. Және де
жасөспірімдердің залалды заттарға құмарлығын жою ең басты мақсат етіп
қойылуы қажет.
Профилактика- бұл мемлекеттік, қоғамдық, элеуметтік, эканомикалық,
медициналық, санитарлық, психалогиялық шаралардың бірегей кешенді жүйесі.
Дағды- бір не бірнеше қимылды әлденеше рет атқару қажеттілігінен
туындайтын, сондай-ақ табиғатына таңылып қалатын мінездегі
автоматтандырылған элемент осы.
Денсаулық - физикалық, психологиялық және әлеуметтік болып үшке
бөлінеді. Организмде денсаулықтың осы аталған түрлері бір-бірімен тығыз
байланысты болады.
Физикалық саулық дегеніміз- адам организімінде функциялардың өздігінен
реттелуі, функциялық үрдістердің келісімді өтуі, сыртқы орта әсерлеріне
бейімделу қасиеттерінің жоғарғы дәрежелі жағдайда болуы.
Психикалық саулық дегеніміз- ауруды болдырмау, қайтсе де одан арылу
адам өмірінің мақсаты болуын болжайды.
Әлеуметтік саулық дегеніміз- адамның әлеуметтік белсенділігінің, яғни
жеке адамның айналадағы өмірмен біте қайнау дәрежесі.
Дене тәрбиесі- адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы қимыл - әрекеттерін
қалыптастыратын адамгершілік қасиеттері мен ерік – жігерін жетілдіретін
негізгі тәрбие бағытының бірі.
Дене тәрбиесінің мазмұны – бұл баланың жеке басы және қоғамдық гигиена
нормаларын сақтау дағдысына үйрету.
.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, жасы толмаған құқық бұзушылардың
44% сәтсіз отбасында тәрбиеленгендер [2,25]
Профессор А.Е. Личко және В.Г. Степанов сәтті отбасыны талдай отырып,
4 жағдайды бөліп көрсетеді:
-Отбасындағы қамқорлықты күшейту (гиперопека);
-немқұрайлылық ( гипоопека);
- отбасындағы кумирдің болуы;
Статистика бойынша ОҚО да 14-18 жас аралығындағы тұлғалар арасында қылмыс,
өсуде. 1995 ж. 460 қылмыс оның 25 адам өлімі, оның 4-ін жасы кәмелетке
толмағандар жасаған; 1997 ж. 317 қылмыс, 51 адам өлімі, дегенмен 13,8 %
төмендеген, 96-бап бойынша 6 өлім тіркелген; 1998 ж. 243 қылмыс, 23%
төмендеген, 74 адам өлімі оның 5-уін жасөспірімдер жасаған. 1999ж. 228
қылмыс, 6,1 % төмендеген, 96-бапқа 4 адам өлімі жатады.
2000ж 269 қылмыс, 17,5% өскен, 195-і ауыр қылмыс. 14-18 жас
аралығындағыларға 9 адам өлімі тіркелген. Адам өлімі 25% өскен, 33 әйел
зорлау, 48 тонау, 64 анаша айналымына қатысты қылмысты жасөпірімдер
жасаған. Статистикалық мәліметтерге талдау жасасақ, кәмелетке толмаған
жастар арасында 120 бап бойынша 1995 ж. -4; 1996-6; 1998 ж. -6; 1999ж- 3;
2000 ж. -4-ке жеткен. 178-бап бойынша 1995-27; 1996-26; 1997 ж. -17; 1998
ж. -13; 1999 ж.-27; 2000 ж. - 34 қылмысты іс қозғалған. 174-бап қарақшылық
бойынша 1995 ж. -19; 1996 ж.-5; 1997ж.- 14; 1998ж.- 11; 1999ж. -11; 2000ж.-
10 іс-қозғалған.
Қазіргі кезде біздің қала көшелерінде қараусыз қалған балалар мен
жасөспірімдерді көреміз. Арнаулы мәліметтер бойынша 1997 ж қарашада
Қазақстан бойынша 27 мың бала мектепке бармаған.
Жастардың девианттық жүріс-тұрыстарының бір түрі–нашақорлық. Бұл
мәселе жөнінде ел Президенті Қазақстан халқына жолдауының бірінде былай
деген: Қазақстан есірткі бизнесінің халықаралық құрылымдарының мүддесі
үйлескен аймаққа айналған. Экономикалық, географиялық тұрғыдан қарағанда
есірткі бизнесімен күресті Қазақстандықтардың өздерінің қолдауынсыз
жүргізуге болмайды [4]. ҚР нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы
күрестің 2001-2005 ж.ж. жарлығымен бекітілген құжатта:
Кәмелетке толмағандар мен жастардың, әйелдердің арасында есірткіні
беймедициналық тұтынудың етек алуы ерекше алаңдатушылық туғызады. Есірткі
тұтынушылардың 23-30 жасқа дейінгі адамдар [4].
Есірткіге байланысты қылмыс жоғары қарқынмен өсуде. 1991 ж. бастап жалпы
қылмыстылықтың 19,8% төмендеуі аясында есірткіге байланысты қылмыстардың
абсолюттік санының 4,3 есе өсті. Бұл қылмыстардың үлесі 5,3 есе өсті және
1999 ж. 15,28 % құрады. Жастар арасында жүргізілген әлеуметтік сұраунаманың
бір деректерінде жастардың 9-10% есірткіні пайдаланғанын айтқан болатын
[5]. Статистикалық мәліметтер бойынша, қылмыстарды (есірткіге байланысты)
20-29 жастағы адамдар жасайды екен [6,4б.].Есірткі мен нашақорлыққа қарсы
күресте елімізде де істеліп жатқан шаралар бар. Мысалы ҚР
Премьер–Министрінің 2003 ж. 20 қыркүйек №222 өкімімен бекітілген Ауыл
жылына арналған спорт есірткіге қарсы ұранымен АҚ бидай республикалық
ауыл спорты ойындарын өткізу туралы іс-шарасын жатқызуға болады. Спорт
мектептерін қайта жандандырып,олардың басым бөлігін спорттың түр-түрімен
айналысуға баулу қажет. Жастар арасындағы нашақорлықпен күрес ісі бізден
жүйелі және кешенді шараларды жүргізуді талап етіп отыр.
Жастар арасындағы девианттық жүріс-тұрыстың тағы бір түрі – ішкілік.
Статистикалық мәліметтер бойынша, бұзақылықтың 90%; әйел зорлаудың 90%;
басқа қылмыстар 40% өлім, тонау, қарақшылық шабуыл, ауыр дене жарақатын
салудың 70%, ажырасудың 50% ішімдікке байланысты болған. Ішімдік мәселесі
көбіне қазіргі кезде ауыл жастарының арасында өршіп тұр. Жұмыссыздық,
әлеуметтік жағдайдың нашарлығы, мәдени демалыстарының дұрыс өткізілмеуі
жастарды араққа итермелеуде, сондықтан ауылдағы клуб, мәдениет үйі, т.б.
мәдени іс-шараларды ұлттық рухымызды көтеретін насихат шараларын жүзеге
асыру кезек күттірмей атқарылар шараға айналдыру қажет.
Девианттық мінез-құлықтық бір түрі суицид, яғни бұл өзіне -өзі қол
жұмсауы. Ауытқудың бұл түрі 20-55 жасқа дейінгілер, ол қазіргі кезде 10-12
жасар балаларда да кездесіп отыр. Бұл жағынан Қазақстанда басқа ТМД
елдерінен қалыспай отыр.
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуының бірнеше себептері бар:
Әлеуметтік теңсіздік –жұмыссыздық, әлеуметтік жағдайдың төмендеуі,
жемқорлық т.б.
Моральдық этикалық фактор қоғамның моральдық –адамгершілік қасиетінің
төмендеуі, рухани азғындау жеке адамның қоғамдық ортаны жатсынуы. Қоғам
өмірін ақшаның билеуі, барлығы сатылады, барлығын сатып алуға болады.
Деградация және әдет-ғұрыптың ықпалының төмендеуі. Бұқаралық қайырымшылық
сатылған махаббат, құқық бұзушылықтың күшеюі;
Девианттық мінез-құлыққа қоршаған ортаның немқұрайлы қарауы. әсіресе,
отбасы тәрбиесінің нашарлауы денсаулықтағы психофизикалық ауытқулар т.б.
Осының барлығы рухани дүниенің дағдарларысына әкеліп, өмір сүру мәнінің
жоғалуына алып келеді.
Бұл қоғамның болашағы жастарға кері әсер тигізетіні сөзсіз.
Жастар арасындағы әлеуметтік – нормалардан ауытқудың түрлерін зерттей
отырып, мынадай тұжырым жасауға болады. Бір әлеуметтік норманы бұзудан
екінші әлеуметтік нормаға өту байқалады. Ол жеке тұлғаның өзіне тән
ерекшелігіне және қоршаған ортасына байланысты болады.
Жастар біздің болашағымыз. Бүгінгі жастар – ертеңгі қауымның қариясы.
Қарияның кейінгілерге айтар ақылы, кеңесі болады-деген-ді Ғабит Мүсірепов
Яғни, бүгінгі жастар ертеңгі қазақ ұлты. Одан соң бір-екі ұрпақ ауысқанда
қазақ ұлтының бетке ұстар қариясы. Сондықтан, жастардың саяси құқықтық
санасы мен мәдениетін қалыптастыруға барлығымыз ат салысайық.
Санитарлық дәрігер ас мәзірін құрастырған кезде мынандай негізгі
қағидаларды білуі керек-1 Тағам рационы балалардың жас мөлшеріне сәйкес
дене еңбегінің жүктемесіне, жыл мезгіліне, климатқа байланысты алынған
тағамдық заттарға және энергияға қажеттілігіне сәйкес болуы қажет.
Бірінші байлық – денсаулық дейміз. Бірақ осы сөздің салмағын, жүктер
жауапкершілігін көбіне сезбейтін де, мойындамайтын да сыңайлымыз. Айтылған
сәтте көңілімізге қонады, құлағымызға жағады. Келісеміз. Сонсоң өзіміз ауа
жайылып жүре береміз. Сөйтіп күндердің күнінде бір арылмас дертке шалдығып
санымызды соғамыз. “Жалған – ай!” деп көкірегіміз қарс айырылып, өмірден
түңіле бастаймыз.
“Тәннен жан артық еді, - дейді Абай атамыз - тәнді жанға бас
ұрғызса керек еді. Жоқ біз олай қылмады, ұзақтай шулап, қарғадай
барқылдадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүрген еді. Ержеткен соң, күш
енген соң, оған билетпедік, жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілмен
қарамадық, көңіл айтып тұрса сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын
көргеннен-ақ тойдық...”
Тәннен жан артық... Билік жанда ғой. Бірақ ғұмырымыз аз ба, көп пе...
кеше, бүгін, шамасы ертең де билік жанда емес тәнде Пендешіліктен тәнді
тоғайтып, сөйтіп аурулар қатарын молайтып жүрген жай бар. Тым болмаса, жан
мен тән бірлігін, ара қатынасындағы бірлікті неге сақтамасқа? Біреу үшін
емес, өзің үшін, отбасың, өзіңсіз толайым болмайтын көкірегің үшін.
Денсаулық - тән, рухани және әлеуметтік игіліктің жиынтығы.
Денені үнемі ширықтыру, шынықтыру, сананың сапа деңгейін көтеру, интеллект
өрісін биіктету, рухыңды шыңдау - бәрі де денсаулыққа қызмет етеді десек
қателеспейміз.
Қазіргі уақыттағы әлеуметтік - экономикалық жағдай, тіршілік
деңгейінің құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының
бүкіл халқының, әсіресе, өскелең ұрпақтың денсаулығына кері әсерін
тигізуде.
Ел Президентінің “Қазақстан - 2030” жолдамасындағы ұзақ мерзімді
басымдықтың бірі – “Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мән әл
ауқаты” тармағында,“...азамат-тарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сай болуы
және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін” азаматтарымызды
салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Бүгінгі таңда өз
тәуелсіздігін алған егеменді еліміз осы бағытта Қазақстан мектептеріне жан-
жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан дара
тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған.
Қазақстан азаматтарының денсаулығын нығайту, салауатты өмір салтын
ынталандыру туралы елбасының жолдауын, егемендіктің кілтін ұстар жастардың
болашағына апаратын, алтын сүрлеу десе болады.
“Дені сау адам - табиғаттың ең қымбат жемісі” деп тегін
айтылмаған.
ІІ Салауатты өмір сүру салтын оқушыларда қалыптастыру
2.1 Салауатты өмір салтын қалыптастырудың мектептегі негізгі бағыттары
Қазіргі қоғамымызда халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық
және өлім–жітім деңгейі арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың
денсаулығы қауіп тудыруда. Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткі
құмарлық және улы заттарға әуестік, адамгершілікке жат мінез-құлық, ерте
жыныстық қатынас кеңінен етек алуда.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының дерегі бойынша
халық денсаулығының 49-50 % өмір салтына, яғни адамның өз денсаулығына
қалай қарайтынына тәуелді, 17-20 % қоршаған орта ерекшеліктеріне
байланысты. Сонымен қатар денсаулық қатерінің негізгі факторларына мыналар
да енеді: қозғалыс күшінің кему салдарынан қимылдың кемуі (гиподинамия)
дене массасының артуы, жүйесіз тамақтану, қоршаған орта нысандарының
барлығының көптеген уытты заттармен ластануы, өндірісте және тұрмыста
күйзеліс туғызатын жағдайлар, зиянды әдеттердің – шылым шегу, алкоголь
пайдалану, нашақорлық көп таралуы.
Қорыта келгенде, академик Н. М. Амосов айтқандай: “Денсаулығың
мықты болуы үшін мәнді өз күшің болу қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға
болмайды.”
Құрбы - құрдастар, егемен еліміздің болашағы біздер. Қоғамда болып
жатқан жаман әдеттерге кінәлі - адамдардың өзі. Осындай жат, жаман
әдеттерден бойымызды аулақ ұстап, төзімділік, табандылық танытып,
адамгершілік қасиеттерді жоғары ұстай білуіміз керек. Болашағымыз нұрлы,
еліміздің ертеңі нұрлы болсын десек, ел болып, халық болып болашағымызды,
ұлтымызды, тегімізді жоғалтып алмау үшін нашақорлық, СПИД, ішімдік,
темекіден бойымызды аулақ ұстап, қоғамымыздың бұл түнектен арылуының жолын
іздеп, салауатты өмір салтын насихаттайық.
Ей замандас, алдыменен досыңды ұқ.
Досың спорт, таза ауа, өсімдік.
Ала жүріп, осылардың сыйлығын –
Жаңа ғасырға біз берейік көріктік.
Халықтың денсаулығы – ел дамуының аса маңызды тұтқасы,
болашағымыздың кепілі.
Атамыз қазақтың Бірінші байлық - денсаулық, яки болмаса
Денсаулық – терең байлық деген даналық мәтелдері тіршіліктің нағыз
өзегінен алынған емес пе? Денсаулықтың қадірін, маңызын айрықша ұғынып
барлық игіліктен жоғары санаған. Тағы да Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын
жол ізде деп жан мен тән саулығын қоршаған орта аясында дұрыс сақтап және
нығайтуға түрлі пайдалы әрекеттер жасап отырған.
Жасырары жоқ, күні бүгінге дейін небір ғұлама ғалымдар,
біліктілігі күшті дәрігерлер де Денсаулық деген не? деген сұраққа әлі
толымды, тұшымды, дәл анықтама бере алмай келеді. Қолымызда тек ВОЗ
(дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы) қалыптастырған анықтама бар. Бұл
бойынша Денсаулық – жан, тән және адамның әлеуметтік жағдайының қоңдылығы.
Байқап отырсаңыз жан иесінің жалғыз анатомиялық дұрыс қалпына ғана емес,
оның әлеуметтік жағдай-тұрпатына да ерекше мән берілген.
Жуырда ғана өткен дәрігерлер мен провизорлардың съезінде сөйлеген
сөзінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев: Халықтың денсаулығы – ел
дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың кепілі деп тағы да айрықша
айқындап атап өтті. Сонымен қатар келешек атқарылатын істердің басты
стратегиялық бағыттарын да көрсетті.
Бірінші: балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz