Сорланған топырақты жіктеу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ:
Кіріспе: ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .2
1 тарау. Сор топырақтар.
1.1 Сор топырақтар және олардың типтері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 4
1.2. Сор топырақтарды игеру жұмыстары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...11
2-тарау Сорланған топырақтар.
2.1.Сорланған топырақтар және оларды жіктеу
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..15
2.2.Сорланған жерлерді
игеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 21
2.3. Сорланған жерлерге тыңайту енгізу
мәселелері ... ... ... ... ... ... ...24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...28

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Сорланған топырақ- орманды дала, дала,
шөлейт және шөлді аймақтардағы құрғақ климат жағдайында топырақтың
тұздануы нәтижесінде қалыптасады. Құрамында суға тез еритін тұздар
көлемі 1%-дан артық болады. Сор топырақ 2 типке бөлінеді:
автоморфтық сор топырақ жер бетіне ежелгі тұзданған жыныстардың
шығуынан қалыптасады, құрамында тез еритін тұздардың көлемі 0,5 –
1%-ды құрайды (сульфаттар, хлоридтер), гидроморфтық сор топырақ
минералданған топырақ – жер қыртысы суларының жер бетіне жақын
орналасуы, олардағы тұздардың булануы барысында жоғарғы горизонтта
6 – 8%, одан да көп мөлшерде тұздардың жиналуы жағдайында дамиды.

Сорланған топырақтар деп кұрамында суға тез ерігіш тұздардың
біршама мол кездесетін топырақ түрлерін айтады. Ал суға тез ерігіш
тұздар топырақтың беткі қабатынан бастап мол болып кездессе, олар
сор топырақтар (солончаки) болып саналады. Тұздардың мөлшерден көп
кездесуі ондағы өсімдіктерге зиянды (улы) әсер ететіндіктен бұл
топырақта өсімдіктер дүниесі жоқтың қасы. Мұнда тек тұздың
молдығына табиғи бейімделген соршөптер (галофиттер) өседі, ал тұз
мөлшері аса көбейіп кетсе жалаңаш сорға айналады. Сорланған
топырақтар көлемі (сортаң топырақтарды қоса есептегенде) 120 млн
гектардай, якни ТМД елдерінің 5,4%-ы. Ескеретін жай, сорланған
топырақтар, онын ішінде әсіресе сортаң топырақтар жеке түзілмей,
көбінде зоналы топырақтар арасында комплексті жағдайда кездеседі.

Тақырыптың мақсаты: Топырақты түрлерін жіктеу, сорланған
топырақтардың түрін анықтау.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті:
Сорланған топырақты жіктеу
Сорланған жерлерді игеру
Сорланған жерлерге зерттеу жұмыстарын жүргізу
Теориялық және практикалық маңыздылығы:
Сорланған жерлерді игеру жыл сайын шөп өнімін 8 млн тоннаға, малға
жемдік дакылдарды - арпа, сұлы, тары өнімін 5,5 млн тоннаға
жеткізуге мүмкіндік бсреді. Бүл жағдай мал шаруашылығын өркендетуге
көп септігін тигізбек. Ал бұрынғы жемшөп егіліп жүрген құнарлы
топырактарға бидай егіп, одан қосымша 10 млн тонна алуға мүмкіндік
бар.Сонымен Қазақстанда көлемі мол сортаң жерлерді игеру жұмыстары
кезінде жаппай басталған болатын. Ең алдымен игеруге жеңілірек
түсетін солтүстіктегі табиғи ылғалмен қамтамасыз етілген
аудандардың сортаң жерлерін игеру жоспарланды. Оида біраз жерлер
қазірдің өзінде игерілді. Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай
облыстарында ондаған мың гектар сортаң жерлер жоғары айтылған
әдістер арқылы игеріліп, ойда малазыктык жемшеп өсірілуде. Бұл
үлкен пратикалық жұмысқа көмекті алыстан емес, тікелей өндіріске
жақын жасау үшін Қазақстан Республикасы ҒА-ның Топырақтану
институты Ақмола қаласындағы өзінің бөлімшесінде сортаң жерді игеру
жөнінде кезінде ғылыми-әдістемелік лаборатория ұйымдастырған. Бұл
жұмыстардың іске асуына Шортандыдағы астық шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институты да көмек тигізген болатын. Өкінішке орай,
сортаң жерлерді игеру жұмыстары соңғы жылдары тоқталып қалды.
Егілген егіннен мол өнім алу үшін топырақта өсімдіктерге қажетті
минералдык және органикалық заттар жеткілікті болуы шарт. Әдетте
топырақтың қай жерде орналасуына және басқа табиғи жағдайларға
қарай оның құрамында өсімдіктер тіршілігіне қажетті қоректік
заттардың қоры шексіз емес, олар жыл сайын егілетін өсімдіктердің
өсіп-жетілуінен, түскен өніміне қарай жұмсалып, белгілі мөлшердс
кеміп отырады.
Курс жұмысының құрылымы: Курстық 30 жұмыс беттен тұрады,
кіріспеден, 2 тараудан,суреттен,кестеден ,қорытындыдан тұрады.

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Сорланған топырақ- орманды дала, дала,
шөлейт және шөлді аймақтардағы құрғақ климат жағдайында топырақтың
тұздануы нәтижесінде қалыптасады. Құрамында суға тез еритін тұздар
көлемі 1%-дан артық болады. Сор топырақ 2 типке бөлінеді:
автоморфтық сор топырақ жер бетіне ежелгі тұзданған жыныстардың
шығуынан қалыптасады, құрамында тез еритін тұздардың көлемі 0,5 –
1%-ды құрайды (сульфаттар, хлоридтер), гидроморфтық сор топырақ
минералданған топырақ – жер қыртысы суларының жер бетіне жақын
орналасуы, олардағы тұздардың булануы барысында жоғарғы горизонтта
6 – 8%, одан да көп мөлшерде тұздардың жиналуы жағдайында дамиды.
Қолдан суарған кезде жер асты ағысы жоқ немесе ағысы өте нашар
жерлерде көп ұзамай жер асты ыза сулары пайда болып, олардың
деңгейі жоғары көтеріліп, бетіне жақындап, буланып, топырақ бетінде
мол тұздар қалдырады. Бұл жағдайды топырақтың екінші сорлануы, яғни
жерді суарумен байланысты сорлану деп атайды. Құрамында тұзы мол
сор топырақ немесе тұзы аздау сорланған топырақтар онда өсетін
өсімдіктер үшін өте зиянды. Сор топырақта тұздардың деңгейі жоғары
болса, өсімдіктер өнімі соғұрлым төмен болады. Сондықтан суармалы
егіншілік жағдайында топырақтың сорлануымен күресу – басты
мәселелердің бірі. Жер асты ағысы нашар алқаптарда сорланған
топырақтарды тұщы сумен шайып, ыза суларды қолдан қазылған
кәрізді-коллекторлы жүйелер арқылы басқа жаққа ағызу қажет. Жалпы
сор топырақ өзінше белдем түзбейтін, белдемаралық топырақтарға
жатады. Сор топырақтарды қолдан жақсартпайынша, оларды ауыл
шаруашылына пайдалану тиімсіз. Орталық Африкада, Австралияда,
Солтүстік Америкада, Каспий жағалауларындағы ойпаттарда, Солтүстік
Қырымда, Орталық Азияда, Қазақстанда таралған. Сор топырақтарға
қопсытқаннан кейін дәнді дақылдар мен көкөніс, мақта, қой және түйе
жайылымына арналған шөп өсіреді.
Сорланған топырақтар деп кұрамында суға тез ерігіш тұздардың
біршама мол кездесетін топырақ түрлерін айтады. Ал суға тез ерігіш
тұздар топырақтың беткі қабатынан бастап мол болып кездессе, олар
сор топырақтар (солончаки) болып саналады. Тұздардың мөлшерден көп
кездесуі ондағы өсімдіктерге зиянды (улы) әсер ететіндіктен бұл
топырақта өсімдіктер дүниесі жоқтың қасы. Мұнда тек тұздың
молдығына табиғи бейімделген соршөптер (галофиттер) өседі, ал тұз
мөлшері аса көбейіп кетсе жалаңаш сорға айналады. Сорланған
топырақтар көлемі (сортаң топырақтарды қоса есептегенде) 120 млн
гектардай, якни ТМД елдерінің 5,4%-ы. Ескеретін жай, сорланған
топырақтар, онын ішінде әсіресе сортаң топырақтар жеке түзілмей,
көбінде зоналы топырақтар арасында комплексті жағдайда кездеседі.

1-ТАРАУ

1.1. Сор топырақтар және олардың типтері

Сор топырақ- орманды дала, дала, шөлейт және шөлді аймақтардағы
құрғақ климат жағдайында топырақтың тұздануы нәтижесінде
қалыптасады. Құрамында суға тез еритін тұздар көлемі 1%-дан артық
болады. Сор топырақ 2 типке бөлінеді: автоморфтық сор топырақ жер
бетіне ежелгі тұзданған жыныстардың шығуынан қалыптасады, құрамында
тез еритін тұздардың көлемі 0,5 – 1%-ды құрайды (сульфаттар,
хлоридтер), гидроморфтық сор топырақ минералданған топырақ – жер
қыртысы суларының жер бетіне жақын орналасуы, олардағы тұздардың
булануы барысында жоғарғы горизонтта 6 – 8%, одан да көп мөлшерде
тұздардың жиналуы жағдайында дамиды. Қолдан суарған кезде жер асты
ағысы жоқ немесе ағысы өте нашар жерлерде көп ұзамай жер асты ыза
сулары пайда болып, олардың деңгейі жоғары көтеріліп, бетіне
жақындап, буланып, топырақ бетінде мол тұздар қалдырады. Бұл
жағдайды топырақтың екінші сорлануы, яғни жерді суарумен байланысты
сорлану деп атайды. Құрамында тұзы мол сор топырақ немесе тұзы
аздау сорланған топырақтар онда өсетін өсімдіктер үшін өте зиянды.
Сор топырақта тұздардың деңгейі жоғары болса, өсімдіктер өнімі
соғұрлым төмен болады. Сондықтан суармалы егіншілік жағдайында
топырақтың сорлануымен күресу – басты мәселелердің бірі. Жер асты
ағысы нашар алқаптарда сорланған топырақтарды тұщы сумен шайып, ыза
суларды қолдан қазылған кәрізді-коллекторлы жүйелер арқылы басқа
жаққа ағызу қажет. Жалпы сор топырақ өзінше белдем түзбейтін,
белдемаралық топырақтарға жатады. Сор топырақтарды қолдан
жақсартпайынша, оларды ауыл шаруашылына пайдалану тиімсіз. Орталық
Африкада, Австралияда, Солтүстік Америкада, Каспий жағалауларындағы
ойпаттарда, Солтүстік Қырымда, Орталық Азияда, Қазақстанда
таралған. Сор топырақтарға қопсытқаннан кейін дәнді дақылдар мен
көкөніс, мақта, қой және түйе жайылымына арналған шөп өсіреді.
Сор топырақ, қоңыржай орманды дала, дала, құрғақ дала және шөлді
дала белдемдерінде кездеседі. Сортаң топырақтың құрамында
хлоридтер, сульфаттар, натрий, кальций, магний карбонаттары көп
болады. Сор топырақтар мен Сортаң топырақты шатастыруға болмайды,
олардың айырмашылығы Сортаң топырақтың беткі қабатында суға тез
еритін тұздар жоқ, ондай тұздар кезінде бұл топырақтарда болған.
Табиғи жағдайлардың өзгеруімен топырақ бетіндегі суға тез ерігіш
тұздар топырақ бетінен жуылып-шайылып, топырақтың төменгі
қабаттарына кеткен. Осы шайылу кезінде тұздар құрамындағы натрий
катионы топырақтың сіңіру кешеніне қаныққанша сіңіп қалған. Құрғақ
кезде бұл топырақтар қатты қатып, өңдеуге мүмкіндік бермесе, ылғал
тиген кезде нағыз балшықты қабатқа айналып, су өткізбейді. Осы
жайсыз физикалық қасиеттерінің нәтижесінде мұнда өсімдіктер өсіп,
өнім бермейді. Сортаң топырақ сорлардың (күшті тұзданған),
сортаңдардың (неғұрлым аз тұзданған) негізін құрайды. Сортаң
топырқты қолдан жақсартпайынша оларды ауыл шаруашылығына пайдалану
тиімсіз.
Қазақстанда сор топырақ өте кең тараған, негізінен терістік және
орталық белдемдерде белдемдік топырақтармен араласып, кешенді түрде
орналасқан.

Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтың терістіктен
оңтүстікке қарай өзгеруі табиғаттың көлденең зоналық заңына
бағынса, таулы алқаптардағы топырақ, климат жағдайларының тау
етегінен, таудың биік шыңына қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық
заңына бағынады.
Республиканың қиыр терістігінде біраз территорияны жеткілікті
ылғалданған орманды-далалы зонаша алып жатыр. Бұл зонашада ауадан
түсетін ылғғалдың орташа жылдық мөлшері 330-350 мм, ерден буланатын
ылғалдың мөлшерімен шамалас, ылғалдану коэффициенті бірге жуық. Жер
беті жазық, ойпатты келеді, сондықтан бұл аймақта ылғалды-шалғынды
топырақтар көп таралған, негізінен шайылған орманның сұр топырағы
мен шалғынды қара топырағы және сілтісізденген қара топырақтар
кездеседі. Топырақтың беткі қабатындағы қара шірінді мөлшері 8-9%.
Зонаша негізінен Батыс Сібір ойпатында орналасқан. Мұнда
суарылмайтын егіншілік дамыған, негізінен жаздық бидай егіледі.
Картоп, көкөністер өсіріледі, етті-сүтті мал шаруашылығы дамыған.
Егістікке жарамды жерлердің барлығы түгелдей игерілген. Қалған
жерлері орман, шабындық пен жайылым үшін пайдаланылады. Қазақстан
территориясында бұл зонаша не бары 0,4 млн ( республика жерінің
0,2%) гектар, зонаның негізгі бөлігі , Терістіктегі Ресей жерінде.
Осы зонашадан оңтүстікке қарай байтақ қара топырақты далалы зона
жатады. Өзінің топырағы мен климаттық жағдайына қарай бұл зона екі
зонашаға бөлінеді. Бұл аймақтың біразы Батыс-Сібір ойпатында жатыр.
Солтүстік Қазақстан облысының көпшілік жері, Қостанай, Павлодар
облыстарының терістік жағы, Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс
Қазақстан облыстарының солтүстік шеттері осы зонада орналасқан.
Ылғал көбінесе күз және қыс айларында түседі, ал мамыр мен шілде
аралығы біршама құрғақ болады. Егістік өніміне әсер ететін қатты
құрғақшылық бұл аймақта сирек қайталанады. Оның топырақтары мен
топырақ зонаның Батыс Сібір провинциясында кездесетін кәдімгі қара
топырақ және оңтүстіктің қара топырағы.
Егістікке жарамды жерлердің бәрі жыртылған. Бұл аймақта негізінен
суарылмайтын астық егіледі. Дегенмен сортаң, сорланған топырақтар
және комплексті учаскелер күрделі мелиорациялауды, ал жыртылған
жерлер фосформен тыңайтуды қажет етеді. Бұл зонаның көлемі -25,4
млн гектар, яғни республика жерінің 9% жуық. Бұл алқаптың көп жері
1954-1958 жылдары тың игеру кезінде астықты дақылдар үшін жыртылды.
Кәдімгі топырақты зонаша республиканың 11,7 млн гектарын, яғни
барлық жерлердің 4,3%-алып жатыр. Ауадан түсетін ылғал 300-330 мм.
Негізгі топырақтары –кәдімгі ортагумусты қара топырақтар. Топырақ
қарашіріндісінің мөлшері беткі 0-10 см қабатында 7-8%, табиғи
күйінде құнарлы топырақтар. Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық
орта есеппен он жылда бір рет қайталанады.
Оңтүстік қаратопырақты зонаның көлемі 13,7 млн гектар, республика
жерлерінің 5,1%-ы. Ауадан түсетін ылғал жылына 280-300 мм, оның
жылы уақытта түсетіні 150-180 мм. Топырақтардың басым бөлігі
азгумусты қара топырақтар. Топырақтың беткі қабатындағы қарашірінді
мөлшері 4-6%. Топырақтар жамылғысында сортаңданған, әктенген
топырақтар түрлері басымырақ кездеседі. Егістік өніміне әсер ететін
құрғақшылық он жылда 2-3 рет қайталанады.
Қара топырақты далалы зонаның оңтүстігінде Қазақстан батысынан
шығысына қарай-Шығыс Қазақстан облысына дейін созылып құрғақ және
шөлді-далалы қара қоңыр топырақты зона жатыр.
Оның көлемі 90,4 млн гектардай, яғни бұрынғы КСРО-дағы мұндай
зонаның 70% жерін қамтиды. БҰл аймақта Павлодар облысының көп жері
, Солтүстік Қазақстан облысының батыс жағынан біраз бөлігі,
Қостанай, Ақмола облыстарының көпшілік жері, Ақтөбе, Батыс
Қазақстан, Шығыс Қазақстан,Қарағанды облыстарының көп жерлері
орналасқан.
Шөлді-далалы зонаша солтүстіктегі далалы аймақ пен оңтүстіктегі
шөлді аймақтың аралығында жатыр. Сондықтан бұл зонашада
солтүстіктегі далалы зона мен оңтүстіктегі шөлді зонаның табиғи
ерекшеліктері кездеседі. Климаттың құрғақ болуына байланысты мұнда
өсетін шөптердің түрлері аз, әрі сирек. Топырақтың құнарлылығы кем,
әсіресе оның құрамындағы қарашірік аз, топырақ түсі ашық
қара-қоңыр, көбінесе сортаңданған. Ауадан түсетін ылғал мөлшері
жылына орташа есеппен 180-210 мм-ақ, бұл егістің өнімді шығуын
қамтамасыз ете алмайды.
Жартылай шөлді зонашаның оңтүстігін кең алқапты шөл зонасы алып
жатыр. Бұл зонада Батыс Қазақстан облысының біраз жері, Атырау,
Маңғыстау, Қызылорда облыстары түгелімен, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола,
Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарының біраз жерлері, Алматы,
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының басым көпшілік жерлері
орналасқан.
Бұл алқапта ауадан түсетін ылғал мөлшері өте аз. Ылғалдану
коэффициенті 0,1-0,05-ке шейін кемиді. Жылына түсетін ылғалдың
мөлшері 80-150 мм-дей. Үсіксіз уақыттың ұзақтығы 170-220 күнге
жетеді. Күні бұлтсыз, ыстық, 100-тан жоғары болатын күндердің
температура қосындысы Түркістан маңында 4700 градусқа жетеді. Бұл
аймақ нағыз шөлдің өзі. Жерге тек ерте көктем мен күздің соңғы
айларында ылғал түседі. Сондықтан өсімдік тіршілігіне екі
биологиялық тыныштық кезең өтеді, оның біріншісі қыстың суық,
екіншісі жаздың құрғақ кезінде болады. Өсімдіктер мен табиғаттың
осындай қысымшылығына бейімделген. Онда өсетіндер: сирек шығатын
бұташалар, жусан және кейбір сортаңданған, сорланған топырақтарға
бейімделген шөптер. Өсімдік сирек шығатындықтан, олардың топырақта
қалдыратын қалдықтары да мардымсыз. Сондықтан топырақта қарашірік
аз, оның мөлшері топырақтың беткі қабатында не бары 1-1,5%. Осының
салдарынан топырақ түсі бозғылт тартып, өзін түзген тау жынысына
ұқсайды. Бұл зона екі зонаға бөлінеді: а) сор шөпті жусан өсетін
құба топырақтар, терістік шөл; б) жусанды сор шөптер өсетін сұр
құба топырақтар, орталық шөл. Сонымен қатар екі зонашада, әсіресе,
соңғысында тақыр түсті топырақтар мен тақырлар, үйме құмдар және
сорланғар жерлер көптеп кездеседі.
Аймақ негізінен мал жайылымына қолайлы. Мұнда тек суармалы
егістіктен ғана өнім алынады. Өзен бойларында орналасқан
тақыртүстес топырақтар күріш егуге ыңғайлы. Топырақ құнарлылығы аз
болғандықтан, суарған кезде азотты, фосфорлы және органикалық
тыңайтқыштарды қолдану керек. Шөл аймағы Қазақстандағы ең мол жерді
алып жатыр. Оның көлемі 119 млн гектар, Яғни республика
территориясының 44% жуық. Жалпы жартылай шөл мен шөл зоналарын
сипаттай келіп, ол алқаптарды өнімсіз, құнарсыз деп айтуға әсте
болмайды. Өйткені осы жердің ыстығына бейім, сорланған топырақтарда
өсетін сор шөптерді қой малы, оның ішінде қаракөл қойлары, шөл
кемесі атанған түйе малдары сүйсіне жейді. Ал мұнда қолдан су
беріп, мелиорация шараларын қолданған кезде, шөлдің ұзақ күнін
ұнататын кейбір қымбатты дақылдар, суға да қанығып мол өнімдер
береді. Дегенмен осыған қарап, барлық шөл жерлерді бау-бақшаға
айналдыруға болады деген қиялға берілмеген абзал. Себебі қоғам үшін
шөлдер шөл күйінде де қажет. Табиғатта бір жер шөл болып бірін-бірі
толықтыратын, бірін-бірі теңгеретін заңдылық.
Таулы алқаптың топырақтары. Қазақстан территориясында жазық
жерлердің көлемі таулы алқаптармен салыстырғанда көп. Дегенмен
республиканың шығысы мен оңтүстік шығысында біраз жерлерді таулар
алып жатыр. Олар- Шығыс Қазақстандағы Алтай таулары, Алматы
облысының оңтүстігіндегі Жоңғар және Іле Алатаулары, Жамбыл
облысындағы Қырғыз Алатауы, Оңтүстік Қазақстан облысындағы Өгем,
Қазығұрт пен Қаратау таулары. Енді Іле Алатауы мысалында тау
етегінен жоғарылаған сайын топырақ түрлерінің сипаттамасына
тоқталайық. Себебі Іле Алатауы биік, онда табиғаттың белдеулік
зоналары түгел кездеседі.
Таулы алқаптарда ені әр жерде әр түрлі батыстан шығысқа қарай
созылған тау етегіндегі шөлді дала зонасы белдеуі орын алған.
Жазықтағы шөлді дала зонашасына қарағанда тау етектерінде
жатұандықтан, бұл аймақтың табиғи жағдайы өзгеше келеді. Бұл
белдеу- таулық белдеулік зоналығының ең төменгі сатысы. Сондықтан
бұл алқапты пайдалану жағдайы да басқаша.
Тау етегіндегі шөлді-далалы аймақтағы ылғал мөлшері жазық
территориядағы шөлді дала зонасына қарағанда әлдеқайда мол.
Ылғалдың орташа мөлшері 250-360 мм-ге дейін жетеді. Ылғал көбінесе
жылдың көктемгі және қысқы айларында түседі де, жаз, күз айлары
құрғақ болады. Бұл аймақта қысқы, көктемгі ылғалды дұрыс
пайдаланып, ерте пісетін астық дақылдары-күздік және жаздық бидай,
арпа егіледі. Ал суармалы жерлерде астықтан басқа бағалы дақылдар:
қант қызылшасы, мақта, жүгері, беде мен көкөністер, бау ағаштары
мен жүзімдіктер, темекі жақсы өседі.
Тау етегі шөлді-далалы белдеуінен биігірек алқапта аласа таулы-дала
белдеуі басталады. Бұл аймақта таулардың топырақ-климат
жағдайларына тигізетін әсері үлкен. Ауадан түсетін ылғал мөлшері
500-800 мм-ге жетеді. Мұндай мөлшердегі ылғал терістік жақтың жазық
жерлеріндегі ешбір аймағында кездеспейді. Ылғал көп түсетіндіктен
шөп жақсы өседі. Топырақтары да құнарлы, негізінен таудың қара
қоңыр топырағы мен қара топырақ, ал Батыс Тянь-Шаньда таудың қоңыр
топырақтары. Бұл алқапта суарылатын және суарылмайтын жемісті
ағаштар, бұталар көп өседі.
Орташа-таулы , шалғынды-орманды белдеуі аласа таулы –далалы
белдеуінен жоғары алқапта жатыр. Бұл аймақта түсетін ылғал мөлшері
жылына 850-900 мм-ге дейін түседі. Шалғынды шөптер аса биік болып
өседі.
Биік таулы-шалғынды және шалғынды далалы белдеу-биік таулы
аймақтарда орын алады. Бұл аймақтың ауа райы орта таулы аймақтардан
суықтау. Ауадан түсетін ылғал мөлшері орта таулы аймақтан аздау.
Топырақтары-биік таулы альпілік және субальпілік шалғынды,
шалғынды-далалы топырақтар.Таудың биік басында жыл бойы ерімейтін
қар және мұз жатады. Алтайдың таулы аймағында таулы-тундра топырағы
кездеседі.

1.2. Сор топырақты игеру жұмыстары

Қазақстанда түсінікті себептермен сор топырақты игеру жұмыстары,
тек 1960 жылдары басталды. Қазақстан жері әлемдік мұхиттардан өте
алыс орналасқан құрғақ аймақ. Республиканың терістік біршама
аумақтары мен оңтүстік шығыс аумақтарындағы таулы өлкелерде ғана
ауадан түсетін ылғалдар егістікпен айналасуға мүмкіндік береді.
Сондықтан Қазақ жері ежелден көшпелі мал шаруашылыкты аймақ болған.
Тіпті Кеңес Одағы кезінде де Қазақстан Одақтың шығысындағы негізгі
мал шаруашылықты базасы болған. Осыған байланысты қазақ жері
негізінен көп заманнан бері егіншілікке емес, мал жайылымдары үшін
бағаланған. Бұл мәселені жергілікті халық қазіргі модаға айналған
"экология" ғылымы туралы терең түсінігі болмағанымен, жайылым
өнімділігін төмендетпеу үшін, көктемде көктеуге, жазда жайлауға,
күзде күздеуге, ал қыста қыстауға көшіп-қонып, жайылымды жерлерін
өте тиімді пайдаланған. Ал терістік пен оңтүстік аудандардағы
суарылмайтын және тау етектеріндегі біршама суармалы егістіктерді
осы аумақтарды орналасқан орыс, өзбек, ұйғыр диқандарымен араласа
отырып, олардан егістікті пайдалану жолдарын үйренген. Дегенмен, ол
кездерде жергілікті халықтың егістік жерлерді пайдалана алды деп
айта алмаймыз.
1954-1960 жылдары бұрынғы Кеңес Одағының шығыс бөлігінде, біршама
жерлері Оралдың шығысы мен Сібірде болғанымен, негізгі бөлігі
Солтүстік Қазақстанда орналаскан тың және тыңайған жерлерді үлкен
масштабта игеру жұмыстары жүргізілді. Дәлірек айтсақ, осы уақыттар
ішіндс 42 млн га жерлер негізінен астық егу үшін игерілді. Осы
игерілген жерлердің 25 млн гектары, яғни барлық игерілген жерлердің
60 пайызы Қазақстан үлесіне тиді. Сонымен Қазақстан жеріндегі 1953
жылға дейінгі барлық егістік жер көлемі 10-11 млн га орнына 35-36
га жетіп, қазақ жері тек мал шаруашылыкты емес, сонымен қатар
кезіндегі Одақтың шығысындағы астықты аймағына айналып, Отан
қоймасына бірнеше рет млрд-тан астам астық кұйды.
Қазақстандағы егістік жерлерді бағалау жұмыстары осы тың игерумен
тікелей байланысты болды. Себебі ҚазССР Ғылым Академиясының
Топырақтану институты тың және тыңайған жерлерді игеруді таңдап алу
үшін топырақтанушылар мен агрономдарға көмек ретінде 1954 жылдын
өзінде нұсқаулар шығарды. Бұл нұскауларда көрсетілгендей астық
егістері үшін негізінен ауадан түсетін ылғалмен қамтамасыз етілген
2 топырақ зонасы ұсынылды. 1. Орманды-дала және дала зонасы,
топырақтары шалғынды - қаратопырақ және кәдімгі қаратопырақтар.
2. Құрғақ даланың оңтүстік қаратопырақтары мен күңгірт қара-қоныр
топырақтары. Сол кездегі талапқа сай, бұл жерлерді тезірек игеруді
жеңілдету үшін осы зоналардағы топырақтар өздерінің агроөндірістік
сапалылығы жөнінен игеру үшін 4 топқа бөлінді:

1.Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер;

2.Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер;

3.Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлер;

4.Жыртуға жарамсыз сапасы нашар жерлер.

Нұсқаудың келесі баптарында қай топырақ топтарына қандай топырақ
контурлары жататындары көрсетілген. Тың игерудің алғашқы жылдары
өтіп, біршама тәжірибе жиналды. Міне, осы тәжірибені еске ала
отырып, 1957 жылы Солтүстік Қазақстан топырақтарын бағалаудың жаңа
нұсқасын топырақтану институтының ғалымдары қайта ұсынды. Бұл
нұсқауда тың аймағында жерлер сапасы жөнінен 6 топқа бөлінді.

1.Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер;

2.Жыртуға жарамды сапасы орташа жерлер;

3. Жыртуға жарамдьі сапасы ортадан төмен жерлср;

4. Механикалық құрамы жеңіл жерлер;

5.Игеруге қиын жерлер;

6.Игеруге, жыртуға тіпті жарамсыз жерлер.

Келтірілген тізімнен көрініп тұрғандай, бұрынғы бағалау нұсқасына
қосымша тағы 2 топ қосылған. Механикалық құрамы жеңіл жерлермен
игеруге қиын жерлер. Бұл топтардың пайда болуы да тегін емес.
Баршаға белгілі, тын игерудің алғашқы кезеңдерінде жоспарды
артығымен орындау максатымен көптеген жыртуға жарамсыз, механикалық
құрамы жеңіл, құмдақ топырақтар да жыртылып, бұл өңірде топырақтың
жел эрозиясы үдеген. Ал шын мәнінде, мұндай жеңіл топырақтар,
жыртуға тіпті жарамсыз, ал оларды егістікке пайдалану үшін арнайы
агротехниканы қолдану қажет. Сондықтан ол топырақтар бөлек топқа
бөлінді. Игеруге қиын жерлер қатарына, топырақ кешендері ішінде
сортаң жерлер көлемі 25-50 пайызға шейін жететін алқаптар
енгізілді. Мұндай алқаптарды жалпы игермеу керек. Ал игерген кезде
сортандарды жақсарту шаралары қажет.Осы жүйе тың аймақтарда бірнеше
жылдар пайдаланып келді. Көптеген жылдар өтті. 1975 жылы
топырақтану институтының ғалымдары Ө.Оспановтың басқаруымен, тек
тың аймағына емес бүкіл Қазақстан үшін жер бағалаудың жаңа жүйесін
ұсынды. Бұл жүйе бойынша топырақтарды бағалап, топтастыру
топырақтардың зоналық принциптеріне сүйене отырып жасалды. Мұнда
жер категориялары, жартылай категориялары, оларға кіретін зоналық
топырақтар және олардың агроөндірістік топтары жіктеліп бөлінді.
Агроөндірістік маңызымен басты пайдалану бағыты жөнінен бүкіл
Қазақстан жерлері 5 категорияға бөлінді.

А - жыртуға сөзсіз жарамды басым түрде егіншілікке пайдаланатын
жерлер;

Б - басым түрде шабындыққа жарамды жерлер;

В - басым түрде жайылымдық жерлер;

Г - басым түрде ормандық жерлер;

Д - ауылшаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдаланбайтын
жерлер.

Бұл жалпы ірі категориялар, әрі қарай жартылай категорияларға,
зоналық топырақтарға және олардың агроөндірістік топтарына
жіктеліп, нақтылана түседі. Қазақстанның оңтүстік аймақтарына
суармалы жерлердің бағалау жұмыстарының өзінше ерекшеліктері бар.
Бұл жөнінде жоғарыда Қазақстан жерлерін мелиорациялау және суармалы
егіншілік жайында сөз болғанда айтылған. Қазақстанның оңтүстік
бөлігінің суармалы алқаптарын академик В.М.Боровский жасаған
топырақ-мелиоративтік аудандастыру сызба картасында келтірілген.
Дегенмен ескеретін жағдай, жоғарыда келтірілген Қазақстан жерлерін
бағалау туралы Ө.Оспановтың, суармалы жерлерді бағалау туралы В.М.
Боровскийдің келтірген материалдарын Қазақстан жерлерін бағалау
жөніндегі алғашқы бастама негіздері деп түсінген жөн. Ал нақтылы
кезіндегі Одақта, соның ішінде Қазақстанда жерді жүйелеп бағалау
жұмыстары, сонын ішінде Жер кадастрын міндетті түрде қолға алып
жүргізу тек 1960 жылдардың аяғы мен 1970 жылдардың басында
басталды. Нақтырақ айтсақ, 1968 жылдын желтоқсанында бұрынғы Одақта
Жер туралы заң шығып, одан кейін мұндай заңдар одақтас
республикаларда да шықты. Қазақстанның жер туралы заңы 1971 жылы
шықты. Осы зандарды жүзеге асыру барысында Одақта, бүкіл Одақтас
республикаларда 1970-1990 жж. арасында жерді бағалау жүмыстары
біршама қарқынды жүргізілді. Одақ бойынша кейбір одақтас
республикаларда, соның ішінде Қазақстанда да бірнеше басқосулар
өткізіліп, бұл мәселелер жоғары деңгейде талқыланып, қажетті
шешімдер қабылданды. Жердің тек бағалау шкаласы емес, сонымен қатар
олардың нақтылай, ақшалай бағасы туралы да ұсыныстар айтылды.
Мысалы, 1989 ж. Докучаев атындағы топырақтану институтының
профессоры И.И. Карманов өзінің есептеген әдісі бойынша ең жоғарғы
бағаға Аджарияның қызыл топырақтары, шәй және қымбатты цитрус
өсімдіктері өсетін (гектар 82404 сом), одан кейін Ташкснт облысының
мақта өсетін суармалы сұр топырақтары (гектары 49287 сом)
топырақтары ие болған. Ал Қазақстанның солтүстік облыстарының
суарылмайтын астық егілетін қаратопырактары 6-8 мың аралығында,
Жезқазған өңірінің жайылымдық ашык қара-қоңыр топырақтарының
гектары 1-1,5 мың сом, ал Маңғыстау облысының өте аз өнімді
жайылымдық сұр-кұба топырақтарының гектары 100-150 сом құраған.
1990 жылдары Одақтың тарауымен бұл бастамалар тоқтап қалды. Соңғы
жылдары тәуелсіздік алған әр республикалар жер туралы заңдарын өз
мүқтаждықктарына сай қайта жасап қабылдауда, Қазақстан
республикасының Жер кодексі бірнеше жылдар бойы талқыланып, 2003
жылдын 20 маусымында Елбасымыздың қолы қойып бекіді. Бұл заңның
басты ерекшелігі ауылшаруашылық жерлерінің біршама бөлігі жеке
меншікке беріліп, тіпті нарықтық экономиканың заңына байланысты
сатылатын болды. Міне сондықтан да енді жерді бағалау жұмыстарына
аса жоғарғы жауапкершілікпен қарау қажет.

1-сурет. Қазақстан топырағының аймақтары мен аймақшаларының нұсқа
картасы.
1 - орманның сұр топырағы, сілтісізденген және шалғынды қара
топырақты орманды дала; 2 – кәдімгі қара топырақты және 3 -
оңтүстік қара топырақты дала; 4 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.